1st kāṇḍa
anādinidhanam brahma śabdatattvaṃ yad akṣaram
vivartate 'rthabhāvena prakriyā jagato yataḥ //
ekam eva yad āmnātaṃ bhinnaśaktivyapāśrayāt
apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ pṛthaktveneva vartate //
adhyāhitakalāṃ yasya kālaśaktim upāśritāḥ
janmādayo vikārāḥ ṣaḍ bhāvabhedasya yonayaḥ //
ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā
bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ //
prāptyupāyo 'nukāraś ca tasya vedo maharṣibhiḥ
eko 'py anekavartmeva samāmnātaḥ pṛthak pṛthak //
bhedānāṃ bahumārgatvaṃ karmaṇy ekatra cāṇgatā
śabdānāṃ yataśaktitvaṃ tasya śākhāsu dṛṣyate //
smṛtayo bahurūpās ca dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ
tam evāśritya liṅgebhyo vedavidbhiḥ prakalpitāḥ //
tasyārthavādarūpāṇi niśritāḥ svavikalpajāḥ
ekatvināṃ dvaitināṃ ca pravādā bahudhāgatā //
satyā visuddhis tatroktā vidyaivekapadāgamā
yuktā praṇavarūpeṇa sarvavādāvirodhinā //
vidhātus tasya lokānām aṅgopāṅganibandhanāḥ
vidyābhedāḥ pratāyante jnānasaṃskārahetavaḥ //
āsannaṃ brahmaṇas tasya tapasām uttamaṃ tapaḥ
prathamaṃ chandasām aṅgam āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ //
prāptarūpavibhāgāyā yo vācaḥ paramo rasaḥ
yat tat puṇyatamaṃ jyotis tasya mārgo 'yam ānjasasḥ //
arthapravṛttitattvānāṃ śabdā eva nibandhanam
tattvāvabodjaḥ śabdānaṃ nāsti vyākaraṇād ṛte //
tad dvāram apavargasya vāṅmalānāṃ cikitsitam
pavitraṃ sarvavidyānām adhividyaṃ prakāsate //
yathārthajātayaḥ sarvāḥ sabākṛtinibandhanāḥ
tathaiva loke vidyānām esā vidyā parāyanam //
idam ādyaṃ padasthānaṃ siddhisopānaparvaṇām
iyaṃ sā mokṣamāṇānām ajihmā rājapaddhatiḥ //
atrātītaviparyāsaḥ kevalām anupasyati
chandasyas chandasāṃ yonim ātmā chandomayīṃ tanum //
pratyasthamitabhedāyā yad vāco rūpam uttamam
yad asminn eva tamasi jyotiḥ suddhaṃ vivartate //
vaikṛtaṃ samati krāntā mūrtivyāpāradarśanam
vyatītyālokatamasī prakāśaṃ yam upāsate //
yatra vāco nimettāni cihnānīvākṣarasmṛteḥ
śabdapūrveṇa yogena bhāsante pratibimbavat //
atharvaṇām aṅgirasāṃ sāṃnām ṛgyajuṣasya ca
yasminn uccāvacā varṇāḥ pṛthaksthitaparigrahāḥ //
yad ekaṃ prakriyābhedair bahudhā pravibhajyate
tad vyākaraṇaṃ āgamya paraṃ brahmādhigamyate //
nityāḥ śabdārthasaṃbandhās tatrāmnātā maharṣibhiḥ
sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ //
apoddhārapadārthāḥ ye ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ
anvākhyeyāś ca ye śabdā ye cāpi pratipādakāḥ //
kāryakāraṇabhāvena yogyabhāvena ca sthitāḥ
dharme ye pratyaye cāṅgaṃ saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu //
te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca śāstre 'sminn upavarṇitāḥ
smṛtyartham anugamyante ke cid eva yathāgamam //
śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ sādhavo dharmasādhanam
arthapratyāyanābhede viparītās tv asādhavaḥ //
nityatve kṛtakatve vā teṣām ādir na vidyate
prāṇinām iva sā caiṣā vyavasthānityatocyate //
nānarthikām imāṃ kaś cid vyavasthāṃ kartum arhati
tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ sādhutvaviṣayā smṛtiḥ //
na cāgamād ṛte dharmas tarkeṇa vyavatiṣṭhate
ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ tad apy āgamapūrvakam //
dharmasya cāvyavacchinnāḥ panthāno ye vyavasthitāḥ
na tāṃl lokaprasiddhatvāt kaś cit tarkeṇa bādhate //
avasthādeśakālānāṃ bhedād bhinnāsu śaktiṣu
bhāvānām anumānena prasiddhir atidurlabhā //
nirjñātaśakter dravyasya tāṃ tān arthakriyāṃ prati
viśiṣṭadravyasaṃbandhe sā śaktiḥ pratibadhyate //
yatnenānumito 'py arthaḥ kuśalair anumātṛbhiḥ
abhiyuktatarair anyair anyathaivopapādyate //
pareṣām asamākhyeyam abhyāsād eva jāyate
maṇirūpyādivijñānaṃ tadvidāṃ nānumānikam //
pratyakṣam anumānaṃ ca vyatikramya vyavasthitāḥ
pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ karmajā eva siddhayaḥ //
āvirbhūtaprakāśānām anupaplutacetasām
atītānāgatajñānaṃ pratyakṣān na viśiṣyate //
atīndriyān asaṃvedyān paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā
ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ nānumānena bādhate //
yo yasya svam iva jñānaṃ darśanaṃ nātiśaṅkate
sthitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ katham anyo nivartayet //
idaṃ puṇyam idaṃ pāpam ity etasmin padadvaye
ācaṇḍālamanuṣyāṇām alpaṃ śāstraprayojanam //
caitanyam iva yaś cāyam avicchedena vartate
āgamas tam upāsīno hetuvādair na bādhyate //
hastasparśād ivāndhena viṣame pathi dhāvatā
anumānapradhānena vinipāto na durlabhaḥ //
tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ smṛtiṃ ca sanibandhanām
āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ sādhutvaviṣayā smṛtiḥ //
dvāv upādānaśabdeṣu śabdau śabdavido viduḥ
eko nimittaṃ śabdānām aparo 'rthe prayujyate //
avibhakto vibhaktebhyo jāyate 'rthasya vācakaḥ
śabdas tatrārtharūpātmā saṃbandham upagacchati //
ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid astīty āhuḥ purāṇagāḥ
buddhibhedād abhinnasya bhedam eke pracakṣate //
araṇisthaṃ yathā jyotiḥ prakāśāntarakāraṇam
tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak //
vitarkitaḥ purā buddhyā kva cid arthe niveśitaḥ
karaṇebhyo vivṛttena dhvaninā so 'nugṛhyate //
nādasya kramajātatvān na pūrvo na paraś ca saḥ
akramaḥ kramarūpeṇa bhedavān iva jāyate //
pratibimbaṃ yathānyatra sthitaṃ toyakriyāvaśāt
tatpravṛttim ivānveti sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ //
ātmarūpaṃ yathā jñāne jñeyarūpaṃ ca dṛśyate
artharūpaṃ tathā śabde svarūpaṃ ca prakāśate //
āṇḍabhāvam ivāpanno yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ
vṛttis tasya kriyārūpā bhāgaśo bhajate kramam //
yathaikabuddhiviṣayā mūrtir ākriyate paṭe
mūrtyantarasya tritayam evaṃ śabde 'pi dṛśyate //
yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ śabdeṣv eva pravartate
vyavasāyo grahītṝṇām evaṃ teṣv eva jāyate //
arthopasarjanībhūtān abhidheyeṣu keṣu cit
caritārthān parārthatvān na lokaḥ pratipadyate //
grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca dve śaktī tejaso yathā
tathaiva sarvaśabdānām ete pṛthag avasthite //
viṣayatvam anāpannaiḥ śabdair nārthaḥ prakāśyate
na sattayaiva te 'rthānām agṛhītāḥ prakāśakāḥ //
ato 'nirjñātarūpatvāt kim āhety abhidhīyate
nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe svarūpaṃ gṛhyate tathā //
bhedenāvagṛhītau dvau śabdadharmāv apoddhṛtau
bhedakāreṣu hetutvam avirodhena gacchataḥ //
vṛddhyādayo yathā śabdāḥ svarūpopanibandhanāḥ
ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ //
agniśabdas tathaivāyam agniśabdanibandhanaḥ
agniśrutyaiti saṃbandham agniśabdābhidheyayā //
yo ya uccāryate śabdo niyataṃ na sa kāryabhāk
anyapratyāyane śaktir na tasya pratibadhyate //
uccaran paratantratvād guṇaḥ kāryair na yujyate
tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ saṃbandhaḥ parikalpyate //
sāmānyam āśritaṃ yad yad upamānopameyayoḥ
tasya tasyopamāneṣu dharmo 'nyo vyatiricyate //
guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ svātantryeṇopadiśyate
tasyāśritād guṇād eva prakṛṣṭatvaṃ pratīyate //
tasyābhidheyabhāvena yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ
tasāpy uccāraṇe rūpam anyat tasmād vivicyate //
prāk samjñinābhisaṃbandhāt saṃjñā rūpapadārthikā
ṣaṣṭyāś ca prathamāyāś ca nimittatvāya kalpate //
tatrārthavattvāt prathamā saṃjñāśabdād vidhīyate
asyete vyatirekaś ca tadarthād eva jāyate //
svaṃ rūpam iti kaiś cit tu vyaktiḥ saṃjñopadiśyate
jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā jātis tu pratipadyate //
saṃjñinīṃ vyaktim icchanti sūtre grāhyām athāpare
jātipratyāyitā vyaktiḥ pradeśeṣūpatiṣṭhate //
kāryatve nityatāyāṃ vā ke cid ekatvavādinaḥ
kāryatve nityatāyāṃ vā ke cin nānātvavādinaḥ //
padabhede 'pi varṇānām ekatvaṃ na nivartate
vākyeṣu padam ekaṃ ca bhinneṣv apy upalabhyate //
na varṇavyatirekeṇa padam anyac ca vidyate
vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca pravibhāgo na kaś cana //
pade na varṇā vidyante varṇeṣv avayavā na ca
vākyāt padānām atyantaṃ pravibhāgo na kaś cana //
bhinnadarśanam āśritya vyavahāro 'nugamyate
tatra yan mukhyam ekeṣāṃ tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ //
sphotasyābhinnakālasya dhvanikālānupātinaḥ
grahaṇopādhibhedena vṛttibhedaṃ pracakṣate //
svabhāvabhedān nityatve hrasvadīrghaplutādiṣu
prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ śabdasyety upacaryate //
śabdasya grahaṇe hetuḥ prākṛto dhvanir iṣyate
sthitibhedanimittatvaṃ vaikṛtaḥ pratipadyate //
śabdasyordhvam abhivyakter vṛttibhedaṃ tu vaikṛtaḥ
dhvanayaḥ samupohante sphoṭātmā tair na bhidyate //
indriyasyaivasaṃskāraḥ śabdasyaivobhavasya vā
kriyate dhvanibhir vādās trayo 'bhivyaktivādinām //
indriyasyaiva saṃskāraḥ samādhānāñjanādibhiḥ
viṣayasya tu saṃskāraḥ tadgandhapratipattaye //
cakṣuṣaḥ prāpyakāritve tejasā tu dvayor api
viṣayendriyayor iṣṭā saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ //
sphoṭarūpāvibhāgena dhvaner grahaṇam iṣyate
kaiś cit dhvanir asaṃvedyaḥ svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ //
yathānuvākaḥ śloko vā soḍhatvam upagacchate
āvṛttyā na tu sa granthaḥ pratyāvṛtti nirūpyate //
pratyayair anupākhyeyair grahaṇānuguṇais tathā
dhvaniprakāśite śabde svarūpam avadhāryate //
nādair āhitabījāyām antyena dhvaninā saha
āvṛttaparipākāyāṃ buddhau śabdo 'vadhāryate //
asataś cāntarāle yāñ chabdān astīti manyate
pratipattur aśaktiḥ sā grahaṇopāya eva saḥ //
bhedānukāro jñānasya vācaś copaplavo dhruvaḥ
kramopasṛṣṭarūpā vāg jñānaṃ jñeyavyapāśrayam //
*jñeyena na vinā jñānaṃ vyavahāre 'vatiṣṭhate
nālabdhakramayā vācā kaś cid artho 'bhidhīyate //
yathādyasaṃkhyāgrahaṇam upāyaḥ pratipattaye
saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi tathā śabdāntaraśrutiḥ //
pratyekaṃ vyañjakā bhinna varṇavākyapadeṣu ye
teṣām atyantabhede 'pi saṃkīrṇā iva śaktayaḥ //
yathaiva darśanaiḥ pūrvair dūrāt saṃtamase 'pi vā
anyathākṛtya viṣayam anyathaivādhyavasyati //
vyajyamāne tathā vākye vākyābhivyaktihetubhiḥ
bhāgāvagraharūpeṇa pūrvaṃ buddhiḥ pravartate //
yathānupūrvīniyamo vikāre kṣīrabījayoḥ
tathaiva pratipattṝṇāṃ niyato buddhiṣu kramaḥ //
bhāgavatsv api teṣv eva rūpabhedo dhvaneḥ kramāt
nirbhāgeṣv abhyupāyo vā bhāgabhedaprakalpanam //
anekavyaktyabhivyaṅgyā jātiḥ sphoṭa iti smṛtā
kaiś cit vyaktaya evāsya dhvanitvena prakalpitāḥ //
avikārasya śabdasya nimittair vikṛto dhvaniḥ
upalabdhau nimittatvam upayāti prakāśavat //
na cānityeṣv abhivyaktir niyamena vyavasthitā
āśrayair api nityānāṃ jātīnāṃ vyaktir iṣyate //
deśādibhiś ca saṃbandho dṛṣṭaḥ kāyavatām api
deśabhedavikalpe 'pi na bhedo dhvaniśabdayoḥ //
grahaṇagrāhyayoḥ siddhā yogyatā niyatā yathā
vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi tathaiva sphoṭanādayoḥ //
sadṛśagrahaṇānāṃ ca gandhādīnāṃ prakāśakam
nimittaṃ niyataṃ loke pratidravyam avasthitam //
prakāśakānāṃ bhedāṃś ca prakāśyo 'rtho 'nuvartate
tailodakādibhede tat pratyakṣaṃ pratibimbake //
viruddhaparimāṇeṣu vajrādarśatalādiṣu
parvatādisarūpāṇāṃ bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ //
tasmād abhinnakāleṣu varṇavākyapadādiṣu
vṛttikālaḥ svakālaś ca nādabhedād vibhajyate //
yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ karaṇair upajanyate
sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ //
alpe mahati vā śabde sphoṭakālo na bhidyate
paras tu śabdasaṃtānaḥ pracayāpacayātmakaḥ //
dūrāt prabheva dīpasya dhvanimātraṃ tu lakṣyate
ghaṇṭādūnāṃ ca śabdeṣu vyakto bhedaḥ sa dṛśyate //
dravyābhighātāt pracitau bhinnau dīrghaplutāv api
kampe tūparate jātā nādā vṛtter viśeṣakāḥ //
anavasthitakampe 'pi karaṇe dhvanayo 'pare
sphoṭād evopajāyante jvālā jvālāntarād iva //
vāyor aṇūnāṃ jñānasya śabdatvāpattir iṣyate
kaiś cid darśanabhedo hi pravādeṣv anavasthitaḥ //
*labdhakriyāḥ prayatnena vaktur icccānuvartinā
sthāneṣv abhihato vāyuḥ śabdatvaṃ pratipadyate //
*tasya kāraṇasāmarthyād vegapracayadharmaṇaḥ
saṃnipātād vibhajyante sāravatyo 'pi mūrtayaḥ //
*aṇavaḥ sarvaśaktitvād bhedasaṃsargavṛttayaḥ
chāyātapatamaḥśabdabhāvena pariṇāminaḥ //
*svaśaktau vyajyamānāyāṃ prayatnena samīritāḥ
abhrāṇīva pracīyante śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ //
*athāyam āntaro jñātā sūkṣmavāgātmani sthitaḥ
vyaktaye svasya rūpasya śabdatvena vivartate //
*sa manobhāvam āpadya tejasā pākam āgataḥ
vāyum āviśati prāṇam athāsau samudīryate //
*antaḥkaraṇatattvasya vāyur āśrayatāṃ gataḥ
taddharmeṇa samāviṣṭas tejasaiva vivartate //
*vibhajan svātmano granthīñ chrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ
prāṇo varṇān abhivyajya varṇeṣv evopalīyate //
*ātmā buddhyā samarthyārthān mano yuṅkte vivakṣayā
manaḥ kāyāgnim āhanti sa prerayati mārutam //
ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ sūkṣmatvān nopalabhyate
vyajanād vāyur iva sa svanimittāt pratīyate //
tasya prāṇe ca yā śaktir yā ca buddhau vyavasthitā
vivartamānā sthāniṣu saiṣā bhedaṃ prapadyate //
śabdeṣv evāśritā śaktir viśvasyāsya nibandhanī
yannetraḥ pratibhātmāyaṃ bhedarūpaḥ pratāyate //
śabdādibhedaḥ śabdena vyākhyāto rūpyate yataḥ
tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ śabdamātrāsu niśritāḥ //
śabdasyapariṇāmo 'yam ity āmnāyavido viduḥ
chandobhya eva prathamam etad viśvaṃ pravartate //
vibhajya bahudhātmānaṃ sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ
chandomayībhir mātrābhir bahudhaiva viveśa tam //
sādhvī vāg bhūyasī yeṣu puruṣeṣu vyavasthitā
adhikaṃ vartate teṣu puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ //
prājāpatyaṃ mahat tejas tatpātrair iva saṃvṛttam
śarīrabhede viduṣāṃ svāṃ yonim upadhāvati //
yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad dhāma citrasya rādhasaḥ
tadbhāvam abhisaṃbhūya vidyāyāṃ pravilīyate //
itikartavyatā loke sarvā śabdavyapāśrayā
yāṃ pūrvāhitasaṃskāro bālo 'pi pratipadyate //
ādyaḥ kāraṇavinyāsaḥ prāṇasyordhvaṃ samīraṇam
sthānānām abhighātaś ca na vinā śabdabhāvanām //
na so 'sti pratyayo loke yaḥ śabdānugamād ṛte
anuviddham iva jñānaṃ sarvaṃ śabdena bhāsate //
vāgrūpatā cet utkrāmed avabodhasya śāśvatī
na prakāśaḥ prakāśeta sā hi pratyavamarśinī //
sā sarvavidyāśilpānāṃ kalānāṃ copabandhanī
tadvaśād abhiniṣpannaṃ sarvaṃ vastu vibhajyate //
saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā bahir antaś ca vartate
tanmātrām avyatikrāntaṃ caitanyaṃ sarvajātiṣu //
arthakriyāsu vāk sarvān samīhayati dehinaḥ
tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ dṛśyate kāṣṭakuḍyavat //
*bhedodgrāhavivartena labdhākāraparigrahā
āmnātā sarvavidyāsu vāg eva prakṛtiḥ parā //
*ekatvam anatikrāntā vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ
pṛthak pratyavabhāsante vāgvibhāgā gavādayaḥ //
*ṣaḍdvāraṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ [ṣaṭpra]bodhāṃ ṣaḍavyayām
te mṛtyum ativartante ye vai vācam upāsate //
pravibhāge yathā kartā tayā kārye pravartate
avibhāge tathā saiva kāryatvenāvatiṣṭhate //
*pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān
sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate //
svamātrā paramātrā vā śrutyā prakramyate yathā
tathaiva rūḍhatām eti tayā hy artho vidhīyate //
atyantam atathābhūte nimitte śrutyapāśrayāt
dṛśyate 'lātacakrādau vastvākāranirūpaṇā //
api prayoktur ātmānaṃ śabdam antar avasthitam
prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ yena sāyujyam iṣyate //
tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ sā siddhiḥ paramātmanaḥ
tasya pravṛttitattvajñas tad brahmāmṛtam aśnute //
*prāṇavṛttim atikrānte vācas tattve vyavasthitaḥ
kramasaṃhārayogena saṃhṛtyātmānam ātmani //
*vācaḥ saṃskāram ādhāya vācaṃ jñāne niveśya ca
vibhajya bandhanāny asyāḥ kṛtvā tāṃ chinnabandhanām //
*jyotir āntaram āsādya cchinnagranthiparigrahaḥ
kāraṇajyotiṣaikatvaṃ chittvā granthīn pravartate //
na jātv akartṛkam kaś cid āgamaṃ pratipadyate
bījaṃ sarvāgamāpāye trayy evāto vyavasthitā //
astaṃ yāteṣu vādeṣu kartṛṣv anyeṣv asatsv api
śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ loko na vyativartate //
jñāne svābhāvike nārthaḥ śāstraiḥ kaś cana vidyate
dharmo jñānasya hetuś cet tasyāmnāyo nibandhanam //
vedaśāstrāvirodhī ca tarkaś cakśur apaśyatām
rūpamātrād dhi vākyārthaḥ kevalaṃ nātitiṣṭhati //
sato 'vivakṣā pārārthyaṃ vyaktir arthasya laiṅgikī
iti nyāyo bahuvidhas tarkeṇa pravibhajyate //
śabdānām eva sā śaktis tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ
sa śabdānugato nyāyo 'nāgameṣv anibandhanaḥ //
*yad udumbaravarṇānāṃ ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat
pītaṃ na gamayet svargaṃ kiṃ tat kratugataṃ nayet //
rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ paryarthaṃ yataśaktayaḥ
śabdās tathaiva dṛśyante viṣāpaharaṇādiṣu //
yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ dharme 'py evaṃ pratīyatām
sādhūnāṃ sādhubhis tasmād vācyam abhyudayārthinām //
sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān āgamāt pratipadyate
viparītaṃ ca sarvatra śakyate vaktum āgame //
sādhutvajñānaviṣayā seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ
avicchedena śiṣṭānām idaṃ smṛtinibandhanam //
vaikharyā madhyamāyāś ca paśyantyāś caitad adbhutam
anekatīrthabhedāyās trayyā cācaḥ paraṃ param //
*gaur iva prakṣaraty ekā rasam uttamaśālinī
divyādivyena rūpeṇa bhāratī gauḥ śucismitā //
*etayor antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ
prāṇāpānāntare nityam ekā sarvasya tiṣṭhati //
*anyā tv apreryamāṇaiva vinā prāṇena vartate
jāyate hi tataḥ prāṇo vācam āpyāyayan punaḥ //
*prāṇenāpyāyitā saivaṃ vyavahāranibandhanī
sarvasyocchvāsam āsādya na vāg vadati karhi cit //
*ghoṣiṇī jātanirghoṣā aghoṣā ca pravartate
tayor api ca ghoṣiṇyā nirghoṣaiva garīyasī //
*sthāneṣu vivṛte vāyau kṛtavarṇaparigrahā
vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ prāṇavṛttinibandhanā //
*kevalaṃ buddhyupādānakramarūpānupātinī
prāṇavṛttim atikramya madhyamā vāk pravartate //
*avibhāgā tu paśyantī sarvataḥ saṃhṛtakramā
svarūpajyotir evāntaḥ sūkṣmā vāg anapāyinī //
*pīyūṣāpūryamāṇāpi nityam āgantubhir malaiḥ
antyā kaleva somasya nātyantam abhidhīyate //
*yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām adhikāro nivartate
puruṣe ṣoḍaśakale tām āhur amṛtāṃ kalām //
*prāptoparāgarūpā sā viplavair anuṣaṅgibhiḥ
vaikharī sattvamātreva guṇair na vyavakīryate //
tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ kriyamāṇām avasthitam
svabhāvajñais tu bhāvānāṃ dṛśyante śabdaśaktayaḥ //
anādim avyavacchinnāṃ śrutim āhur akartṛkām
śiṣṭair nibadhyamānā tu na vyavacchidyate smṛtiḥ //
avibhāgād vivṛttānām abhikhyā svapnavac chrutau
bhāvatattvaṃ tu vijñāya liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ //
kāyavāgbuddhiviṣayā ye malāḥ samavasthitāḥ
cikitsālakṣaṇādhyātmaśāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ //
śabdaḥ saṃskārahīno yo gaur iti prayuyukṣyate
tam apabhraṃśam icchanti viśiṣṭārthaniveśinam //
asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ sādhavo viṣayāntare
nimittabhedāt sarvatra sādhutvaṃ ca vyavasthitam //
te sādhuṣv anumānena pratyayotpattihetavaḥ
tādātmyam upagamyeva śabdārthasya prakāśakāḥ //
na śiṣṭair anugamyante paryāyā iva sādhavaḥ
te yataḥ smṛtiśāstreṇa tasmāt sākṣād avācakāḥ //
aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ śikṣamāṇo 'pabhāṣate
avyaktaṃ tadvidāṃ tena vyaktau bhavati niścayaḥ //
evaṃ sādhau prayoktavye yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate
tena sādhuvyavahitaḥ kaś cid artho 'bhidhīyate //
pāraṃparyād apabhraṃśā viguṇeṣv abhidhātṛṣu
prasiddhim āgatā yena teṣāṃ sādhur avācakaḥ //
daivī vāg vyatikīrṇeyam aśaktair abhidhātṛbhiḥ
anityadarśināṃ tv asmin vāde buddhiviparyayaḥ //
ubhayeṣām avicchedād anyaśabdavivakṣayā
yo 'nyaḥ prayujyate śabdo na so 'rthasyābhidhāyakaḥ //
ākhyātaṃ śabdasaṃghāto jātiḥ saṃghātavartinī
eko 'navayavaḥ śabdaḥ kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ //
padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ padaṃ sāpekṣam ity api
vākyaṃ prati matir bhinnā bahudhā nyāyadarśinām //
nighātādivyavasthārthaṃ śāstre yat paribhāṣitam
sākāṅkṣāvayavaṃ tena na sarvaṃ tulyalakṣaṇaṃ //
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede parānākāṅkṣaśabdakam
karmapradhānaṃ guṇavad ekārthaṃ vākyam ucyate //
saṃbodhanapadaṃ yac ca tat kriyāyā viśeṣakam
tathā tiṅantaṃ tatrāhus tiṅantasya viśeṣakam //
yathānekam api ktvāntaṃ tiṅantasya viśeṣakam
tathā tiṅantaṃ tatrāhus tiṅantasya viśeṣakam //
yathaika eva sarvārthaprakāśaḥ pravibhajyate
dṛśyabhedānukāreṇa vākyārthāvagamas tathā //
citrasyaikasya rūpasya yathā bhedanidarśanaiḥ
nīlādibhiḥ samākhyānaṃ kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ //
tathaivaikasya vākyasya nirākāṅkṣasya sarvataḥ
śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ sākāṅkṣair anugamyate //
yathā pade vibhajyante prakṛtipratyayādayaḥ
apoddhāras tathā vākye padānām upapadyate //
varṇāntarasarūpatvaṃ varṇabhāgeṣu dṛṣyate
padāntarasarūpāś ca padabhāgā iva sthitāḥ //
bhāgair anarthakair yuktā vṛṣabhodakayāvakāḥ
anvayavyatirekau tu vyavahāranibandhanam //
śabdasya na vibhāgo 'sti kuto 'rthasya bhaviṣyati
vibhāgaiḥ prakriyābhedam avidvān pratipadyate //
brāhmaṇārtho yathā nāsti kaś cid brāhmaṇakambale
devadattādayo vākye thataiva syur anarthakāḥ //
sāmānyārthas tirobhūto na viśeṣe 'vatiṣṭhate
upāttasya kutas tyāgo nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām //
aśābdo yadi vākyārthaḥ padārtho 'pi tathā bhavet
evaṃ sati ca saṃbandhaḥ śabdasyārthena hīyate //
viśeśaśabdāḥ keṣāṃ cit sāmānyapratirūpakāḥ
śabdāntarābhisaṃbandhād vyajyante pratipattṛṣu //
teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ pratibhedaṃ samāpyate
vyaktopavyañjanā siddhir arthasya pratipatṛṣu //
sa vyaktaḥ kramavāñ chabda upāṃśu yam adhīyate
akramas tu vitatyeva buddhir yatrāvatiṣṭhate //
yathotkṣepaviśeṣe 'pi karmabhedo na gṛhyate
āvṛttau vyajyate jātiḥ karmabhir bhramaṇādibhiḥ //
varṇavākyapadeṣv evaṃ tulyopavyañjanā śrutiḥ
atyantabhede tattvasya sarūpeva pratīyate //
nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ paraṃ vā paramārthataḥ
ekasyaiva tu sā śaktir yad evam avabhāsate //
ciraṃ kṣipram iti jñāne kālabhedād ṛte yathā
bhinnakāle prakāśete sa dharmo hrasvadīrghayoḥ //
na nityaḥ kramamātrābhiḥ kālo bhedam ihārhati
vyāvartinīnāṃ mātrāṇām abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ //
tābhyo yā jāyate buddhir ekā sā bhāgavarjitā
sā hi svaśaktyā bhinneva kramapratyavamarśinī //
kramollekhānuṣaṅgeṇa tasyāṃ yad bījam āhitam
tattvanānātvayos tasya niruktir nāvatiṣṭhate //
bhāvanāsamaye tv etat kramasāmarthyam akramam
vyāvṛttabhedo yenārtho bhedavān upalabhyate //
padāni vākye tāny eva varṇās te ca pade yadi
varṇeṣu varṇabhāgānāṃ bhedaḥ syāt paramāṇuvat //
bhāgānām anupaśleṣān na varṇo na padaṃ bhavet
teṣām avyapadeśyatvāt kim anyad vyapadiśyatām //
yad antaḥśabdatattvaṃ tu bhāgair ekaṃ prakāśitam
tam āhur apare śabdaṃ tasya vākye tathaikatām //
arthabhāgais tathā teṣām antaro 'rthaḥ prakāśyate
ekasyaivātmano bhedau śabdārthāv apṛthaksthitau //
prakāśakaprakāśyatvaṃ kāryakāraṇarūpatā
antarmātrātmanas tasya śabdatattvasya sarvadā //
tasyaivāstitvanāstitve sāmarthye samavasthite
akrame kramanirbhāse vyavahāranibandhane //
saṃpratyayapramāṇatvāt padārthāstitvakalpane
padārthābhyuccaye tyāgād ānarthakyaṃ prasajyate //
rājaśabdena rājārtho bhinnarūpeṇa gamyate
vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ padam anyat prayujyate //
yathāśvakarṇa ity ukte vinaivāśvena gamyate
kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ sarveṣu pratyayas tathā //
vākyeṣu arthāntaragataḥ sādṛśyaparikalpane
keṣāṃ cit rūḍhiśabdatvaṃ śāstra evānugamyate //
upādāyāpi ye heyās tān upāyān pracakṣate
upāyānāṃ ca niyamo nāvaśyam avatiṣṭhate //
arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ kaś cit saṃpratipadyate
saṃsṛṣṭā vā vibhaktā cā bhedā vākyanibandhanāḥ //
so 'yam ity abhisaṃbandho buddhyā prakramyate yadā
vākyārthasya tadaiko 'pi varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit //
kevalena padenārtho yāvān evābhidhīyate
vākyasthaṃ tāvato 'rthasya tad āhur abhidhāyakam //
saṃbandhe sati yat tv anyad ādhikyam upajāyate
vākyārtam eva taṃ prāhur anekapadasaṃśrayam //
sa tv anekapadastho 'pi pratibhedaṃ samāpyate
jātivat samudāye 'pi saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ //
sarvabhedānuguṇyaṃ tu sāmānyam apare viduḥ
tad arthāntarasaṃsargād bhajate bhedarūpatām //
bhedān ākāṅkṣatas tasya yā pariplavamāmatā
avacchinatti saṃbandhas tāṃ viśeṣe niveśayan //
kāryānumeyaḥ saṃbandho rūpaṃ tasya na vidyate
asattvabhūtam atyantam atas taṃ pratijānate //
niyataṃ sādhane sādhyaṃ kriyā niyatasādhanā
sa saṃnidhānamātreṇa niyamaḥ saṃprakāśate //
guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ tatra nāma pravartate
sādhyatvena nimittāni kriyāpadam apekṣate //
santa eva viśeṣā ye padārtheṣv avibhāvitāḥ
te kramād anugamyante na vākyam abhidhāyakam //
śabdānāṃ kramamātre ca nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ
kramo hi dharmaḥ kālasya tena vākyaṃ na vidyate //
ye ca saṃbhavino bhedāḥ padārtheṣv avibhāvitāḥ
te saṃnidhāne vyajyante na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ //
varṇānāṃ ca padānāṃ ca kramamātraniveśinī
padākhyā vākyasaṃjñā ca śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ //
samāne 'pi tu śabdatve dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt
prativarṇaṃ tv asau nāsti padasyārtham ato viduḥ //
yathā sāvayavā varṇā vinā vācyena kena cit
arthavantaḥ samuditā vākyam apy evam iṣyate //
anarthakāny apāyatvāt padārthenārthavanti vā
krameṇoccaritāny āhur vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam //
nityatve samudāyānāṃ jāter vā parikalpane
ekasyaikārthatām āhur vākyasyāvyabhicāriṇīm //
abhedapūrvakābhedāḥ kalpitā vākyavādibhiḥ
bhedapūrvān abhedāṃs tu manyante padadarśinaḥ //
padaprakṛtibhāvaś ca vṛttibhedena varṇyate
padānāṃ saṃhitā yoniḥ saṃhitā vā padāśrayā //
padāmnāyaś ca yady anyaḥ saṃhitāyā nidarśakaḥ
nityas tatra kathaṃ kāryaṃ padaṃ lakṣaṇadarśanāt //
prativarṇam asaṃvedyaḥ padārthapratyayo yathā
padeśv evam asaṃvedyaṃ vākyārthasya nirūpaṇam //
vākyārthaḥ saṃniviśate padeṣu sahavṛttiṣu
yathā tathaiva varṇeṣu padārthaḥ sahavṛttiṣu //
sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate
varṇo 'py anyena varṇena saṃbaddho vācakas tathā //
padasyoccāraṇād artho yathā kaś cin nirūpyate
varṇānām api sāṃnidhyāt tathā so 'rthaḥ pratīyate //
prāptasya yasya sāmarthyān niyamārthā punaḥ śrutiḥ
tenātyantaṃ viśeṣeṇa sāmānyaṃ yadi bādhyate //
yajeteti tato dravyaṃ prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam
vrīhiśrutyā nivarteta na syāt pratinidhis tathā //
tasmād vrīhitvam adhikaṃ vrīhiśabdaḥ prakalpayet
dravyatvam aviruddhatvāt prāptyarthaḥ san na bādhate //
tena cāpi vyavacchinne dravyatve sahacāriṇi
asaṃbhavād viśeṣāṇāṃ tatrānyeṣām adarśanam //
na ca sāmānyavat sarve kriyāśabdena lakṣitāḥ
viśeṣā na hi sarveṣāṃ satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ //
śuklādayo guṇāḥ santo yathā tatrāvivakṣitāḥ
tathāvivakṣā bhedānāṃ dravyatvasahacāriṇām //
asaṃnidhau pratinidhir mā bhūn nityasya karmaṇaḥ
kāmyasya vā pravṛttasya lopa ity upapadyate //
viśiṣṭaiva kriyā yena vākyārthaḥ parikalpyate
dravyābhāve pratinidhau tasya tat syāt kriyāntaram //
nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca tadarthe pratipādite
pikādi yad avijñātaṃ tat kim ity anuyujyate //
sāmarthyaprāpitaṃ yac ca vyaktyartham anuṣajyate
śrutir evānuṣaṅgeṇa bādhikā liṅgavākyayoḥ //
aprāpto yas tu śuklādiḥ saṃnidhānena gamyate
sa yatnaprāpito vākye śrutidharmavilakṣaṇaḥ //
abhinnam eva vākyaṃ tu yady abhinnārtham iṣyate
tat sarvaṃ śrutibhūtatvān na śrutyaiva virotsyate //
vākyānāṃ samudāyaś ca ya ekārthaprasiddhaye
sākāṅkṣāvayavas tatra vākyārtho 'pi na vidyate //
prāsaṅgikam idaṃ kāryam idaṃ tantreṇa labhyate
idam āvṛttibhedābhyām atra bādhasamuccayau //
ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ saṃbandho 'sya na bādhyate
sāmānyasyātideśo 'yaṃ viśeṣo 'trātidiśyate //
arthitvam atra sāmarthyam asminn artho na bhidyate
śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ vyudāso 'sya kriyāntare //
iyaṃ śrutyā kramaprāptir iyam uccāraṇād iti
kramo 'yam atra balavān asmiṃs tu na vivakṣitaḥ //
idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham aṅgānām aprayojakam
prayojakam idaṃ teṣām atredaṃ nāntarīyakam //
idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ viniyogakramas tv ayam
sākṣād asyopakārīdam idam ārād viśeṣakam //
śaktivyāpārabhedo 'smin phalam atra tu bhidyate
saṃbandhāj jātabhedo 'yaṃ bhedas tatrāvivakṣitaḥ //
prasajyapratiṣedho 'yaṃ paryudāso 'yam atra tu
idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ vyāpīdaṃ guru laghv idam //
bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya bahubhedaṃ vikalpyate
idaṃ niyamyate 'syātra yogyatvam upajāyate //
asya vākyāntare dṛṣṭāl liṅgād bhedo 'numīyate
ayaṃ śabdair apoddhṛtya padārthaḥ pravibhajyate //
iti vākyeṣu ye dharmāḥ padārthopanibandhanāḥ
sarve tena prakalperan padaṃ cet syad avācakam //
avibhakte 'pi vākyārthe śaktibhedād apoddhṛte
vākyāntaravibhāgena yathoktaṃ na virudhyate //
yathaivaikasya gandhasya bhedena parikalpanā
puṣpādiṣu tathā vākye 'py arthabhedo 'bhidhīyate //
gavaye narasiṃhe vāpy ekajñānāvṛte yathā
bhāgaṃ jātyantarasyaiva sadṛśaṃ pratipadyate //
aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam adṛṣṭam anupaśyati
tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ sarvatra pratipadyate //
tathā pikādiyogena vākye 'tyantavilakṣaṇe
sadṛśasyeva saṃjñānam asato 'rthasya manyate //
ekasya bhāge sādṛśyaṃ bhāge bhedaś ca lakṣyate
nirbhāgasya prakāśasya nirbhāgeṇaiva cetasā //
tathaiva bhāge sādṛśyaṃ bhāge bhedo 'vasīyate
bhāgābhāve 'pi vākyānām atyantaṃ bhinnadharmaṇām //
rūpanāśe padānāṃ syāt kathaṃ cāvadhikalpanā
agṛhītāvadhau śabde kathaṃ cārtho vivicyate //
saṃsarga iva rūpāṇāṃ śabde 'nyatra vyavasthitaḥ
nānārūpeṣu tadrūpaṃ tantreṇāparam iṣyate //
tasminn abhede bhedānāṃ saṃsarga iva vartate
rūpaṃ rūpāntarāt tasmād ananyat pravibhajyate //
śāstre pratyāyakasyāpi kvacid ekatvam āśritam
pratyāyyena kvacid bhedo grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ //
ū ity abhedam āśritya yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam
lṛluṭor grahaṇe bhedo grāhyābhyāṃ parikalpitaḥ //
yasyety etad aṇo rūpaṃ saṃjñinām abhidhāyakam
na hi pratīyamānena grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ //
ū ity etad abhinnaṃ ca bhinnavākyanibandhanam
bhedena grahaṇaṃ yasya pararūpam iva dvayoḥ //
plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca samāhāram acos tathā
vyudasyatā punar bhedaḥ śabdeṣv atyantam āśritaḥ //
ardharcādiṣu śabdeṣu rūpabhedaḥ kramād yathā
tantrāt tathaikaśabdatve bhinnānāṃ śrutir anyathā //
saṃhitāviṣaye varṇāḥ svarūpeṇāvikāriṇaḥ
śabdāntaratvaṃ yāntīva śaktyantaraparigrahāt //
indriyādivikāreṇa dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu
ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau //
abhidhānakriyābhedāc chabdeṣv avikṛteṣv api
rūpam atyantabhedena tad evaikaṃ prakāśate //
ṛco vā gītimātraṃ vā sāma dravyāntaraṃ na tu
gītibhedāt tu gṛhyante tā eva vikṛtā ṛcaḥ //
upāyāc chrutisaṃhāre bhinnānām ekaśeṣiṇām
tantreṇoccāraṇe teṣāṃ śāstre sādhutvam ucyate //
parigṛhya śrutiṃ caikāṃ rūpabhedavatām api
tantreṇoccāraṇaṃ kāryam anyathā te na sādhavaḥ //
sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ śāstreṇāpratipāditam
tantreṇoccāraṇād ekaṃ rūpaṃ sādhūpalabhyate //
ekasyānekarūpatvaṃ nālikādiparigrahāt
yathā tathaiva tantrāt syād bahūnām ekarūpatā //
yathā padasarūpāṇāṃ vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak
tathā vākyāntarābhāve syād eṣāṃ pṛthagarthatā //
abhidheyaḥ padasyārtho vākyasyārthaḥ prayojanam
yasya tasya na saṃbandho vākyānām upapadyate //
tatra kriyāpadāny eva vyapekṣante parasparam
kriyāpadānuṣaktas tu saṃbandho 'tha pratīyate //
āvṛttir anuvādo vā padārthavyaktikalpane
pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ sahabhūteṣu vartate //
avikalpitavākyārthe vikalpā bhāvanāśrayāḥ
atrādhikaraṇe vādāḥ pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ //
abhyāsāt pratibhāhetuḥ sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ
bālānāṃ ca tiraścāṃ ca yathārthapratipādane //
anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ samayaḥ kaiś cid iṣyate
anantaram idaṃ kāryam asmād ity upadarśakaḥ //
asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ iti pratyāyyalakṣaṇam
apūrvadevatāsvargaiḥ samam āhur gavādiṣu //
prayogadarśanābhyāsād ākārāvagrahas tu yaḥ
na sa śabdasya viṣayaḥ sa hi yatnāntarāśrayaḥ //
ke cid bhedāḥ prakāśyante śabdais tadabhidhāyibhiḥ
anuniṣpādinaḥ kāṃś cic chabdārthān iti manyate //
jāteḥ pratyāyake śabde yā vyaktir anuṣaṅgiṇī
na tadvyaktigatān bhedāñ jātiśabdo 'valambate //
ghaṭādīnāṃ na cākārān pratyāyayati vācakaḥ
vastumātraniveśitvāt tadgatir nāntarīyakā //
kriyā vinā prayogeṇa na dṛṣṭā śabdacoditā
prayogas tv anuniṣpādī śabdārtha iti gamyate //
niyatās tu prayogā ye niyataṃ yac ca sādhanam
teṣāṃ śabdābhidheyatvam aparair anugamyate //
samudāyo 'bhidheyo vāpy avikalpasamuccayaḥ
asatyo vāpi saṃsargaḥ śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate //
asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanām
śabdo vāpy abhijalpatvam āgato yāti vācyatām //
so 'yam ity abhisaṃbandhād rūpam ekīkṛtaṃ yatā
śabdasyārthena taṃ śabdam abhijalpaṃ pracakṣate //
tayor apṛthagātmatve rūḍhir avyabhicāriṇī
kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ prādhānyenāvatiṣṭhate //
loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ pratipannaḥ pravartate
śāstre tūbhayarūpatvaṃ pravibhaktaṃ vivakṣayā //
aśakteḥ sarvaśakter vā śabdair eva prakalpitā
ekasyārthasya niyatā kriyādiparikalpanā //
yo vārtho buddhiviṣayo bāhyavastunibandhanaḥ
sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ śabdārtha iti gamyate //
ākāravantaḥ saṃvedyā vyaktismṛtinibandhanāḥ
ete pratyavabhāsante saṃvinṃātraṃ tv ato 'nyathā //
yathendriyaṃ saṃnipatad vaicitreṇopadarśakaṃ
tathaiva śabdād arthasya pratipattir anekadhā //
vaktrānyathaiva prakrānto bhinneṣu pratipattṛṣu
svapratyayānukāreṇa śabdārthaḥ pravibhajyate //
ekasminn api dṛśye 'rthe darśanaṃ bhidyate pṛthak
kālāntareṇa caiko 'pi taṃ paśyaty anyathā punaḥ //
ekasyāpi ca śabdasya nimittair avyavasthitaiḥ
ekena bahubhiś cārtho bahudhā parikalpyate //
tasmād adṛṣṭatattvānāṃ sāparādhaṃ bahucchalaṃ
darśanaṃ vacanaṃ vāpi nityam evānavasthitam //
ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca tattve kiṃ cid avasthitam
na tena vyavahāro 'sti na tac chabdanibandhanaṃ //
talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva
naiva cāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ //
tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ vidvān īkṣeta yuktitaḥ
na darśanasya prāmāṇyād dṛśyam arthaṃ prakalpayet //
asamākhyeyatattvānām arthānāṃ laukikair yathā
vyavahāre samākhyānaṃ tat prajño na vikalpayet //
vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ pratibhānyaiva jāyate
vākyārtha iti tām āhuḥ padārthair upapāditām //
idaṃ tad iti sānyeṣām anākyeyā kathaṃ cana
pratyātmavṛtti siddhā sā kartrāpi na nirūpyate //
upaśleṣam ivārthānāṃ sā karoty avicāritā
sārvarūpyam ivāpannā viṣayatvena vartate //
sākśāc chabdena janitāṃ bhāvanānugamena vā
itikartavyatāyāṃ tāṃ na kaś cid ativartate //
pramāṇatvena tāṃ lokaḥ sarvaḥ samanugacchati
samārambhāḥ pratāyante tiraścām api tadvaśāt //
yathā dravyaviśeṣāṇāṃ paripākair ayatnajāḥ
madādiśaktayo dṛṣṭāḥ pratibhās tadvatāṃ tathā //
svaravṛttiṃ vikurute madhau puṃskokilasya kaḥ
jantvādayaḥ kulāyādikaraṇe śikṣitāḥ katham //
āhāraprītyapadveṣaplavanādikriyāsu kaḥ
jātyanvayaprasiddhāsu prayoktā mṛgapakṣiṇām //
bhāvanānugatād etad āgamād eva jāyate
āsattiviprakarṣābhyām āgamas tu viśiṣyate //
svabhāvavaraṇābhāsayogādṛṣṭopapāditām
viśiṣṭopahitāṃ ceti pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ //
yathā saṃyogibhir dravyair lakṣite 'rthe prayujyate
gośabdo na tv asau teṣāṃ viśeśāṇāṃ prakāśakaḥ //
ākāravarṇāvayavaiḥ saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu
śabdaḥ pravartamāno 'pi na tān aṅgīkaroty asau //
saṃsthānavarṇāvayavair viśiṣṭe 'rthe prayujyate
śabdo na tasyāvayave pravṛttir upalabhyate //
durlabhaṃ kasya cil loke sarvāvayavadarśanaṃ
kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair arthaḥ kṛtso 'numīyate //
tathā jātyutpalādīnāṃ gandhena sahacāriṇām
nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ guṇānām avadhāraṇam //
saṃkhyāpramāṇasaṃsthānanirapekṣaḥ pravartate
bindau ca samudāye ca vācakaḥ salilādiṣu //
saṃskārādiparicchinne tailādau yo vyavasthitaḥ
āhaikadeśaṃ tattvena tasyāvayavavartinā //
yenārthenābhisaṃbaddham abhidhānaṃ prayujyate
tadarthāpagame tasya prayogo vinivartate //
yāṃs tu saṃbhavino dharmān antarṇīya prayujyate
śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ niyamena vyapekṣate //
yathā romaśaphādīnāṃ vyabhicāre 'pi dṛśyate
gośabdo na tathā jāter viprayoge pravartate //
tasmāt saṃbhavino 'rthasya śabdāt saṃpratyaye sati
adṛṣṭaviprayogārthaḥ saṃbandhitvena gamyate //
vācikā dyotikā va syur dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ
syād vā saṃkhyāvato 'rthasya samudāyo 'bhidhāyakaḥ //
vinā saṃkhyābhidhānād vā saṃkhyābhedasamanvitān
arthān svarūpabhedena kāmś cid āhur gavādayaḥ //
ye śabdā nityasaṃbandhā viveke jñātaśaktayaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ teṣām artho vibhajyate //
yāvac cāvyabhicāreṇa tayoḥ śakyaṃ prakalpanam
niyamas tatra na tv evaṃ niyamo nuṭśabādiṣu //
saṃbhave nābhidhānasya lakṣaṇatvaṃ prakalpate
āpekṣikyo hi saṃsarge niyatāḥ śabdaśaktayaḥ //
na kūpasūpayūpānām anvayo 'rthasya dṛśyate
ato 'rthāntaravācitvaṃ saṃghātasyaiva gamyate //
anvākhyānāni bhidyante śabdavyutpattikarmasu
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ nimittaṃ kiṃ cid iṣyate //
vairavāsiṣṭhagiriśās tathaikāgārikādayaḥ
kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā nimittāvadhisaṃkaraiḥ //
yathā pathaḥ samākhyānaṃ vṛkṣavalmīkaparvataiḥ
aviruddhaṃ gavādīnāṃ bhinnaiś ca sahacāribhiḥ //
anyathā ca samākhyānam avasthābhedadarśibhiḥ
kriyate kiṃśukādīnām ekadeśāvadhāraṇaṃ //
kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ girater garjater gameḥ
gavater gadater vāpi gaur ity atrānudarśitam //
gaur ity eva svarūpād vā gośabdo goṣu vartate
vyutpādyate na vā sarvaṃ kaiś cic cobhayatheṣyate //
sāmānyenopadeśaś ca śāstre laghvartham āśritaḥ
jātyantaravad anyasya viśeṣāḥ pratipādakāḥ //
arthāntare ca yad vṛttaṃ tat prakṛtyantaraṃ viduḥ
tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv anyasminn anuṣajyate //
bhinnāv ijiyajī dhātū niyatau viṣayāntare
kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau citraṃ hi pratipādanam //
evaṃ ca vālavāyādi jitvarīvad upācaret
bhedābhedābhyupagame na virodho 'sti kaś cana //
aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ pṛthaktvena prakalpanam
dhātūpasargayoḥ śāstre dhātur eva tu tādṛśaḥ //
tathā hi saṃgrāmayateḥ sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ
kriyāviśeṣāḥ samghāte prakramyante tathāvidhāḥ //
kāryāṇām antaraṅgatvam evaṃ dhātūpasargayoḥ
sādhanair yāti saṃbandhaṃ tathābhūtaiva sā kriyā //
prayogārtheṣu siddhaḥ san bhettavyo 'rtho viśiṣyate
prāk ca sādhanasaṃbandhāt kriyā naivopajāyate //
dhātoḥ sādhanayogasya bhāvinaḥ prakramād yathā
dhātutvaṃ karmabhāvaś ca tathānyad api dṛśyatām //
bījakāleṣu saṃbandhād yathā lākṣārasādayaḥ
varṇādipariṇāmena phalānām upakurvate //
buddhisthād abhisaṃbandhāt tathā dhātūpasargayoḥ
abhyantarīkṛtād bhedaḥ padakāle prakāśate //
kva cit saṃbhavino bhedāḥ kevalair anidarśitāḥ
upasargeṇa saṃbandhe vyajyante pranirādinā //
sa vācako viśeṣāṇāṃ saṃbhavād dyotako 'pi vā
śaktyādhānāya vā dhātoḥ sahakārī prayujyate //
sthādibhiḥ kevalair yac ca gamanādi na gamyate
tatrānumānād dvividhāt taddharmā prādir ucyate //
aprayoge 'dhiparyoś ca yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram
tasyābhidhāyako dhātuḥ saha tābhyām anarthakaḥ //
tathaiva svārthikāḥ ke cit saṃghātāntaravṛttayaḥ
anarthakena saṃsṛṣṭāḥ prakṛtyarthānuvādinaḥ //
nipātā dyotakāḥ ke cit pṛthagarthaprakalpane
āgamā iva ke cit tu saṃbhūyārthasya sādhakāḥ //
upariṣṭāt purastād vā dyotakatvaṃ na bhidyate
teṣu prayujyamāneṣu bhinnārtheṣv api sarvathā //
cādayo na prayujyante padatve sati kevalāḥ
pratyayo vācakatve 'pi kevalo na prayujyate //
samuccitābhidhāne tu vyatireko na vidyate
asattvabhūto bhāvaś ca tiṅpadair abhidhīyate //
samuccitābhidhāne 'pi viśiṣṭārthābhidhāyinām
guṇair padānāṃ saṃbandhaḥ paratantrās tu cādayaḥ //
janayitvā kriyā kā cit saṃbandhaṃ vinivartate
śrūyamāṇe kriyāśabde saṃbandho jāyate kva cit //
tatra ṣaṣṭhī pratipadaṃ samāsasya nivṛttaye
vihitā darśanārthaṃ tu kārakaṃ pratyudāhṛtam //
sa copajātaḥ saṃbandho vinivṛtte kriyāpade
karmapravacanīyena tatra tatra niyamyate //
yena kriyāpadākṣepaḥ sa kārakavibhaktibhiḥ
yujyate vir yathā tasya likhāv anupasargatā //
tiṣṭhater aprayogaś ca dṛṣṭo 'praty ajayann iti
sunv abhīty ābhimukhye ca kevalo 'pi prayujyate //
karmapravacanīyatvaṃ kriyāyoge vidhīyate
ṣatvādivinivṛttyarthaṃ svatyādīnāṃ vidharmaṇām //
hetuhetumator yogaparicchede 'nunā kṛte
ārambhād bādhyate prāptā tṛtīyā hetulakṣaṇā //
kriyāyā dyotako nāyaṃ na saṃbandhasya vācakaḥ
nāpi kriyāpadākṣepi saṃbandhasya tu bhedakaḥ //
anarthakānāṃ saṃghātaḥ sārthako 'narthakas tathā
varṇānāṃ padam arthena yuktaṃ nāvayavāḥ pade //
padānām arthayuktānāṃ saṃghāto bhidyate punaḥ
arthāntarāvabodhena saṃbandhavigamena ca //
sārthakānarthakau bhede saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ
adhigacchata ity eke kuṭīrādinidarśanāt //
arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ saṃghāta upajāyate
nopajāyata ity eke samāsasvārthikādiṣu //
ke cid dhi yutasiddhārthā bhede nirjñātaśaktayaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ ke cit kalpitaśaktayaḥ //
śāstrārtha eva varṇānām arthavattve pradarśitaḥ
dhātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ laukiko 'rtho na vidyate //
kṛttaddhitānām arthaś ca kevalānām alaukikaḥ
prāg vibhaktes tadantasya tathaivārtho na vidyate //
abhivyaktataro yo 'rthaḥ pratyayānteṣu lakṣyate
arthavattāprakaraṇād āśritaḥ sa tathāvidhaḥ //
ātmabhedo na cet kaś cid varṇebhyaḥ padavākyayoḥ
anyonyāpekṣayā śaktyā varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ //
varṇena kena cin nyūnaḥ saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ
na cec chabdāntaram asāv anyūnas tena gamyate //
sa tasmin vācake śabde nimittāt smṛtim ādadhat
sākṣād iva vyavahitaṃ śabdenārtham upohate //
padavācyo yathā nārthaḥ kaś cid gaurakharādiṣu
saty api pratyaye 'tyantaṃ samudāye na gamyate //
samanvita ivārthātmā padārthair yaḥ pratīyate
padārthadarśanaṃ tatra tathaivānupakārakam //
samudāyāvayavayor bhinnārthatve ca vṛttiṣu
yugapad bhedasaṃsargau viruddhāv anuṣaṅgiṇau //
kaś ca sādhanamātrārthān adhyādīn parikalpayet
aprayuktapadaś cārtho bahuvrīhau kathaṃ bhavet //
prajñusaṃjñvādyavayavair na cāsty arthāvadhāraṇam
tasmāt saṃghāta evaiko viśiṣṭārthanibandhanam //
gargā ity eka evāyaṃ bahuṣv artheṣu vartate
dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto bahūnām abhidhāyakaḥ //
yathaikaśeṣe bhujyādiḥ pratyekam avatiṣṭhate
kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe pratyekaṃ pravibhajyate //
yac ca dvandvapadārthasya tacchabdena vyapekṣaṇam
sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe sarvanāmasarūpatā //
yathā ca khadiracchede bhāgeṣu kramavāṃs chidiḥ
tathā dvandvapadārthasya bhāgeṣu kramadarśanam //
saṅghaikadeśe prakrāntān yathā saṅghānupātinaḥ
kriyāviśeṣān manyante sa dvandvāvayave kramaḥ //
pratipādayatā vṛttim abuddhān vākyapūrvikām
vṛttau padārthabhedena prādhānyam upadarśitam //
abhedād abhidheyasya nañsamāse vikalpitam
prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye doṣās tu prakriyāgatāḥ //
jahatsvārthavikalpe ca sarvārthatyāgam icchatā
bahuvrīhipadārthasya tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ //
śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ pratyayenābhidhīyate
prakṛtau vinivṛttāyāṃ pratyayārthaś ca dhātubhiḥ //
yam artham āhatur bhinnau pratyayāv eka eva tam
kva cid āha pacantīti dhātus tābhyāṃ vinā kva cit //
anvākhyānasmṛter ye ca pratyayārthā nibandhanam
nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ smṛtyantara udāhṛtāḥ //
prasiddher udvamikarīty evaṃ śāstre 'bhidhīyate
vyavahārāya manyante śāstrārthaprakriyā yataḥ //
śāstreṣu prakriyābhedair avidyaivopavarṇyate
anāgamavikalpā tu svayaṃ vidyopavartate //
anibaddhaṃ nimitteṣu nirupākhyaṃ phalaṃ yathā
tathā vidyāpy anākhyeyā śāstropāyeva lakṣyate //
yathābhyāsaṃ hi vāg arthe pratipattiṃ samīhate
svabhāva iva cānādir mithyābhyāso vyavasthitaḥ //
utprekṣate sāvayavaṃ paramāṇum apaṇḍitaḥ
tathāvayavinaṃ yuktam anyair avayavaiḥ punaḥ //
ghaṭādidarśanāl lokaḥ paricchinno 'vasīyate
samārambhāc ca bhāvānām ādimad brahma śāśvatam //
upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ bālānām upalāpanāḥ
asatye vartmani sthitvā tataḥ satyaṃ samīhate //
anyathā pratipadyārthaṃ padagrahaṇapūrvakam
punar vākye tam evārtham anyathā pratipadyate //
upāttā bahavo 'py arthā yeṣv ante pratiṣedhanam
kriyate te nivartante tasmāt tāṃs tatra nāśrayet //
vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca viśiṣṭābhāvalakṣaṇam
nārthe na buddhau saṃbandho nivṛtter avatiṣṭhate //
vicchedapratipattau ca yady astīty avadhāryate
aśabdavācyā sā buddhir nivartyeta sthitā katham //
atha yaj jñānam utpannaṃ tan mithyeti nañā kṛtam
naño vyāpārabhede 'sminn abhāvāvagatiḥ katham //
nirādhārapravṛttau ca prākpravṛttir naño bhavet
athādhāraḥ sa evāsya niyamārthā śrutir bhavet //
niyamadyotanārthā vāpy anuvādo yathā bhavet
kaś cid evārthavāṃs tatra śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ //
viruddhaṃ cābhisaṃbandham udāhāryādibhiḥ kṛtam
vākye samāpte vākyārtham anyathā pratipadyate //
stutinindāpradhāneṣu vākyeṣv artho na tādṛśaḥ
padānāṃ pravibhāgena yādṛśaḥ parikalpyate //
athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ padeṣu samavasthitaḥ
vākyārthasyābhyupāyo 'sāv ekasya pratipādane //
pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo yaḥ kramād upacīyate
chinnagrathitakalpatvāt tad viśiṣṭataraṃ viduḥ //
ekam āhur anekārthaṃ śabdam anye parīkṣakāḥ
nimittabhedād ekasya sārvārthyaṃ tasya bhidyate //
yaugapadyam atikramya paryāye vyavatiṣṭhate
arthaprakaraṇābhyāṃ vā yogāc chabdāntareṇa vā //
yathā sāsnādimān piṇḍo gośabdenābhidhīyate
tathā sa eva gośabdo vāhīke 'pi vyavasthitaḥ //
sarvaśaktes tu tasyaiva śabdasyānekadharmaṇaḥ
prasiddhibhedād gauṇatvaṃ mukhyatvaṃ copajāyate //
eko mantras tathādhyātmam adhidaivam adhikratu
asaṃkareṇa sarvārtho bhinnaśaktir avasthitaḥ //
gotvānuṣaṅgo vāhīke nimittāt kaiś cid iṣyate
arthamātraṃ viparyastaṃ śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ //
tathā svarūpaṃ śabdānāṃ sarvārtheṣv anuṣajyate
arthamātraṃ viparyastaṃ svarūpe tu śrutiḥ sthitā //
ekatvaṃ tu sarūpatvāc chabdayor gauṇamukhyayoḥ
prāhur atyantabhede 'pi bhedamārgānudarśinaḥ //
sāmidhenyantaraṃ caivam āvṛttāv anuṣajyate
mantrās ca viniyogena labhante bhedam ūhavat //
tāny āmnāyāntarāṇy eva paṭhyate kiṃ cid eva tu
anarthakānāṃ pāṭho vā śeṣas tv anyaḥ pratīyate //
śabdasvarūpam arthas tu pāṭhe 'nyair upavarṇyate
atyantabhedaḥ sarveṣāṃ tatsaṃbandhāt tu tadvatām //
anyā saṃskārasāvitrī karmaṇy anyā prayujyate
anyā japaprabandheṣu sā tv ekaiva pratīyate //
arthasvarūpe śabdānāṃ svarūpād vṛttim icchataḥ
vākyarūpasya vākyārthe vṛttir anyānapekṣayā //
anekārthatvam ekasya yaiḥ śabdasyānugamyate
siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ gauṇamukhyaprakalpanā //
arthaprakaraṇāpekṣo yo vā śabdāntaraiḥ saha
yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ taṃ gauṇam apare viduḥ //
śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ prasiddho yasya gamyate
sa mukhya iti vijñeyo rūpamātranibandhanaḥ //
yas tv anyasya prayogeṇa yatnād iva niyujyate
tam aprasiddhaṃ manyante gauṇārthābhiniveśinam //
svārthe pravartamāno 'pi yasyārthaṃ yo 'valambate
nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān nimittī gauṇa iṣyate //
purārād iti bhinne 'rthe yau vartete virodhini
arthaprakaraṇāpekṣaṃ tayor apy avadhāraṇam //
vākyasyārthāt padārthānām apoddhāre prakalpite
śabdāntareṇa saṃbandhaḥ kasyaikasyopapadyate //
yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ caritāstikriyaṃ kva cit
tad vākyāntaram evāhur na tad anyena yujyate //
yac ca ko 'yam iti praśne gaur aśva iti cocyate
praśna eva kriyā tatra prakrāntā darśanādikā //
naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ nyūnatā vā prayojikā
ādhikyam api manyante prasiddher nyūnatāṃ kva cit //
jātiśabdo 'ntareṇāpi jātiṃ yatra prayujyate
saṃbandhisadṛśād dharmāt taṃ gauṇam apare viduḥ //
viparyāsād ivārthasya yatrārthāntaratām iva
manyante sa gavādis tu gauṇa ity ucyate kva cit //
niyatāḥ sādhanatvena rūpaśaktisamanvitāḥ
yathā karmasu gamyante sīrāsimusalādayaḥ //
kriyāntare na caiteṣāṃ vibhavanti na śaktayaḥ
rūpād eva tu tādarthyaṃ niyamena pratīyate //
tathaiva rūpaśaktibhyām utpattyā samavasthitaḥ
śabdo niyatatādarthyaḥ śaktyānyatra prayujyate //
śrutimātreṇa yatrāsya sāmarthyam avasīyate
taṃ mukhyam arthaṃ manyante gauṇaṃ yatnopapāditam //
goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe svārthād arthāntare sthitau
arthāntarasya tadbhāvas tatra mukhyo 'pi dṛśyate //
mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca prakṛtiḥ pratipadyate
bhedenāpekṣitā sā tu gauṇatvasya prasādhikā //
agnisomādayaḥ śabdā ye svarūpapadārthakāḥ
saṃjñibhiḥ saṃprayujyante 'prasiddhes teṣu gauṇatā //
agnidattas tu yo 'gniḥ syāt tatra svārthopasarjanaḥ
śabdo dattārthavṛttitvād gauṇatvaṃ pratipadyate //
nimittabhedāt prakrānte śabdavyutpattikarmaṇi
hariścandrādiṣu suṭo bhāvābhāvau vyavasthitau //
ṛṣyādau prāptasaṃskāro yaḥ śabdo 'nyena yujyate
tatrāntaraṅgasaṃskāro bāhye 'rthe na nivartate //
atyantaviparīto 'pi yathā yo 'rtho 'vadhāryate
yathāsaṃpratyayaṃ śabdas tatra mukhyaḥ prayujyate //
yady api pratyayādhīnam arthatattvāvadhāraṇam
na sarvaḥ pratyayas tasmin prasiddha iva jāyate //
darśanaṃ salile tulyaṃ mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ
bhedāt tu sparśanādīnāṃ na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā //
yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ
tena bhedaparicchedas tayos tulye 'pi darśane //
prasiddhārthaviparyāsanimittaṃ yac ca dṛśyate
yas tasmāl lakṣyate bhedas tam asatyaṃ pracakṣate //
yac ca nimnonnataṃ citre sarūpaṃ parvatādibhiḥ
na tatra pratighātādi kāryaṃ tadvat pravartate //
sparśaprabandho hastena yathā cakrasya saṃtataḥ
na tathālātacakrasya vicchinnaṃ spṛśyate hi tat //
vapraprākārakalpaiś ca sparśanāvaraṇe yathā
nagareṣu na te tadvad gandharvanagareṣv api //
mṛgapaśvādibhir yāvān mukhyair arthaḥ prasādhyate
tāvān na mṛnmayeṣv asti tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ //
mahān āvriyate deśaḥ prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ
alpadeśāntarāvasthaṃ pratibimbaṃ tu dṛśyate //
maraṇādinimittaṃ ca yathā mukhyā viṣādayaḥ
na te svapnādiṣu svasya tadvad arthasya sādhakāḥ //
deśakālendriyagatair bhedair yad dṛśyate 'nyathā
yathā prasiddhir lokasya tathā tad avasīyate //
yac copaghātajaṃ jñānaṃ yac ca jñānam alaukikam
na tābhyāṃ vyavahāro 'sti śabdā lokanibandhanāḥ //
ghaṭādiṣu yathā dīpo yenārthena prayujyate
tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt sa karoti prakāśanam //
saṃsargiṣu tathārtheṣu śabdo yena prayujyate
tasmāt prayojakād anyān api pratyāyayaty asau //
nirmanthanaṃ yathāraṇyor agnyartham upapāditam
dhūmam apy anabhipretaṃ janayaty ekasādhanam //
tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit pratyāyye 'rthe vivakṣite
avivakṣitam apy arthaṃ prakāśayate saṃnidheḥ //
yathaivātyantasaṃsṛṣṭas tyaktum artho na śakyate
tathā śabdo 'pi saṃbandhī pravivaktuṃ na śakyate //
arthānāṃ saṃnidhāne 'pi sati caiṣāṃ prakāśane
prayojako 'rthaḥ śabdasya rūpābhede 'pi gamyate //
kva cid guṇapradhānatvam arthānām avivakṣitam
kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ pratipattāv akāraṇam //
*yac cānupāttaṃ śabdena tat kasmiṃś cit pratīyate
kva cit pradhānam evārtho bhavaty ayasya lakṣaṇam //
*ākhyātaṃ taddhitārthasya yat kiṃ cid upadarśakam
guṇapradhānabhāvasya tatra dṛṣṭo viparyayaḥ //
*nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ saṃnidhānam akāraṇam
pramāṇam ardhahrasādāv anupāttaṃ pratīyate //
hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ tat tasyāsaṃnidhāv api
hrasvasya lakṣaṇārthatvāt tadvad evābhidhīyate //
dīrghaplutābhyāṃ tasya syān mātrayā vā viśeṣaṇam
jāter vā lakṣaṇāya syāt sarvathā saptaparṇavat //
gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya iti kālasya lakṣaṇe
jñāyatāṃ kāla ity etat sopāyam abhidhīyate //
vidhyaty adhanuṣety atra viśeṣeṇa nidarśyate
sāmānyam āśrayaḥ śakter yaḥ kaś cit pratipādakaḥ //
kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir iti bālo 'pi coditaḥ
upaghātapare vākye na śvādibhyo na rakṣati //
prakṣālane śarāvāṇāṃ sthānanirmārjanaṃ tathā
anuktam api rūpeṇa bhujyaṅgatvāt pratīyate //
vākyāt prakaraṇād arthād aucityād deśakālataḥ
śabdārthāḥ pravibhajyante na rūpād eva kevalāt //
saṃsargo viprayogaś ca sāhacaryaṃ virodhitā
arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ śabdasyānyasya saṃnidhiḥ //
sāmarthyam aucitī deśaḥ kālo vyaktiḥ svarādayaḥ
śabdārthasyānavacchede viśeṣasmṛtihetavaḥ //
bhedapakṣe 'pi sārūpyād bhinnārthāḥ pratipattṛṣu
niyatā yānty abhivyaktiṃ śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ //
nāmākhyātasarūpā ye kāryāntaranibandhanāḥ
śabdā vākyasya teṣv artho na rūpād adhigamyate //
yā pravṛttinivṛttyarthā stutinindāprakalpanā
kuśalaḥ pratipattā tām ayathārthāṃ samīhate //
vidhīyamānaṃ yat krarma dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam
stūyate sā stutis tasya kartur eva prayojikā //
vyāghrādivyapadeśena yathā bālo nivartyate
asatyo 'pi tathā kaś cit pratyavāyo 'bhidhīyate //
na saṃvidhānāṃ kṛtvāpi pratyavāye tathāvidhe
śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe vidvān kaś cit pravartate //
sarpeṣu saṃvidhāyāpi siddhair mantrauṣadhādibhiḥ
nānyathā pratipattavyaṃ na dato gamayed iti //
kva cit tattvasamākhyānaṃ kriyate stutinindayoḥ
tatrāpi ca pravṛttiś ca nivṛttiś copadiśyate //
rūpaṃ sarvapadārthānāṃ vākyārthopanibandhanam
sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ padārthair eva te samāḥ //
vākyaṃ tad api manyante yat padaṃ caritakriyam
antareṇa kriyāśabdaṃ vākyāder dvitvadarśanāt //
ākhyātaśabde niyataṃ sādhanaṃ yatra gamyate
tad apy ekaṃ samāptārthaṃ vākyam ity abhidhīyate //
śabdavyavahitā buddhir aprayuktapadāśrayā
anumānaṃ tadarthasya pratyaye hetur ucyate //
apare tu padasyaiva tam arthaṃ pratijānate
śabdāntarābhisaṃbandham antareṇa vyavasthitam //
yasminn uccarite śabde yadā yo 'rthaḥ pratīyate
tam āhur arthaṃ tasyaiva nānyad arthasya lakṣaṇam //
kriyārthopapadeśv evaṃ sthānināṃ gamyate kriyā
vṛttau nirādibhiś caivaṃ krāntādyarthaḥ pratīyate //
tāni śabdāntarāṇy eva paryāyā iva laukikāḥ
arthaprakaraṇābhyāṃ tu teṣāṃ svārtho niyamyate //
pratibodhābhyupāyās tu ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati
nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ śabdā jñeyena vastunā //
asatyāṃ pratipattau vā mithyā vā pratipādane
svair arthair nityasaṃbandhās te te śabdā vyavasthitāḥ //
yathāprakaraṇaṃ dvāram ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau
badhāna dehi vety etad upāyād avagamyate //
tatra sādhanavṛttir yaḥ śabdaḥ sattvanibandhanaḥ
na sa pradhānabhūtasya sādhyasyārthasya vācakaḥ //
svārthamātraṃ prakāśyāsau sāpekṣo vinivartate
arthas tu tasya saṃbandhī prakalpayati saṃnidhim //
pārārthyasyāviśiṣṭatvān na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ
nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ na śabdād arthasaṃnidhiḥ //
naṣṭarūpam ivākhyātam ākṣiptaṃ karmavācinā
yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ yugapad bhāvasattvayoḥ //
tais tu nāmasarūpatvam ākhyātasyāsya varṇyate
anvayavyatirekābhyāṃ vyavahāro vibhajyate //
na cāpi rūpāt saṃdehe vācakatvaṃ nivartate
ardhaṃ paśor iti yathā sāmarthyāt tad dhi kalpate //
sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ yadi bhāvanibandhanam
saṃsarge ca vibhakto 'sya tasyārtho na pṛthag yadi //
kriyāpradhānam ākhyātaṃ nāmnāṃ sattvapradhānatā
catvāri padajātāni sarvam etad virudhyate //
vākyasya buddhau nityatvam arthayogaṃ ca laukikam
dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti vadaty audumbarāyaṇaḥ //
vyāptimāṃś ca laghuś caiva vyavahāraḥ padāśrayaḥ
loke śāstre ca kāryārthaṃ vibhāgenaiva kalpitaḥ //
na loke pratipattṝṇām arthayogāt prasiddhayaḥ
tasmād alaukiko vākyād anyaḥ kaś cin na vidyate //
anyatra śrūyamāṇaiś ca liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ
svārthā eva pratīyante rūpābhedād alakṣitāḥ //
utsargavākye yat tyaktam aśabdam iva śabdavat
tad bādhakeṣu vākyeṣu śrutam anyatra gamyate //
brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni prakrāntā māṭharād vinā
māṭharas takrasaṃbandhāt tatrācaṣṭe yathārthatām //
anekākhyātayoge 'pi vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ
ekam eveṣyate kaiś cid bhinnarūpam iva sthitam //
niyamaḥ pratiṣedhaś ca vidhiśeṣas tathā sati
dvitīye yo lug ākhyātas taccheṣam alukaṃ viduḥ //
nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau pradhānāni parasparam
teṣām anupakāritvāt kathaṃ syād ekavākyatā //
viśeṣavidhinārthitvād vākyaśeṣo 'numīyate
vidheyavan nivartye 'rthe tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam //
saṃjñāśabdaikadeśo yas tasya lopo na vidyate
viśiṣṭarūpā sā saṃjñā kṛtā ca na nivartate //
saṃjñāntarāc ca dattāder nānyā saṃjñā pratīyate
saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ dattaśabdaḥ kathaṃ vadet //
sarvair avayavais tulyaṃ saṃbandhaṃ samudāyavat
ke cic chabdasvarūpāṇāṃ manyante sarvasaṃjñibhiḥ //
varṇānām arthavattvaṃ tu saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet
saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñāpraviveke na kalpate //
sarvasvarūpair yugapat saṃbandhe sati saṃjñinaḥ
naikadeśasarūpebhyas tatpratyāyanasaṃbhavaḥ //
ekadeśāt tu saṃghāte keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ
smṛtes tu viṣayāc chabdāt saṃghātārthaḥ pratīyate //
ekadeśāt smṛtir bhinne saṃghāte niyatā katham
kathaṃ pratīyamānaḥ syāc chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ //
ekadeśasarūpās tu tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ
anuniṣpādinaḥ śabdāḥ saṃjñāsu samavasthitāḥ //
sādhāraṇatvāt saṃdhigdhāḥ sāmarthyān niyatāśrayāḥ
teṣāṃ ye sādhavas teṣu śāstre lopādi śiṣyate //
tulyāyām anuniṣpattau jye-drā-ghā ity asādhavaḥ
na hy anvākhyāyake śāstre teṣu dattādivat smṛtiḥ //
kṛtaṇatvāś ca ye śabdā nityāḥ kharaṇasādayaḥ
ekadravyopadeśitvāt tān sādhūn saṃpracakṣate //
gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ saṃjñāśaktisamanvayāt
nimittāpekṣaṇaṃ teṣu svārthe nāvaśyam iṣyate //
vyavahārāya niyamaḥ saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit
nitya eva tu saṃbandho ḍitthādiṣu gavādivat //
kṛtakatvād anityatvaṃ saṃbandhasyopapadyate
saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair yathākāmaṃ niyujyate //
yathā hi pāṃsulekhānāṃ bālakair madhukrādayaḥ
saṃjñāḥ kriyante sarvāsu saṃjñāsv eṣaiva kalpanā //
vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ chaktyavacchedalakṣaṇaḥ
akṛtrimo hi saṃbandho viśeṣaṇaviśeṣyavat //
saṃjñā svarūpam āśritya nimitte sati laukikī
kā cit pravartate kā cin nimittāsaṃnidhāv api //
śāstre 'pi mahatī saṃjñā svarūpopanibandhanā
anumānaṃ nimittasya saṃnidhāne pratīyate //
āvṛtter anumānaṃ vā sārūpyāt tatra gamyate
śabdabhedānumānaṃ vā śaktibhedasya vā gatiḥ //
kva cid viṣayabhedena kṛtrimā vyavatiṣṭhate
saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ vyavasthānaṃ dvayor api //
viṣayaṃ kṛtrimasyāpi laukikaḥ kva cid uccaran
vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ //
saṅghaikaśeṣadvandveṣu ke cit sāmarthyalakṣaṇam
pratyāśrayam avasthānaṃ kriyāṇāṃ pratijānate //
bhojanaṃ phalarūpābhyām ekaikasmin samāpyate
anyathā hi vyavasthāne na tadarthaḥ prakalpyate //
annādānādi rūpāṃ ca sarve tṛptiphalāṃ bhujim
pratyekaṃ pratipadyante na tu nāṭyakriyām iva //
pādyavat sā vibhāgena sāmarthyād avatiṣṭhate
bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ na tantreṇa pradīpavat //
dṛśyādis tu kriyaikāpi tathābhūteṣu karmasu
āvṛttim antareṇāpi samudāyāśrayā bhavet //
bhinnavyāpārarūpāṇāṃ vyavahārādidarśane
kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ saṃbhūyārthasya sādhakam //
lakṣyasya lokasiddhatvāc chāstre liṅgasya darśanāt
arthiṣv ādaikṣu bhedena vṛddhisaṃjñā samāpyate //
śatādānapradhānatvād daṇḍane śatakarmake
arthināṃ guṇabhede 'pi saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate //
saṅghasyaiva vidheyatvāt kāryavat pratipādane
tatra tantreṇa saṃbandhaḥ samāsābhyastasaṃjñayoḥ //
lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ kāṃ cid eva kriyāṃ prati
tair vyastaiś ca samastaiś ca sa dharma upalakṣyate //
vṛṣalair na praveṣṭavyam ity etasmin gṛhe yathā
pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca praveśaḥ pratiṣidhyate //
saṃbhūya tv arthalipsādipratiṣedhopadeśane
pṛthag apratiṣiddhatvāt pravṛttir na virudhyate //
vyavāyalakṣaṇārthātvād aṭkupvāṅādibhis tathā
pratyekaṃ vā samastair vā ṇatvaṃ na pratiṣidhyate //
anugrahārthā bhoktṝṇāṃ bhujir ārabhyate yadā
deśakālādyabhedena nānugṛhṇāti tān asau //
pātrādibhedān nānātvaṃ yasyaikasyopadiśyate
viparyaye vā bhinnasya tasyaikatvaṃ prakalpyate //
saṃhatyāpi ca kurvāṇā bhedena pratipāditāḥ
svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate //
vīpsāyā viṣayābhāvād virodhād anyasaṃkhyayā
dvidhā samāptyayogāc ca śatam saṅghe 'vatiṣṭhate //
bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ yatrānyaiḥ saha śiṣyate
tatrāpi lakṣaṇārthatvād dvidhā vākyaṃ samāpyate //
vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ samāptiḥ kaiś cid iṣyate
rūpāntareṇa yuktānāṃ vākyanāṃ tena saṃgrahaḥ //
na vākyasyābhidheyāni bhedavākyāni kāni cit
tasmiṃs tūccarite bhedāṃs tathānyān pratipadyate //
yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ pratibhedaṃ samāpyate
teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya kiṃ padārthasya sattayā //
atha tair eva janitaḥ so 'rtho bhinneṣu vartate
pūrvasyārthasya tena syād virodhaḥ saha vā sthitiḥ //
sahasthitau virodhitvaṃ syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ
vyabhicārī tu saṃbandhas tyāge 'rthasya prasajyate //
ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ pratiśabdam avasthitaḥ
saṅghe saṅghiṣu cārthātmā samnidhānanideśakaḥ //
yathā sādhāraṇe svatvaṃ tyāgasya ca phalaṃ dhane
prītiś cāvikalā tadvat saṃbandho 'rthena tadvatām //
varṇānām arthavattāyāṃ tenaivārthena tadvati
samudāye na caikatvaṃ bhedena vyavatiṣṭhate //
ekenaiva pradīpena sarve sādhāraṇaṃ dhanam
paśyanti tadvad ekena supā saṃkhyābhidhīyate //
nārthavattā pade varṇe vākye caivaṃ viśiṣyate
abhyāsāt prakramo 'nyas tu viruddha iva dṛśyate //
viniyogād ṛte śabdo na svārthasya prakāśakaḥ
arthābhidhānasaṃbandham uktidvāraṃ pracakṣate //
yathā praṇihitaṃ cakṣur darśanāyopakalpate
tathābhisaṃhitaḥ śabdo bhavaty arthasya vācakaḥ //
kriyāvyavetaḥ saṃbandho dṛṣṭaḥ karaṇakarmabhiḥ
abhidhāniyamas tasmād abhidhānābhidheyayoḥ //
bahuṣv ekābhidhāneṣu sarveṣv ekārthakāriṣu
yat prayoktābhisaṃdhatte śabdas tatrāvatiṣṭhate //
āmnāyaśabdān abhyāse ke cid āhur anarthakān
svarūpamātravṛttīṃś ca pareṣāṃ pratipādane //
abhidhānakriyāyogād arthasya pratipādakān
niyogabhedān manyante tān evaikatvadarśinaḥ //
teṣām atyantanānātvaṃ nānātvavyavahāriṇaḥ
akṣādīnām iva prāhur ekajātisamanvayāt //
prayogād abhisaṃdhānam anyad eṣu na vidyate
viṣaye yataśaktitvāt sa tu tatra vyavasthitaḥ //
nānātvasyaiva saṃjñānam arthaprakaraṇādibhiḥ
na jātv arthāntare vṛttir anyārthānāṃ kathaṃ cana //
padarūpam ca yad vākyam astitvopanibandhanam
kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ na vākyāvayave pade //
yathaivānarthakair varṇair viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate
padair anarthakair evaṃ viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate //
yad antarāle jñānaṃ tu padārtheṣūpajāyate
pratipatter upāyo 'sau prakramānavadhāraṇāt //
pūrvair arthair anugato yathārthātmā paraḥ paraḥ
saṃsarga eva prakrāntas tathānyeṣv arthavastuṣu //
aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit sādhyenārthena sādhane
ārādhaniyamārthaiva sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ //
ādhāre niyamābhāvāt tadākṣepo na vidyate
sāmarthyāt saṃbhavas tasya śrutis tv anyanivṛttaye //
kriyā kriyāntarād bhinnā niyatādhārasādhanā
prakrāntā pratipattṝṇāṃ bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ //
avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ kramavadbhyo 'padakramam
prakāśate tadanyeṣāṃ vākyaṃ vākyārtha eva ca //
svarūpaṃ vidyate yasya tasyātmā na nirūpyate
nāsti yasya svarūpaṃ tu tasyaivātmā nirūpyate //
aśabdam apare 'rthasya rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ
arthāvabhāsarūpā ca śabdebhyo jāyate smṛtiḥ //
anyathaivāgnisaṃbandhād dāhaṃ dagdho 'bhimanyate
anyathā dāhaśabdena dāhārthaḥ saṃpratīyate //
pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ pṛthagarthānupātinām
indriyāṇāṃ yathā kāryam ṛte dehān na kalpate //
tathā padānāṃ sarveṣāṃ pṛthagarthaniveśinām
vākyebhyaḥ pravibhaktānām arthavattā na vidyate //
saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv arthavastuṣu gṛhyate
nātropākhyāyate tattvam apadārthasya darśanāt //
darśanasyāpi yat satyaṃ na tathā darśanaṃ sthitam
vastu saṃsargarūpeṇa tad arūpaṃ nirūpyate //
astitvenānuṣakto vā nivṛttyātmani vā sthitaḥ
artho 'bhidhīyate yasmād ato vākyaṃ prayujyate //
kriyānuṣaṅgeṇa vinā na padārthaḥ pratīyate
satyo vā viparīto vā vyavahāre na so 'sty ataḥ //
sad ity etat tu yad vākyaṃ tad abhūd asti neti vā
kriyābhidhānasaṃbandham antareṇa na gamyate //
ākhyātapadavācye 'rthe sādhanopanibandhane
vinā sattvābhidhānena nākāṅkṣā vinivartate //
prādhānyāt tu kriyā pūrvam arthasya pravibhajyate
sādhyaprayuktāny aṅgāni phalaṃ tasya prayojakam //
prayoktaivābhisaṃdhatte sādhyasādhanarūpatām
arthasya cābhisaṃbandhakalpanāṃ prasamīhate //
pacikriyāṃ karotīti karmatvenābhidhīyate
paktiḥ karaṇarūpaṃ tu sādhyatvena pratīyate //
yo 'ṃśo yenopakāreṇa prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ
arthasya sarvaśaktitvāt sa tathaiva vyavasthitaḥ //
ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ kadā cid abhidhīyate
āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ sa kadā cit pratīyate //
saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ saṃsargaś ca vivekinām
nānātmakānām ekatvaṃ nānātvaṃ ca viparyaye //
sarvātmakatvād arthasya nairātmyād vā vyavasthitam
atyantayataśaktitvāc chabda eva nibandhanam //
vastūpalakṣaṇaḥ śabdo nopakārasya vācakaḥ
na svaśaktiḥ padārthānāṃ saṃspraṣṭuṃ tena śakyate //
saṃbandhidharmā saṃyogaḥ svaśabdenābhidhīyate
saṃbandhaḥ samavāyas tu saṃbandhitvena gamyate //
lakṣaṇād vyavatiṣṭhante padārthā na tu vastutaḥ
upakārāt sa evārthaḥ kathaṃ cid anugamyate //
vākyārtho yo 'bhisaṃbandho na tasyātmā kva cit sthitaḥ
vyavahāre padārthānāṃ tam ātmānaṃ pracakṣate //
padārthe samudāye vā samāpto naiva vā kva cit
padārtharūpabhedena tasyātmā pravibhajyate //
anvākhyānāya yo bhedaḥ pratipattinibandhanam
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede tenānyad upavarṇyate //
anekaśakter ekasya pravibhāgo 'nugamyate
ekārthatvaṃ hi vākyasya mātrayāpi pratīyate //
saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ sann asan vā vibhajyate
bāhyīkṛtya vibhāgas tu śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ //
pratyayārthātmaniyatāḥ śaktayo na vyavasthitāḥ
anyatra ca tato rūpaṃ na tāsām upalabhyate //
bahuśv api tiṅanteṣu sākāṅkṣeṣv ekavākyatā
tiṅā tiṅbhyo nighātasya paryudāsas tathārthavān //
ekatiṅ yasya vākyaṃ tu śāstre niyatalakṣaṇam
tasyātiṅgrahaṇenārtho vākyabhedān na vidyate //
tiṅantāntarayukteṣu yuktayukteṣu vā punaḥ
mṛgaḥ paśyata yātīti bhedābhedau na tiṣṭhataḥ //
itikartavyatārthasya sāmarthyād yatra kāṅkṣyate
aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ samāptārthaṃ tad ucyate //
tattvānvākhyānamātre tu yāvān artho 'nuṣajyate
vināpi tatprayogeṇa śruter vākyaṃ samāpyate //
ciṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru
tādarthyasyāviśeṣe 'pi śabdād bhedaḥ pratīyate //
phalavantaḥ kriyābhedāḥ kriyāntaranibandhanāḥ
asaṃkhyātāḥ kramoddeśair ekākhyātanidarśitāḥ //
nivṛtabhedā sarvaiva kriyākhyāte 'bhidhīyate
śruter aśakyā bhedānāṃ pravibhāgaprakalpanā //
aśvamedhena yakṣyante rājānaḥ sattram āsate
brāhmaṇā iti nākhyātarūpād bhedaḥ pratīyate //
sakṛc chrutā saptadaśasv anāvṛttāpi yā kriyā
prajāpatyeṣu sāmarthyāt sā bhedaṃ pratipadyate //
devadattādiṣu bhujiḥ pratyekam avatiṣṭhate
pratisvatantraṃ vākyaṃ vā bhedena pratipadyate //
uccāraṇe tu vākyānām anyad rūpaṃ na gṛhyate
pratipattau tu bhinnānām anyad rūpaṃ pratīyate //
ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca sāmānyenābhidhīyate
kartarīti yathā tac ca paśvādiṣu vibhajyate //
yadi ākāṅkṣā nivarteta tadbhūtasya sakṛc chrutau
naivānyenābhisaṃbandhaṃ tad upeyāt kathaṃ cana //
ekarūpam anekārthaṃ tasmād upanibandhanam
yonir vibhāgavākyānāṃ tebhyo 'nanyad iva sthitam //
kva cit kriyā vyaktibhāgair upakāre pravartate
sāmānyabhāga evāsyāḥ kva cid arthasya sādhakaḥ //
kālabhinnāś ca ye bhedā ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu
prakrame jātibhāgasya śabdātmā tair na bhidyate //
ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ
bhedena viniyujyante tacchabdasya sakṛc chrutau //
akṣādeṣu yathā bhinnā bhakṣibhañjidivikriyāḥ
prayogakālābhede 'pi pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ //
akṣiṇāṃ tantriṇāṃ tantram upāyas tulyarūpatā
eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ tannibaddhā sakṛc chrutiḥ //
dvāv apy upāyau śabdānāṃ prayoge samavasthitau
kramo vā yaugapadyaṃ vā yau loko nātivartate //
krame vibhajyate rūpaṃ yaugapadye na bhidyate
kriyā tu yaugapadye 'pi kramarūpānupātinī //
bhedasaṃsargaśaktī dve śabdād bhinne iva sthite
yaugapadye 'py anekena prayoge bhidyate śrutiḥ //
abhinno rūpabhedena ya eko 'rtho vivakṣitaḥ
tasyāvayavadharmeṇa samudāyo 'nugamyate //
bhedanirvacane tv asya pratyedaṃ vā samāpyate
śrutir vacanabhinnā vā vākyabhede 'vatiṣṭhate //
tatraikavacanānto vā so 'kṣaśabdaḥ prayujyate
pratyekaṃ vā bahutvena pravibhāgo yathāśruti //
dviṣṭhāni yāni vākyāni teṣv apy ekatvadarśinām
anekaśakter ekasya svaśaktiḥ pravibhajyate //
atyantabhinnayor vā syāt prayoge tantralakṣaṇaḥ
upāyas tatra saṃsargaḥ pratipattṛṣu bhidyate //
bhedenādhigatau pūrvaṃ śabdau tulyaśrutī punaḥ
tantreṇa pratipattāraḥ prayoktrā pratipāditāḥ //
ekasyāpi vivakṣāyām anuniṣpadyate paraḥ
vinābhisaṃdhinā śabdaḥ śaktirūpaḥ prakāśate //
anekā śaktir ekasya yugapac chrūyate kva cit
agniḥ prakāśadāhābhyām ekatrāpi niyujyate //
āvṛttiśaktibhinnārthe vākye sakṛd api śrute
liṅgād vā tantradharmād vā vibhāgo vyavatiṣṭhate //
saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ
pravibhāgas tathā sūtra ekasminn eva jāyate //
tathā dvirvacane 'cīti tantropāyād alakṣaṇaḥ
ekaśeṣeṇa nirdeśo bhāṣya eva pradarśitaḥ //
prāyeṇa saṃkṣeparucīn alpavidyāparigrahān
saṃprāpya vaiyākaraṇān saṃgrahe 'stam upāgate //
kṛte 'tha pātañjalinā guruṇā tīrthadarśinā
sarvesaṃ nyāyabījānāṃ mahābhāṣye nibandhane //
alabdhagādhe gāmbhīryād uttāna iva sauṣṭhavāt
tasminn akṛtabuddhīnām naivāvāsthita niścayaḥ //
vaijisaubhavaharyakṣaiḥ śuṣkatarkānusāribhiḥ
ārṣe viplāvite granthe saṃgrahapratikañcuke //
yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ
kālena dākṣiṇātyeṣu granthamātro vyavasthitaḥ //
parvatād āgamaṃ labdhvā bhāṣyabījānusāribhiḥ
sa nīto bahuśākhatvaṃ cāndrācāryādibhiḥ punaḥ //
nyāyaprasthānamārgāṃs tān abhyasya svam ca darśanam
praṇīto guruṇāsmākam ayam āgamasaṃgrahaḥ //
vartmanām atra keṣām cid vastumātram udāhṛtam
kāṇḍe tṛtīye nyakṣena bhaviṣyati vicāraṇā //
prajñā vivekaṃ labhate bhinnair āgamadarśanaiḥ
kiyad vā śakyam unnetuṃ svatarkam anudhāvatā //
tat tad utprekṣamāṇānāṃ purāṇair āgamair vinā
anupāsitavṛddhānāṃ vidyā nātiprasīdati //
3,1: Jātisamuddeśa
dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ caturdhā pañcadhāpi vā
apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ prakṛtipratyayādivat //
padārthānām apoddhāre jātir vā dravyam eva vā
padārthau sarvaśabdānāṃ nityāv evopavarṇitau //
keṣāṃ cit sāhacaryeṇa jātiḥ śaktyupalakṣaṇam
khadirādiṣv aśakteṣu śaktaḥ pratinidhīyate //
asvātantryaphalo bandhiḥ pramāṇādīva śiṣyate
ato jātyabhidhāne 'pi śaktihīnaṃ na gṛhyate //
saṃśleṣamātraṃ badhnātir yadi syāt tu vivakṣitaḥ
śaktyāśraye tato liṅgaṃ pramāṇādyanuśāsanam //
svā jātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ sarvair evābhidhīyate
tato 'rthajātirūpeṣu tadadhyāropakalpanā //
yathā rakte guṇe tattvaṃ kaṣāye vyapadiśyate
saṃyogisannikarṣāc ca vastrādiṣv api gṛhyate //
tathā śabdārthasaṃbandhāc chabde jātir avasthitā
vyapadeśe 'rthajātīnāṃ jātikāryāya kalpate //
jātiśabdaikaśeṣe sā jātīnāṃ jātir iṣyate
śabdajātaya ity atra tajjātiḥ śabdajātiṣu //
yā śabdajātiḥ śabdeṣu śabdebhyo bhinnalakṣaṇā
jātiḥ sā śabdajātitvam avyatikramya vartate //
arthajātyabhidhāne 'pi sarve jātyabhidhāyinaḥ
vyāpāralakṣaṇā yasmāt padārthāḥ samavasthitāḥ //
jātau padārthe jātir vā viśeṣo vāpi jātivat
śabdair apekṣyate yasmād atas te jātivācinaḥ //
dravyadharmā padārthe tu dravye sarvo 'rtha ucyate
dravyadharmāśrayād dravyam ataḥ sarvo 'rtha iṣyate //
anupravṛttidharmo vā jātiḥ syāt sarvajātiṣu
vyāvṛttidharmasāmānyaṃ viśeṣe jātir iṣyate //
saṃyogidharmabhedena deśe ca parikalpite
teṣu deśeṣu sāmānyam ākāśasyāpi vidyate //
adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ deśāḥ saṃbandhino yathā
ākāśasyāpy adeśasya deśāḥ saṃbandhinas tathā //
bhinnavastvāśrayā buddhiḥ saṃyogiṣv anuvartate
samavāyiṣu bhedasya grahaṇaṃ vinivartate //
ataḥ saṃyogideśānāṃ gauṇatvaṃ parikalpyate
avivekāt pradeśebhyo mukhyatvaṃ samavāyinām //
anupravṛttirūpā yā prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ
ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu dravyatvena pracakṣate //
bhinnā iti paropādhir abhinnā iti vā punaḥ
bhāvātmasu prapañco 'yaṃ saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate //
naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ na sattvam na ca nāstitā
ātmatattveṣu bhāvānām asaṃsṛṣṭeṣu vidyate //
sarvaśaktyātmabhūtatvaṃ ekasyaiveti nirṇaye
bhāvānām ātmabhedasya kalpanā syād anarthikā //
tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ
saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya sādhikā na tu kevalāḥ //
yathaiva cendriyādīnām ātmabhūtā samagratā
tathā saṃbandhisaṃbandhasaṃsarge 'pi pratīyate //
na tad utpadyate kiṃ cid yasya jātir na vidyate
ātmābhivyaktaye jātiḥ kāraṇānāṃ prayojikā //
kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā nityānityeṣu jātayaḥ
kva cit kāryeṣv abhivyaktim upayānti punaḥ punaḥ //
nirvarttyamānaṃ yat karma jātis tatrāpi sādhanam
svāśrayasyābhiniṣpattyai sā kriyāṇāṃ prayojikā //
vidhau vā pratiṣedhe vā brāhmaṇatvādi sādhanam
vyaktyāśritāsritā jāteḥ saṃkhyājātir viśeṣikā //
yathā jalādibhir vyaktaṃ mukham evābhidhīyate
tathā dravyair abhivyaktā jātir evābhidhīyate //
yathendriyagato bheda indriyagrahaṇād ṛte
indriyārtheṣv adṛśyo 'pi jñānabhedāya kalpate //
tathātmarūpagrahaṇāt keṣāṃ cid vyaktayo vinā
sāmānyajñānabhedānām upayānti nimittatām //
satyāsatyau tu yau bhāgau pratibhāvaṃ vyavasthitau
satyaṃ yat tatra sā jātir asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ //
saṃbandhibhedāt sattaiva bhidyamānā gavādiṣu
jātir ity ucyate tasyāṃ sarve śabdā vyavasthitāḥ //
tāṃ prātipadikārthaṃ ca dhātvarthaṃ ca pracakṣate
sā nityā sā mahān ātmā tām āhus tvatalādayaḥ //
prāptakramā viśeṣeṣu kriyā saivābhidhīyate
kramarūpasya saṃhāre tat sattvam iti kathyate //
saiva bhāvavikāreṣu ṣaḍ avasthāḥ prapadyate
krameṇa śaktibhiḥ svābhir evaṃ pratyavabhāsate //
ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā yatredaṃ kāladarśanam
paurvāparyādirūpeṇa pravibhaktam iva sthitam //
tirobhāvābhyupagame bhāvānāṃ saiva nāstitā
labdhakrame tirobhāve naśyatīti pratīyate //
pūrvasmāt pracyutā dharmād aprāptā cottaraṃ padam
tadantarāle bhedānām āśrayāj janma kathyate //
āśrayaḥ svātmamātrā vā bhāvā vā vyatirekinaḥ
svaśaktayo vā sattāyā bhedadarśanahetavaḥ //
pṛthivyādiṣv abhivyaktau na saṃsthānam apekṣate
anucchinnāśrayāj jātir anitye 'py āśraye sthitā //
anucchedyāśrayām eke sarvāṃ jātiṃ pracakṣate
na yaugapadyaṃ pralaye sarvasyeti vyavasthitāḥ //
prakṛtau pravilīneṣu bhedeṣv ekatvadarśinām
dravyasattvaṃ prapadyante svāśrayā eva jātayaḥ //
brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ
abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ sādhakā ity api smṛtiḥ //
citrādiṣv apy abhivyaktir jātīnāṃ kaiścid iṣyate
prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau nimittaṃ puṇyapāpayoḥ //
jñānaṃ tv asmad viśiṣṭānāṃ tāsu sarvendriyam viduḥ
ābhyāsān maṇirūpyādiviśeṣeṣv iva tadvidām //
jātyutpalādigandhādau bhedatattvaṃ yad āśritam
tad bhāvapratyayair loke 'nityatvān nābhidhīyate //
asvaśabdābhidhānās tu narasiṃhādijātayaḥ
sarūpāvayavevānyā tāsu śrutir avasthitā //
jātyavasthāparicchede saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā
viprakarṣe 'pi saṃsargād upakārāya kalpate //
lakṣaṇā śabdasaṃskāre vyāpāraḥ kāryasiddhaye
saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ śrutisāmye 'pi dṛśyate //
na vinā saṃkhyayā kaś cit sattvabhūto 'rtha ucyate
ataḥ sarvasya nirdeśe saṃkhyā syād avivakṣitā //
ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā keṣāṃ cid avivakṣitam
tad dhi jātyabhidhānāya dvitvaṃ tu syād vivakṣitam //
yady etau vyādhitau syātāṃ deyaṃ syād idam auṣadham
ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya dvitvaṃ syād avivakṣitam //
ekādiśabdavācyāyāḥ karmasv aṅgatvam iṣyate
saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām iti rūpād dhi sāśritā //
yajeta paśunety atra saṃskārasyāpi saṃbhave
yathā jātis tathaikatvaṃ sādhanatvena gamyate //
liṅgāt tu syāt dvitīyādes tad ekatvaṃ vivakṣitam
ekārthaviṣayatve ca tal liṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ //
anyatrāvihitasyaiva sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ
kriyāyām aṅgabhāvaś ca tat tv etasmād vivakṣitam //
grahās tv anyatra vihitā bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak
prājāpatyā navety evamādibhedasamanvitāḥ //
aṅgatvena pratītānāṃ saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ
nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā sā kathaṃ syād vivakṣitā //
nānyatra vidhir astīti saṃskāro nāpi cāṅgitā
hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā yatnāt sā hi vivakṣitā //
saṃmārjane viśeṣaś ca na grahe kva cid āśritaḥ
vihitās te ca saṃskāryāḥ sarveṣām āśrayas tataḥ //
pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ jātāv ekena cet kriyā
paśunā na prakalpeta tat syād eva prakalpanam //
ekena ca prasiddhāyāṃ kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt
paśvantaram upādeyam upādānam anarthakam //
yathaivāhitagarbhāyāṃ garbhādhānām anarthakam
tathaikena prasiddhāyāṃ paśvantaram anarthakam //
tāvatārthasya siddhatvād ekatvasyāvyatikramam
ke cid icchanti na tv atra saṃkhyāṅgatvena gṛhyate //
dvitīyādi tu yal liṅgam uktanyāyānuvādi tat
na saṃkhyā sādhanatvena jātivat tena gamyate //
anvayavyatirekābhyāṃ saṃkhyābhyupagame sati
yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān na tv anyārthopalakṣaṇaṃ //
sādhanatve padārthasya sāmarthyaṃ na prahīyate
saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas tena liṅgena gamyate //
apūrvasya vidheyatvāt prādhānyam avasīyate
vihitasya parārthatvāc cheśabhāvaḥ pratīyate //
saṃmārgasya vidheyatvāt anyatra vihite grahe
vidhivākye śrutā saṃkhyā lakṣaṇāyāṃ na bādhyate //
vidhivākyāntare saṃkhyā paśor nāsti virodhinī
tasmāt saguṇa evāsau sahaikatvena gamyate //
nirjñātadravyasaṃbandhe yaḥ karmaṇy upadiśyate
gunas tenārthitā tasya dravyeṇeva pratīyate //
kaścid eva guṇo dravye yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ
ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ //
tayos tu pṛthagarthitve saṃbandho yaḥ pratīyate
na tasminn upaghāto 'sti kalpyam anyan na cāśrutam //
kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ sa śrutiprāpitas tayoḥ
āśrayāśrayiṇor vākyān niyamas tv avatiṣṭhate //
tatra dravyaguṇābhāve pratyekaṃ syād vikalpanam
śrutiprāpto hi saṃbandho balavān vākyalakṣaṇāt //
yadā tu jātiḥ śaktir vā kriyāṃ praty upadiśyate
sāmarthyāt saṃnidhīyete tatra dravyaguṇau tadā //
jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati
guṇāḥ pratinidhīyante chāgādīnāṃ na jātayaḥ //
vyaktiśakteḥ samāsannā jātayo na tathā guṇāḥ
sākṣād dravyaṃ kriyāyogi guṇas tasmād vikalpate //
sāmyenānyatarābhāve vikalpaḥ kaiścid iṣyate
atadguṇo 'taś chāgaḥ syān meṣo vā tadguṇo bhavet //
jāter āśritasaṃkhyāyāḥ pravṛttir upalabhyate
saṃkhyāviśeṣam utsṛjya kvacit saiva pravartate //
parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ yujyate dravyasaṃkhyayā
svārthaṃ pravartamānaṃ tu na saṃkhyām avalambate //
yajeta paśunety atra yajyarthāyāṃ paśuśrutau
kṛtārthaikena paśunā pradhānaṃ bhavati kriyā //
yāvatāṃ saṃbhavo yasya sa kuryāt tāvatāṃ yadi
ālambhanaṃ guṇais tena pradhānaṃ syāt prayojitam //
saṃmṛjyamānatantre tu grahe yatra kriyāśrutiḥ
saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ naiva tatrādriyāmahe //
śiṣyamāṇapare vākye yad ekagrahaṇaṃ kṛtam
śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi vyaktaṃ tal liṅgadarśanam //
samāsapratyayavidhau yathā nipatitā śrutiḥ
guṇānāṃ paratantrāṇāṃ nyāyenaivopapadyate //
guṇe 'pi nāṅgīkriyate pradhānāntarasiddhaye
saṃkhyā kartā tathā karmaṇy aviśiṣṭaḥ pratīyate //
yasyānyasya prasaktasya niyamārthā punaḥ śrutiḥ
nivṛttau caritārthatvāt saṃkhyā tatrāvivakṣitā //
sarūpasamudāyāt tu vibhaktir yā vidhīyate
ekas tatrārthavān siddhaḥ samudāyasya vācakaḥ //
pratyayasya pradhānasya samāsasyāpi vā vidhau
siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ sarvathānugraho guṇe //
abhedarūpaṃ sādṛśyam ātmabhūtāś ca śaktayaḥ
jātiparyāyavācitvam eṣām apy upavarṇyate //
daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ yady api pratipadyate
na tasmād eva sāmarthyāt sa daṇḍīti pratīyate //
necchānimittād icchāvān iti jñānam pravartate
tasmāt saty api sāmarthye buddhir arthāntarāśrayā //
svabhāvo vyapadeśyo vā sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate
sarvasyānte yatas tasmād vyavahāro na kalpate //
yadā bhedān parityajya buddhyaika iva gṛhyate
vyaktyātmaiva tadā tatra buddhir ekā pravartate //
bhedarūpair anusyūtaṃ yadaikam iva manyate
samūhāvagrahā buddhir bahubhyo jāyate tadā //
*yadā sahavivakṣāyām ekabuddhinibandhanaḥ
baddhāvayavavicchedaḥ samudāyo 'bhidhīyate //
*pratikriyaṃ samāptatvād eko bhedasamanvitaḥ
dvandve dvitvādibhedena tadāsāv upagamyate //
sakṛtpravṛttāv ekatvam āvṛttau sadṛśātmatām
bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ bhedāpohāt prapadyate //
anupravṛtteti yathābhinnā buddhiḥ pratīyate
artho vyāvṛttarūpo 'pi tathā tattvena gṛhyate //
sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ na bhedopanipātinaḥ
vidyante vācakāḥ śabdā nāpi bhedo 'vadhāryate //
jñānaśabdārthaviṣayā viśeṣā ye vyavasthitāḥ
teṣāṃ duravadhāratvāj jñānādyekatvadarśanam //
jñāneṣv api yathārtheṣu tathā sarveṣu jātayaḥ
saṃsargadarśane santi tāś cārthasya prasādhikāḥ //
jñeyastham eva sāmānyaṃ jñānānām upakārakam
na jātu jñeyavaj jñānaṃ pararūpeṇa rūpyate //
yathā jyotiḥ prakāśena nānyenābhiprakāśyate
jñānākāras tathānyena na jñānenopagṛhyate //
*na cātmasamavetasya sāmānyasyāvadhāraṇe
jñānaśaktiḥ samarthā syāj jñātasyānyasya vastunaḥ //
*ayaugapadye jñānānām asyety agrahaṇaṃ na ca
yathopalabdhi smaraṇam upalabdhe ca jāyate //
ghaṭajñānam iti jñānaṃ ghaṭajñānavilakṣaṇam
ghaṭa ity api yaj jñānaṃ viṣayopanipāti tat //
yato viṣayarūpeṇa jñānarūpaṃ na gṛhyate
artharūpaviviktaṃ ca svarūpaṃ nāvadhāryate //
ātmā vastu svabhāvaś ca śarīraṃ tattvam ity api
dravyam ity asya paryāyās tac ca nityam iti smṛtam //
satyaṃ vastu tadākārair asatyair avadhāryate
asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ satyam evābhidhīyate //
adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā
gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate //
suvarṇādi yathā yuktam svair ākārair apāyibhiḥ
rucakādyabhidhānānāṃ śuddham evaiti vācyatām //
ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārthyam avarudhyate
yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ //
teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas tathābhūteṣu vartate
tattvātmakatvāt tenāpi nityam evābhidhīyate //
na tattvātattvayor bheda iti vṛddhebhya āgamaḥ
atattvam iti manyante tattvam evāvicāritam //
vikalparūpaṃ bhajate tattvam evāvikalpitam
na cātra kālabhedo 'sti kālabhedaś cagṛhyate //
yathā viṣayadharmāṇāṃ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ
tadātmeva ca tat siddham atyantam atadātmakam //
tathā vikārarūpāṇāṃ tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ
tadātmeva ca tat tattvam atyamntam atadātmakam //
satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate
tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac chabdāt tac ca na bhidyate //
na tad asti na tan nāsti na tad ekaṃ na tat pṛthak
na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ vā vikṛtaṃ na ca nānyathā //
tan nāsti vidyate tac ca tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak
saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca vikṛtaṃ tat tad anyathā //
tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate
tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā darśane ca prayojanam //
vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā
vikārāpagame satyāṃ tathāhuḥ prakṛtiṃ parām //
vācyā sā sarvaśabdānāṃ śabdāś ca na pṛthak tataḥ
apṛthaktve ca saṃbandhas tayor nānātmanor iva //
ātmā paraḥ priyo dveṣyo vaktā vācyaṃ prayojanam
viruddhāni yathaikasya svapne rūpāṇi cetasaḥ //
ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite
tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate //
jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ svarūpaṃ ca pratīyate
śabdair uccaritais teṣāṃ saṃbandhaḥ samavasthitaḥ //
pratipattur bhavaty arthe jñāne vā saṃśayaḥ kvacit
svarūpeṣūpalabhyeṣu vyabhicāro na vidyate //
asyāyaṃ vācako vācya iti ṣaṣṭhyā pratīyate
yogaḥ śabdārthayos tattvam apy ato vyapadiśyate //
nābhidhānaṃ svadharmeṇa saṃbandhasyāsti vācakam
atyantaparatantratvād rūpaṃ nāsyāpadiśyate //
upakārāt sa yatrāsti dharmas tatrānugamyate
śaktīnām api sā śaktir guṇānām apy asau guṇaḥ //
taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ saṃyogasamavāyayoḥ
tayor apy upakārārthā niyatās tadupādhayaḥ //
kā cid eva hi sāvasthā kāryaprasavasūcitā
kasya cit kena cid yasyāṃ saṃyoga upajāyate //
nirātmakānām utpattau niyamaḥ kvacid eva yaḥ
tenaivāvyapavargaś ca prāptabhede sa yatkṛtaḥ //
ātmāntarasya yenātmā tadātmevāvadhāryate
yataś caikatvanānātvaṃ tattvaṃ nādhyavasīyate //
tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ śaktīnām upakāriṇīm
hedābhedāv atikrāntām anyathaiva vyavasthitām //
dharmaṃ sarvapadārthānām atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ
anugṛhṇāti saṃbandha iti pūrvebhya āgamaḥ //
padārthīkṛta evānyaiḥ sarvatrābhyupagamyate
saṃbandhas tena śabdārthaḥ pravibhaktuṃ na śakyate //
samavāyāt sva ādhāraḥ svā ca jātiḥ pratīyate
ekārthasamavāyāt tu guṇāḥ svādhāra eva ye //
dravyatvasattāsaṃyogāḥ svānyādhāropabandhanāḥ
tatpradeśavibhāgāś ca guṇā dvitvādayaś ca ye //
ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ ke cit tatsamavāyinaḥ
saṃyuktasamaveteṣu samavetās tathāpare //
svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ saṃyuktaṃ vibhu gamyate
samavāyasya saṃbandho nāparas tatra dṛśyate //
saṃbandhasyāviśiṣṭatvān na cātra niyamo bhavet
tasmācchabdārthayor naivaṃ saṃbandhaḥ parikalpyate //
adṛṣṭavṛttilābhena yathā saṃyoga ātmanaḥ
kva cit svasvāmiyogākhyo 'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ //
prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ vācyadharmātivartinīm
prayoktā pratipattā vā na śabdair anugacchati //
avācyam iti yad vācyaṃ tad avācyatayā yadā
vācyam ityavasīyeta vācyam eva tadā bhavet //
athāpy avācyam ity evaṃ, na tad vācyaṃ pratīyate
vivakṣitāsya yāvasthā saiva nādhyavasīyate //
tathānyathā sarvathā ca yasyāvācyatvam ucyate
tatrāpi naiva sāvasthā taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate //
na hi saṃśayarūpe 'rthe śeṣatvena vyavasthite
avyudāse svarūpasya saṃśayo 'nyaḥ pravartate //
yadā ca nirṇayajñāne nirṇayatvena nirṇayaḥ
prakramyate tadā jñānaṃ svadharme nāvatiṣṭhate //
sarvaṃ mithyā bravīmīti naitad vākyaṃ vivakṣyate
tasya mithyābhidhāne hi prakrānto 'rtho na gamyate //
na ca vācakarūpeṇa pravṛttasyāsti vācyatā
pratipādyaṃ na tat tatra yenānyat pratipādyate //
asādhikā pratijñeti neyam evābhidhīyate
yathā, tathāsya dharmo 'pi nātra kaścit pratīyate //
vyāpārasyāparo yasmān na vyāpāro 'sti kaścana
virodham anavasthāṃ vā tasmāt sarvatra nāśrayet //
indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv anādir yogyatā yathā
anādir arthaiḥ śabdānāṃ saṃbandho yogyatā tathā //
asādhur anumānena vācakaḥ kaiścid iṣyate
vācakatvāviśeṣe vā niyamaḥ puṇyapāpayoḥ //
saṃbandhaśabde saṃbandho yogyatāñṃ prati yogyatā
samayād yogyatāsaṃvin mātāputrādiyogavat //
śabdaḥ kāraṇam arthasya sa hi tenopajanyate
tathā ca buddhiviṣayād arthāc chabdaḥ pratīyate //
bhojanādy api manyante buddhyarthe yad asaṃbhavi
buddhyarthād eva buddhyarthe jāte tad api dṛśyate //
anityeṣv api nityatvam abhidheyātmanā sthitam
anityatvaṃ svaśaktir vā sā ca nityān na bhidyate //
śabdenārthasya saṃskāro dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ
kriyate so 'bhisaṃbandham antareṇa kathaṃ bhavet //
nāvaśyam abhidheyeṣu saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ
dṛsyate na ca saṃbandhas tathābhūto vivakṣitaḥ //
sati pratyayahetutvaṃ saṃbandha upapadyate
śabdasyārthe yatas tatra saṃbandho 'stīti gamyate //
nitye 'nitye 'pi vāpy arthe puruṣeṇa kathaṃcana
saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ śabdaiḥ kartuṃ na śakyate //
vyapadeśe padārthānām anyā sattaupacārikī
sarvāvasthāsu sarveṣām ātmarūpasya darśikā //
sphaṭikādi yathā dravyaṃ bhinnarūpair upāśrayaiḥ
svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ tādrūpyeṇeva gacchati //
tadvac chabdo 'pi sattāyām asyāṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ
dharmair upaiti saṃbandham avirodhivirodhibhiḥ //
evaṃ ca pratiṣedhyeṣu pratiṣedhaprakḷptaye
āśriteṣūpacāreṇa pratiṣedhaḥ pravartate //
ātmalābhasya janmākhyā satā labhyaṃ ca labhyate
yadi saj jāyate kasmād athāsaj jāyate katham //
sato hi gantur gamanaṃ, sati gamye pravartate
gantṛvac cen na janmārtho, na cet tadvan na jāyate //
upacarya tu kartāram abhidhānapravṛttaye
punaś ca karmabhāvena tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām //
athopacārasattaivaṃ vidheyas tatra lādayaḥ
janmanā tu virodhitvān mukhyā sattā na vidyate //
ātmānam ātmanā bibhrad astīti vyapadiśyate
antarbhāvāc ca tenāsau karmaṇā na sakarmakaḥ //
prāk ca sattābhisaṃbandhān mukhyā sattā kathaṃ bhavet
asaṃś ca nāsteḥ kartā syād upacāras tu pūrvavat //
tasmād bhinneṣu dharmeṣu virodhiṣv avirodhinīm
virodhikhyāpanāyaiva śabdais tais tair upāśritām //
abhinnakālām artheṣu bhinnakāleṣv avasthitām
pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ śabdānām aupacārikīm //
etāṃ sattāṃ padārtho hi na kaś cid ativartate
sā ca saṃpratisattāyāḥ pṛthag bhāśye nidarśitā //
pradeśasyaikadeśaṃ vā parato vā nirūpaṇam
viparyayam abhāvaṃ vā vyavahāro 'nuvartate //
yathendriyasya vaiguṇyān mātrādhyāropavān iva
jāyate pratyayo 'rthebhyas tathaivoddeśajā matiḥ //
akṛtsnaviṣayābhāsaṃ śabdaḥ pratyayam āśritaḥ
artham āhānyarūpeṇa svarūpeṇānirūpitam //
rūpaṇavyapadeśābhyāṃ laukike vartmani sthitau
jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca sadṛśau bālapaṇḍitau //
sarvārtharūpatā śuddhir jñānasya nirupāśrayā
tato 'py asya parāṃ śuddhim eke prāhur arūpikām //
upaplavo hi jñānasya bāhyākārānupātitā
kāluṣyam iva tat tasya saṃsarge vyatibhedajam //
yathā ca jñānam ālekhād aśuddhau vyavatiṣṭhate
tathopāśrayavān arthaḥ svarūpād viprakṛṣyate //
evam arthasya śabdasya jñānasya ca viparyaye
bhāvābhāvāv abhedena vyavahārānupātinau //
yathā bhāvam upāśritya tadabhāvo 'nugamyate
tathābhāvam upāśritya tadbhāvo 'py anugamyate //
nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām
ekasmād ātmano 'nanyau bhāvābhāvau vikalpitau //
abhāvasyānupākhyatvāt kāraṇaṃ na prasādhakam
sopākhyasya tu bhāvasya kāraṇaṃ kiṃ kariśyati //
tasmāt sarvam abhāvo vā bhāvo vā sarvam iṣyate
na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid ekasmāt satyataḥ sthitam //
tasmān nābhāvam icchanti ye loke bhāvavādinaḥ
abhāvavādino vāpi na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam //
advaye caiva sarvasmin svabhāvād ekalakṣaṇe
parikalpeṣu maryādā vicitraivopalabhyate //
catasro hi yathāvasthā nirupākhye prakalpitāḥ
evaṃ dvaividhyam apy etad bhāvābhāvavyapāśrayam //
avirodhī virodhī vā sann asan vāpi yuktitaḥ
kramavān akramo vāpi nābhāva upapadyate //
avirodhī virodhī vā sann asan vāpi tattvataḥ
kramavān akramo vāpi tena bhāvo na vidyate //
abhāve triṣu kāleṣu na bhedasyāsti saṃbhavaḥ
tasminn asati bhāve 'pi traikālyaṃ nāvatiṣṭhate //
ātmatattvaparityāgaḥ parato nopapadyate
ātmatattvaṃ tu parataḥ svato vā nopakalpate //
tattve virodho nānātva upakāro na kaś cana
tattvānyatvaparityāge vyavahāro nivartate //
yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam
tasyaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ //
sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā yasmād āhur viśeṣavat
śabdās tasmād asatyeṣu bhedeṣv eva vyavasthitāḥ //
na hy abhāvasya sadbhāve bhāvasyātmā prahīyate
na cābhāvasya nāstitve bhāvasyātmā prasūyate //
na śābaleyasyāstitvaṃ bāhuleyasya bādhakam
na śābaleyo nāstīti bāhuleyaḥ prakalpate //
abhāvo yadi vastu syāt tatreyaṃ syāt vicāraṇā
tataś ca tadabhāve 'pi syād vicāryam idaṃ punaḥ //
avastu syād atītaṃ yad vyavahārasya gocaram
tatra vastugato bhedo na nirvacanam arhati //
apade 'rthe padanyāsaḥ kāraṇasya na vidyate
atha ca prāgasadbhāvaḥ kāraṇe sati dṛṣyate //
kā tasya prāgavastheti vastvāśritam idaṃ punaḥ
prāg avastheti na hy etad dvayam apy asty avastuni //
na cordhvam asti nāstīti vacanāyānibandhanam
alaṃ syād apadasthānam etad vācaḥ pracakṣate //
atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir yad abhāgaṃ yad akramam
bhāvānāṃ prāg abhūtānām ātmatattvaṃ prakāśate //
vikalpotthāpitenaiva sarvo bhāvena laukikaḥ
mukhyeneva padārthena vyavahāro vidhīyate //
bhāvaśaktim ataś caināṃ manyante nityavādinaḥ
bhāvam eva kramam prāhur na bhāvād aparaḥ kramaḥ //
kramān na yaugapadyasya kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ
yathaiva bhāvān nābhāvaḥ kaś cid anyo 'vasīyate //
kālasyāpy aparaṃ kālaṃ nirdiśanty eva laukikāḥ
na ca nirdeśamātreṇa vyatireko 'nugamyate //
ādhāraṃ kalpayan buddhyā nābhāve vyavatiṣṭhate
avastuṣv api notprekṣā kasya cit pratibadhyate //
tasmāc chaktivibhāgena nityaḥ sadasadātmakaḥ
eko 'rthaḥ śabdavācyatve bahurūpaḥ prakāśate //
vyavahāraś ca lokasya padārthaiḥ parikalpitaiḥ
śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ laukikaḥ pravibhajyate //
saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ
śāstre vibhaktā vākyārthāt prakṛtipratyayārthavat //
nimittabhūtāḥ sādhutve śāstrād anumitātmakāḥ
ke cit padārthā vakṣyante saṃkśepeṇa yathāgamam //
vastūpalakṣaṇaṃ yatra sarvanāma prayujyate
dravyam ity ucyate so 'rto bhedyatvena vivakśitaḥ //
saṃsargi bhedakaṃ yad yat savyāpāraṃ pratīyate
guṇatvaṃ paratantratvāt tasya śāstra udāhṛtam //
dravyasyāvyapadeśasya ya upādīyate guṇaḥ
bhedako vyapadeśāya tatprakarṣo 'bhidhīyate //
sarvasyaiva pradhānasya na vinā bhedahetunā
prakarṣo vidyate nāpi 'śabdasyopaiti vācyatām //
vidyamānāḥ pradhāneṣu na sarve bhedahetavaḥ
viśeṣaśabdair ucyante vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ //
vastūpalakṣaṇe tatra viśeṣo vyāpṛto yadi
prakarṣo niyamābhāvāt syād avijñātahetukaḥ //
sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ niyamena prakṛṣyate
saṃsargiṇā nimittena nikṛṣṭenādhikena vā //
nāpekṣate nimittaṃ ca prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi
dravyasya syād upādānaṃ prakarṣaṃ praty anarthakaṃ //
savyāpāro guṇas tasmāt svaprakarṣanibandhanaḥ
dravyātmānaṃ bhinatty eva svaprakarṣaṃ niveśayan //
arūpaṃ pararūpeṇa dravyam ākhyāyate yathā
aprakarṣaṃ prakarṣeṇa guṇasyāviśyate tathā //
dik sādhanam kriyā kāla iti vastvabhidhāyinaḥ
śaktirūpe padārthānām atyantam anavasthitāḥ //
vyatirekasya yo hetur avadhipratipādyayoḥ
ṛjv ity evam yato 'nyena vinā buddhiḥ pravartate //
karmano jātibhedānām abhivyaktir yadāśrayā
sā svair upādhibhir bhinnā śaktir dig iti kathyate //
parāparatve mūrtināṃ deśabhedanibandhane
tata eva prakalpete kramarūpe tu kālataḥ //
ākāśasya pradeśena bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak
sā saṃyogavibhāgānām upādhitvāya kalpate //
diśo vyavasthā deśānāṃ digvyavasthā na vidyate
śaktayaḥ khalu bhāvānām upakāraprabhāvitāḥ //
pratyastarūpā bhāveṣu dik pūrvety abhidhīyate
pūrvabuddhir yato dik sā samākhyāmātram anyathā //
svāṅgād vyavasthā yā loke na tasyām niyatā diśaḥ
pratyaṅmukhasya yat paścāt tat purastād viparyaye //
deśavyavasthāniyamo dikṣu na vyavatiṣṭhate
rūḍham apy aparatvena pūrvam ity abhidhīyate //
ato bhāṣitapuṃskatvāt puṃvadbhāvo na sidhyati
asminn arthe na śabdena prasavaḥ kva cid ucyate //
dikśakter abhidhāne tu niyataṃ diśi darśanam
pūrvādināṃ yathā ṣaṣṭer jīvitasyāvadhāraṇe //
chāyābhābhyāṃ nagādīnām bhāgabhedaḥ prakalpate
ataddharmasu bhāveṣu bhāgabhedo na kalpate //
paramāṇor abhāgasya diśā bhāgo vidhīyate
bhāgaprakalpanāśaktiṃ prathamāṃ tāṃ pracakṣate //
adeśāś cāpy abhāgāś ca niṣkramā nirupāśrayāḥ
bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu śaktibhedaḥ prakalpate //
nirbhāgātmakatā tulyā paramāṇor ghaṭasya ca
bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra parimāṇaṃ ca yat tayoḥ //
yataḥ prakalpate bhedo bhedas tatrāpi dṛśyate
adṛṣṭoparatiṃ bhedam ato 'yuktataraṃ viduḥ //
sarvatra tasya kāryasya darśanād vibhur iṣyate
vibhutvam etad evāhur anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ //
caitanyavat sthitā loke dikkālaparikalpanā
prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi ko 'nyathā sthāpayiṣyati //
saṃkaro vyavahārāṇāṃ prakṛteḥ syād viparyaye
tasmāt tyajann imān bhāvān punar evāvalambate //
tasyās tu śakteḥ pūrvādibhedo bhāvāntarāśrayaḥ
bhinnā dik tena bhedena bhedāyaivopakalpate //
avadhitvena cāpekṣāyoge diglakṣaṇo vidhiḥ
pūrvam asyeti ṣaṣṭhy eva dṛṣṭā dharmāntarāśraye //
pūrvādināṃ viparyāso 'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare
ṛjv etad asyety etac ca liṅgaṃ na vyatikīryate //
antaḥkaraṇadharmo vā bahir evaṃ prakāśate
asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ prakriyāyāṃ na vidyate //
ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ nānātvaṃ veti kalpane
avastupatite jñātvā satyato na parāmṛśet //
vikalpātītatattveṣu saṃketopanibandhanāḥ
bhāveṣu vyavahārā ye lokas tatrānugamyate //
naikatvam asty anānātvaṃ vinaikatvena netarat
paramārthe tayor eṣa bhedo 'tyantaṃ na vidyate //
na śaktīnāṃ tathā bhedo yathā śaktimatām sthitiḥ
na ca laukikam ekatvaṃ tāsām ātmasu vidyate //
naikatvaṃ vyavatiṣṭheta nānātvaṃ cen na kalpayet
nānātvaṃ cāvahīyeta yady ekatvaṃ na kalpayet //
svāśraye samavetānāṃ tadvad evāśrayāntare
kriyāṇām abhiniṣpattau sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ //
śaktimātrāsamūhasya viśvasyānekadharmaṇaḥ
sarvadā sarvathā bhāvāt kva cit kiṃ cid vivakṣyate //
sādhanavyavahāraś ca buddhyavasthānibandhanaḥ
sann asan vārtharūpeṣu bhedo buddhyā prakalpyate //
buddhyā samīhitaikatvān pañcālān kurubhir yadā
punar vibhajate vaktā tadāpāyaḥ pratīyate //
śabdopahitarūpāṃś ca buddher viṣayatāṃ gatān
pratyakṣam iva kaṃsādīn sādhanatvena manyate //
buddhipravṛttirūpaṃ ca samāropyābhidhātṛbhiḥ
artheṣu śaktibhedānāṃ kriyate parikalpanā //
vyaktau padārthe śabdāder janyamānasya karmaṇaḥ
sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ buddhirūpaprakalpitam //
svatantraparatantratve kramarūpaṃ ca darśitam
nirīheṣv api bhāveṣu kalpanopanibandhanam //
śaktayaḥ śaktimantaś ca sarve saṃsargavādinām
bhāvās teṣv asvaśabdeṣu sādhanatvaṃ nirūpyate //
ghaṭasya dṛśikarmatve mahattvādīni sādhanam
rūpasya dṛśikarmatve rūpatvādīni sādhanam //
svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca śaktimanto rasādayaḥ
niyatagrahaṇā loke śaktayas tās tathāśrayaiḥ //
indriyārthamanaḥkartṛsaṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit
yad yadā yadanugrāhi tat tadā tatra sādhanam //
svaśabdair abhidhāne tu sa dharmo nābhidhīyate
vibhaktyādibhir evāsāv upakāraḥ pratīyate //
nimittabhāvo bhāvānām upakārārtham āśritaḥ
natir āvarjanety evaṃ siddhaḥ sādhanam iṣyate //
sa tebhyo vyatirikto vā teṣām ātmaiva vā tathā
vyatirekam upāśritya sādhanatvena kalpyate //
saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ vyavasāye tv anantarā
vyavasāyas tathārambhe sādhanatvāya kalpate //
pūrvasmin yā kriyā saiva parasmin sādhanaṃ matā
saṃdarśane tu caitanyaṃ viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ //
niṣpattimātre kartṛtvaṃ sarvatraivāsti kārake
vyāpārabhedāpekṣāyāṃ karaṇatvādisaṃbhavaḥ //
putrasya janmani yathā pitroḥ kartṛtvam ucyate
ayam asyām iyaṃ tv asmād iti bhedo vivakṣayā //
guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ
nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ //
karaṇatvādibhir jñātāḥ kriyābhedānupātibhiḥ
svātantryam uttaraṃ labdhvā pradhāne yānti kartṛtām //
yathā rājñā niyukteṣu yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam
teṣu vṛttau tu labhate rājā jayaparājayau //
tathā kartrā niyukteṣu sarveṣv ekārthakāriṣu
kartṛtvaṃ karaṇatvāder uttaraṃ na virudhyate //
anāśrite tu vyāpāre nimittaṃ hetur iṣyate
āśritāvadhibhāvaṃ tu lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ //
dravyādiviṣayo hetuḥ kārakaṃ niyatakriyam
kartā kartrantarāpekṣaḥ kriyāyāṃ hetur iṣyate //
kriyāyai karaṇaṃ tasya dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā
hetvarthā tu kriyā tasmān na sa pratinidhīyate //
prātilomyānulomyābhyāṃ hetur arthasya sādhakaḥ
tādarthyam ānulomyena hetutvānugataṃ tu tat //
sarvatra sahajā śaktir yāvaddravyam avasthitā
kriyākāle tv abhivyakter āśrayād upakāriṇī //
kuḍyasyāvaraṇe śaktir asyādīnāṃ vidāraṇe
sarvadā sa tu san dharmaḥ kriyākāle nirūpyate //
svā"ngasaṃyoginaḥ pāśā daityānāṃ vāruṇā yathā
vyajyante vijigīṣūṇāṃ dravyāṇāṃ śaktayas tathā //
taikṣṇyagauravakāṭhinyasaṃsthānaiḥ svair asir yadā
chedyaṃ prati vyāpriyate śaktimān gṛhyate tadā //
prā"n nimittāntarodbhūtaṃ kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate
sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate //
pravṛttir eva prathamaṃ kva cid apy anapāśritā
śaktīr ekādhikaraṇe srotovad apakarṣati //
apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā kriyāṃ vā kālam eva vā
tam evamlaksanam bhāvam ke cid āhuh katham ca na //
nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'anyeṣāṃ bhedābhedasamanvitāḥ
kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu jātivat samavasthitāḥ //
dravyākārādibhedena tāś cāparimitā iva
dṛśyante tattvam āsāṃ tu ṣaṭ śaktīr nātivartate //
nimittabhedād ekaiva bhinnā śaktiḥ pratīyate
ṣoḍhā kartṛtvam evāhus tatpravṛtter nibandhanam //
tattve vā vyatireke vā vyatiriktaṃ tad ucyate
śabdapramāṇako lokaḥ sa śāstreṇānugamyate //
paramārthe tu naikatvaṃ pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam
pṛthaktvaikatvarūpeṇa tattvam eva prakāśate //
yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ tad ekatvān na bhidyate
yad ekatvam asaṃdigdhaṃ tat pṛthaktvān na bhidyate //
dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ sāgarāḥ sarito diśaḥ
antaḥkaraṇatattvasya bhāgā bahir avasthitāḥ //
kālavicchedarūpeṇa tad evaikam avasthitam
sa hy apūrvāparo bhāvaḥ kramarūpeṇa lakṣyate //
dṛṣṭo hy avyatireke 'pi vyatireko 'nvaye 'sati
vṛkṣādyarthānvayas tasmād vibhaktyartho 'nya iṣyate //
sāmānyaṃ kārakaṃ tasya saptādyā bhedayonayaḥ
ṣaṭ karmākhyādibhedena śeṣabhedas tu saptamī //
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca prāpyaṃ ceti tridhā matam
tatrepsitatamaṃ karma caturdhānyat tu kalpitam //
audāsīnyena yat prāpyaṃ yac ca kartur anīpsitam
saṃjñāntarair anākhyātaṃ yad yac cāpy anyapūrvakam //
satī vāvidyamānā vā prakṛtiḥ pariṇāminī
yasya nāśriyate tasya nirvartyatvaṃ pracakṣate //
prakṛtes tu vivakṣāyāṃ vikāryaṃ kaiś cid anyathā
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca karma śāstre pradarśitam //
yad asaj jāyate sad vā janmanā yat prakāśyate
tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca karma dvedhā vyavasthitam //
prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat
kiṃ cid guṇāntarotpattyā suvarṇādivikāravat //
kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ siddhir yatra na gamyate
darśanād anumānād vā tat prāpyam iti kathyate //
viśeṣalābhaḥ sarvatra vidyate darśanādibhiḥ
keṣāṃ cit tadabhivyaktisiddhir dṛṣṭiviṣādiṣu //
ābhāsopagamo vyaktiḥ soḍhatvam iti karmaṇaḥ
viśeṣāḥ prāpyamāṇasya kriyāsiddhau vyavasthitāḥ //
nirvartyādiṣu tat pūrvam anubhūya svatantratām
kartrantarāṇāṃ vyāpāre karma saṃpadyate tataḥ //
tadvyāpāraviveke 'pi svavyāpāre vyavasthitam
karmāpadiṣṭāṃllabhate kva cic chāstrāśrayān vidhīn //
nivṛttapreṣaṇaṃ karma svakriyāvayave sthitam
nivartamāne karmatve sve kartṛtve 'vatiṣṭhate //
tāni dhātvantarāṇy eva pacisidhyativad viduḥ
bhede 'pi tulyarūpatvād ekatvaparikalpanā //
ekadeśe samūhe ca vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ
svabhāvataḥ pravartante tulyarūpasamanvitāḥ //
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ ruhau śuddhe pratīyate
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ ṇyante 'pi pratipadyate //
avasthāṃ pañcamīm āhur ṇyante tāṃ karmakartari
nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ prākṛte 'rthe ṇij ucyate //
bravīti pacater arthaṃ sidhyatir na vinā ṇicā
sa ṇyantaḥ pacater arthe prākṛte vyavatiṣṭhate //
keṣāṃ cid devadattāder vyāpāro yaḥ sakarmake
sa vinā devadattādeḥ kaṭādiṣu vivakṣyate //
nivṛttapreṣaṇaṃ karma svasya kartuḥ prayojakam
preṣaṇāntarasaṃbandhe ṇyante lenābhidhīyate //
sadṛśādiṣu yat karmakartṛtvaṃ pratipadyate
āpattyāpādane tatra viṣayatvaṃ prati kriye //
kutaś cid āhṛtya padam evaṃ ca parikalpane
karmasthabhāvakatvaṃ syād darśanādyabhidhāyinām //
viśeṣadarśanaṃ yatra kriyā tatra vyavasthitā
kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ śabdair eva prakāśyate //
kālabhāvādhvadeśānām antarbhūtakriyāntaraiḥ
sarvair akarmakair yoge karmatvam upajāyate //
ādhāratvam iva prāptās te punar dravyakarmasu
kālādayo bhinnakakṣyaṃ yānti karmatvam uttaram //
atas taiḥ karmabhir dhātur yukto 'dravyair akarmakaḥ
lasya karmaṇi bhāve ca nimittatvāya kalpate //
sarvaṃ cākathitaṃ karma bhinnakakṣyaṃ pratīyate
dhātvarthoddeśabhedena tan nepsitatamaṃ kila //
pradhānakarma kathitaṃ yat kriyāyāḥ prayojakam
tatsiddhaye kriyāyuktam anyat tv akathitaṃ smṛtam //
duhyādivan nayatyādau karmatvam akathāśrayam
ākhyātānupayoge tu niyamāc cheṣa iṣyate //
antarbhūtaṇijarthānāṃ duhyādīnāṃ ṇijantavat
siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ ṇijantaniyamas tathā //
karaṇasya svakakṣyāyāṃ na prakarṣāśrayo yathā
karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ na syād atiśayas tathā //
karmaṇas tv āptum iṣṭatva āśrite 'tiśayo yataḥ
āśrīyate tato 'tyantaṃ bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā //
ṇijante ca yathā kartā sakriyaḥ san prayujyate
na duhyādau tathā kartā niṣkriyo 'pi prayujyate //
bhedavākyaṃ tu yan ṇyante nīduhiprakṛtau ca yat
śabdāntaratvān naivāsti saṃsparśas tasya dhātunā //
yathaivaikam apādānaṃ śāstre bhedena darśitam
tathaikam eva karmāpi bhedena pratipāditam //
nirvartyo vā vikāryo vā prāpyo vā sādhanāśrayaḥ
kriyāṇām eva sādhyatvāt siddharūpo 'bhidhīyate //
ahiteṣu yathā laulyāt kartur icchopajāyate
viṣādiṣu bhayādibhyas tathaivāsau pravartate //
pradhānetarayor yatra dravyasya kriyayoḥ pṛthak
śaktir guṇāśrayā tatra pradhānam anurudhyate //
pradhānaviṣayā śaktiḥ pratyayenābhidhīyate
yadā guṇe tadā tadvad anuktāpi prakāśate //
pacāv anuktaṃ yat karma ktvānte bhāvābhidhāyini
bhujau śaktyantare 'py ukte tat taddharma prakāśate //
iṣeś ca gamisaṃsparśād grāme yo lo vidhīyate
tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ kriyate gamikarmaṇaḥ //
paktvā bhujyata ity atra keṣāṃ cin na vyapekṣate
odanaṃ pacatiḥ so 'sāv anumānāt pratīyate //
tathābhiniviśau karma yat ti"nante 'bhidhīyate
ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi na tatrecchanti saptamīm //
yan nirvṛttāśrayaṃ karma prāpter apracitaṃ punaḥ
bhakṣyādiviṣayāpattyā bhidyamānaṃ tad īpsitam //
dhātor arthāntare vṛtter dhātvarthenopasaṃgrahāt
prasiddher avivakṣātaḥ karmaṇo 'karmikā kriyā //
bhedā ya ete catvāraḥ sāmānyena pradarśitāḥ
te nimittādibhedena bhidyante bahudhā punaḥ //
kriyāyāḥ pariniṣpattir yadvyāpārād anantaram
vivakṣyate yadā tatra karaṇatvaṃ tadā smṛtam //
vastutas tad anirdeśyaṃ na hi vastu vyavasthitam
sthālyā pacyata ity eṣā vivakṣā dṛśyate yataḥ //
karaṇeṣu tu saṃskāram ārabhante punaḥ punaḥ
viniyogaviśeṣāṃś ca pradhānasya prasiddhaye //
svakakṣyāsu prakarṣaś ca karaṇānāṃ na vidyate
āśritātiśayatvaṃ tu paratas tatra lakṣaṇam //
svātantrye 'pi prayoktāra ārād evopakurvate
karaṇena hi sarveṣāṃ vyāpāro vyavadhīyate //
kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ nyagbhāvas tv eva kartari
siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ sādhakatvaṃ prakṛṣyate //
asyādīnāṃ tu kartṛtve taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ
taikṣṇyādīnāṃ svatantratve dvedhātmā vyavatiṣṭhate //
ātmabhede 'pi saty evam eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ
tadāśrayatvād bhede 'pi kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ //
yathā ca saṃnidhānena karaṇatvaṃ pratīyate
tathaivāsaṃnidhāne 'pi kriyāsiddheḥ pratīyate //
stokasya vābhinirvṛtter anirvṛtteś ca tasya vā
prasiddhiṃ karaṇatvasya stokādīnāṃ pracakṣate //
dharmāṇāṃ tadvatā bhedād abhedāc ca viśiṣyate
kriyāvadher avacchedaviśeṣād bhidyate yathā //
prāg anyataḥ śaktilābhān nyagbhāvāpādanād api
tadadhīnapravṛttitvāt pravṛttānāṃ nivartanāt //
adṛṣṭatvāt pratinidheḥ praviveke ca darśanāt
ārād apy upakāritve svātantryaṃ kartur ucyate //
dharmair abhyuditaiḥ śabde niyamo na tu vastuni
kartṛdharmavivakṣāyāṃ śabdāt kartā pratīyate //
ekasya buddhyavasthābhir bhede ca parikalpite
kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca karmatvaṃ copajāyate //
utpatteḥ prāg asadbhāvo buddhyavasthānibandhanaḥ
aviśiṣṭaḥ satānyena kartā bhavati janmanaḥ //
kāraṇaṃ kāryabhāvena yadā vāvyavatiṣṭhate
kāryaśabdaṃ tadā labdhvā kāryatvenopajāyate //
yathāheḥ kuṇḍalībhāvo vyagrāṇāṃ vā samagratā
tathaiva janmarūpatvaṃ satām eke pracakṣate //
vibhaktayoni yat kāryaṃ kāraṇebhyaḥ pravartate
svā jātir vyaktirūpeṇa tasyāpi vyavatiṣṭhate //
bhāveṣv eva padanyāsaḥ prajñāyā vāca eva vā
nāstīty apy apade nāsti na ca sad bhidyate tataḥ //
buddhiśabdau pravartete yathābhūteṣu vastuṣu
teṣām anyena tattvena vyavahāro na vidyate //
ākāśasya yathā bhedaś chāyāyāś calanaṃ yathā
janmanāśāv abhede 'pi tathā kaiś cit prakalpitau //
yathaivākāśanāstitvam asan mūrtinirūpitam
tathaiva mūrtināstitvam asadākāśaniśrayam //
yathā tadarthair vyāpāraiḥ kriyātmā vyapadiśyate
abhedagrahaṇād eṣa kāryakāraṇayoḥ kramaḥ //
vikāro janmanaḥ kartā prakṛtir veti saṃśaye
bhidyate pratipattṛṇāṃ darśanaṃ li"ngadarśanaiḥ //
kḷpi saṃpadyamāne yā caturthī sā vikārataḥ
suvarṇapiṇḍe prakṛtau vacanaṃ kuṇḍalāśrayam //
vākye saṃpadyateḥ kartā sa"nghaś cvyantasya kathyate
vṛttau saṅghībhavantīti brāhmaṇānāṃ svatantratā //
atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ na tasmin yuṣmadāśrayā
pravṛttiḥ puruṣasyāsti prākṛtaḥ sa vidhīyate //
pūrvāvasthām avijahat saṃspṛśan dharmam uttaram
saṃmūrchita ivārthātmā jāyamāno 'bhidhīyate //
savyāpārataraḥ kaś cit kva cid dharmaḥ pratīyate
saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ bhedavatyo 'pi śaktayaḥ //
viparītārthavṛttitvaṃ puruṣasya viparyaye
gamyeta sādhanaṃ hy atra savyāpāraṃ pratīyate //
tvam anyo bhavasīty eṣā tatra syāt parikalpanā
rājñi bhṛtyatvamāpanne yathā tadvad gatir bhavet //
saṃbhāvanāt kriyāsiddhau kartṛtvena samāśritaḥ
kriyāyām ātmasādhyāyāṃ sādhanānāṃ prayojakaḥ //
prayogamātre nyagbhāvaṃ svātantryād eva niśritaḥ
aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ svatantrair muktasaṃśayaiḥ //
nimittebhyaḥ pravartante sarva eva svabhūtaye
abhiprāyānurodho 'pi svārthasyaiva prasiddhaye //
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs tatsamarthāni cācaran
kartaiva vihitāṃ śāstre hetusaṃjñāṃ prapadyate //
dravyamātrasya tu praiṣe pṛcchyāder loḍ vidhīyate
sakriyasya prayogas tu yadā sa viṣayo ṇicaḥ //
guṇakriyāyāṃ svātantryāt preṣaṇe karmatāṃ gataḥ
niyamāt karmasaṃjñāyāḥ svadharmeṇābhidhīyate //
kriyāyāḥ prerakaṃ karma hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ
karmārthā ca kriyotpattisaṃskārapratipattibhiḥ //
anirākaraṇāt kartus tyāgā"ngaṃ karmaṇepsitam
preraṇānumatibhyāṃ ca labhate saṃpradānatām //
hetutve karmasaṃjñāyāṃ śeṣatve vāpi kārakam
rucyarthādiṣu śāstreṇa saṃpradānākhyam ucyate //
bhedasya ca vivakṣāyāṃ pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati
parasyā"ngasya karmatvān na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam //
kriyāṇāṃ samudāye tu yadaikatvaṃ vivakṣitam
tadā karma kriyāyogāt svākhyayaivopacaryate //
bhedābhedavivakṣā ca svabhāvena vyavasthitā
tasmād gatyarthakarmatve vyabhicāro na dṛśyate //
vikalpenaiva sarvatra saṃjñe syātām ubhe yadi
ārambheṇa na yogasya pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet //
tyāgarūpaṃ prahātavye prāpye saṃsargadarśanam
āsthitaṃ karma yat tatra dvairūpyaṃ bhajate kriyā //
nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid upāttaviṣayaṃ tathā
apekṣitakriyaṃ ceti tridhāpādānam ucyate //
saṃyogabhedād bhinnātmā gamir eva bhramir yathā
dhruvāvadhir apāyo 'pi samavetas tathādhruve //
dravyasvabhāvo na dhrauvyam iti sūtre pratīyate
apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ yat tu tāvad vivakṣitam //
saraṇe devadattasya dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ
āviṣṭaṃ yad apāyena tasyādhrauvyaṃ pracakṣate //
ubhāv apy adhruvau meṣau yady apy ubhayakarmaje
vibhāge pravibhakte tu kriye tatra vivakṣite //
meṣāntarakriyāpekṣam avadhitvaṃ pṛthak pṛthak
meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak //
abhedena kriyaikā tu dvisādhyā ced vivakṣitā
meṣāv apāye kartārau yady anyo vidyate 'vadhiḥ //
gatir vinā tv avadhinā nāpāya iti gamyate
vṛkṣasya parṇaṃ patatīty evaṃ bhāṣye nidarśitam //
bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ sthitiś ceti virodhinaḥ
yugapan na vivakṣyante sarve dharmā balāhake //
dhanuṣā vidhyatīty atra vināpāyavivakṣayā
karaṇatvaṃ yato nāsti tasmāt tad ubhayaṃ saha //
ekaiva vā satī śaktir dvirūpā vyavatiṣṭhate
nimittaṃ saṃjñayos tatra parayā bādhyate 'parā //
nirdhāraṇe vibhakte yo bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ
upāttāpekṣitāpāyaḥ so 'budhapratipattaye //
kartṛkarmavyavahitām asākṣād dhārayat kriyām
upakurvat kriyāsiddhau śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam //
upaśleṣasya cābhedas tilākāśakaṭādiṣu
upakārās tu bhidyante saṃyogisamavāyinām //
avināśo gurutvasya pratibandhe svatantratā
digviśeṣād avaccheda ityādyā bhedahetavaḥ //
ākāśam eva keṣāṃ cid deśabhedaprakalpanāt
ādhāraśaktiḥ prathamā sarvasaṃyogināṃ matā //
idam atreti bhāvānām abhāvān na prakalpate
vyapadeśas tam ākāśanimittaṃ saṃpracakṣate //
kālāt kriyā vibhajyanta ākāśāt sarvamūrtayaḥ
etāvāṃś caiva bhedo 'yam abhedopanibandhanaḥ //
yady apy upavasir deśaviśeṣam anurudhyate
śabdapravṛttidharmāt tu kālam evāvalambate //
vasatāv aprayukte 'pi deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ
aprayuktaṃ trirātrādi karma copavasau smṛtam //
saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ kriyākārakapūrvakaḥ
śrutāyām aśrutāyāṃ vā kriyāyāṃ so 'bhidhīyate //
dviṣṭho 'py asau parārthatvād guṇeṣu vyatiricyate
tatrābhidhīyamānaḥ san pradhāne 'py upayujyate //
nimittaniyamaḥ śabdāt saṃbandhasya na gṛhyate
karmapravacanīyais tu sa viśeṣo 'varudhyate //
sādhanair vyapadiṣṭe ca śrūyamāṇakriye punaḥ
proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī samāsasya nivṛttaye //
niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā ṣaṣthī ca pratiṣidhyate
śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā samāsastatra neṣyate //
anyena vyapadiṣṭasya yasyānyatropajāyate
vyatirekaḥ sa dharmau dvau labhate viṣayāntare //
prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā pradhāne yāti śeṣatām
sahayoge svayoge 'taḥ pradhānatvaṃ na hīyate //
siddhasyābhimukhībhāvamātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ
prāptābhimukhyo hy arthātmā kriyāsu viniyujyate //
saṃbodhanaṃ na vākyārtha iti pūrvebhya āgamaḥ
uddeśena vibhaktyarthā vākyārthāt samapoddhṛtāḥ //
vibhaktyarthe 'vyayībhāvavacanād avasīyatām
anyo dravyād vibhaktyarthaḥ so 'vyayenābhidhīyate //
dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ tad atyantaṃ tathā bhavet
kriyāyoge 'pi tasyāsau dravyātmā nāpahīyate //
tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ tat karma na punar bhavet
sarvasya vānyathābhāvas tasya dravyātmano bhavet //
yāvat siddham asiddhaṃ vā sādhyatvenābhidhīyate
āśritakramarūpatvāt tat kriyeti pratiyate //
kāryakāraṇabhāvena dhvanatīty āśritakramaḥ
dhvaniḥ kramanivṛttau tu dhvanir ity eva kathyate //
śvete śvetata ity etac chvetatvena prakāśate
āśritakramarūpatvād abhidhānaṃ pravartate //
guṇabhūtair avayavaiḥ samūhaḥ kramajanmanām
buddhyā prakalpitābhedaḥ kriyeti vyapadiśyate //
samūhaḥ sa tatbābhūtaḥ pratibhedam samūhisu
samāpyate tato bhede kālabhedasya saṃbhavaḥ //
kramāt sadasatāṃ teṣām ātmāno na samūhinām
sadvastuviṣayair yānti saṃbandhaṃ cakṣurādibhiḥ //
yathā gaur iti samghātaḥ sarvo nendriyagocaraḥ
bhāgaśas tūpalabdhasya buddhau rūpaṃ nirūpyate //
indriyair anyathāprāptau bhedāmśopanipātibhiḥ
alātacakravad rūpaṃ kriyāṇāṃ parikalpyate //
yathā ca bhāgāḥ pacater udakāsecanādayaḥ
udakāsecanādināṃ jñeyā bhāgās tathāpare //
yaś cāpakarṣaparyantam anuprāptaḥ pratīyate
tatraikasmin kriyāśabdaḥ kevale na prayujyate //
pūrvottarais tathā bhāgaiḥ samavasthāpitakramaḥ
ekaḥ so 'py asadadhyāsād ākhyātair abhidhīyate //
kālānupāti yad rūpaṃ tad astīty anugamyate
paritas tu paricchinnaṃ bhāva ity eva kathyate //
vyavahārasya siddhatvān na ceyaṃ guṇakalpanā
upacāro hi mukhyasya saṃbhavād avatiṣṭhate //
āhitottaraśaktitvāt pratyekaṃ vā samūhinaḥ
anekarūpā lakṣyante kramavanta ivākramāḥ //
anantaraṃ phalaṃ yasyāḥ kalpate tām kriyām viduḥ
pradhānabhūtāṃ tādarthyād anyāsāṃ tu tadākhyatā //
*kriyāpravṛttau yo hetus tadarthaṃ yad viceṣṭitam
anapekṣya prayuñjīta gacchatīty avadhārayan //
satsu pratyayarūpo 'sau bhāvo yāvan na jāyate
tāvat pareṣāṃ rūpeṇa sādhyaḥ sann abhidhīyate //
siddhe tu sādhanākāṅkṣā kṛtārthatvān nivartate
na kriyāvācināṃ tasmāt prayogas tatra vidyate //
sa cāpūrvāparibhūta ekatvād akramātmakaḥ
pūrvāparāṇāṃ dharmeṇa tadarthenānugamyate //
asan nivartate tasmād yat sat tad upalabhyate
tayoḥ sadasatoś cāsāv ātmaika iva gṛhyate //
jātim anye kriyām āhur anekavyaktivartinīm
asādhyā vyaktirūpeṇa sā sādhyevopalabhyate //
ante yā vā kriyābhāge jātiḥ saiva kriyā smṛtā
sā vyakter anuniṣpāde jāyamāneva gamyate //
svavyāpāraviśiṣṭānām sattā vā, kartṛkarmanām
kriyā vyāpārabhedeṣu sattā vā samavāyinī //
antye vātmani yā sattā sā kriyā kaiś cid iṣyate
bhāva eva hi dhātvartha ity avicchinna āgamaḥ //
buddhiṃ tajjātim anye tu buddhisattām athāpare
pratyastarūpāṃ bhāveṣu kriyeti pratijānate //
āvirbhāvatirobhāvau janmanāśau tathāparaiḥ
ṣaṭsu bhāvavikāreṣu kalpitau vyāvahārikau //
tābhyāṃ sarvapravṛttīnām abhedenopasamgrahaḥ
janmaivāśritasārūpyaṃ sthitir ity abhidhīyate //
*jāyamānān na janrnānyad vināśe 'py apadārthatā
ato bhāvavikāreṣu sattaikā vyavatiṣṭhate //
*pūrvabhāgas tu yaj jātāt taj janmety apadiśyate
āśritakramarūpeṇa nimittatve vivakṣite //
ākhyātaśabdair artho 'sāv evaṃbhūto 'bhidhīyate
nāmaśabdāḥ pravartante saṃharanta iva kramam //
phalaṃ phalāpadeśo vā vastu vā tadvirodhi yat
tad anyad eva pūrveṣāṃ nāga ity apadiśyate //
naivāsti naiva nāstīti vastuno grahanād vinā
kalpate pararūpeṇa vastv anyad anugamyate //
bhāvābhāvau ghaṭādinām aspṛśann api pāṇinā
kaś cid vedāprakāśe 'pi prakāśe tata eva vā //
vyāpi saukṣmyaṃ kva cid yāti kva cit saṃhanyate punaḥ
akurvāṇo 'tha vā kiṃ cit svaśaktyaivaṃ prakāśate //
sarvarūpasya tattvasya yat krameṇeva darśanam
bhāgair iva prakḷptiś ca tāṃ kriyām apare viduḥ //
sattā svaśaktiyogena sarvarūpā vyavasthitā
sādhyā ca sādhanaṃ caiva phalaṃ bhoktā phalasya ca //
kriyām anye tu manyante kva cid apy anapāśritām
sādhanaikārthakāritve pravṛttim anapāyinīm //
sāmānyabhūtā sā pūrvaṃ bhāgaśaḥ pravibhajyate
tato vyāpārarūpeṇa sādhyeva vyavatiṣṭhate //
prakṛtiḥ sādhanānāṃ sā prathamaṃ tac ca kārakam
vyāpārāṇāṃ tato 'nyatvam aparair upavarṇyate //
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ ke cid evopakārinaḥ
saṃsarge kaś cid esāṃ tu prādhānyena pratīyate //
sādhyatvāt tatra cākhyātair vyāpārāḥ siddhasādhanāḥ
prādhānyenābhidhīyante phalenāpi pravartitāḥ //
ekatvāvṛttibhāvābhyāṃ bhedābhedasamanvaye
saṃkhyās tatropalabhyante saṃkhyeyāvayavakriyāḥ //
siddhasyārthasya pākādeḥ kathaṃ sādhanayogitā
sādhyatve vā tiṅantena kṛtāṃ bhedo na kaś cana //
tatra kārakayogāyā yady ākhyātaṃ nibandhanam
ṣaṣṭhvāḥ sā lena saṃbandhe vyudastā kartṛkarmanoḥ //
ekābhidhāna eko 'rtho yugapac ca dvidharmabhāk
na saṃbhavati siddhatve sa sādhyaḥ syāt kathaṃ punaḥ //
etāvat sādhanaṃ sādhyam etāvad iti kalpanā
śāstra eva na vākye 'sti vibhāgaḥ paramārthataḥ //
ākhyātaśabde bhāgābhyāṃ sādhyasādhanavartitā
prakalpitā yathā śāstre sa ghañādisv api kramaḥ //
sādhyatvena kriyā tatra dhāturūpanibandhanā
sattvabhāvas tu yas tasyāḥ sa ghañādinibandhanaḥ //
bandhutābhedarūpeṇa bandhuśabde vyavasthitā
samūho bandhvavasthā tu pratyayenābhidhīyate //
tatra yam prati sādhyatvam asiddhā taṃ prati kriyā
siddhā tu yasmin sādhyatvaṃ na tam eva punaḥ prati //
rājñaḥ putrasya napteti na rājñi vyatiricyate
putrasyārthaḥ pradhānatvaṃ na cāsya vinivartate //
mṛgo dhāvati paśyeti sādhyasādhanarūpatā
tathā viṣayabhedena saraṇasyopapadyate //
lakṛtyaktakhalarthānāṃ tathāvyayakṛtām api
rūḍhiniṣṭhāghañādinām dhātuḥ sādhyasya vācakaḥ //
sādhyasyāpariniṣpatteḥ so 'yam ity anupagrahaḥ
tiṅantair antareṇevam upamānaṃ tato na taiḥ //
sādhanatvaṃ prasiddhaṃ ca tiṅkṣu saṃbandhināṃ yataḥ
tenādhyāropa eva syād upamā tu na vidyate //
nyūneṣu ca samāptārtham upamānaṃ vidhīyate
kriyā caivāśraye sarvā tatra tatra samāpyate //
yenaiva hetunā haṃsaḥ patatīty abhidhīyate
ātau tasya samāptatvād upamārtho na vidyate //
kriyāṇāṃ jātibhinnānāṃ sādṛśyaṃ nāvadhāryate
siddheś ca prakrame sādhyam upamātum na śakyate //
vanam vṛkṣā iti yathā bhedābhedavyapāśrayāt
arthātmā bhidyate bhāve sa bāhyābhyantare kramaḥ //
sāmānye bhāva ity atra yal liṅgam upalabhyate
bhedānāṃ anumeyatvān na tat teṣu vivakṣyate //
nirdeśe caritārthatvāl liṅgaṃ bhāve 'vivaksitam
upamānavidhitvāc ca bhāvād anyat pacādisu //
bhavatau yat pacādināṃ tāvad atropadiśyate
na ca liṅgam pacādināṃ bhavatau samavasthitam //
ekaś ca so 'rthaḥ sattākhyaḥ katham cit kaiś cid ucyate
liṅgāni cāsya bhidyante pacirūpādibhedavat //
ācāryo mātulaś ceti yathaiko vyapadiśyate
sambandhibhedād arthātmā sa vidhiḥ paktibhāvayoḥ //
vyāpāravyatirekeṇa kālam eke pracakṣate
nityam ekaṃ vibhu dravyaṃ parimāṇaṃ kriyāvatām //
diṣṭiprasthasuvarṇādi mūrtibhedāya kalpate
kriyābhedāya kālas tu saṃkhyā sarvasya bhedikā //
utpattau ca sthitau caiva vināśe cāpi tadvatām
nimittaṃ kālam evāhur vibhaktenātmanā sthitam //
tam asya lokayantrasya sūtradhāraṃ pracakṣate
pratibandhābhyanujñābhyāṃ tena viśvaṃ vibhajyate //
yadi na pratibadhnīyāt pratibandhaṃ ca notsṛjet
avasthā vyatikīryeran paurvāparyavinākṛtāḥ //
tasyātmā bahudhā bhinno bhedair dharmāntarāśrayaiḥ
na hi bhinnam abhinnaṃ vā vastu kiṃ cana vidyate //
naiko na cāpy aneko 'sti na śuklo nāpi cāsitaḥ
dravyātmā sa tu saṃsargād evaṃrūpaḥ prakāśate //
saṃsargināṃ tu ye bhedā viśeṣās tasya te matāḥ
sa bhinnas tair vyavasthānāṃ kālo bhedāya kalpate //
viśiṣṭakālasaṃbandhād vṛttilābhaḥ prakalpate
śaktīnāṃ saṃprayogasya hetutvenāvatiṣṭhate //
janmābhivyaktiniyamāḥ prayogopanibandhanāḥ
nityādhīnasthititvāc ca sthitir niyamapūrvikā //
sthitasyānugrahas tais tair dharmaiḥ saṃsargibhis tataḥ
pratibandhas tirobhāvaḥ prahāṇam iti cātmanaḥ //
pratyavasthaṃ tu kālasya vyāpāro 'tra vyavasthitaḥ
kāla eva hi viśvātmā vyāpāra iti kathyate //
mūrtīnāṃ tena bhinnānām ācayāpacayāḥ pṛthak
lakṣyante pariṇāmena sarvāsāṃ bhedayoginā //
jalayantrabhramāveśasadṛśībhiḥ pravṛttibhiḥ
sa kalāḥ kalayan sarvāḥ kālākhyāṃ labhate vibhuḥ //
pratibhaddhāś ca yās tena citrā viśvasya vṛttayaḥ
tāḥ sa evānujānāti yathā tantuḥ śakuntikāḥ //
viśiṣṭakālasaṃbandhāl labdhapākāsu śaktiṣu
kriyābhivyajyate nityā prayogākhyena karmaṇā //
jātiprayuktā tasyāṃ tu phalavyaktiḥ prajāyate
kuto 'py adbhutayā vṛttyā śaktibhiḥ sā niyamyate //
tatas tu samavāyākhyā śaktir bhedasya bādhikā
ekatvam iva tā vyaktīr āpādayati kāraṇaiḥ //
athāsmān niyamād ūrdhvaṃ jātayo yāḥ prayojikāḥ
tāḥ sarvā vyaktim āyānti svacche chāyā ivāmbhasi //
kāraṇānuvidhāyitvād atha kāraṇa pūrvakāḥ
guṇās tatropajāyante svajātivyaktihetavaḥ //
āśrayāṇāṃ ca nityatvam āśritānāṃ ca nityatā
tā vyaktīr anugṛhṇāti sthitis tena prakalpate //
anityasya yathotpāde pāratantryaṃ tathā sthitau
vināśāyaiva tat śṛṣṭam asvādhīnasthitiṃ viduḥ //
sthitaḥ saṃsargibhir bhāvaiḥ svakriyāsv anugṛhyate
naiṣāṃ sattām anudgṛhya vṛttir janmavatāṃ smṛtā //
jarākhyā kālaśaktir yā śaktyantaravirodhinī
sā śaktīḥ pratibadhnāti jāyante ca virodhinaḥ //
prayojakās tu ye bhāvāḥ sthitibhāgasya hetavaḥ
tirobhavanti te sarve yata ātmā prahīyate //
yathaivādbutayā vṛttyā niṣkramaṃ nirnibandhanam
apadaṃ jāyate sarvaṃ tathāsyātmā prahīyate //
kriyayor apavargiṇyor nānārthasamavetayoḥ
saṃbandhinā vinaikena paricchedaḥ kathaṃ bhavet //
yathā tulāyāṃ haste vā nānādravyavyavasthitam
gurutvaṃ parimīyeta kālād evaṃ kriyāgatiḥ //
jahāti sahavṛttāś ca kriyāḥ sa samavasthitāḥ
vrīhir yathodakaṃ tena hāyanākhyāṃ prapadyate //
pratibandhābhyanujñābhyāṃ vṛttir yā tasya śāsvatī
tayā vibhajyamāno 'sau bhajate kramarūpatāṃ //
kartṛbhedāt tadartheṣu pracayāpacayau gataḥ
samatvaṃ viṣamatvaṃ vā sa ekaḥ pratipadyate //
kriyābhedād yathaikasmiṃs takṣādyākhyā pravartate
kriyābhedāt tathaikasminn ṛtvādyākhyopajāyate //
ārambhaś ca kriyā caiva niṣṭhā cety abhidhīyate
dharmāntarāṇām adhyāsabhedāt sadasadātmanaḥ //
yāvāṃś ca dvyaṇukādīnāṃ tāvān himavato 'py asau
na hy ātmā kasya cid bhettuṃ pracetuṃ vāpi śakyate //
anyais tu bhāvair anyeṣāṃ pracayaḥ parikalpyate
śanair idam idaṃ kṣipram iti tena pratīyate //
asataś ca kramo nāsti sa hi bhettuṃ na śakyate
sato 'pi cātmatattvaṃ yat tat tathaivāvatiṣṭhate //
kriyopādhiś ca san bhūtabhaviṣyadvartamānatāḥ
ekādaśābhir ākārair vibhaktāḥ pratipadyate //
bhūtaḥ pañcavidhas tatra bhaviṣyaṃś ca caturvidhaḥ
vartamāno dvidhākhyāta ity ekādaśa kalpanāḥ //
kāle nidhāya svaṃ rūpaṃ prajñayā yan nigṛhyate
bhāvās tato nivartante tatra saṃkrāntaśaktayaḥ //
bhāvināṃ caiva yad rūpaṃ tasya ca pratibimbakam
sunirmṛṣṭa ivādarśe kāla evopapadyate //
tṛṇaparṇalatādīni yathā sroto 'nukarṣati
pravartayati kālo 'pi mātrā mātrāvatāṃ tathā //
āviśyevānusaṃdhatte yathā gatimatāṃ gatīḥ
vāyus tatraiva kālātmā vidhatte kramarūpatām //
ayanapravibhāgaś ca gatīś ca jyotiṣāṃ dhruvā
nivṛttiprabhavāś caiva bhūtānāṃ tannibandhanāḥ //
mātrāṇāṃ pariṇāmā ye kālavṛttyanupātinaḥ
nakṣatrākhyā pṛthak teṣu cihnamātraṃ tu tārakāḥ //
rutair mṛgaśakuntānāṃ sthāvarāṇāṃ ca vṛttibhiḥ
chāyādipariṇāmaiś ca ṛtudhāmā nirūpyate //
nirbhāsopagamo yo 'yaṃ kramavān iva dṛśyate
akramasyāpi viśvasya tat kālasya viceṣṭitam //
dūrāntikavyavasthānam adhvādhikaraṇaṃ yathā
cirakṣipravyavasthānaṃ kālādhikaraṇaṃ tathā //
tasyābhinnasya kālasya vyavahāre kriyākṛtāḥ
bhedā iva trayaḥ siddhā yāṃl loko nātivartate //
ekasya śaktayas tisraḥ kālasya samavasthitāḥ
yatsaṃbandhena bhāvānāṃ darśanādarśane satām //
dvābhyāṃ sa kila śaktibhyāṃ bhāvānāṃ varaṇātmakaḥ
śaktis tu vartamānākhyā bhāvarūpaprakāśinī //
anāgatā janmaśakteḥ śaktir apratibandhikā
atītākhyā tu yā śaktis tayā janma virudhyate //
tamaḥprakāśavat tv ete trayo 'dhvāno vyavasthitāḥ
akramās teṣu bhāvānāṃ kramaḥ samupalabhyate //
dvau tu tatra tamorūpāv ekasyālokavat sthitiḥ
atītam api keṣāṃ cit punar viparivartate //
yugapad vartamānatvaṃ taddharmā pratipadyate
keṣāṃ cid vartamānatvāc caiti tadvad atītatām //
hetupakārād ākṣipto vartamānatvam āgataḥ
śāntahetūpakāraḥ san punar nopaiti darśanam //
dve eva kālasya vibhoḥ keṣāṃ cic chaktivartmanī
karoti yābhyāṃ bhāvānām unmīlananimīlane //
kalābhiḥ pṛthagarthābhiḥ pravibhaktaṃ svabhāvataḥ
ke cid buddhyanusaṃhāralakṣaṇaṃ taṃ pracakṣate //
jñānānugataśaktiṃ vā bāhyaṃ vā satyataḥ sthitam
kālātmānam anāśritya vyavahartuṃ na śakyate //
tisro bhāvasya bhāvasya keṣāṃ cid bhāvaśaktayaḥ
tābhiḥ svaśaktibhiḥ sarvaṃ sadaivāsti ca nāsti ca //
sattvād avyatirekeṇa tās tisro 'pi vyavasthitāḥ
kramas tās tadabhedāc ca sadasattvaṃ na bhidyate //
darśanādarśanenaikaṃ dṛṣṭādṛṣṭaṃ tad eva tu
adhvanām ekatā nāsti na ca kiṃ cin nivartate //
śaktyātmadevatāpakṣair bhinnaṃ kālasya darśanam
prathamaṃ tad avidyāyāṃ yad vidyāyāṃ na vidyate //
abhede yadi kālasya hrasvadīrghaplutādiṣu
dṛśyate bhedanirbhāsaḥ sa cirakṣiprabuddhivat //
hrasvadīrghaplutāvṛttyā nālikāsalilādiṣu
kathaṃ pracayayogaḥ syāt kalpanāmātrahetukaḥ //
abhivyaktinimittasya pracayena pracīyate
abhinnam api śabdasya tattvam apracayātmakam //
evaṃ mātrāturīyasya bhedo dāśatayasya vā
parimāṇavikalpena śabdātmani na vidyate //
anuniṣpādikalpena ye 'ntarāla iva sthitāḥ
śabdās te pratipattṝṇām upāyāḥ pratipattaye //
viśiṣṭam avadhiṃ taṃ tam upādāya prakalpate
kālaḥ kālavatām ekaḥ kṣaṇamāsartubhedabhāk //
buddhyavagrahabhedāc ca vyavahārātmani sthitaḥ
tāvān eva kṣaṇaḥ kālo yugamanvantarāṇi vā //
pratibandhābhyanujñābhyāṃ nālikāvivarāśrite
yad ambhasi prakṣaraṇaṃ tat kālasyaiva ceṣṭitam //
alpe mahati vā chidre tatsaṃbandhe na bhidyate
kālasya vṛttir ātmāpi tam evāsyānuvartate //
ākrīḍa iva kālasya dṛśyate yaḥ svaśaktibhiḥ
bahurūpasya bhāveṣu bahudhā tena bhidyate //
tvacisārasya vā vṛddhiṃ tṛṇarājasya vā dadhat
tāvat tadvṛddhiyogena kālatattvaṃ vikalpate //
vyatikrame 'pi mātrāṇāṃ tasya nāsti vyatikramaḥ
na gantṛgatibhedena mārgabhedo 'sti kaś cana //
udayāstamayāvṛttyā jyotiṣāṃ lokasiddhayā
kālasyāvyatipāte 'pi tāddharmyam iva lakṣyate //
ādityagrahanakṣatraparispandam athāpare
bhinnam āvṛttibhedena kālaṃ kālavido viduḥ //
kriyāntaraparicchedapravṛttā yā kriyāṃ prati
nirjñātaparimāṇā sā kāla ity abhidhīyate //
jñāne rūpasya saṃkrāntir jñānenaivānusaṃhṛtiḥ
ataḥ kriyāntarābhāve sā kriyā kāla iṣyate //
bhūto ghaṭa itīyaṃ ca sattāyā eva bhūtatā
bhūtā satteti sattāyāḥ sattā bhūtābhidhīyate //
parato bhidyate sarvam ātmā tu na vikalpyate
parvatādisthitis tasmāt pararūpeṇa bhidyate //
prasiddhabhedā vyāpārā virūpāvayavakriyāḥ
sāhacaryeṇa bhidyante sarūpāvayavakriyāḥ //
*vyavadhānam ivopaiti nivṛtta iva dṛśyate
kriyāsamūho bhujyādir antarālapravṛttibhiḥ //
*na ca vicchinnarūpo 'pi so 'virāmān nivartate
sarvaiva hi kriyānyena samkīrṇevopalabhyate //
*tadantarāladṛṣṭā vā sarvaivāvayavakriyā *
sādṛśyāt sati bhede tu tadaṅgatvena gṛhyate //
sad asad vāpi vastu syāt tṛtīyaṃ nāsti kiṃ cana
tena bhūtabhaviṣyantau muktvā madhyaṃ na vidyate //
nirvṛttirūpam ekasya bhedābhāvān na kalpate
sad asad vāpi tenaikaṃ kramarūpaṃ kathaṃ bhavet //
bahūnāṃ cānavasthānād ekam evopalabhyate
yathopalabdhi smaraṇaṃ tatra cāpy upapadyate //
sadasadrūpam ekaṃ syād sarvasyaikatvakalpane
nirvṛttirūpaṃ nirvṛtteḥ sāmānyam atha vā bhavet //
kāryotpattau samarthaṃ vā svena dharmeṇa tat tathā
ātmatattvena gṛhyeta sā cāsmin vartamānatā //
kriyāprabandharūpaṃ yad adhyātmaṃ vinigṛhyate
saṃkrāntarūpam ekatra tām āhur vartamānatām //
kriyātipattir atyantaṃ kriyānutpattilakṣaṇā
na ca bhūtam anutpannaṃ na bhaviṣyat tathāvidham //
prāg viruddhakriyotpādān nirvṛtte vā virodhini
vyāpāre 'vadhibhedena viṣayas tatra bhidyate //
vyabhicāre nimittasya sādhutvaṃ na prakalpate
bhāvy āsīd iti sūtreṇa tat kāle 'nyatra śiṣyate //
svakāla eva sādhutve kālabhede gatiḥ katham
vākyārthād atadartheṣu viśiṣṭatvaṃ na sidhyati //
tadarthaś ced avayavo bhāvino bhūtatāgatiḥ
na syād atyantabhūtatvam evaikaṃ tatra saṃbhavet //
viśiṣṭakālatā pūrvaṃ tathāpi tu viśeṣaṇe
āśrayāt so 'ntaraṅgatvāt tatra sādhur bhaviṣyati //
āmiśra eva prakrāntaḥ sa padārthas tathāvidhaḥ
kevalasya vimiśratvaṃ nitye 'rthe nopapadyate //
śuddhe ca kāle vyākhyātam āmiśre na prasidhyati
sādhutvam ayathākālaṃ tat sūtreṇopadiśyate //
ākhyātapadavācye 'rthe nirvartyatvāt pradhānatā
viśeṣaṇaṃ tadākṣepāt tatkāle vyavatiṣṭhate //
saṃpratyayānukāro vā śabdavyāpāra eva vā
adhyasyate viruddhe 'rthe na ca tena virudhyate //
bhūtaṃ bhaviṣyad ity etau pratyayau vartamānatām
atyajantau prapadyete viruddhāśrayarūpatām //
adhvano vartamānasya viṣayeṇa bhaviṣyatā
bhāṣye bhaviṣyatkāleti kāryārthaṃ vyapadiśyate //
icchā cikīrśatīty atra svakālam anurudhyate
bhaviṣyati prakṛtyarthe tatkālaṃ nānurudhyate //
āśāsyamānatantratvād āśaṃsāyāṃ viparyayaḥ
prayoktṛdharmaḥ śabdārthe śabdair evānuśajyate //
apchālibījasaṃyoge vartate niṣpadir yadā
tatrāvayavavṛttitvād bhaviṣyatpratiṣedhanam //
phalaprasavarūpe tu niṣpadau bhūtakālatā
dharmāntareṣu tad rūpam adhyasya parikalpyate //
upayukte nimittānāṃ vyāpāre phalasiddhaye
tatra rūpaṃ yad adhyastaṃ tatkālaṃ tat pratīyate //
niṣpattāv avadhiḥ kaś cit kaś cit prativivakṣitaḥ
hetujanmavyapekṣātaḥ phalajanmeti cocyate //
abahiḥsādhanādhīnā siddhir yatra vivakṣitā
tat sādhanāntarābhāvāt siddham ity apadiśyate //
tasmād avadhibhedena siddhā mukhyaiva bhūtatā
anāgatatvam astitvaṃ hetudharmavyapekṣaṇe //
satām indriyasaṃbandhāt saiva sattā viśiṣyate
bhedena vyavahāro hi vastvantaranibandhanaḥ //
astitvaṃ vastumātrasya buddhyā tu parigṛhyate
yaḥ samāsādanād bhedaḥ sa tatra na vivakṣitaḥ //
yogād vā strītvapuṃstvābhyāṃ na kiṃ cid avatiṣṭhate
svasminn ātmani tatrānyad bhūtaṃ bhāvi ca kathyate //
pratyaktā parabhāvaś cāpy upādhī kartṛkarmanoḥ
tayoḥ śrutiviśeṣeṇa vācakau madhyamottamau //
sad asad vāpi caitanyam etābhyām avagamyate
caitanyabhāge prathamaḥ puruṣo na tu vartate //
budhijānāticitibhiḥ prathame puruṣe sati
samjñānārthair na caitanyasyopayogaḥ prakāśyate //
saṃbodhanārthaḥ sarvatra madhyame kaiś cid iṣyate
tathā saṃbodhane sarvāṃ prathamāṃ yuṣmado viduḥ //
saṃbodhanaṃ na loke 'sti vidhātavyena vastunā
svāhendraśatrur vardhasva yathā rājā bhaveti ca //
yuṣmadarthasya siddhatvān niyatā cādyudāttatā
yuṣmadaḥ prathamāntasya paraś cen na padād asau //
guṇapradhānatābhedaḥ puruśādiviparyayaḥ
nirdeśaś cānyathā śāstre nityatvān na virudhyate //
yathānirdeśam arthāḥ syur yesāṃ śāstraṃ vidhāyakam
kim cit sāmānyam āśritya sthite tu pratipādanam //
yo 'śve yaḥ pīṭha ity atra bhūtayor aśvapīṭhayoḥ
yathopalakṣaṇārthatvaṃ tathārtheṣv anuśāsanam //
saṃkhyāvān sattvabhūto 'rthaḥ sarva evābhidhīyate
bhedābhedavibhāgo hi loke saṃkhyānibandhanaḥ //
sa dharmo vyatirikto vā teṣāṃ ātmaiva vā tathā
bhedahetutvam āśritya saṃkhyeti vyapadiśyate //
samavetā paricchedye kva cid anyatra sā sthitā
prakalpayati bhāvānāṃ saṃkhyā bhedaṃ tathātmanaḥ //
paratve cāparatve ca bhede tulyā śrutir yathā
saṃkhyāśabdābhidheyatvaṃ bhedahetos tathā guṇe //
asvatantre svatantratvaṃ paradharmo yathā guṇe
abhedye bhedyabhāvo 'pi dravyadharmas tathā guṇe //
svabuddhyā tam apoddhṛtya loko 'py āgamam āśritaḥ
svadharmād anyadharmeṇa vyācaṣṭe pratipattaye //
paropakāratattvānāṃ svātantryenābhidhāyakaḥ
śabdaḥ sarvapadārthānā svadharmad viprakṛṣyate //
yathaivāviṣayaṃ jñānaṃ na kiṃ cid avabhāsate
tathā bhāvo 'py asaṃsṛṣṭo na kaś cid upalabhyate //
bhedena tu samākhyātaṃ yal loko 'py anuvartate
āgamāc chāstrasadṛśo vyavahāraḥ sa varṇyate //
buddhau sthiteṣu teṣv evam adhyāropo na durlabhaḥ
paradharmasya na hy atra sadasattvaṃ prayojakam //
sāmānyeṣv api sāmānyaṃ viśeṣeṣu viśiṣṭatā
saṃkhyāsu saṃkhyā liṅgeṣu liṅgam evaṃ prakalpate //
ato dravyāśritāṃ saṃkhyām āhuḥ saṃsargavādinaḥ
bhedābhedavyatīteṣu bhedābhedavidhāyinīm //
ātmāntarānāṃ yenātmā tadrūpa iva lakṣyate
atadrūpeṇa saṃsargāt sā nimittasarūpatā //
saṃsṛṣṭeṣv api nirbhāge bhūteṣv arthakriyā yathā
sattvādiṣu ca mātrāsu sarvāsv evaṃ pratīyate //
dvitvādiyonir ekatvaṃ bhedās tatpūrvakā yataḥ
vinā tena na saṃkhyānām anyāsām asti saṃbhavaḥ //
ekatve buddhisahite nimittaṃ dvitvajanmani
ekatvābhyāṃ samutpannam evaṃ vā tat pratīyate //
ekatvasamudāyo vā sāpekṣe vā pṛthak pṛthak
ekatve dvitvam ity evaṃ tayor dvivacanaṃ bhavet //
eko 'pi guṇabhedena saṅgho bhedaṃ prakalpayet
āśrayāśrayibhedo hi tadāśrayanibandhanaḥ //
saṃkhyeyasaṅghasaṃkhyānasaṅghaḥ saṃkhyeti kathyate
vimśatyādisu sānyasva dravyasaṅghasya bhedikā //
ekaviṃśatisaṃkhvāvāṃ saṃkhyāntarasarūpayoḥ
ekasyāṃ buddhyanāvṛttyā, bhāgayor iva kalpanā //
asaṃkhyāsamudāyatvāt saṃkhyākāryaṃ vidhīyate
samūhatve tu tan na syāt svāṅgādisamudāyavat //
saṃkhyeyāntaratantrāsu yā saṃkhyāsu pravartate
āvṛttivargasaṃkhyeyā tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ //
na saṃkhyāyāṃ na saṃkhyeye dvau daśety asti saṃbhavaḥ
bhedābhāvān na saṃkhyāyāṃ virodhān na tadāśraye //
saṃkhyāyete daśadvargau dvidaśā iti saṃkhyayā
tadrūpe vāpi saṃkhyeya āvṛttiḥ parigaṇyate //
saṃkhyā nāma na saṃkhyāsti saṃjñaiṣeti yathocyate
rūpaṃ na rūpam apy evaṃ samjñā sā hi sitādiṣu //
saṃkhyānajātiyogāt tu saṃkhyā saṃkhyeti kathyate
rūpatvajātiyogāc ca rūpe rūpam iti smṛtam //
nimittam ekam ity atra vibhaktyā nābhidhīyate
tadvatas tu yad ekatvaṃ vibhaktis tatra vartate //
ekasya pracayo dṛṣṭaḥ samūhaś ca dvayos tathā
nimittavyatirekeṇa saṃkhyānyā bhedikā tataḥ //
tad ekam api caikatvaṃ vibhaktiśravaṇād ṛte
nocyate tena śabdena vibhaktyā tu sahocyate //
anvayavyatirekau ca yadi syād vacanāntaram
syātām asati tasmimś ca prakṛtyartho na kalpyate //
ekatvam eka ity atra śuddhadravyaviśeṣaṇam
saguṇas tu prakṛtyartho vibhaktyarthena bhidyate //
dvyekayor iti nirdeśāt saṃkhyāmātre 'pi saṃbhavaḥ
ekādīnāṃ prasiddhyā tu saṃkhyeyārthatvam ucyate //
ya ātmanepadād bhedaḥ kva cid arthasya gamyate
anyataś cāpi lādeśān manyante tam upagraham //
kva cit sādhanam evāsau kva cit tasya viśeṣaṇam
sādhanaṃ tatra karmādi vyaktavāco viśeṣaṇam //
kriyā viṣayabhedena jīvikādiṣu bhidyate
lādeśaiḥ sa kriyābhedo vākyeṣv api niyamyate //
dhātvarthas tadviśeṣaś cāpy uktaḥ kva cid upagrahaḥ
dhātvartho gandhanādiḥ syād vyatihāro viśeṣaṇam //
kriyāpravṛttāv ākhyātā kaiś cit svārthaparārthatā
asati vā sati vāpi vivakṣitanibandhanā //
kesāṃ cit kartrabhiprāye ṇicā saha vikalpate
ātmanepadam anyesāṃ tadarthā prakṛtir yathā //
krīṇīṣva vapate dhatte cinoti cinute 'pi ca
āptaprayogā dṛśyante yeṣu ṇyartho 'bhidhīyate //
saṃvidhānaṃ pacādināṃ kva cid arthaḥ pratīyate
tannimittā yathānyāpi kriyādhiśrayaṇādikā //
kartrabhiprāyatā sūtre kriyābhedopalakṣaṇam
tathābhūtā kriyā yā hi tatkartā phalabhāg yataḥ //
yathopalakṣyate kālas tārakādarśanādibhiḥ
tathā phalaviśeṣeṇa kriyābhedo nidarśyate //
kriyāviśeṣavacane sāmarthyam uparudhyate
kesāṃ cid anye tu kṛtāḥ svariteto ñitas tathā //
anubandhaś ca siddhe 'rthe smṛtyartham anuṣajyate
tulyārtheṣv api cāvaśyaṃ na sarveṣv ekadharmatā //
dṛśīkṣyoḥ sadṛśe 'py arthe nābhedaḥ pratipūrvayoḥ
ṇyarthopādāyinas tasmān na tulyārthāḥ pacādibhiḥ //
umbhyarthe vartamānasya karoter bhinnadharmaṇaḥ
ṇyarthopādāyitā tasmān niyatāḥ śabdaśaktayaḥ //
tathā hy anuprayogasya karoter ātmanepade
pūrvavadgrahaṇaṃ prāpte svaritaṃ samupasthitam //
ekatve 'pi kriyākhyāte sādhanāśrayasaṃkhyayā
bhidyate na tu liṅgākhyo bhedas tatra tadāśritaḥ //
tasmād avasthite 'py arthe kasya cit pratibadhyate
śabdasya śaktiḥ sa tv eṣa śāstre 'nvākhyāyate vidhiḥ //
yasyārthasya prasiddhyartham ārabhyante pacādayaḥ
tat pradhānaṃ phalaṃ teṣāṃ na lābhādi prayojanam //
yatrobhau svāmidāsau tu prārabhete saha kriyām
yugapad dharmabhedena dhātus tatra na vartate //
yatra pratividhānārthaḥ pacis tatrātmanepadam
parasmaipadam anyatra saṃskārādyabhidhāyini //
saṃvidhātuś ca sāṃnidhyād dāse dharmo 'nusajyate
plakṣaśabdasya sāṃnidhyān nyagrodhe plakṣatā yathā //
puroḍāśābhidhānaṃ ca dhānādiṣu yathā sthitam
chattriṇā cābhisaṃbandhāc chattriśabdābhidheyatā //
arthāt pratītam anyonyaṃ pārārthyam avivakṣitam
ity ayaṃ śeṣaviṣayaḥ kaiś cid atrānuvarṇyate //
atha pratividhātā yo halaiḥ kṛṣati pañcabhiḥ
bhāṣye nodāhṛtaṃ kasmāt prāptaṃ tatrātmanepadam //
pratītatvāt tadarthasya śeṣatvaṃ yadi kalpyate
na syāt prāptavibhāṣāsau svaritetāṃ nivartikā //
śuddhe tu saṃvidhānārthe kaiś cid atreṣyate kṛṣiḥ
taddharmā yajir ity evaṃ na syāt tatrātmanepadam //
atra tūpapadenāyam arthabhedaḥ pratīyate
prāpte vibhāṣā kriyate tasmān nātrātmanepadam //
stanakeśādisaṃbandho viśiṣṭā vā stanādayaḥ
tadupavyañjanā jātir guṇāvasthā guṇās tathā //
śabdopajanito 'rthātmā śabdasaṃskāra ity api
liṅgānāṃ liṅgatattvajñair vikalpāḥ sapta darśitāḥ //
upādānavikalpāś ca liṅgānāṃ sapta varṇitāḥ
vikalpasaṃniyogābhyāṃ ye śabdeṣu vyavasthitāḥ //
tisro jātaya evaitāḥ kesāṃ cit samavasthitāḥ
aviruddhā, viruddhābhir gomahiṣyādijātibhiḥ //
hastinyāṃ vaḍavāyāṃ ca strīti buddheḥ samanvayaḥ
atas tāṃ jātim icchanti dravyādisamavāyinīm //
paratantrasya yal liṅgam apoddhāre vivakṣite
tatrāsau śabdasaṃskāraḥ śabdair eva vyapāśritaḥ //
buddhyā kalpitarūpeṣu liṅgeṣv api ca saṃbhavaḥ
strītvādīnāṃ vyavasthā hi sā liṅgair vyapadiśyate //
yathā salilanirbhāsā mṛgatṛṣṇāsu jāyate
jalopalabdhyanuguṇād bījād buddhir jale 'sati //
tathaivāvyapadeśyebhyo hetubhyas tārakādiṣu
mukhyebhya iva liṅgebhyo bhedā loke vyavasthitāḥ //
vyakteṣu vyaktarūpāṇāṃ stanādīnāṃ tu darśanāt
avyaktavyañjanāvyakter jātir na parikalpyate //
astitvaṃ ca pratijñāya sadādarśanam icchataḥ
atyantādarśane na syād asattvaṃ prati niścayaḥ //
na cālam anumānāya śabdo 'darśanapūrvakaḥ
siddhe hi darśane kiṃ syād anumānaprayojanam //
āvirbhāvas tirobhāvaḥ sthitiś cety anapāyinaḥ
dharmā mūrtiṣu sarvāsu liṅgatvenānudarśitāḥ //
sarvamūrtyātmabhūtānāṃ śabdādināṃ guṇe guṇe
trayaḥ sattvādidharmās te sarvatra samavasthitāḥ //
rūpasya cātmamātrānāṃ śuklādināṃ pratikṣaṇam
kā cit pralīyate kā cit kathaṃ cid abhivardhate //
kvathitodakavac caiṣām anavasthitavṛttitā
ajasraṃ sarvabhāvānāṃ bhāṣya evopavarṇitā //
pravṛtter ekarūpatvaṃ sāmyaṃ vā sthitir ucyate
avirbhāvatirobhāvapravṛttyā vāvatiṣṭhate //
guṇā ity eva buddher vā nimittatvaṃ sthitir matā
sthiteś ca sarvaliṅgānāṃ sarvanāmatvam ucyate //
sthiteṣu sarvaliṅgeṣu vivakṣāniyamāśrayaḥ
kasya cic chabdasaṃskāre vyāpāraḥ kva cid iṣyate //
saṃnidhāne nimittānāṃ kiṃ cid eva pravartakam
yathā takṣādiśabdānāṃ lingeṣu niyamas tathā //
bhāvatattvadṛśaḥ śiṣṭāḥ śabdārtheṣu vyavasthitāḥ
yad yad dharme 'ṅgatām eti liṅgaṃ tat tat pracakṣate //
svarabhedād yathā śabdāḥ sādhavo viṣayāntare
liṅgabhedāt tathā siddhāt sādhutvam anugamyate //
prayogo viprayogaś ca loke yatropalabhyate
śāstram ārabhyate tatra na prayogāviparyaye //
upādhibhedād artheṣu guṇadharmasya kasya cit
nimittabhāvaḥ sādhutve vivakṣā ca vyavasthitā //
himāraṇye mahattvena yukte strītvam avasthitam
hrasvopādhiviśiṣṭāyāḥ kuṭyāḥ prasavayogitā //
śabdāntarānāṃ bhinne 'rtha upāyāḥ pratipattaye
ekatām iva niścitya laghvartham upadarśitāḥ //
utpattiḥ prasavo 'nyeṣāṃ nāśaḥ saṃstyānam ity api
ātmarūpaṃ tu bhāvānāṃ sthitir ity apadiśyate //
dṛṣṭaṃ nimittaṃ kesāṃ cij jātyādivad avasthitam
dṛṣṭavac chabdasaṃskāramātraṃ tu parikalpitam //
yathā prasiddhe 'py ekatve nānātvābhiniveśinaḥ
nānātvaṃ janayantīva śabdā liṅge 'pi sa kramaḥ //
idaṃ veyam ayaṃ veti śabdasaṃskāramātrakam
nimittadarśanād arthe kaiś cit sarvatra varṇyate //
nāvaśyaṃ viṣayatvena nimittaṃ vyavatiṣṭhate
indriyādi yathādṛṣṭaṃ bhedahetus tad iṣyate //
kutsāpraśaṃsātiśayaiḥ samāptārthaṃ tu yujyate
padaṃ svārthādayaḥ sarve yasmāt kutsādihetavaḥ //
devadattādikutsāyāṃ vartate kutsitaśrutiḥ
kutsitasthā tu yā kutsā tadarthaḥ ko vidhīyate //
prakṛṣṭa iti śuklādiprakarṣasyābhidhāyakaḥ
prakṛṣṭasya prakarṣe tu tarabādir vidhīyate //
kutsitatvena kutsyo vā na samyag vāpi kutsitaḥ
svaśabdābhihite kena viśiṣṭo 'rthaḥ pratīyate //
na ca sāṃpratikī kutsā bhedābhāvāt pratīyate
pūjyate kutsitatvena praśastatvena kutsyate //
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ padayor upajāyate
na prātipadikārthaś ca tatraiva vyatiricyate //
viśeṣyaṃ syād anirjñātaṃ nirjñāto 'rtho viśeṣaṇam
parārthatvena śeṣatvaṃ sarveṣām upakāriṇām //
vibhaktibhedo niyamād guṇaguṇyabhidhāyinoḥ
sāmānādhikaraṇyasya prasiddhir dravyaśabdayoḥ //
dravye 'nirjñātajātīye kṛṣṇaśabdaḥ prayujyate
anirjñātaguṇe caivaṃ tilaśabdaḥ pravartate //
sāmānyānām asaṃbandhāt tau viśeṣe vyavasthitau
rūpābhedād viśeṣaṃ tam abhivyaṅktuṃ na śaknutaḥ //
tāv eva saṃnipatitau bhedena pratipādane
avacchedam ivādhāya saṃśayaṃ vyapakarṣataḥ //
dravyātmā guṇasaṃsargabhedād āśrīyate pṛthak
jātisaṃbandhabhedāc ca dvitīya iva gṛhyate //
nimittair abhisaṃbandhād yā nimittasarūpatā
tayaikasyāpi nānātvaṃ rūpabhedāt prakalpate //
dravyāvasthā tṛtīyā tu yasyāṃ saṃsṛjyate dvayam
tayor avasthayor bhedād āśrayatve niyujyate //
buddhyaikaṃ bhidyate bhinnam ekatvaṃ copagacchati
buddhyāvasthā vibhajyante sā hy arthasya vidhāyikā //
vyapadeśivad ekasmin buddhyā nānātvakalpanā
tayā kalpitabhedaḥ sann arthātmā vyapadiśyate //
kriyābhedena dṛṣṭānām aśmādīnāṃ punaḥ punaḥ
kiṃ cid darśanam anyena darśanenāpadiśyate //
prayogabhedād dhātūnāṃ prakalpya bahurūpatām
bhedābhedāv upādāya kva cid ekāctvam ucyate //
anvayavyatirekābhyām arthavān parikalpitaḥ
eko dhātvarthavigamād varṇatvenopacaryate //
dravyātmānas trayas tasmād buddhau nānā vyavasthitāḥ
āśrayāśrayidharmeṇety ayaṃ pūrvebhya āgamaḥ //
sāmānādhikaraṇyaṃ ca śabdayoḥ kaiś cid iṣyate
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ saṃjñāsaṃjñitvam eva ca //
keṣāṃ cij jātiguṇayor ekārthasamavetayoḥ
vṛttiḥ kṛṣṇatileṣv iṣṭā śabde dravyābhidhāyini //
saṃs tu rūparasādinām āśrayo nābhidhīyate
dravyābhidhānena vinā tatas te dvandvabhāvinaḥ //
dravyābhidhāyī kṛṣṇādir ākāṅkṣāvān pravartate
nimittānuvidhāyitvāt tat tilādau na vidyate //
evaṃ jātimati dravye pratyāsanne kriyāṃ prati
guṇadharma guṇāviṣṭaṃ dravyaṃ bhedāya kalpate //
guṇamātrābhidhāyitvaṃ ke cid icchanti vṛttiṣu
ajāśvādiṣu saṃbandhād rūḍhīnām iva rūḍhibhiḥ //
tile pūrvam upātte vā tatraiva matub iṣyate
sa ca dharmaḥ samāseṣu guṇas tasmād viśeṣaṇam //
[paṭvīmṛdvyoḥ samāse tu yady apy ekārthavṛttitā
bhinnam atrādhikaraṇaṃ prāg vṛttes tac ca gṛhyate //
anusyūteva bhedābhyām ekā prakhyopajāyate
yadā sahavivakṣāṃ tām āhur dvandvaikaśeṣayoḥ //
itaretarayogas tu bhinnasaṅghābhidhāyinām
pratyekaṃ ca samūho 'sau samūhiṣu samāpyate //
vyāpārasamudāyasya yathādhiśrayaṇādiṣu
pratyekaṃ jātivad vṛttis tathā dvandvapadeṣv api //
śauṇḍārdharcapuroḍāśacchattriṇo 'tra nidarśanam
te viṣṇumitrā iti ca bhinneṣu sahacāriṣu //
arthāntarābhidhāyitvaṃ tathārthāntaravartinām
yābhyāṃ caikam anekārthaṃ tābhyām evāparaṃ padam //
samudāyāntaratvāc ca tādṛśo 'rtho na laukikaḥ
anvayavyatirekābhyāṃ śāstrārtho 'pi na dṛśyate //
duḥkhā durupapādā ca tasmād bhāṣye 'py udāhṛtā
yugapadvācitā sā tu vyavahārārtham āśritā //
samudāyam upakramya padaṃ tasyāṃ prayujyate
vibhāgena samākhyāne tatas tad dvyartham ucyate //
vākye 'pi niyatā dharmāḥ ke cid vṛttau dvayos tathā
te tv abhedena sāmarthyamātra evopavarṇitāḥ //
vṛttau viśeṣavṛttitvād bhede sāmānyavācitā
upamānasamāsādau śyāmādīnām udāhṛtā //
vṛttir anyapadārthe yā tasyā vākyeṣv asaṃbhavaḥ
cārthe dvandvapadānāṃ ca bhede vṛttir na vidyate //
bhede sati nirādīnāṃ krāntādyartheṣv asaṃbhavaḥ
prāg vṛtter jātivācitvaṃ na ca gaurakharādiṣu //
krīḍāyā, jīvikāyāś ca vākyenāvacanāt tathā
na nityagrahaṇaṃ yuktaṃ kauṭilye yaṅvidhau yathā //
nirdhāraṇādiviṣaye vyapekṣaiva yataḥ sthitā
samāsapratiṣedhānāṃ tato nāsti prayojanam //
vidhibhiḥ pratiṣedhaiś ca bhedābhedanidarśanam
kṛtaṃ dvandvaikavadbhāve saṅghavṛttyupadeśavat //
sāmarthyam aviśeṣoktam api lokavyavasthayā
vṛttyavṛttyoḥ prayogajñair vibhaktaṃ pratipattṛbhiḥ //
arthasya vinivṛttatvāl lugādi na virudhyate
ekārthībhāva evātaḥ samāsākhyā vidhīyate //
vyavasthitavibhāṣā ca sāmānye kaiś cid iṣyate
tathā vākyaṃ vyapekṣāyāṃ samāso 'nyatra śiṣyate //
tulyaśrutitvāt tattve 'pi rājādīnām upāśrite
vṛttau viśeṣaṇākāṅkṣāgamakatvān nivartate //
saṃbandhiśabdaḥ sāpekṣo nityaṃ sarvaḥ prayujyate
svārthavat sā vyapekṣāsya vṛttāv api na hīyate //
samudāyena saṃbandho yesāṃ gurukulādinā
saṃspṛśyāvayavāṃs te 'pi yujyante tadvatā saha //
abudhān praty upāyāś ca vicitrāḥ pratipattaye
śabdāntaratvād atyantabhedo vākyasamāsayoḥ //
asamāse samāse ca gorathādiṣv adarśanāt
yuktādināṃ na śāstreṇa nivṛttyanugamaḥ kṛtaḥ //
śabdāntaratvād yuktādiḥ kva cid vākye prayujyate
praparṇaprapalāśādau gataśabdaś ca vṛttiṣu //
viśeṣaṇaviśesyatvaṃ kaiś cid ekas tathāśrayaḥ
upāye tattvadarśitvād iṣyate vṛttivākyayoḥ //
padaṃ yathaiva vṛkṣādi viśiṣṭe 'rthe vyavasthitam
nīlotpalādy api tathā bhāgābhyāṃ vartate vinā //
śrotriyakṣetriyādināṃ na ca vāsiṣṭhagārgyavat
bhedena pratyayo loke tulyarūpāsamanvayāt //
saptaparṇādivad bhedo na vṛttau vidyate kva cit
rūḍhyarūḍhivibhāgo 'pi kriyate pratipattaye //
yā sāmānyāśrayā saṃjñā viśeṣaviṣayā ca yā
bahulagrahaṇān nāsti pravṛttir ubhayos tayoḥ //
susūkṣmajaṭakeśādau samāso 'vayave yadi
syāt syāt tatrāntaraṅgatvād bādhako 'vayavasvaraḥ //
samudāyasya vṛttau ca naikadeśo vibhāṣyate
bheda eva vibhāṣāyā niyato viṣayo yataḥ //
yataś cāviṣayaḥ so 'syās tasmān nāsty akṛtārthatā
abhedaprakrame 'tyantaṃ bhedānām apasāraṇāt //
mahākaṣṭaśritety evaṃ na syād bhedaḥ padatraye
vṛttāv avayavasyāttvaṃ yasmān na pratiṣidhyate //
mahāraṇyam atīte tu tripadād bhidyate svaraḥ
yasmāt tatrāntaraṅgatvād bādhako 'vayavasvaraḥ //
satiśiṣṭabaliyastvāt thāthādisvara eva tu
dvipade tena yagapat tritayaṃ na samasyate //
yeṣām apūjyamānatvaṃ parārthānugamātmake
viśeṣaṇaviśeṣyatvam api teṣāṃ na kalpate //
viśeṣaḥ śrūyamāṇo 'pi pradhāneṣu guṇeṣu vā
śabdāntaratvād vākye tu vṛttau nityaṃ na vidyate //
viśeṣakarmasaṃbandhe nirbhukte 'pi kṛtādibhiḥ
viśeṣanirapekṣo 'nyaḥ kṛtaśabdaḥ pravartate //
akarmakatve saty evaṃ ktāntaṃ bhāvābhidhāyi tat
tataḥ kriyāvatā kartrā yogo bhavati karmaṇām //
avigrahā gatādisthā yathā grāmādikarmabhiḥ
saṃbadhyate kriyā tadvat kṛtapūrvyādiṣu sthitā //
muṇḍisūtrvādayo 'sadbhir bhāgair anugatā iva
vibhaktāḥ kalpitātmāno dhātavaḥ kuṭṭicarcivat //
putrīyatau na putro 'sti viśeṣecchā tu tādṛśī
vinaiva putrānugamād yā putre vyavatiṣṭhate //
prāṇair vinā yathā dhārir jīvatau prāṇakarmakaḥ
na cātra dhārir na prāṇā jīvatis tu kriyāntaram //
tathā vineṣiputrābhyāṃ putrīyāyāṃ kriyāntaram
anvākhyānāya bhedās tu sadṛśāḥ pratipādakāḥ //
ākṣepāc ca prayoge.na viṣayāntaravartinā
sad apīcchākyacaḥ karma vākya eva prayujyate //
prasiddhena hṛtaḥ śabdo bhāvagarhābhidhāyinā
abhyāse tulyarūpatvān na yaṅantaḥ prayujyate //
śabdā yathā vibhajyante bhāgair iva vikalpitaiḥ
anvākhyeyās tathā śāstram atidūre vyavasthitam //
arthasyānugamaṃ kaṃ cid dṛṣṭvaiva parikalpitam
padaṃ vākye pade dhātur dhātau bhāgaś ca muṇḍivat //
aviprayogaḥ sādhutve vyutpattir anavasthitā
upāyān pratipattīnāṃ nābhimanyeta satyataḥ //
yathaiva ḍitthe davatiḥ pācake pacatis tathā
ḍayatiś ca paciś caiva dvāv apy etāv alaukikau //
prakṛtipratyayāv ūhyau padāt tābhyāṃ padaṃ tathā
anubandhasvarādibhyaḥ śiṣṭaiḥ śāstraṃ na tān prati //
śāstradṛṣṭis tu śāstrasya prāptimātre 'py aniścite
yujyate pratyavāyena śāstraṃ cakṣur apaśyatām //
arthāntarābhidhānāc ca paurvāparyaṃ na bhidyate
rājadantāhitāgnyādirājāśvādiṣu sarvathā //
vinaiva pratyayair vṛttau ye bhinnārthābhidhāyinaḥ
gargādayo lukā teṣāṃ sādhutvam anugamyate //
[so 'yam ity abhisaṃbandhāt pratyayena vinā yadi
bhṛgvādayaḥ prayujyeran nāpatye niyamo bhavet //
so 'yam ity abhisaṃbandhe liṅgopavyañjanād ṛte
praṣṭhādiṣu na jāyaiva niyamena pratīyate //
mānameyābhisaṃbandhaviśeṣe 'ṅgīkṛte tathā
prasthādīnām asādhutvaṃ taddhitena vinā bhavet //
taddhito yogabhedena vākyaṃ vā syād vibhāṣitam
parimāṇādhike tatra prathamā śiṣyate punaḥ //
vyatiriktasya sādhutve tad eva ca nidarśanam
yujyate 'ṅgīkṛtādhikyaṃ tat sarvābhir vibhaktibhiḥ //
śuklādiṣu matublopo vyatirekasya darśanāt
asādhutvanivṛttyarthaṃ sādhavas te bidādivat //
viśeṣaṇād viśeṣye 'rthe tadbhāvābhyuccaye sati
punaś ca pratisaṃhāre vṛttim eke pracakṣate //
nimitte pratyayaḥ pūrvo nānuprāpto nimittinā
nimittavati buddheś ca na nimittasarūpatā //
saṃskārasahitāj jñānān nopaślesaḥ smṛter api
vyāpāre tannimittānāṃ na grāhyaṃ syāt tathā sthitam //
antaḥkaraṇavṛttau ca vyarthā bāhyārthakalpanā
tasmād anupakāre vā grāhyaṃ vā na tathā sthitam //
anusyūteva saṃsṛṣṭair arthe buddhiḥ pravartate
vyākhyātāro vibhajyārthāṃs tān bhedena pracakṣate //
tadātmany avibhakte ca buddhyantaram upāśritāḥ
vibhāgam iva manyante viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ //
abudhān prati vṛttiṃ ca vartayantaḥ prakalpitām
āhuḥ parārthavacane tyāgābhyuccayadharmatām //
anvayād gamyate so 'rtho virodhī vā nivartate
dvyartham arthāntare vāpi tatrāhur upasarjanam //
upāyamātraṃ nānātvaṃ samūhas tv eka eva saḥ
vikalpābhyuccayābhyāṃ vā bhedasaṃsargakalpanā //
vṛttiṃ vartayatām evam abudhapratipattaye
bhinnāḥ saṃbodhanopāyāḥ puruṣeṣv anavasthitāḥ //
vācikā dyotikā vāpi saṃkhyānāṃ vā vibhaktayaḥ
tadrūpe 'vayave vṛttau saṃkhyābhedo nivartate //
abhedaikatvasaṃkhyā vā tatrānyaivopajāyate
saṃsargarupaṃ saiṃkhyānām avibhaktaṃ tad ucyate //
yathauṣadhirasāḥ sarve madhuny āhitaśaktayaḥ
avibhāgena vartante tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ //
bhedānāṃ vā parityāgāt saṃkhyātmā sa tathāvidhaḥ
vyāpārāj jātibhāgasya bhedāpohena vartate //
agṛhītaviśeṣeṇa yathā rūpeṇa rūpavān
prakhyāyate na śuklādibhedarūpas tu gṛhyate //
bhedarūpasamāveśe tathā saty avivakṣite
bhāgaḥ prakāśitaḥ kaś cic chāstre 'ṅgatvena gṛhyate //
saṃkḥyāsāmānyarūpeṇa tadā so 'mśaḥ pratīyate
arthasyānekaśaktitve śabdair niyataśaktibhiḥ //
avyayānāṃ ca yo dharmo yaś ca bhedavatāṃ kramaḥ
abhinnavyapadeśārham antarālaṃ tad etayoḥ //
alukaś caikavadbhāvas tasmin sati na śiṣyate
sa ca goṣucarādīnāṃ dharmo 'sti vacanāntare //
jātau dvivacanābhāvāt tad vṛttiṣu na vidyate
pratyākhyāne tu yogasya dravye goṣucarādayaḥ //
āśrayād bhedavattāyāḥ sarvabhedasamanvayaḥ
dravyābhidhānapakṣo 'pi jātyākhyāyāṃ na vidyate //
sarvadravyagatiś caivam ekaśeṣaś ca nocyate
pratyākhyāte 'nyathā sūtre bhinnadravyagatir bhavet //
vṛttau yo yuktavadbhāvo varaṇādiṣu śiṣyate
abhedaikatvasaṃkhyāyāṃ godau tatra na sidhyati //
prāg vṛtter yuktavadbhāve ṣaṣṭhī bhedāśrayā bhavet
vṛttau saṃkhyāviśeṣāṇāṃ tyāgād bhedo nivartate //
vidyamānāsu saṃkhyāsu ke cit saṃkhyāntaraṃ viduḥ
abhedākhyam upagrāhi vṛttau tac copajāyate //
vyāpāraṃ yāti bhedākhyais tat svair avayavaiḥ kva cit
ātmā bhedānapekṣo 'sya kva cid eti nimittatām //
dāsyāḥ patir iti vyakto godāv iti ca dṛśyate
vyāpārabhedaḥ saṃkhyāyās tasmād eva vyavasthitaḥ //
dvyādināṃ ca dviputrādau bāhyo bhedo nivartate
vibhaktivācyaḥ svārthatvān nimittaṃ tv avatiṣṭhate //
dvitvopasarjane saṅghe dviśabdas tatra vartate
so 'yam ity abhisaṃbandhād ubhaśabde na tat tathā //
ubhayas tatra tulyārtho vṛttau nityaṃ prayujyate
sūtre 'pi nityagrahaṇaṃ tadartham abhidhīyate //
āpi ke cāparārthatvān nābheda upajāyate
ubhe iti tataḥ svārthe bhede vṛttiḥ prayujyate //
strītvābhidhānapakṣe 'pi guṇabhāvaviparyayaḥ
svabhāvād aparārthatvāt tatra bhedo na hīyate //
tasmād dvivacanāṭ ṭāpaś cobhayo 'nyatra dṛśyate
pratyayaṃ tayapaṃ hitvā nāsty uttarapade punaḥ //
prāptiḥ pragṛhyasaṃjñāyā na syāt pratyayalakṣaṇāt
kumāryagāre na hy asti samāso vacanāntare //
ekadvayor yañādināṃ vibhāṣā luṅ na kalpate
yauṣmākas tāvakaś ceti bhedābhāvān na sidhyati //
dṛṣṭo gārgyatare bhedas tathā gargatarā iti
yuṣmatpitā tvatpiteti tathādeśau vyavasthitau //
upādhibhūtā yā saṃkhyā prakṛtau samavasthitā
ādeśaiḥ samjnayā vāpi vibhaktyā vyajyate vinā //
śaurpike māsajāte ca parimāṇaṃ svabhāvataḥ
upādhibhūtām āśritya saṃkhyāṃ bhedena vartate //
vayasvini paricchedaḥ krīte cāpi na gamyate
iṣṭo 'bhedād ṛte tatra patimāṇam anarthakam //
bhinnasyābhedavacanāt prasthādibhyaḥ śaso vidhiḥ
taddharmatvād abhedāt tu ghaṭādibhyo na dṛśyate //
śrūyate vacanaṃ yatra bhāvas tatra viśiṣyate
nivartate yad vacanaṃ tasya bhāvo na vidyate //
kāryaṃ sattāśrayaṃ śāstrād apravṛttir adarśanam
vākye dṛṣṭaṃ yad atyantam abhāvas tasya vṛttiṣu //
samjñāviṣayabhedārthaṃ prasaktādarśanaṃ smṛtam
śrūyamānaṃ tu vacanaṃ viśiṣṭam upalabhyate //
abhāvo vā luko yatra rūpavān vā vidhīyate
vyabhicārān nimittasya tatrāsādhuḥ prasajyate //
bhedaḥ saṃkhyāviśeṣo vā vyākhyāto vṛttivākyayoḥ
sarvatraiva viśeṣas tu nāvaśyaṃ tādṛśo bhavet //
āteś ca bhedahetutvān na liṅgena viśeṣyate
pradhānaṃ mṛgadugdhādau gārgīputre na sa kramaḥ //
abhede liṅgasaṃkhyābhyāṃ yogāc chuklaṃ paṭā iti
prasakte śāstram ārabdhaṃ siddhaye liṅgasaṃkhyayoḥ //
parārthaṃ śeṣabhāvaṃ yo vṛttiṣu pratipadyate
guṇo viśeṣaṇatvena sa sūtre vyapadiśyate //
śabdāntaratvād vākyeṣu viśeṣā yady api śrutāḥ
vṛtter abhinnarūpatvāt teṣu vṛttir na vidyate //
rūpāc ca śabdasaṃskāraḥ sāmānyaviṣayo yataḥ
tasmāt tadāśrayaṃ liṅgaṃ vacanaṃ ca prasajyate //
saliṅgaṃ ca sasaṃkhyaṃ ca tato dravyābhidhāyinā
saṃbadhyate padaṃ tatra tayor bhinnā śrutir bhavet //
bhāvino bahiraṅgasya vacanād āśrayasya ye
liṅgasaṃkhye guṇānāṃ te sūtreṇa pratipādite //
viśeṣavṛtter api ca rūpābhedād alakṣitaḥ
yasmād viśeṣas tenātra bhedakāryaṃ na kalpate //
viśeṣa eva sāmānyaṃ viśesād bhidyate yataḥ
abhedo hi viśeṣāṇām āśrito vinivartakaḥ //
yad yad āśrīyate tat tad anyasya vinivartakam
bhedābhedavibhāgas tu sāmānye na nirūpyate //
apoddhāraś ca sāmānyam iti tasyopakārinaḥ
nimittāvastham evātas tat svadharmeṇa gṛhyate //
anirdhāritadharmatvād bhedā eva vikalpitāḥ
nimittair vyapadiśyante sāmānyākhyāviśesitāḥ //
yadā tu vyapadiśyete liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ
prayogeṣv eva sādhutvaṃ vākye prakramyate tadā //
tatra prayogo 'niyato guṇānām āśrayaiḥ saha
sāmānyaṃ yat tad atyantaṃ tatraiva samavasthitam //
na gotvaṃ śābaleyasya gaur iti vyapadiśyate
śuklatvaṃ bāhuleyasya śukla ity apadiśyate //
vyatireke ca saty evaṃ matupaḥ śravanaṃ bhavet
lug anvākhyāyate tasmād rasādibhyaś ca nāsti saḥ //
yat so 'yam iti saṃbandhād rūpābhedena vartate
śuklādivat tato lopas tad rasādau na vidyate //
āveśo liṅgasaṃkhyābhyāṃ kva cin mañcādivat sthitah
so 'yam ity abhisaṃbandhe sa prasthādau na vidyate //
liṅgam liṅgaparityāge sūtraṃ pratyayaśāsanam
so 'yam ity abhisaṃbandhāt puṃśabde stryabhidhāyini //
āśraye liṅgasaṃkhyābhyām āśritaṃ vyapadiśyate
viśeṣaṇānāṃ cājāter iti śāstravyavasthayā //
nimittānuvidhāyitvād ye dharmā bhedahetuṣu
ta āśraye 'pi vidyanta iti buddhir nivartyate //
ākhyāyate ca śāstreṇa lokarūḍhā svabhāvataḥ
nimittatulyā godādau pravṛttir liṅgasaṃkhyayoḥ //
haritakyādiṣu vyaktiḥ saṃkhyā khalatikādiṣu
manuṣyalubviśeṣāṇām abhidheyāśrayaṃ dvayam //
jātiprayoge jātyā cet saṃbandham upagacchati
viśeṣaṇaṃ tato dharmāñ jātes tat pratipadyate //
lubante saṃnipatitaṃ jāter anyad viśeṣaṇam
lubantasya pradhānatvāt taddharmair vyapadiśyate //
nañsamāsabahuvrīhidvandvastryatiśayeṣu ye
bhedā bhāṣyānusāreṇa vācyās te liṅgasaṃkhyayoḥ //
yadi ṣaṣṭhīdvitīyāntān nikṛṣṭāt tamabādayaḥ
nyakkāriṇi syur utkṛṣṭe prakṛteḥ syād viliṅgatā //
kālyāṃ kālād dvitīyāntāt kāle kālyās tarab bhavet
nyakkāriṇi tathā gārgye gargebhyaḥ pratyayo bhavet //
nyakkartṛṣu ca gargeṣu gārgyāt syāt tac ca neṣyate
kumāryāḥ svārthike ṅīp syāt prakṛtyartho hi nādhikaḥ //
ṣaṣṭhyantād adhike tasmād guṇe svāśrayavartini
utkṛṣṭasamavetāyāṃ kriyāyāṃ vā vidhīyate //
upāttaṃ ca prakṛtyartho dravyam evāśrayas tayoḥ
so 'yam ity abhisaṃbandhād abhedena pratīyate //
rūpābhedāc ca tad dravyam ākāṅkṣāvat pratīyate
viśeṣair bhinnarūpais tad āśrayair iva yujyate //
bhinnarūpesu yal liṅgaṃ viśeṣesu vyavasthitam
saṃkhyā ca tābhyām dravyātmā so 'bhinno vyapadiśyate //
āśrayaḥ samavāyi ca nimittaṃ liṅgasaṃkhyayoḥ
kartṛsthabhāvakaḥ śetir ato bhāṣya udāhṛtaḥ //
nimittam āśrayatvena gṛhyeta yadi sādhanam
karmāpadiṣṭayoḥ prāptis tatra syāl liṅgasaṃkhyayoḥ //
śāstre nimittabhāvena samudāyād apoddhṛtaḥ
stryarthas tasyecchayā yogaḥ prakṛtyā pratyayena vā //
strīśabdo guṇaśabdatvāt tulyadharmā sitādibhiḥ
guṇamātre prayujyeta saṃstyānavati vāśraye //
stryarthaḥ saṃstyānavad dravyaṃ prakṛtyarthaś ca yady asau
dravyopalakṣaṇārthatvaṃ saṃstyānasya tathā sati //
saṃstyānena kva cid dravyaṃ dṛṣṭaṃ yady upalakṣitam
anaṅgīkṛtasaṃstyānāt tadvṛtteḥ pratyayo bhavet //
bhūtādayaḥ ṣaḍākhyāś ca saṃstyānenopalakṣite
brāhmaṇyādau yadā vṛttās tebhyaḥ syuḥ pratyayās tadā //
tadvanto hi pradhānatvāt pratyayāṇām prayojakāḥ
sāmānādhikaraiṇye 'pi tasmāṭ ṭābādisaṃbhavaḥ //
guṇamātrābhidhāyitvaṃ strīśabde varṇyate yadā
prakṛtyarthaś ca saṃstyānaṃ svārthikāḥ pratyayās tadā //
saṃstyāne kevale vṛttiḥ prakṛtīnām na vidyate
tadāviṣṭe tato dravye gṛhyante samavasthitāḥ //
upakāri ca saṃstyānaṃ yeṣu śabdeṣv apekṣitam
tebhyaṣ ṭābādayas tac ca bhūtādiṣv avivakṣitam //
saṃstyānaṃ pratyayasyārthaḥ śuddham āśrīyate yadā
tadā dvivacanānekapratyayatvaṃ na sidhyati //
jātiś cet strītvam evāsau bhedo 'nyatrāvivakṣitaḥ
yasmād bhinnair api dravyais tad ekaṃ sad viśiṣyate //
mātrāṇām hi tirobhāve parimāṇam na vidyate
kumārya iti tena syāt kumāryāṃ bhedasaṃbhavāt //
jātisaṃkhyāsamāhārair yathaiva sahacāriṇi
dravye kriyāḥ pravartanta ekātmatve vyapekṣite //
mūrtibhyo mūrtidharmāṇām tathābhedasya darśanāt
sāmānādhikaraṇyaṃ ca kriyāyogaś ca kalpate //
sāmānādhikaraṇye tu matublopād apekṣite
luk taddhitalukīti syāl luk tatrāpy upalakṣaṇam //
kesāṃ cit tyaktabhedeṣu dravyeṣv eva vidhīyate
saṃstyānavatsu ṭābādir abhedena samanvayāt //
sāmānyabhūto dravyātmā paricchinnaparigrahaḥ
kriyābhir yujyate bhedair bhāgaśaś cāvatiṣṭhate //
śuklādiṣv āśrayadravyaṃ prādhānyenābhidhīyate
strītvaṃ tu pratyayārthatvād abhidhāviṣayo yataḥ //
so 'yam ity abhisaṃbandhād āśrayaṃ pratipadyate
strītvaṃ svabhāvasiddho vā guṇabhāvaviparyayaḥ //
sākāṅkṣatvād guṇatvena sāmānyaṃ vopadiśyate
vyaktīnām ātmadharmo 'sāv ekaprakhyānibandhanaḥ //
evambhūtā ca sāvasthā bhāgabhedaparigrahe
kṛte buddhyaiva bhedānām āśrayatve ca kalpite //
niskṛṣṭeṣv api bhedeṣu vyaktirūpāśraye tataḥ
liṅgapratyavamarśena liṅgasaṃkhye prapadyate //
antarena caśabdasya prayogaṃ dvandvabhāvinām
aviśiṣṭārthavṛttitvaṃ rūpābhedāt pratīyate //
vikalpavati vā vṛttir nivartye 'tha samuccite
teṣām ajñātaśaktīnāṃ dyotakena niyamyate //
vṛttau viśiṣṭarūpatvāc caśabdo vinivartate
arthabhede 'pi sārūpyāt tac cārthenāpadiśyate //
casya cāsattvabhūto 'rthaḥ sa evāśriyate yadi
taddharmatvaṃ tato dvandve cādiṣv arthakṛtaṃ hi tat //
cārthaḥ śabde kva cid bhedāt kathaṃ cit samavasthitaḥ
dyotakāś cādayas tasya vaktā dvandvas tu tadvatām //
vikalpādyabhidheyasya cārthasyānyapadārthatā
dyotakatvān na kalpeta tasmāt sad upalakṣyate //
tatra svābhāvikaṃ liṅgaṃ śabdadharme vyapekṣite
śabdaḥ kaś cit tam evārthaṃ kathaṃ cit pratipadyate //
śabdād arthāḥ pratāyante sa bhedānāṃ vidhāyakaḥ
anumānaṃ vivakṣāyāḥ śabdād anyan na vidyate //
samuccitaḥ syād dvandvārtho guṇabhūtasamuccayaḥ
samuccayo vāpi bhaved guṇabhūtasamuccitaḥ //
samuccitasya prādhānye liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ
samuccayasya prādhānye śāstraṃ syāt pratipādakam //
samuccayavato 'rthasya prādhānye 'py apare viduḥ
nimittānuvidhāyitvād asiddhim liṅgasaṃkhyayoḥ //
samuccayo nimittaṃ cet syān nimittānuvartanam
anvayavyatirekābhyāṃ cārtho dvandvanibandhanaḥ //
samuccitanimittatve cārthasyāpagame 'pi vā
svabhāvasiddhe dvandvasya liṅgasaṃkhye vyavasthite //
padāntarasthasyārthasya dyotakatvān na yujyate
nipāto liṅgasaṃkhyābhyāṃ dvandvas tv arthasya vācakaḥ //
nimittānuvidhāne ca dravyadharmānapekṣaṇāt
guṇapradhānabhāvena kriyāyogo na kalpate //
yasya nāsti kriyāyogaḥ svatantro 'sau na vidyate
artho dvandvasya tatra syād upādānam anarthakam //
samuccayavato 'rthasya vācako nānuvartate
nimittam api cāsyārthaḥ svadharmair yujyate tataḥ //
bāhyo nāsty āśrayo dvandve viśeṣau tatra hi śrutau
samuccayas tadādhāras taddharmair vyapadiśyate //
yo vāvayavabhedābhyāṃ bhedavadbhyām ivānvitaḥ
ekaḥ samūho dharmān sa bhāgayoḥ pratipadyate //
ekaś ca dvyātmako 'rtho 'sau bhedābhedasamanvitaḥ
yau bhedāv āśritas tatsthe liṅgasaṃkhye prapadyate //
yathā svaśabdābhihite caitrārthe na prayujyate
caitraśabdo bahuvrihāv aprayogas tathā bhavet //
yathā gaur iti śuklāder abhidhānaṃ na vidyate
evaṃ yasyābhisaṃbandho gobhis tāvat pratīyate //
saṃbandhī niyato rūḍhaś citrāṇāṃ na ca vidyate
gavāṃ yathā vajrapāṇis tryakṣe vā 'pi vyavasthitaḥ //
śabdāntaratvād vākyeṣu viśeṣā yady api śrutāḥ
vṛttiśabdo 'nya evāyaṃ sāmānyasyābhidhāyakaḥ //
agor acitragoś caiva rūpabhedān nivartakaḥ
na citragur viśeṣāṇāṃ rūpābhedāt tu vācakaḥ //
yathā citragur ity etat prayukte na prayujyate
evaṃ yadi syāt sāmānyaṃ tasya na syāt pratiśrutiḥ //
sarvādayo viśeṣās tu pradeśānāṃ nivartakāḥ
yathā pradeśāḥ sāmānyapradeśāntarabādhakāḥ //
vibhaktyarthābhidhānād vā ṣaṣṭhī nānuprayujyate
dravyasyānabhidhānāt tu tacchabdo 'nuprayujyate //
sāmānādhikaraṇyaṃ cen matublopāt prakalpate
matupo 'pi tadarthatvād anavasthā prasajyate //
saṃbandhasya ca saṃbandī saṃbandho 'nyaḥ prasajyate
vibhaktyarthapradhāne ca kriyāyogo na kalpate //
vibhaktyarthapradhānatvāt tatas tatreti na kriyā
dṛśyādiḥ karmakartrādinimittatvāya kalpate //
antarbhavec ca saṃbandhaḥ prādhānyābhihitaḥ katham
sa prātipadikārthaś ca tathābhūtaḥ kathaṃ bhatvet //
asaṃbhavāt tu saṃbandhe saṃbandhasahacāriṇi
jātisaṃkhyāsamāhārakāryāṇām iva saṃbhavaḥ //
so 'yam ity abhisaṃbandhād viśiṣṭāśrayavācinām
śuklādival liṅgasaṃkhye śāstrārambhād bhaviṣyataḥ //
bhedena tu vivakṣāyāṃ sāmānye vā vivakṣite
saliṅgasya sasaṃkhyasya padārthasyāgatir bhavet //
sādhutvaṃ na vibhaktyarthamātre vṛttasya dṛśyate
kṛtsnārthavṛtteḥ sādhutvam ity arthagrahaṇaṃ kṛtam //
so 'yam ity abhisaṃbandhād dravyavṛttir ayaṃ yadā
saliṅgasya sasaṃkhyasya tadā sādhutvam ucyate //
antarbhūtavibhaktyarthe ṣaṣṭhī na śrūyate yathā
tathāśrutiḥ prasajyeta liṅgasaṃkhyābhidhāyinām //
sādharmyam avyayena syād bahuvrīhes tathā sati
liṅgasaṃkhyānimittasya saṃskārasyāpavartanāt //
prayuktena ca saṃbandhāc caitrādiśravanaṃ bhavet
vinā vibhaktyā saṃbandho vibhaktyā vidyate vinā //
abhidhāne 'pi saṃkhyāyāḥ saṃkhyātvaṃ na nivartate
ṣaṣṭhyarthasyābhidhāne tu syāt prātipadikārthatā //
anuprayogasiddhyarthaṃ na vibhaktyarthakalpanā
vastvantaram upakṣiptam iti ke cit pracakṣate //
saṃbandibhir viśiṣṭānām saṃbandhānāṃ nimittatā
saṃbandhair vā viśiṣṭānāṃ tadvatāṃ syān nimittatā //
ke cit saṃyogino daṇḍād viṣāṇāt samavāyinaḥ
tadvati pratyayān āhur bahuvrīhiṃ tathaiva ca //
bhinnaṃ saṃbandhibhedena saṃbandham apare viduḥ
nimittaṃ sa vibhaktyarthaḥ samāsenābhidhīyate //
pradhānam anyārthatayā bhinnaṃ svair upasarjanaiḥ
nimittam abbidheyaṃ vā sarvapaścād apekṣyate //
svāmini vyatirekaś ca vākye yady api dṛśyate
prādhānya eva tasyeṣṭo bahuvrīhir vivakṣite //
gavāṃ viśeṣaṇatvena yadā tadvān pravartate
asyaitā iti tatrārthe bahuvrīhir na vidyate //
yadā pratyavamarśas tu tāsāṃ svāmī gavām iti
gobhis tadābhisaṃbandho nimittatvāya kalpate //
apekṣamānaḥ saṃbandhaṃ rūḍhitvasya nivṛttaye
nimittānuvidhāyitvāt taddharmārthaḥ prasajyate //
nānā citrā iti yathā nimittam anurudhyate
nānābhūte 'pi vṛttaḥ san bahuvrīhis tathā bhavet //
saṃbandhini nimitte tu dravyadharmo na hīyate
liṅgābhāvo hi liṅgasya virodhitvena vartate //
saṃkhvāvāṃl liṅgavāmś cārtho 'bhinnadharmā, nimittataḥ
āsanna eva dravyatvāt taddharmair na virudhyate //
vibhaktyarthena cāviṣṭaṃ śuddhaṃ ceti dvidhā sthitam
dravyaṃ śuddhasya yo dharmaḥ sa na syād anyadharmaṇaḥ //
dravyamātrasya nirdeśe bhedo 'yam avivakṣitaḥ
granthe pūrvatra bhedas tu dvitīye 'nupradarśitaḥ //
dravyasya grahaṇaṃ cātra liṅgasaṃkhyāviśeṣaṇam
dravyāśritatvaṃ hi tayos tato 'nyasya na sidhyataḥ //
saṃbandhibhinnasaṃbandhaparichinne pravartate
samāso dravyasāmānye viśiṣṭārthānupātini //
dravyadharmānatikrānto bhedadharmeṣv avasthitaḥ
bhaviṣyadāśrayāpekṣe liṅgasaṃkhye prapadyate //
śāstrapravṛttibhede 'pi laukiko 'rtho na bhidyate
nañsamase yatas tatra trayaḥ pakṣā vicāritāḥ //
śabdāntare 'pi caikatvam āśrityaivaṃ vicāraṇā
abrahmaṇādiṣu nañaḥ prayogo na hi vidyate //
prāk samāsāt padārthānāṃ nivṛttir dyotyate nañā
svabhāvato nivṛttānāṃ rūpābhedād alakṣitā //
brāhmaṇādisthayā vākyeṣv ākhyātapadavācyayā
kriyayā yasya saṃbandho vṛttis tasya na vidyate //
pācakādipadasthā cen nañā saṃbadhyate kriyā
tatra sattānupādānāt tripakṣī nopapadyate //
sattayaivābhisaṃbandho yadi sarvatra kalpyate
asann iti samāse 'smin sattānyā parikalpyatām //
ktvānte ca tumunante ca nañsamāse na dṛśyate
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ nañāsattābhidhāyinā //
kriyāyāḥ sādhanādhārasāmānye nañ vyavasthitaḥ
tato viśiṣṭair ādhārair yujyate brāhmaṇādibhiḥ //
vṛttau yathā gatādyartham upādāya nirādayaḥ
yujyante sādhanādhārair nañsamāse 'pi sa kramaḥ //
tatrāsati naño vṛtter brāhmaṇakṣatriyādibhiḥ
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ kalpyate kubjakhañjavat //
kāmacāre ca saty evam asataḥ syāt pradhānatā,
guṇatvam itareṣāṃ ca teṣāṃ vā syāt pradhānatā //
prādhānyenāśritāḥ pūrvaṃ śruteḥ sāmānyavṛttayaḥ
viśeṣa eva prakrāntā brāhmaṇakṣatrivādavaḥ //
yathā gaurādibhis teṣām avacchedo vidhīyate
asatāpy anabhivyaktaṃ tādātmyaṃ vyajyate tathā //
yathā sattābhidhānāya sann arthaḥ parikalpyate
tathāsattābhidhānāya nirupākhyo 'pi kalpate //
kṣatriyādau padaṃ kṛtvā buddhiḥ sattāntarāśrayā
jātyā bhinnāṃ tataḥ sattāṃ prasaktām apakarṣati //
abhāva iti bhāvasya pratiṣedhe vivakṣite
sopākhyatvam anāśritya pratiṣedho na kalpate //
anekadharmavacanāḥ śabdāḥ saṅghābhidhāyinaḥ
ekadeśeṣu vartante tulyarūpāḥ svabhāvataḥ //
yathaikadeśakaraṇāt kṛta itv abhidhīyate
akṛtaś ceti saṃghātaḥ sa evābrāhmaṇe kramaḥ //
brāhmaṇo 'brāhmaṇas tasmād upanyāsāt prasajyate
akṛte vā kṛtāsaṅgād aviśiṣṭaṃ kṛtākṛtāt //
amukhyasaṃbhave tatra mukhyasya vinivṛttaye
śāstrānvākhyānasamaye nañ prayukto viśeṣakaḥ //
padārthānupaghātena dṛśyate 'nyaviśeṣaṇam
atha jātimato 'rthasya kaś cid dharmo nivartitaḥ //
avaśyaṃ brāhmaṇe kaś cit kva cid dharmo na vidyate
viśeṣāvacanāt tatra nañaḥ śrutir anarthikā //
aviśiṣṭasya paryāyo nañviśiṣṭaḥ prasajyate
anvākhyānād dhi sādhutvam evaṃbhūte pratīyate //
padārthānupaghātena yady apy atra viśeṣaṇam
upacārasato 'rthasya sāvasthā dyotyate nañā //
viśeṣyeṣu yathābhūtaḥ padārthaḥ samavasthitaḥ
tathābhūte tathābhāvo gamyate bhedahetubhiḥ //
nivṛtte 'vayavas tasmin padārthe vartate katham
nānimittā hi śabdasya pravṛttir upapadyate //
ārāc chabdavad ekasya viruddhe 'rthe svabhāvataḥ
śabdasya vṛttir yady asti nañaḥ śrutir anarthikā //
atha svabhāvo vacanād anvākhyeyatvam arhati
tad vācyam aprasiddhatvān nañārtho vinivartyate //
yady apy ubhayavṛttitvaṃ pradhānaṃ tu pratīyate
prasthānaṃ gamyate śuddhe tadarthe 'pi na tiṣṭhatau //
kimartham atathābhūte 'sati mukhyārthasaṃbhave
bhede brāhmaṇaśabdasya vṛttir abhyupagamyate //
ayaṃ padārtha etasmin kṣatriyādau na vidyate
iti tadvacanaḥ śabdaḥ pratyayāya prayujyate //
buddher viṣayatāṃ prāpte śabdād arthe pratīyate
pravṛttir vā nivṛttir vā grutyā hy artho 'nusajyate //
asamyagupadeśād vā nimittāt saṃśayasya vā
śabdapravṛttir na tv asti loṣṭādiṣu viparyayāt //
anekasmād asa iti prādhānye sati sidhyati
sāpekṣatvaṃ pradhānānām evaṃ yuktaṃ tvatalvidhau //
ekasya ca pradhānatvāt tadviśeṣaṇasaṃnidhau
pradhānadharmāvyāvṛttir ato na vacanāntaram //
pradhānam atra bhedyatvād ekārtho vikṛto nañā
hitvā svadharmān vartante dvyādayo 'py ekatāṃ gatāḥ //
brāhmaṇatvaṃ yathāpannā nañyuktāḥ kṣatriyādayaḥ
dvitvādiṣu tathaikatvaṃ nañyogād upacaryate //
ekatvayogam āsādya sa dharmaḥ pratiṣidhyate
dvyādibhyas teṣu tacchabdo vartate brāhmaṇādivat //
āviṣṭasaṃkhyo vākye 'sau yathā dvyādau prayujyate
vṛttau tasya pradhānatvāt sā saṃkhyā na nivartate //
pratiṣedhyo yathābhūtas tathābhūto 'nuṣajyate
vacanāntarayoge hi na so 'rthaḥ pratiṣidhyate //
aśukla iti kṛṣṇādir yathārthaḥ saṃpratīyate
saṃkhyāntaraṃ tathāneka ity atrāpy abhidhīyate //
kriyāprasaṅgāt sarveṣu karmasv aṅgīkṛteṣu ca
ekasmin pratiṣiddhe 'pi prāptam anyat pratīyate //
kriyāśrutiś ca prakrānte prasajyapratiṣedhane
paryudāse tu niyataṃ saṃkhyeyāntaram ucyate //
dhātvarthaḥ karmaviṣayo vyapadiṣṭaḥ svasādhanaiḥ
arthāt sarvāṇi karmāṇi prāg ākṣipyāvatiṣṭhate //
nirjñātasādhanādhāre yatrākhyāte prayujyate
aneka iti paścāc ca tiṣṭhatīty anuṣajyate //
sādhyatvāt tatra siddhena kriyā dravyeṇa lakṣyate
prāg evāṅgīkṛtaṃ dravyam ataḥ pūrveṇa bhidyate //
saṃkhyaiva pratiṣedhena saṃkhyāntaram apekṣate
vākye 'pi tena naikatvamātram eva nivartyate //
snehāntarād avacchedas tathāsatteḥ pratīyate
tailena bhojane 'prāpte na tv anyad upasecanam //
ekārthe vartamānābhyām asatā brāhmaṇena ca
yadā jātyantaraṃ bāhyaṃ kṣatriyādy apadiśyate //
śyāmeva śastrī kanyeti yathānyad vyapadiśyate
asan brāhmaṇa ity ābhyāṃ tathānye kṣatriyādayaḥ //
asāsno gaur iti yathā, gavayo vyapadiśyate
jātyantaraṃ na gor eva sasnābhāvaḥ pratīyate //
tulyarūpaṃ yathākhyātaṃ kaṇṭakair bhedahetubhiḥ
khadiraṃ jātibhedena kharjūrāt pratipadyate //
avidyamānabrāhmaṇyo yādṛśo brāhmaṇo bhavet
aṅgīkṛtopamānena tathānyo 'rtho 'bhidhīyate //
avṛṣṭayo yathā varsā nīhārābhrasamāvṛtāḥ
tadrūpatvāt sa hemanta ity abhinnaḥ pratīyate //
apare brāhmaṇādīnāṃ sarveṣāṃ jātivācinām
dravyasyānyapadārthatve nañā yogaṃ pracakṣate //
na caivaṃviṣayaḥ kaś cid bahuvrīhiḥ prakalpate
agur aśva iti vyāptir nañsamāsena yasya na //
dvandvaikadeśinor uktā paravalliṅgatā yataḥ
avarṣāsu tato 'siddhir iṣṭayor liṅgasaṃkhyayoḥ //
viśeṣaṇaṃ brāhmaṇādi kriyāsaṃbandhino 'sataḥ
yadā viṣayabhinnaṃ tat tadāsattvam pratīyate //
brāhmaṇatvena cāsattvād ucyate sat tad anyathā
asad ity api sattvena sataḥ sattā nivartyate //
samanyadravyavṛttitvān nimittānuvidhāyinaḥ
ayogo liṅgasaṃkhyābhyāṃ syād vā sāmānyadharmatā //
prāg asattvābhidhāyitvaṃ samāse dravyavācitā
nimittānuvidhānaṃ ca na sarvatra svabhāvataḥ //
nimittānuvidhāne ca kriyāyogo na kalpate
tathā cāvyapadeśyatvād upādānam anarthakam //
asatsāmānyavṛttir vā viśeṣaiḥ kṣatriyādibhiḥ
prayuktair āśrayair bhinno yāti talliṅgasaṃkhyatām //
prāg āśrayo hi bhedāya pradhāne 'bhyantarīkṛtaḥ
punaḥ pratyavamarśena vibhakta iva dṛśyate //
samāse śrūyate svārtho yena tadvāṃs tadāśrayaḥ
dravyaṃ tu liṅgasaṃkhyāvad asatābhyantarīkṛtam //
ekārthaviṣayau śabdau tasminn anyārthavartinau
asataiva tu bhedānāṃ sarveṣām upasaṃgrahaḥ //
te kṣatriyādibhir vācyā vācyā vā sarvanāmabhiḥ
yāntīvānyapadārthatvaṃ naño rūpāvikalpanāt //
viśeṣasyāprayoge tu liṅgasaṃkhye na sidhyataḥ
avarṣādiṣu dosaś ca hemanto 'nyāśrayo yataḥ //
ākṛtiḥ sarvaśabdānāṃ yadā vācyā pratīyate
ekatvād ekaśabdatvaṃ nyāyyaṃ tasyāś ca varṇyate //
āviṣṭaliṅgatā tasyāṃ syād grāmyapagusaṅghavat
dravyabhede 'pi caikatvāt tatraikavacanaṃ bhavet //
āśrayāṇāṃ hi liṅgaiḥ sā niyatair eva yujyate
tathā ca yuktavadbhāve pratiṣedho nirarthakaḥ //
sarvatrāviṣṭaliṅgatvaṃ lokaliṅgaparigrahe
virodhitvāt prasajyeta nāśritaṃ tac ca laukikam //
sāmānyam ākṛtir bhāvo jātir ity atra laukikam
liṅgaṃ na saṃbhavaty eva tenānyat parigṛhyate //
pravṛttir iti sāmānyaṃ lakṣaṇaṃ tasya kathyate
āvirbhāvas tirobhāvaḥ sthitiś cety atha bhidyate //
pravṛttimantaḥ sarve 'rthās tisṛbhiś ca pravṛttibhiḥ
satataṃ na viyujyante vācaś caivātra saṃbhavaḥ //
yaś cāpravṛttidharmārthaś citirūpeṇa gṛhyate
anuyātīva so 'nyeṣāṃ pravṛttīr viśvagāśrayāḥ //
tenāsya citirūpaṃ ca citikālaś ca bhidyate
tasya svarūpabhedas tu na kaś cid api vidyate //
acetaneṣu caitanyaṃ saṃkrāntam iva dṛśyate
pratibimbakadharmeṇa yat tac chabdanibandhanam //
avasthā tādṛśī nāsti yā liṅgena na yujyate
kva cit tu śabdasaṃskāro liṅgasyānāśraye sati //
kṛttaddhitābhidheyānāṃ bhāvānāṃ na virudhyate
śāstre liṅgaṃ guṇāvasthā tathā cākṛtir iṣyate //
liṅgaṃ prati na bhedo 'sti dravyapakṣe 'pi kaś cana
tasmāt sapta vikalpā ye saivātrāviṣṭaliṅgatā //
vacane niyamaḥ śāstrād dravyasyābhyupagamyate
yatas tad ākṛtau śāstram anyathaiva samarthyate //
vartate yo bahuṣv artho 'bhede tasya vivakṣite
svāśrayair vyapadiṣṭasya śāstre vacanam ucyate //
yadā tv āśrayabhedena bheda eva pratīyate
ākṛter dravyapakṣena tadā bhedo na vidyate //
abhede tv ekaśabdatvāc chāstrāc ca vacane sati
ekaśeṣo na vaktavyo vacanānāṃ ca saṃbhavaḥ //
nanu cānabhidheyatve dravyasya tadapāśrayaḥ
ākṛter upakāro 'yaṃ dravyābhāvān na kalpate //
vyapadeśo 'bhidheyena na śāstre kaś cid āśritaḥ
dravyaṃ nāma padārtho yo na ca sa pratiṣidhyate //
guṇabhāvo 'bhidheyatvaṃ prati dravyasya nāśritaḥ
upakāri guṇaḥ śeṣaḥ parārtha iti kalpanā //
dravye na guṇabhāvo 'sti vinādravyābhidhāyitām
ākṛtau vā pradhānatvam ata evaṃ samarthyate //
kaiś cid guṇapradhānatvaṃ nāmākhyātavad iṣyate
na vṛttivat parārthasya guṇabhāvas tu varṇyate //
guṇabhūtasya nānātvād ākṛter ekaśabdatā
siddho vacanabhedaś ca dravyabhedasamanvayāt //
sādhanaṃ guṇabhāvena kriyāyā bhedakaṃ yathā
ākhyāteṣv ekaśabdāyā jāter dravyaṃ tathocyate //
ekatve tulyarūpatvāc chabdānāṃ pratipādane
nimittāt tadvato 'rthasya viśiṣṭagrahaṇe sati //
so 'yam ity abhisaṃbandhād āśrayair ākṛteḥ saha
pravṛttau bhinnaśabdāyāṃ liṅgasaṃkhye prasidhyataḥ //
prāk ca jātyabhisaṃbandhāt sarvanāmābhidheyatā
vastūpalakṣaṇaṃ sattve prayujyante tyadādayaḥ //
pākau pākā iti yathā bhedakaḥ kaiś cid āśrayaḥ
iṣyate cānupādāno dharmo 'sau guṇavācinām //
āśrayasyānupādāne kevalaṃ labhate yadi
ādhāradharmān sāmānyaṃ purastāt tad vicāritam //
jātau pūrvaṃ pravṛttānāṃ śabdānāṃ jātivācinām
aśabdavācyāt saṃbandhād vyaktir apy upajāyate //
so 'yam ity abhisaṃbandhāj jātidharmopacaryate
dravyaṃ tadāśrayo bhedo jāteś cābhyupagamyate //
mañcaśabdo yathādheyaṃ mañceṣv eva vyavasthitaḥ
tattvenāha tathā jātiśabdo dravyeṣu vartate //
tatra jātipadārthatvaṃ tathaivābhyupagamyate
jātir utsṛṣṭasaṃkhyā tu dravyātmany anuṣajyate //
asyedam iti vā yatra so 'yam ity api vā śrutiḥ
vartate paradharmeṇa tad anyad abhidhīyate //
yat pradhānaṃ na tasyāsti svarūpam anirūpanāt
guṇasya cātmanā dravyaṃ tadbhāvenopalakṣyate //
guṇasya bhedakāle tu prādhānyam upajāyate
saṃsargaśrutir artheṣu sākṣād eva na vartate //
jātau vṛtto yadā dravye sa śabdo vartate punaḥ
jāter eva padārthatvaṃ na tadābhyupagamyate //
pravṛttānāṃ punar vṛttir ekatvenopavarṇyate
pratipatter upāyeṣu na tattvam anugamyate //
apṛthakśabdavācyasya jātir āśrīyate yadā
dravyasya sati saṃsparśe tadā jātipadārthatā //
dravyasya sati saṃsparśe dravyam āśrīyate yadā
vācyaṃ tenaiva śabdena tadā dravyapadārthatā //
apṛthakśabdavācyāpi bhedamātre pravartate
yadā saṃbandhavaj jātiḥ sāpi dravyapadārthatā //
atyantabhinnayor eva jātidravyābhidhāyinoḥ
avācyasyopakāritva āśrite tūbhayārthatā //
āśrite tv āśrayakṛtaṃ bhedam abhyupagacchatā
punaś cāpy ekaśabdatvaṃ jātiśabde 'nuvarṇitam //
anirjātasya nirjñānaṃ yena tan mānam ucyate
prasthādi tena meyātmā sākalyenāvadhāryate //
anirjñātaṃ prasiddhena yena taddharma gamyate
sākalyenāparijñānād upamānaṃ tad ucyate //
dvayoḥ samānayor dharma upamānopameyayoḥ
samāsa upamānānāṃ śabdais tadabhidhāyibhiḥ //
ādhārabhedād bhedo yaḥ śyāmatve so 'vivakṣitaḥ
guṇo 'sāv āśritaikatvo bhinnādhāraḥ pratīyate //
guṇayor niyato bhedo guṇajātes tathaikatā
ekatve 'tyantabhede vā, nopamānasya saṃbhavaḥ //
jātimātravyapekṣāyām upamārtho na kaś cana
śyāmatvam ekaṃ guṇayor ubhayor api vartate //
yenaiva hetunā śyāmā śastrī tatra pratīyate
sa hetur devadattāyāḥ pratyaye na viśiṣyate //
āśrayād yo guṇe bhedo jāter yā cāviśiṣṭatā
tābhyām ubhābhyāṃ dravyātmā savyāpāraḥ pratīyate //
so 'yam ekatvanānātve vyavahāraḥ samāśritaḥ
bhedābhedavimarśena vyatikīrṇena vartate //
śyāmety evābhidhiyeta jātimātre vivakṣite
śastryādinām upādāne tatra nāsti prayojanam //
aśabdavācyo yo bhedaḥ śyāmamātre na vartate
śyāmeṣu keṣu cid vṛttir yasya so 'tra vyapekṣyate //
śyāmeṣu keṣu cit kiṃ cit kiṃ cit sarvatra vartate
sāmānyaṃ kaś cid ekasmiñ chyāme bhedo vyavasthitaḥ //
tathā hi sati saurabhye bhedo jātyutpalādiṣu
gandhānāṃ sati bhede tu sādṛśyam upalabhyate //
guṇānām āśrayād bhedaḥ svato vāpy anugamyate
anirdeśyād viśeṣād vā saṃkarād vā guṇāntaraiḥ //
upamānaṃ prasiddhatvāt sarvatra vyatiricyate
upameyatvam ādhikye sāmye vā na nivartate //
anyais tu mānaṃ jātyādi bhedyasyārthasya varṇyate
anirjñātasvarūpo hi jñeyo 'rthas tena mīyate //
mitas tu svena mānena prasiddho yo guṇāśrayaḥ
āśrayāntaramānāya svadharmeṇa pravartate //
rūpāntareṇa saṃsparśo rūpāntaravatāṃ satām
bhinnena yasya bhedyānām upamānaṃ tad ucyate //
dharmaḥ samānaḥ śyāmādir upamānopameyayoḥ
āśriyamānaprādhānyo dharmeṇānyena bhidyate //
śastrīkumāryoḥ sadṛśaḥ śyāma ity evam āśrite
vyapadeśyam aneneti nimittaṃ guṇayoḥ sthitam //
yadā nimittais tadvanto gacchantīva tadātmatām
bhedāśrayaṃ tadākhyānam upamānopameyayoḥ //
tattvāsaṅgavivakṣāyāṃ yeṣu bhedo nivartate
luptopamāni tāny āhus taddharmeṇa samāśrayāt //
śastryāṃ prasiddhaṃ śyāmatvaṃ mānaṃ sā tena mīyate
anyā śyāmā tu tadrūpā tenātyantaṃ na mīyate //
śastriṃ svena guṇenāto mimānām āśrayāntaram
asamāptaguṇaṃ siddher upamānaṃ pracakṣate //
upameye sthito dharmaḥ śruto 'nyatrānumīyate
śruto 'tha vopamānastha upameye 'numiyate //
adhīyate brāhmaṇavat kṣatriyā iti dṛśyate
upameyasya bhinnatvād vacanaṃ kṣatriyāśrayam //
sādhāraṇaṃ bruvan dharma kva cid eva vyavasthitam
sāmānyavacanaḥ śabda iti sūtre 'padiśyate //
nābhedena na bhedena guṇo dviṣṭho 'bhidhīyate
bhinnayor dharmayor ekaḥ śrūyate 'nyaḥ pratīyate //
nātyantāya mimīte yat sāmānye samavasthitam
sādṛśyād upameyārthasamīpe parikalpyate //
mānaṃ prati samīpaṃ vā sādṛśyena pratīyate
paricchedād dhi sādṛśyam iha mānopamānayoḥ //
ekajātivyapekṣāyāṃ tad evety avasīyate
bhedasyaiva vyapekṣāyām anyad eveti gamyate //
karmatvaṃ karaṇatvaṃ ca bhedenaivāśritaṃ yataḥ
atyantaikatvaviṣayo na syāt tenātra samśayaḥ //
bhede 'pi tulyarūpatvāc chālīmṃ tān iti dṛśyate
jātyabhedāt sa evāyam iti bhinno 'bhidhīyate //
kathaṃ hy avayavo 'nyasya syād anya iti cocyate
atyantabhede nānātvaṃ yatra tattvaṃ na vidyate //
abhedasya vivakṣāyām ekatvaṃ saṅghasaṅghinoḥ
saṅghinor na tv abhedo 'sti tathānyatvam udāhṛtam //
tatrābhinnavyapekṣāyām upamārtho na vidyate
yo hi gaur iti vijñāne hetuḥ so 'sti gavāntare //
vyāvṛttānāṃ viśeṣāṇāṃ vyāpāre tu vivakṣite
na kaś cid upakāro 'sti buddher buddhyantaraṃ prati //
kiṃ cid yatrāsti sāmānyaṃ yadi bhedāś ca ke cana
gotvaṃ goṣv asti sāmānyaṃ bhedāś ca śabalādayaḥ //
sāmānyaṃ śyāmatānyaiva tad dhi sādhāraṇaṃ dvayoḥ
tad eva siddhyasiddhibhyāṃ bheda ity apadiśyate //
śyāmatvam eva sāmānyam anyeṣām ubhayoḥ sthitam
saṃpūrnatvāt tad anyasmād viśeṣa iti gamyate //
ākṛtau vāpi sāmānye kva cid eva vyavasthitāḥ
śyāmādau ye 'vasīyante viśeṣās ta ihāśritāḥ //
jāter abhede bhede vā sādṛśyaṃ tat pracakṣate
kaś cit kadā cit arthātmā tathābhūto 'padiśyate //
yatrārthe pratyayābhedo na kadā cid vikalpate
avidyamānabhedatvāt sa eka iti gamyate //
yo 'rtha āśritanānātvaḥ sa evety apadiśyate
vyāpāraṃ jātibhāgasya tatrāpi pratijānate //
jātibhāgāśrayā prakhyā tatrābhinnā pravartate
vyaktibhāgāśrayā buddhis tatra bhedena jāyate //
anyatra vartamānaṃ sad bhedābhedasamanvitam
nimittaṃ punar anyatra nānātveneva gṛhyate //
ādhāreṣu padanyāsaṃ kṛtvopaiti tadāśrayam
sa sādṛśyasya viṣaya ity anyair apadiśyate //
parāpekṣe yathā bhāve kāraṇākhyā pravartate
tathānyādhigamāpekṣam upamānaṃ pracakṣate //
gurugiśyapitāputrakriyākālādayo yathā
vyavahārās tathaupamyam apy apekṣānibandhanam //
śyāmatvam upamāne ced vṛttaṃ vṛttau prayujyate
upameyaṃ samāsena bāhyaṃ tatrābhidhīyate //
ṭābanta eva caitrādau śyāmāśabdas tathā bhavet
sūtre ca prathamābhāvān na śyāmādyupasarjanam //
atha tv ekavibhaktitvād guṇatvād vopasarjanam
naivaṃ tittirikalmāṣyām iṣṭaḥ strīpratyayo bhavet //
satiśiṣṭabalīyastvād bāhye ṅiṣi ca saty api
upamānasvaro na syāt tasmāt stryantaḥ samasyate //
guṇe na copamānasthe sāpekṣatvaṃ prakalpate
pradhānasya tathā na syād vyāghrādau liṅgadarśanam //
tasmāt sati guṇatve 'pi prādhānyaṃ vigrahāntare
naivaṃjātīyakaṃ śāstre saṃbhavaty upasarjanam //
upameyātmani śyāmo vartamāno 'bhidhīyate
upamāneṣv anirdiṣṭaḥ sāmarthyāt sa pratīyate //
dravyamātre 'pi nirdiṣṭe candravaktre 'nugamyate
viśiṣṭa eva candrastho guṇo nopaplavādayaḥ //
bhedabhāvanayaitac ca samāse 'py upavarṇyate
viśiṣṭaguṇabhinne 'rthe padam anyat prayujyate //
yadi bhinnādhikaraṇo vacanād anugamyate
mṛgīva capalety atra puṃvadbhāvo na sidhyati //
astrīpūrvapadatvāt tu puṃvadbhāvo bhaviṣyati
yathaiva mṛgadugdhādau na cet stryartho vivakṣyate //
śastrīva śastrīśyāmeti devadattaiva kathyate
tasyām evobhayaṃ tasmād ucyate śāstravigrahe //
puṃvadbhāvasya siddhyarthaṃ pakṣe strīpratyayasya ca
bahv apekṣyam atas tasyām ubhayapratipādanam //
śyāmā śastrī yathā śyāmā śastrīkalpeti cocyate
tatropamānetarayoḥ śyāmety etad apekṣyate //
atha śyāmeva śastrīyaṃ śyāmety evaṃ prayujyate
śastrī yatheyam śyāmeti tāvad eva pratīyate //
upalakṣaṇamātrārthā guṇasyāsya yadi śrutiḥ
pṛthag dvayoḥ śruto 'py eṣa neṣṭasvārthasya vācakaḥ //
upameyaṃ tu yad vācyaṃ tasya cet pratipādane
savyāpārā guṇās tatra sarvasyoktiḥ sakṛcchrutau //
prakārādhārabhedena viśeṣe samavasthitaḥ
śabdāntarābhisaṃbandhe sāmānyavacanaḥ katham //
sādṛśyamātraṃ sāmānyaṃ dviṣṭhaṃ kaiś cit pratīyate
guṇo bhede 'py abhedena dvivṛttir vā vivakṣitaḥ //
vyāpāro jātibhāgasya dravyayor vābhidhitsitaḥ
rūpāt sāmānyavācitvaṃ prāg vā vṛtter udāhṛtam //
vyāghraśabdo yadā śauryāt puruṣārthe 'vatiṣṭhate
tadādhikaraṇābhedāt samāsasyāsti saṃbhavaḥ //
śūraśabdaprayoge tu vyāghraśabdo mṛge sthitaḥ
bhinne 'dhikaraṇe vṛttes tatra naivāsti saṃbhavaḥ //
sāmānādhikaraṇye 'pi guṇabhedasya saṃbhavāt
prayogaḥ śūraśabdasya samāse 'py anuṣajyate //
pūjopādhiś ca yo dṛṣṭaḥ kutsanopādhayaś ca ye
teṣāṃ bhinnanimittatvān niyamārthā punaḥ śrutiḥ //
asaṃbhave 'pi vā vṛtteḥ syād etal liṅgadarśanam
acver iti yathā liṅgam abhāve 'pi bhṛśādiṣu //
vatyantāvayave vākye yad aupamyaṃ pratīyate
tatpratyayavidhau sūtre nirdeśo 'yaṃ vicāryate //
kriyety upādhiḥ prāthamyāt prakṛtyarthasya yady api
na prātipadikaṃ tatra kriyāvācy upapadyate //
sattvavṛttasya śeṣe vā tṛtīyā sādhane 'pi vā
tiṅām asattvavācitvād ubhayaṃ tan na vidyate //
pākādayas tṛtīyāntāḥ sattvadharmasamanvayāt
na kriyety apadiśyante kṛtvo 'rthapratyaye yathā //
ye cāvyayakṛtaḥ ke cit kriyādharmasamanvitāḥ
teṣām asattvavācitvaṃ tiṅantair na viśiṣyate //
kṛtvasujviṣayā yāpi śayitavyādiṣu kriyā
upamānopameyatvaṃ tatrātyantam asaṃbhavi //
na kevalau dravyaguṇau tadvān vāpy upamīyate
śayitavyādibhis teṣu nopamārtho 'sti kaś cana //
upamānopameyatve dravye cānuktadharmiṇi
nimittatvena gamyante rūḍhayogāḥ kriyāguṇāḥ //
hotavyasadṛśo hotety atrāpy artho na vidyate
virodhāt kriyayā tasmāt kriyāvān nopamīyate //
kriyā samānajātiyā tadbhāvān nopamīyate
jātibhede 'pi pākena bhinnāḥ pākādayaḥ kriyāḥ //
ādhārabhedād bhinnāyām upamānasya saṃbhavaḥ
adhyetavyena viprāṇāṃ tulyam adhyayanaṃ viśām //
arthāt prakaraṇād vāpi yatrāpekṣyaṃ pratīyate
sāmarthyād anapekṣasya tasya vṛttiḥ prasajyate //
tailapākena tulye ca ghṛtapāke vivakṣite
kriyāvad api kāryāṇāṃ darśanāt pratyayo bhavet //
atiṅgrahaṇam evaṃ tu samāsasya nivartakam
gamanaṃ kārakasyeti ṇvuly anyasmin na saṃbhavet //
sarvasya parihārārthaṃ samudāyatvam āśritam
śuddhāyāḥ saṃbhavān na syāt kriyāyā brāhmaṇādiṣu //
upamānavivakṣāyāṃ svadharmaś ca nivartate
kriyāyā na śrutād yasmād upamānaṃ samāpyate //
tṛtīyo 'py āśrito bhedo dharmaḥ sādhāraṇo dvayoḥ
vyāpāravān na kṛtsnasya sāmyaṃ kṛtsnena vidyate //
dravye vāpi kriyāyāṃ vā nimittāt tat prakalpate
kriyāṇāṃ vidyamānatvād vṛttir na syād gavādiṣu //
abhāvāt kevalāyās tu tadvān arthaḥ pratīyate
pradhānāsaṃbhave yuktā lakṣaṇārthā kriyāśrutiḥ //
kriyāntareṣu sāpekṣāḥ kriyāśabdāḥ kriyāntare
upakārāya gṛhyante yathaiva brāhmaṇādayaḥ //
yathā prakarṣaḥ sarvatra nimittāntarahetukaḥ
dravyavad guṇaśabde 'pi sa nimittam apekṣate //
yo ya uccāryate śabdaḥ sa svarūpanibandhanaḥ
yathā tathopamāneṣu vyapekṣa na nivartate //
kriyāvṛttes tṛtīyāntasyaivaṃ cāsaṃbhave sati
prasiddhanyāyakaraṇo bhāṣye yujir udāhṛtaḥ //
antarbhūte tu karaṇe prayogo na punar bhavet
nyāyenāyuktam ity atra jīvatau prāṇakarmavat //
śāstrābhyāsāc ca bhedo 'yam ayuktam iti varṇyate
aśobhanam asaṃbaddham iti rūḍhir vyavasthitā //
vivibhaktiḥ prakṛtyarthaṃ praty upādhiḥ kathaṃ bhavet
vibhaktipariṇāme ca prakalpyaṃ viṣayāntaram //
vibhaktyantarayogo hi yasya tad viṣayāntare
vibhaktyantarasaṃbandhaḥ sāmarthyād anumīyate //
sārūpyāt tu tad evedam iti tatropacaryate
śabdāntaraṃ vibhaktyā tu yuktaṃ śāstre tad aśrutam //
prakṛtiś cet tṛtīyāntā tenety asmāt pratīyate
kriyeti prathamāntā sā kathaṃ bhavitum arhati //
kriyayeti tṛtīyā ca prayoge kasya kalpyatām
tenety asya hi saṃbandhaḥ sūtrasthena na vidyate //
sopaskāreṣu sūtreṣu vākyaśeṣaḥ samarthyate
tena yat tat tṛtīyāntaṃ kriyā cet seti gamyate //
upādheḥ kasya cid vākye prayoga upalabhyate
pratīyamānadharmānyo na kadā cit prayujyate //
nīlam utpalam ity atra na viśeṣye na bhedake
kaś cit taddharmavacano vākye śabdaḥ prayujyate //
atyantānugamāt tatra na sūtre na ca vigrahe
vibhaktipariṇāmena kiṃ cid asti prayojanam //
tṛtīyāntaṃ kriyety etad vigrahe na prayujyate
yathā daṇḍaḥ praharaṇaṃ krīḍāyām iti dṛśyate //
ghavidhau yac ca saṃjñāyām iti sūtra udāhṛtam
upādānaṃ prayogeṣu tasyātyantaṃ na vidyate //
yair aprayuktaiḥ saṃskāraḥ pradhāneṣu pratīyate
te bhede 'pi vibhaktīnāṃ nirdiśyanta upādhayaḥ //
samudāyeṣu vartante bhāvānāṃ sahacāriṇām
śabdās tat tv avivakṣāyāṃ samuccayavikalpayoḥ //
samuccayas tu kriyate yeṣu pratyarthavṛttiṣu
bhedādhiṣṭhānayā yogas tesāṃ bhavati saṃkhyayā //
sarvair viśiṣṭās tair arthair janyante sahacāribhiḥ
buddhayaḥ pratipattṝṇāṃ śabdārthāṃs tān ato viduḥ //
saṃsṛṣṭāḥ pratyayeṣv arthāḥ sarva evopakārinaḥ
teṣāṃ pratyayarūpeṇa sarveṣāṃ śabdavācyatā //
kevalānāṃ tu bhāvānāṃ na rūpam avadhāryate
anirūpitarūpeṣu teṣu śabdo na vartate //
pūrvaśabdaprayogāc ca samūhān na nivartate
vartate 'vayave nāpi nopāttaṃ tyajate kva cit //
samudāyābhidhāyi ca yadi bhedaṃ viśeṣayet
tatrātulyavibhaktitvaṃ pūrvakāyādivad bhavet //
samūhe ca pradeśe ca pañcālā iti dṛśyate
tathā viśeṣaṇaṃ sarva ity etad upapadyate //
tathārdhapippalīty atra jātyantaranivṛttaye
ardhaṃ ca pippalī ceti khande śabdaḥ pratīyate //
pañcālānāṃ pradeśo 'pi bhinno janapadāntarāt
tatrānyasya nivṛttyarthe śabde bhedo na gamyate //
prasiddhās tu viśeṣeṇa samudāye vyavasthitāḥ
pradeśe darśanaṃ teṣām arthaprakaraṇādibhiḥ //
yad upavyañjanaṃ jāteḥ sahacāri ca karmasu
tatra vā rūḍhasaṃbandhaṃ yat prāyeṇopalakṣitam //
samudāyaḥ pradeśo vety evaṃ tasminn anāśrite
arthātmany aviśeṣeṇa vartante brāhmaṇādayaḥ //
yaś ca tulyaśrutir dṛṣṭaḥ samudāye vyavasthitaḥ
tenopacaritaikatvaṃ pradeśe 'py upalabhyate //
saṃskārād upaghātād vā vṛtto 'ktaparimāṇake
tailādau jātiśabdo 'tra sāmarthyād avasīyate //
na jātiguṇaśabdeṣu mūrtibhedo vivakṣitaḥ
te jātiguṇasaṃbandhabhedamātranibandhanāḥ //
kṛṣṇādivyapadeśaś ca sarvāvayavavṛttibhiḥ
guṇais te 'py ekadeśasthāḥ paṭādīnāṃ viśeṣakāḥ //
paṭāvayavavṛttās tu yadā tatra paṭādayaḥ
tadā tailādivat teṣāṃ jātiśabdatvam ucyate //
nivṛttyarthā śrutir yeṣāṃ bhedas teṣv anapekṣitaḥ
pradeśe samudāye vā guṇo 'nyeṣāṃ nivartakaḥ //
brāhmaṇādhyayane tatra vartate brāhmaṇaśrutiḥ
sādṛśyaṃ tatra dṛṣṭaṃ hi kṣatriyādhyayanādibhiḥ //
brāhmaṇādhyayane vṛttir yadi syād brāhmaṇaśruteḥ
vaktavyaṃ kena dharmeṇa tulyatvaṃ kriyayor iti //
adhyetari yadā vṛttir ucyate brāhmaṇaśruteḥ
nimittatvaṃ tadopaiti kriyaivādhyetari sthitā //
simhaśabdena saṃbandhe gauryamātrābhidhāyinā
caitrāt ṣaṣṭhī prasajyeta yoge śattryādibhir yathā //
brāhmaṇāyeva dātavyaṃ vaiśyāyety evamādiṣu
saṃpradānādiyogaś ca kriyāmātre na kalpate //
kriyāmātrābhidhāyitvād avyayeṣu vater na ca
pāṭhaḥ kadā cit kartavyas tulyau pakṣāv ubhau yataḥ //
jahāti jātiṃ dravyaṃ vā tasmān nāvayave sthitaḥ
kriyāyās tu śrutir yasmāt tadvaty arthe 'vatiṣṭhate //
akriyāṇāṃ nivṛttyarthā, yataś cātra kriyāśrutiḥ
kriyopalakṣite tasmāt kriyāśabdaḥ pratīyate //
hotavyādiṣu yasmāc ca kriyānyā brāhmaṇādivat
apekṣaṇīyā śuddhe 'rthe tasmād vṛttir na kasya cit //
sarvaṃ vāpy ekadeśo vā yasminn āśriyate kva cit
viśeṣavṛttiṃ taṃ sarvam āhur bhede vyavasthitam //
samuccayo vikalpo vā prakārāḥ sarva eva vā
viśeṣā iti varṇyante sāmānyaṃ vāvikalpitam //
na hi brāhmaṇa ity atra bhedaḥ kaś cid apāśritaḥ
apākṛto vā tenāyaṃ samudāye vyavasthitaḥ //
kriyā tv āśrīyate yasmin sa bhedo 'dhyavasīyate
tathānyathā sarvathā cety aprayoge na vidyate //
upamāne kriyāvṛttim upameye kriyāśrutiḥ
pratyāyayantī bhedasya karotīva padārthatām //
vyāpāreṇaiva sādṛśye vyāpārasya vivakṣite
kriyāvadvacanāc chabdāt pratyayaḥ pratipādyate //
kriyāvato 'pi sādṛśye vaktum iṣṭe kriyāvatā
adhyetā brāhmaṇa iva pratyayo na nivartate //
adhīte tulya ity evaṃ puṃlliṅgena viśeṣaṇam
kriyāvati kriyāyāṃ tu tulyaśabde napuṃsakam //
prakṛtyarthe viśiṣṭe 'pi pratyayārthāviśeṣaṇāt
putreṇa tulyaḥ kapila iti vṛttiḥ prasajyate //
yāḥ putre rūḍhasaṃbandhāḥ kriyā loke vivakṣitāḥ
tābhiḥ kriyāvataḥ putrād guṇatulye vatir bhavet //
antarbhūtaṃ nimittaṃ ca rūḍhiśabdeṣu yady api
kriyās tu sahacāriṇyo rūḍhāḥ santi padārthavat //
kramaṃ tu yadi bādhitvā pratyayārthaviśeṣaṇam
pradhānānugrahāt sāmyād vibhakteś cāvatiṣṭhate //
prakṛter aviśiṣṭatvāt kriyātulye prasajyate
putrādau guṇaśabdebhyaḥ pūrvoktasya viparyaye //
sthūlena tulyo yātīti bahiraṅgā kriyāśrutiḥ
animittaṃ vates tulyaṃ yātīty atreṣyate vatiḥ //
dvayaṃ viśeṣyate tena yad ekatra viśeṣaṇaṃ
tulyaśabdo hi taṃ dharmam ubhayastham apekṣate //
ekaḥ samāno dharmaś ced upamānopameyayoḥ
tulayā saṃmitaṃ tulyam iti tatropapadyate //
sūtre śrutaś ca dviṣṭho 'sāv abhedena pratīyate
na ca sāmānyaśabdatvād aśrutā gamyate kriyā //
aśrutāś ca pratīyante nideśasthāyitādayaḥ
ye dharmā niyatās teṣāṃ putrādiṣu na vidyate //
anāśritakriyas tasmān na tulyo 'sti kriyāvatā
kriyāyāḥ śravaṇe sāpi kriyāvattā pratīyate //
dvayoḥ pratividhānāc ca jyāyastvam abhidhīyate
nityāsattvābhidhāyitvāt pratyayārthaviśeṣaṇe //
asattvabhūto vyāpāraḥ kevalaḥ pratyaye yataḥ
vidyate lakṣaṇārthatvaṃ nāsti tena kriyāśruteḥ //
kriyāvatas tu grahaṇāt prakṛtyarthaviśeṣaṇe
kriyāmātrena tulyatve siddhāsattvābhidhāyitā //
yadā kriyānimittaṃ tu sādṛśyaṃ syāt kriyāvatoḥ
kriyāvato 'bhidheyatvāt tadā dravyābhidhāyitā //
avyayeṣu vateḥ pāṭhaḥ kāryas tatra svarādivat
brāhmaṇena samo 'dhyetety atra ca pratyayo bhavet //
sāmānādhikaraṇyaṃ ca vatyarthenāpadiśyate
tulyam ity anyathā kalpyo vākyaśeṣo 'śruto bhavet //
kriyāvatoś ca sādṛśye pratyayārthaviśeṣaṇe
adhyetrā sadṛśo 'dhyetety atra nāsti vater vidhiḥ //
tulyārthair iti yā tasyās tṛtīyāyā na bhidyate
artho bhede 'pi sarvābhir itarābhir vibhaktibhiḥ //
bhojyate brāhmaṇa iva tulyaṃ bhuktaṃ dvijātinā
paśyati brāhmaṇam iva tulyaṃ vipreṇa paśyati //
brāhmaṇeneva vijñātaṃ tulyaṃ jñātaṃ dvijātinā
dīyatāṃ brāhmaṇāyeva tulyaṃ vipreṇa dīyatām //
brāhmaṇād iva vaiśyāt tvam adhīṣvādhyayanaṃ bahu
ity evamādibhir bhedas tṛtīyāyā na kaś cana //
tulyaṃ madhurayādhīye mātrā tulyaṃ smarāmi tām
madhurāyāś ca mātuś ca kathaṃ sādṛśyakalpanā //
madhurāviṣayaḥ pāṭhaḥ smaraṇaṃ mātṛkarmakam
madhurāmātṛśabdābhyām abhedenābhidhīyate //
uṣṭrāvayavatulyeṣu mukheṣūṣṭraśrutir yathā
vartate gṛhatulye ca prāsāde madhurāśrutiḥ //
yathādhyayanayoḥ sāmyam adhyetror apadiśyate
tathā kriyāgatair dharmair ucyante sādhanāśrayāḥ //
ivārthe yac ca vacanaṃ pūrvasūtre ca yo vidhiḥ
kriyāśabdaśrutau bhedo na kaś cid vidyate tayoḥ //
yady apy upādhir anyatra niyato na prayujyate
rūpābhedāt tv anirjñātā kriyātra śrūyate punaḥ //
yathā vyutparayaḥ pucchau kyaṅante sudurādayaḥ
saty api pratyayārthatve bhedābhāvād udāhṛtāḥ //
evaṃ ca sati pūrveṇa siddho 'trāpi vater vidhiḥ
niyame vābhidhāne vā bhidyate na kriyāśrutiḥ //
ive dravyādiviṣayaḥ pratyayaḥ punar ucyate
kriyāṇām eva sadṛśve pūrvasūtre vidhīyate //
madhurāyām iva gṛhā brāhmaṇasyeva pāṇḍurāḥ
ity atra dravyaguṇayoḥ pūrveṇa na vatir bhavet //
ārambhasyākriyārthatve nārtho yogena vidyate
ṛte kriyāyā grahaṇāt pūrvayogena sidhyati //
madhurāvayave vṛttir vvākhyātā madhurāśruteḥ
brāhmaṇāvayavān dantān vakṣyati brāhmaṇaśrutiḥ //
na kā cid ivayoge tu bāhyāt saṃbandhino
ṣaṣṭhī vidhīyate tatra pūrveṇa pratyayo bhavet //
ādhikyaṃ tulyaśabdena saṃbandha upajāyate
ṣaṣṭhītṛtīye tatra stas tulyaśabdo hi vācakaḥ //
ivaśabdaprayoge tu bāhyāt saṃbandhino vinā
nādhikyam upamāne 'sti dyotakaḥ sa prayujyate //
ive yo vyatireko 'tra sa prāsādādihetukaḥ
tulye tadviṣayāpekṣam ādhikyam upajāyate //
gavayena samo 'nadvān iti vṛttis tathā bhavet
na tv asti gaur ivety atra vyatireka ivāśrayaḥ //
upameyena saṃbandhāt prāk prāsādādihetuke
vyatireke vater bhāvo na tulyārthatvahetuke //
ivaśabdena saṃbandhe na tṛtīyā vidhīyate
prakṛtāṃ tām atas tyaktvā vibhaktyantaraṃ āśritam //
saptamy api na tatrāsti jñāpakārthā tu sā kṛtā
iṣṭā sā śeṣaviṣaye niyatāsu vibhaktiṣu //
yadi tu vyatirekeṇa viṣaye 'smin vibhaktayaḥ
pravarteraṃs tṛtīyaiva vyabhicāraṃ pradarśayet //
vyabhicāre tathā siddhe saptamīgrahaṇād vinā
saptamy evocyate sarvā na santy anyā vibhaktayaḥ //
atyantam atra viṣaye saptamyā jñāpakārthayā
bādhitā vinivarteta ṣaṣṭhī sā gṛhyate punaḥ //
pūrvābhyām eva yogābhyāṃ vigrahāntarakalpanāt
arhārthe 'pi vatiḥ siddhaḥ sa tv ekena nidarśyate //
tena tulyam iti prāpte kriyopādhiḥ prasidhyati
rājavad vartate rājety atra bhede vivakṣite //
rājatvena prasiddhā ye pṛthuprabhṛtayo nṛpāḥ
yudhiṣṭhirāntās te 'nyeṣām upamānaṃ mahīkṣitām //
siddhyasiddhikṛto bheda upamānopameyayoḥ
sarvatraiva yato 'siddhaṃ prasiddhenopamīyate //
rājavad rūpam asyeti rājany eva vivakṣite
akriyārthena yogena dvitīyena bhaviṣyati //
upamānāvivakṣāyāṃ niyamārtho 'yam ucyate
dharmo 'rhatikriyākartā tadarthaṃ vacanaṃ punaḥ //
kṛtahastavad ity etat prasiddheṣv eva dṛśyate
rājatvena prasiddhe ca rājñi rājavad ity api //
arājñi yeṣāṃ dharmāṇāṃ dṛṣṭo 'tyantam asaṃbhavaḥ
te rājani niyamyante tyajyante vyabhicāriṇaḥ //
arhateś ca kriyā kartrī yā tasyāṃ vatir iṣyate
rājānam arhati cchattram iti na tv evamādiṣu //
prayuktānāṃ hi śabdānāṃ śāstreṇānugamaḥ satām
chattrādyarthe tu vacane pratyākhyānaṃ na saṃbhavet //
tadarham iti nārabdhaṃ sūtraṃ vyākaraṇāntare
saṃbhavaty upamātrāpi bhedasya parikalpanāt //
ekasya kāryanirjñānāt siddhasya viṣayāntare
taddharmatvavivakṣāyāṃ buddhyā bhedaḥ prakalpyate //
sūtrārambhān na caitasmād ivaśabdasya vidyate
prayogaḥ so 'pi caitasya viṣaye vidyate vateḥ //
dasyuhendra ivety etad aindramantre prayujyate
anyatra dṛṣṭakarmendro yathety asmin vivakṣite //
pūrvām avasthām āśritya yāvasthā vyapadiśyate
sadṛśas tvaṃ tavaiveti tatraivam abhidhīyate //
prasiddhabhedaṃ yatrānyad upamānaṃ na vidyate
upameyasya tatrātmā svabuddhyā pravibhajyate //
yo 'pi svābhāviko bhedaḥ so 'pi buddhinibandhanaḥ
tenāsmin viṣaye bhinnam abhinnaṃ vā na vidyate //
aṅgadī kuṇḍalī ceti darśayan bhedahetubhiḥ
caitram īdṛśam ity āha buddhyavasthāparigrahāt //
etaiḥ śabdair yathābhūtaḥ pratyayātmopajāyate
tatpratyayānukāreṇa viṣayo 'py upapadyate //
buddhyavasthāvibhāgena bhedakāryaṃ pratīyate
janyanta iva śabdānām arthāḥ sarve vivakṣayā //
tathāvidhe 'pi bāhye 'rthe bhidyante yatra buddhayaḥ
na tatra kaś cit sādṛśyaṃ sad api pratipadyate //
atyantaṃ viṣaye bhinne yāvat prakhyā na bhidyate
na tāvat pratyabhijñānaṃ kasya cid vinivartate //
ayam eva tu sūtreṇa bhedo bhedena darśitaḥ
prasiddham api durjñānam abudhaḥ pratipadyate //
vaiyākaraṇavad brūte na vaiyākaraṇaḥ sadā
vaiyākaraṇavad brūṣvety ataḥ so 'py abhidhīyate //
ke cit pumāṃso bhāṣante strīvat puṃvac ca yoṣitaḥ
vyabhicāre svadharmo 'pi punas tenopadiśyate //
sadṛśas tvaṃ tavaiveti loke yad abhidhīyate
upamānāntaraṃ tatra prasaktaṃ vinivartate //
yuktam aupayikaṃ rājña ity arthasya nidarśane
upamānāvivakṣāyāṃ tadarham iti paṭhyate //
prasaktānuprasaktas tu vatiśeṣo 'bhidhīyate
upamānābhisaṃbandhād asmin vatir udāhṛtaḥ //
pradhānakalpanābhāve guṇaśabdasya darśanāt
upasargād vatau siddhā dhātau dhātvarthakalpanā //
svaṃ rūpam iti caitasminn arthasyāpi parigrahaḥ
rūpavaj jñāpitas tasmād āsanno 'rtho grahīṣyate //
dhātvarthenopajanitaṃ sādhanatvena sādhanam
dhātunā kṛtam ity evam asmin sūtre pratīyate //
yaḥ śabdaś caritārthatvād atyantaṃ na prayujyate
viṣaye 'darśanāt tatra lopas tasyābhidhīyate //
kriyāyāṃ sādhane dravye prādayo ye vyavasthitāḥ
tebhyaḥ sattvābhidhāyibhyo vatiḥ svārthe vidhīyate //
pratyayena vinā prādis tatrārthe na prayujyate
bhedena tu samākhyāne vibhāgaḥ parikalpitaḥ //
anaṅgīkṛtasattvaṃ tu yadi gṛhyeta sādhanam
vibhaktibhir niyogaḥ syād yathaiva tasilādiṣu //
pāṭhād yair avibhaktitvaṃ vatyanteṣv anugamyate
teṣām udvata ity atra vaktavyā savibhaktitā //
vatyarthaṃ nāvagāhete puṃvad ity asya darśanāt
nañsnañāv apavādasya bādhakaṃ tan nipātanam //
etam utkrāmato nūnaṃ vatyarthaṃ nañsnañāv iti
tayoḥ pravṛttāv utsargo bādhanān nopapadyate //
nañsnañau vihitau yena sa yogo nāvagāhate
vatiprakaraṇaṃ tad dhi liṅgam evaṃ samarthyate //
abhedenopamānasya bhinnārthopanipātitā
ūhas tathopamānānām aṅgavan nopalabhyate //
gāvedhuke carau dṛṣṭā govikartākṣavāpayoḥ
paśū rudra iva hy etāv ity ekavacanaśrutiḥ //
upamānasya bhedāc ca bahuṣu syād año vidhiḥ
kāśyapā iti lopaḥ syāt tathā pratikṛtiṣv api //
evaṃ tu yuktavadbhāvād atraikavacanaṃ bhavet
lum manuṣye tathoktaṃ syāl liṅgasyaikasya siddhaye //
upameyeṣu bhinneṣu kiṃ cid ekaṃ pravartate
pratyayasya vidhau tatra nityaṃ yuktavad iṣyate //
yadā pratyupameyaṃ tu tad ekaikam avasthitam
tadā bāhyārthabhedena taddhitāntaṃ pracīyate //
yathā samūhapracaye dvigūnāṃ bhinnasaṃkhyatā
pañcapūlyādiṣu tathā lubantapracayo bhavet //
pracaye bhidyamāne tu saṃkhyā pūleṣu bhidyate
arthabhedo lubanteṣu naivaṃ kaś cana dṛśyate //
yeṣūpameyavacanaḥ śabdo 'nyo na prayujyate
upamānasya tatrānyaiḥ saṃkhyāyā bheda iṣyate //
yathā guḍatilādīnāṃ prayogād ekasaṃkhyatā
pākāder aprayoge tu bhinnā saṃkhyābhidhīyate //
yaḥ saṃbandhigato bhedaḥ sa prayoge pratīyate
saṃbandhinām ato bheda upameye na gamyate //
tasmāt sāmānyaśabdatvaprasaṅgavinivṛttaye
upameyagato bheda upamāneṣu dṛśyate //
upamānaṃ samastānām abhinnam śrūyate kva cit
bhinnānām upameyanām ekaikam vopamīyate //
yathā garuḍa ity etad vyūhāpekṣaṃ prayujyate
ekena yatra sādṛśyaṃ vainateyena hastinām //
ekasyāpi pratīyeta bhinnā pratikṛtiḥ saha
kāśyapasyeti tenāyaṃ pratyekam avatiṣṭhate //
meghāḥ śaila ivety ukte samastānāṃ pratīyate
sādṛśyam giriṇaikena pratyekaṃ tena bhidyate //
chāpekṣā tadviṣayatā vidheyatvān na gamyate
kākatālīyam ity atra prasiddham hy upalakṣaṇam //
rājāśvādiś ca viṣayaḥ syād anyo vety aniścitam
tena cchasya vidhānāt prāg vyapadeśo na vidyate //
dvayor ivārthayor atra nimittatvaṃ pratīyate
ekenāvayavo yuktaḥ pratyayo 'nyena yujyate //
caitrasya tatrāgamanaṃ kākasyāgamanaṃ yathā
dasyor abhinipātas tu tālasya patanaṃ yathā //
saṃnipāte tayor yānyā kriyā tatropajāyate
vadhādir upameye 'rthe tayā chavidhir iṣyate //
kriyāyāṃ samavetāyāṃ dravyaśabdo 'vatiṣṭhate
pātāgamanayoḥ kākatālaśabdau tathā sthitau //
yad anvākhyāyakaṃ vākyaṃ tad evaṃ parikalpyate
prayogavākvaṃ yal loke tad evaṃ na prayujyate //
yayor atarkitā prāptir dṛśyate kākatālavat
tayoḥ samāsaprakṛter vṛttir abhyupagamyate //
kākasya tālena yathā vadho yasya tu dasyunā
tatra citrīkṛte 'nyasminn upameye cha iṣyate //
cañcatprakāraś cañcatko bṛhatka iti cāpare
maṇimaḍḍūkakhadyotān sādṛśvena pracakṣate //
tatronmeṣanimeṣābhyāṃ khadyota upamīyate
śvāsaprabandhair maṇḍūkaḥ spandamānaprabho maṇiḥ //
pravikāsiprabho 'lpo 'pi mahān ya upalabhyate
bṛhatka iti tatraiṣa maṇau śabdaḥ prayujyate //
sādṛśyam eva sarvatra prakāraḥ kaiś cid iṣyate
bhede 'pi tu prakārākhyā kaiś cid abhyupagamyate //
prakāravacanaḥ kaś cit prakāravati saṃsthitaḥ
prakāramātre vartitvā kaś cit tadvati vartate //
sādṛśyagrahaṇaṃ sūtre sadṛśasyopalakṣaṇam
tulyayor avyayībhāve sahaśabdo 'bhidhāyakaḥ //
vipsāsādṛśyayor vṛttir yā yathārthābhidhāyinaḥ
sa cāyam avyayībhāve bhedo bhedena darśitaḥ //
sādṛśyaṃ yogyatā kaiś cid anāv abhyupagamyate
yat tu mūrtigataṃ sāmyaṃ tat sahenābhidhīyate //
itthaṃbhāve 'pi sādṛśyaṃ buddhyavasthānibandhanam
grahaṇe bhedamātrasya tatrānyaivābhidhīyate //
gaur vāhīka iti dvitve sādṛśyaṃ pratyudāhṛtam
śuklādau sati niṣpanne vāhīko na dvir ucyate //
iti bhartṛharikṛtaṃ vākyapadīyam samāptam
- Notes
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Holder of rights
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_bhartRhari-vAkyapadIya. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-8C61-7