• GRETIL
• 1_sanskr
• tei
• sa_vAlmIki-rAmAyaNa-rev-2-3

kasyacit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam

bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ //

ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka

tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava //

śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ

gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā //

āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam

mātṝṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau //

yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ

svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha //

sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ

mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ //

tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ

bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam //

rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau

ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau //

sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ

svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ //

teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ

svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ //

gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ

pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayāmāsatus tadā //

pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ

cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca //

mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ

gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata //

evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā

rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ //

sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate

ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate //

kathaṃcid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati

na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā //

śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ

kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api //

kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ

vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ //

dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān

laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ //

śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ

yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ //

āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit

śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api //

arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ

vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit //

ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām

dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ //

abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ

apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ //

anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī

na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ //

evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ

saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ

buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ //

tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ

guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ //

tam evaṃvṛttasampannam apradhṛṣyaparākramam

lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī //

etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam

dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ //

eṣā hy asya parā prītir hṛdi samparivartate

kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam //

vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ

mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān //

yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau

mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ //

mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam

anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām //

taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ

niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata //

nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api

samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ //

atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca

rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ //

sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ

upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ //

tataḥ pariṣadaṃ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ

hitam uddharṣaṇaṃ cedam uvācāpratimaṃ vacaḥ //

dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā

svareṇa mahatā rājā jīmūta iva nādayan //

so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam

śreyasā yoktukāmo 'smi sukhārham akhilaṃ jagat //

mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā

prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā //

idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya lokasya caratā hitam

pāṇḍur asyātapatrasya chāyāyāṃ jaritaṃ mayā //

prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ

jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye //

rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi durvahām ajitendriyaiḥ

pariśrānto 'smi lokasya gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan //

so 'haṃ viśramam icchāmi putraṃ kṛtvā prajāhite

saṃnikṛṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān //

anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ

puraṃdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṃjayaḥ //

taṃ candram iva puṣyeṇa yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam

yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṃgavam //

anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ

trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram //

anena śreyasā sadyaḥ saṃyojyāham imāṃ mahīm

gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai //

iti bruvantaṃ muditāḥ pratyanandan nṛpā nṛpam

vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ nardantam iva barhiṇaḥ //

tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ

ūcuś ca manasā jñātvā vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam //

anekavarṣasāhasro vṛddhas tvam asi pārthiva

sa rāmaṃ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam //

iti tadvacanaṃ śrutvā rājā teṣāṃ manaḥpriyam

ajānann iva jijñāsur idaṃ vacanam abravīt //

kathaṃ nu mayi dharmeṇa pṛthivīm anuśāsati

bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṃ mamātmajam //

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadaiḥ saha

bahavo nṛpa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te //

divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ

ikṣvākubhyo hi sarvebhyo 'py atirakto viśāmpate //

rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ

dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ //

kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kṛtajño vijitendriyaḥ

mṛduś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo 'nasūyakaḥ //

priyavādī ca bhūtānāṃ satyavādī ca rāghavaḥ

bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ brāhmaṇānām upāsitā //

tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate

devāsuramanuṣyāṇāṃ sarvāstreṣu viśāradaḥ //

yadā vrajati saṃgrāmaṃ grāmārthe nagarasya vā

gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate //

saṃgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā

paurān svajanavan nityaṃ kuśalaṃ paripṛcchati //

putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca

nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān //

śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṃśitāḥ

iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo 'bhibhāṣate //

vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ

utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati //

satyavādī maheṣvāso vṛddhasevī jitendriyaḥ

vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ

diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ //

balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ

āśaṃsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā //

abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ

striyo vṛddhās taruṇyaś ca sāyamprātaḥ samāhitāḥ //

sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ

teṣām āyācitaṃ deva tvatprasādāt samṛdhyatām //

rāmam indīvaraśyāmaṃ sarvaśatrunibarhaṇam

paśyāmo yauvarājyasthaṃ tava rājottamātmajam //

taṃ devadevopamam ātmajaṃ te sarvasya lokasya hite niviṣṭam

hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi //

teṣām añjalipadmāni pragṛhītāni sarvaśaḥ

pratigṛhyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ //

aho 'smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama

yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ yauvarājyastham icchatha //

iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt

vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca teṣām evopaśṛṇvatām //

caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ

yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām //

kṛtam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim

yathoktavacanaṃ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau //

tataḥ sumantraṃ dyutimān rājā vacanam abravīt

rāmaḥ kṛtātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti //

sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt

rāmaṃ tatrānayāṃcakre rathena rathināṃ varam //

atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṃ nṛpam

prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ //

mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ

upāsāṃcakrire sarve taṃ devā iva vāsavam //

teṣāṃ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ

prāsādastho rathagataṃ dadarśāyāntam ātmajam //

gandharvarājapratimaṃ loke vikhyātapauruṣam

dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ mattamātaṃgagāminam //

candrakāntānanaṃ rāmam atīva priyadarśanam

rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ dṛṣṭicittāpahāriṇam //

gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ hlādayantam iva prajāḥ

na tatarpa samāyāntaṃ paśyamāno narādhipaḥ //

avatārya sumantras taṃ rāghavaṃ syandanottamāt

pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt //

sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ prāsādaṃ narapuṃgavaḥ

āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ saha sūtena rāghavaḥ //

sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike

nāma svaṃ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ //

taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ

gṛhyāñjalau samākṛṣya sasvaje priyam ātmajam //

tasmai cābhyudyataṃ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam

dideśa rājā ruciraṃ rāmāya paramāsanam //

tad āsanavaraṃ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ

svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ //

tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata

vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā //

taṃ paśyamāno nṛpatis tutoṣa priyam ātmajam

alaṃkṛtam ivātmānam ādarśatalasaṃsthitam //

sa taṃ sasmitam ābhāṣya putraṃ putravatāṃ varaḥ

uvācedaṃ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ //

jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ

utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ //

tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ

tasmāt tvaṃ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi //

kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva vinīto guṇavān asi

guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam //

bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṃ jitendriyaḥ

kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca //

parokṣayā vartamāno vṛttyā pratyakṣayā tathā

amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ prakṛtīś cānurañjaya //

tuṣṭānuraktaprakṛtir yaḥ pālayati medinīm

tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmṛtam ivāmarāḥ

tasmāt putra tvam ātmānaṃ niyamyaiva samācara //

tac chrutvā suhṛdas tasya rāmasya priyakāriṇaḥ

tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan //

sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca

vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā //

athābhivādya rājānaṃ ratham āruhya rāghavaḥ

yayau svaṃ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ //

te cāpi paurā nṛpater vacas tac chrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya

narendram āmantrya gṛhāṇi gatvā devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ //

gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ

mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam //

śva eva puṣyo bhavitā śvo 'bhiṣecyas tu me sutaḥ

rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ //

athāntargṛham āviśya rājā daśarathas tadā

sūtam ājñāpayāmāsa rāmaṃ punar ihānaya //

pratigṛhya sa tadvākyaṃ sūtaḥ punar upāyayau

rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ rāmam ānayituṃ punaḥ //

dvāḥsthair āveditaṃ tasya rāmāyāgamanaṃ punaḥ

śrutvaiva cāpi rāmas taṃ prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat //

praveśya cainaṃ tvaritaṃ rāmo vacanam abravīt

yad āgamanakṛtyaṃ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ //

tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṃ draṣṭum icchati

śrutvā pramāṇam atra tvaṃ gamanāyetarāya vā //

iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo 'tha tvarayānvitaḥ

prayayau rājabhavanaṃ punar draṣṭuṃ nareśvaram //

taṃ śrutvā samanuprāptaṃ rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ

praveśayāmāsa gṛhaṃ vivikṣuḥ priyam uttamam //

praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṃ pituḥ

dadarśa pitaraṃ dūrāt praṇipatya kṛtāñjaliḥ //

praṇamantaṃ samutthāpya taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ

pradiśya cāsmai ruciram āsanaṃ punar abravīt //

rāma vṛddho 'smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ

annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ //

jātam iṣṭam apatyaṃ me tvam adyānupamaṃ bhuvi

dattam iṣṭam adhītaṃ ca mayā puruṣasattama //

anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca

devarṣipitṛviprāṇām anṛṇo 'smi tathātmanaḥ //

na kiṃcin mama kartavyaṃ tavānyatrābhiṣecanāt

ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ tan me tvaṃ kartum arhasi //

adya prakṛtayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam

atas tvāṃ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka //

api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān

sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ //

avaṣṭabdhaṃ ca me rāma nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ

āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ //

prāyeṇa hi nimittānām īdṛśānāṃ samudbhave

rājā vā mṛtyum āpnoti ghorāṃ vāpadam ṛcchati //

tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava

tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṃ matiḥ //

adya candro 'bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṃ punar vasum

śvaḥ puṣyayogaṃ niyataṃ vakṣyante daivacintakāḥ //

tatra puṣye 'bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām

śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṃtapa //

tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṃ niyatātmanā

saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā //

suhṛdaś cāpramattās tvāṃ rakṣantv adya samantataḥ

bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṃvidhāni hi //

viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ

tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama //

kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ

jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ //

kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ

satāṃ ca dharmanityānāṃ kṛtaśobhi ca rāghava //

ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane

vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gṛham //

praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane

tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṃ yayau //

tatra tāṃ pravaṇām eva mātaraṃ kṣaumavāsinīm

vāgyatāṃ devatāgāre dadarśa yācatīṃ śriyam //

prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā

sītā cānāyitā śrutvā priyaṃ rāmābhiṣecanam //

tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā

sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca //

śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam

prāṇāyāmena puruṣaṃ dhyāyamānā janārdanam //

tathā saniyamām eva so 'bhigamyābhivādya ca

uvāca vacanaṃ rāmo harṣayaṃs tām idaṃ tadā //

amba pitrā niyukto 'smi prajāpālanakarmaṇi

bhavitā śvo 'bhiṣeko me yathā me śāsanaṃ pituḥ //

sītayāpy upavastavyā rajanīyaṃ mayā saha

evam ṛtvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā //

yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane

tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya //

etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam

harṣabāṣpakalaṃ vākyam idaṃ rāmam abhāṣata //

vatsa rāma ciraṃ jīva hatās te paripanthinaḥ

jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya //

kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto 'si putraka

yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā //

amoghaṃ bata me kṣāntaṃ puruṣe puṣkarekṣaṇe

yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṃ saṃśrayiṣyati //

ity evam ukto mātredaṃ rāmo bhrātaram abravīt

prāñjaliṃ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva //

lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ praśādhi tvaṃ vasuṃdharām

dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ tvām iyaṃ śrīr upasthitā //

saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca

jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca tvadartham abhikāmaye //

ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo mātarāv abhivādya ca

abhyanujñāpya sītāṃ ca jagāma svaṃ niveśanam //

saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ śvobhāviny abhiṣecane

purohitaṃ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt //

gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ kārayādya tapodhana

śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam //

tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṃ varaḥ

svayaṃ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam //

sa rāmabhavanaṃ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham

tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ //

tam āgatam ṛṣiṃ rāmas tvarann iva sasaṃbhramaḥ

mānayiṣyan sa mānārhaṃ niścakrāma niveśanāt //

abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ

tato 'vatārayāmāsa parigṛhya rathāt svayam //

sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā sambhāṣyābhiprasādya ca

priyārhaṃ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ //

prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi

upavāsaṃ bhavān adya karotu saha sītayā //

prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ

pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṃ nahuṣo yathā //

ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṃ yatavratam

mantravat kārayāmāsa vaidehyā sahitaṃ muniḥ //

tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ

abhyanujñāpya kākutsthaṃ yayau rāmaniveśanāt //

suhṛdbhis tatra rāmo 'pi tān anujñāpya sarvaśaḥ

sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ //

hṛṣṭanārīnarayutaṃ rāmaveśma tadā babhau

yathā mattadvijagaṇaṃ praphullanalinaṃ saraḥ //

sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt

nirgatya dadṛśe mārgaṃ vasiṣṭho janasaṃvṛtam //

vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ rājamārgāḥ samantataḥ

babhūvur abhisaṃbādhāḥ kutūhalajanair vṛtāḥ //

janavṛndormisaṃgharṣaharṣasvanavatas tadā

babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ //

siktasaṃmṛṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī

āsīd ayodhyā nagarī samucchritagṛhadhvajā //

tadā hy ayodhyānilayaḥ sastrībālābalo janaḥ

rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ //

prajālaṃkārabhūtaṃ ca janasyānandavardhanam

utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ tam ayodhyāmahotsavam //

evaṃ taṃ janasambādhaṃ rājamārgaṃ purohitaḥ

vyūhann iva janaughaṃ taṃ śanai rājakulaṃ yayau //

sitābhraśikharaprakhyaṃ prāsādam adhiruhya saḥ

samiyāya narendreṇa śakreṇeva bṛhaspatiḥ //

tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ

papraccha sa ca tasmai tat kṛtam ity abhyavedayat //

guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṃ visṛjya tam

viveśāntaḥpuraṃ rājā siṃho giriguhām iva //

tad agryaveṣapramadājanākulaṃ mahendraveśmapratimaṃ niveśanam

vidīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ //

gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ

saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat //

pragṛhya śirasā pātrīṃ haviṣo vidhivat tadā

mahate daivatāyājyaṃ juhāva jvalite 'nale //

śeṣaṃ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam

dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ svāstīrṇe kuśasaṃstare //

vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ

śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ //

ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ rātryāṃ prativibudhya saḥ

alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ kārayāmāsa veśmanaḥ //

tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām

pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ //

tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam

vimalakṣaumasaṃvīto vācayāmāsa ca dvijān //

teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha gambhīramadhuras tadā

ayodhyāṃ pūrayāmāsa tūryaghoṣānunāditaḥ //

kṛtopavāsaṃ tu tadā vaidehyā saha rāghavam

ayodhyānilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ //

tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam

prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ //

sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca

catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca //

nānāpaṇyasamṛddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca

kuṭumbināṃ samṛddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca //

sabhāsu caiva sarvāsu vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca

dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṃs tadā //

naṭanartakasaṃghānāṃ gāyakānāṃ ca gāyatām

manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ //

rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ

rāmābhiṣeke samprāpte catvareṣu gṛheṣu ca //

bālā api krīḍamānā gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ

rāmābhiṣekasaṃyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ //

kṛtapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ

rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane //

prakāśakaraṇārthaṃ ca niśāgamanaśaṅkayā

dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ //

alaṃkāraṃ purasyaivaṃ kṛtvā tatpuravāsinaḥ

ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam //

sametya saṃghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca

kathayanto mithas tatra praśaśaṃsur janādhipam //

aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ

jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ rāmaṃ rājye 'hbiṣekṣyati //

sarve hy anugṛhītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ

cirāya bhavitā goptā dṛṣṭalokaparāvaraḥ //

anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ

yathā ca bhrātṛṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ //

ciraṃ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho 'naghaḥ

yatprasādenābhiṣiktaṃ rāmaṃ drakṣyāmahe vayam //

evaṃvidhaṃ kathayatāṃ paurāṇāṃ śuśruvus tadā

digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ //

te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam

rāmasya pūrayāmāsuḥ purīṃ jānapadā janāḥ //

janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra nisvanaḥ

parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva nisvanaḥ //

tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ

samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau samudrayādobhir ivārṇavodakam //

jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā

prāsādaṃ candrasaṃkāśam āruroha yadṛcchayā //

siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ prakīrṇakamalotpalām

ayodhyāṃ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata //

patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṃkṛtām

siktāṃ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vṛtām //

avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā dhātrīṃ papraccha mantharā

uttamenābhisaṃyuktā harṣeṇārthaparā satī //

rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu janebhyaḥ samprayacchati

atimātraṃ praharṣo 'yaṃ kiṃ janasya ca śaṃsa me

kārayiṣyati kiṃ vāpi samprahṛṣṭo mahīpatiḥ //

vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā

ācacakṣe 'tha kubjāyai bhūyasīṃ rāghave śriyam //

śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ yauvarājyena rāghavam

rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham //

dhātryās tu vacanaṃ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā

kailāsaśikharākārāt prāsādād avarohata //

sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī

śayānām etya kaikeyīm idaṃ vacanam abravīt //

uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe bhayaṃ tvām abhivartate

upaplutamahaughena kim ātmānaṃ na budhyase //

aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase

calaṃ hi tava saubhāgyaṃ nadyāḥ srota ivoṣṇage //

evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ

kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param //

kaikeyī tv abravīt kubjāṃ kaccit kṣemaṃ na manthare

viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ lakṣaye bhṛśaduḥkhitām //

mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram

uvāca krodhasaṃyuktā vākyaṃ vākyaviśāradā //

sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī

viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam //

akṣemaṃ sumahad devi pravṛttaṃ tvadvināśanam

rāmaṃ daśaratho rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati //

sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā

dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā //

tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṃ mahad bhavet

tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca bhaved atra na saṃśayaḥ //

narādhipakule jātā mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ

ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ kathaṃ devi na budhyase //

dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ

śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṃdhitā //

upasthitaṃ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam

arthenaivādya te bhartā kausalyāṃ yojayiṣyati //

apavāhya sa duṣṭātmā bharataṃ tava bandhuṣu

kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ rājye nihatakaṇṭake //

śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā

āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhṛtas tvayā //

yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ

rājñā daśarathenādya saputrā tvaṃ tathā kṛtā //

pāpenānṛtasāntvena bāle nityaṃ sukhocite

rāmaṃ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi //

sā prāptakālaṃ kaikeyi kṣipraṃ kuru hitaṃ tava

trāyasva putram ātmānaṃ māṃ ca vismayadarśane //

mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sa śubhānanā

evam ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pradadau śubham //

dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pramadottamā

kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā punar evābravīd idam //

idaṃ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṃ priyam

etan me priyam ākhyātuḥ kiṃ vā bhūyaḥ karomi te //

rāme vā bharate vāhaṃ viśeṣaṃ nopalakṣaye

tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati //

na me paraṃ kiṃcid itas tvayā punaḥ priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam

tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu //

mantharā tv abhyasūyyainām utsṛjyābharaṇaṃ ca tat

uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā //

harṣaṃ kim idam asthāne kṛtavaty asi bāliśe

śokasāgaramadhyastham ātmānaṃ nāvabudhyase //

subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate

yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ //

prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam

upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ //

hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ

aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye //

tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ

rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṃsa ha //

dharmajño gurubhir dāntaḥ kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ

rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato 'rhati //

bhrātṝn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ pitṛvat pālayiṣyati

saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam //

bharataś cāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatāt param

pitṛpaitāmahaṃ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ //

sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare

bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase

kausalyāto 'tiriktaṃ ca sa tu śuśrūṣate hi mām //

kaikeyyā vacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā

dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt //

anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase

śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare //

bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ

rājavaṃśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate //

na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini

sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet //

tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ

sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api //

asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati

anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṃśāc ca vatsale //

sāhaṃ tvadarthe samprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase

sapatnivṛddhau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātum icchasi //

dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam

deśāntaraṃ nāyayitvā lokāntaram athāpi vā //

bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitas tvayā

saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣv api //

goptā hi rāmaṃ saumitrir lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ

aśvinor iva saubhrātraṃ tayor lokeṣu viśrutam //

tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiṃcit kariṣyati

rāmas tu bharate pāpaṃ kuryād iti na saṃśayaḥ //

tasmād rājagṛhād eva vanaṃ gacchatu te sutaḥ

etaddhi rocate mahyaṃ bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava //

evaṃ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati

yadi ced bharato dharmāt pitryaṃ rājyam avāpsyati //

sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ

samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe //

abhidrutam ivāraṇye siṃhena gajayūthapam

pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātum arhasi //

darpān nirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā

rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na yātayet //

yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati

ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje parasya cādyaiva vivāsakāraṇam //

evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā

dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya mantharām idam abravīt //

adya rāmam itaḥ kṣipraṃ vanaṃ prasthāpayāmy aham

yauvarājyena bharataṃ kṣipram evābhiṣecaye //

idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya kenopāyena manthare

bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana //

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī

rāmārtham upahiṃsantī kaikeyīm idam abravīt //

hantedānīṃ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṃ ca me

yathā te bharato rājyaṃ putraḥ prāpsyati kevalam //

śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā mantharāyās tu kaikayī

kiṃcid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt //

kathaya tvaṃ mamopāyaṃ kenopāyena manthare

bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana //

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī

rāmārtham upahiṃsantī kubjā vacanam abravīt //

tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ

agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakṛt //

diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati

vaijayantam iti khyātaṃ puraṃ yatra timidhvajaḥ //

sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ

dadau śakrasya saṃgrāmaṃ devasaṃghair anirjitaḥ //

tasmin mahati saṃgrāme rājā daśarathas tadā

apavāhya tvayā devi saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ //

tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā

tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane //

sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṃ tadā varau

gṛhṇīyām iti tat tena tathety uktaṃ mahātmanā

anabhijñā hy ahaṃ devi tvayaiva kathitaṃ purā //

tau varau yāca bhartāraṃ bharatasyābhiṣecanam

pravrājanaṃ ca rāmasya tvaṃ varṣāṇi caturdaśa //

krodhāgāraṃ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute

śeṣvān antarhitāyāṃ tvaṃ bhūmau malinavāsinī

mā smainaṃ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ //

dayitā tvaṃ sadā bhartur atra me nāsti saṃśayaḥ

tvatkṛte ca mahārājo viśed api hutāśanam //

na tvāṃ krodhayituṃ śakto na kruddhāṃ pratyudīkṣitum

tava priyārthaṃ rājā hi prāṇān api parityajet //

na hy atikramituṃ śaktas tava vākyaṃ mahīpatiḥ

mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ //

maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca

dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ //

yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho 'dadāt

tau smāraya mahābhāge so 'rtho mā tvām atikramet //

yadā tu te varaṃ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ

vyavasthāpya mahārājaṃ tvam imaṃ vṛṇuyā varam //

rāmaṃ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca

bharataḥ kriyatāṃ rājā pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ //

evaṃ pravrājitaś caiva rāmo 'rāmo bhaviṣyati

bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati //

yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati

tena kālena putras te kṛtamūlo bhaviṣyati

saṃgṛhītamanuṣyaś ca suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān //

prāptakālaṃ tu te manye rājānaṃ vītasādhvasā

rāmābhiṣekasaṃkalpān nigṛhya vinivartaya //

anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā

hṛṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt //

kubje tvāṃ nābhijānāmi śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm

pṛthivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye //

tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī

nāhaṃ samavabudhyeyaṃ kubje rājñaś cikīrṣitam //

santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ

tvaṃ padmam iva vātena saṃnatā priyadarśanā //

uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai yāvat skandhāt samunnatam

adhastāc codaraṃ śāntaṃ sunābham iva lajjitam //

jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ raśanādāmaśobhitam

jaṅghe bhṛśam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau //

tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ manthare kṣaumavāsini

agrato mama gacchantī rājahaṃsīva rājase //

tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ rathaghoṇam ivāyatam

matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te //

atra te pratimokṣyāmi mālāṃ kubje hiraṇmayīm

abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṃ gate //

jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari

labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu //

mukhe ca tilakaṃ citraṃ jātarūpamayaṃ śubham

kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca //

paridhāya śubhe vastre devateva cariṣyasi

candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā

gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ garvayantī dviṣajjanam //

tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ

pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṃ sadā mama //

iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt

śayānāṃ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva //

gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate

uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ rājānam anudarśaya //

tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha

krodhāgāraṃ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā //

anekaśatasāhasraṃ muktāhāraṃ varāṅganā

avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca //

tato hemopamā tatra kubjā vākyavaśaṃ gatā

saṃviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt //

iha vā māṃ mṛtāṃ kubje nṛpāyāvedayiṣyasi

vanaṃ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim //

athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī

asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ tadādhiśiśye patiteva kiṃnarī //

udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā

narendrapatnī vimanā babhūva sā tamovṛtā dyaur iva magnatārakā //

ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam

priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī //

tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām

pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ //

sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm

apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale //

kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane

mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām //

parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ

kāmī kamalapattrākṣīm uvāca vanitām idam //

na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam

devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā //

yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu

bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇacetasi

bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī //

santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ

sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini //

kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam

kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam //

avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām

daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiñcanaḥ //

ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ

na te kaṃcid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe //

ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi

yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā //

tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam

paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame //

nāsmi viprakṛtā deva kenacin na vimānitā

abhiprāyas tu me kaścit tam icchāmi tvayā kṛtam //

pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi

atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā //

evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ

tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ //

avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama

manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate //

bhadre hṛdayam apy etad anumṛśyoddharasva me

etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase //

balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi

kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape //

tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ

vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam //

yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca

tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ //

candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ

jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā //

niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ

yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava //

satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ

varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ //

iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca

tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam //

varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate

tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ //

abhiṣekasamārambho rāghavasyopakalpitaḥ

anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām //

nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ

cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ //

bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam

adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane //

tataḥ śrutvā mahārāja kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ

vyathito vilavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ //

asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan

aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ

moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ //

cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ

kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā //

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini

kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā //

sadā te jananītulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ

tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā //

tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā

avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā //

jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam

aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam //

kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam

jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam //

parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam

apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā //

tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā

na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam //

tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye

api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me //

sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto hṛdaye 'timātrayā

papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā //

atadarhaṃ mahārājaṃ śayānam atathocitam

yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam //

anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī

punar ākārayāmāsa tam eva varam aṅganā //

tvaṃ katthase mahārāja satyavādī dṛḍhavrataḥ

mama cemaṃ varaṃ kasmād vidhārayitum icchasi //

evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā

pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṃ vihvalann iva //

mṛte mayi gate rāme vanaṃ manujapuṃgave

hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam //

yadi satyaṃ bravīmy etat tad asatyaṃ bhaviṣyati

akīrtir atulā loke dhruvaṃ paribhavaś ca me //

tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ

astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata //

sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā

rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī //

tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya vṛddho daśaratho nṛpaḥ

vilalāpārtavad duḥkhaṃ gaganāsaktalocanaḥ //

na prabhātaṃ tvayecchāmi mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ

atha vā gamyatāṃ śīghraṃ nāham icchāmi nirghṛṇām

nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ yat kṛte vyasanaṃ mahat //

evam uktvā tato rājā kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ

prasādayāmāsa punaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt //

sādhuvṛttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ

prasādaḥ kriyatāṃ devi bhadre rājño viśeṣataḥ //

śūnyena khalu suśroṇi mayedaṃ samudāhṛtam

kuru sādhu prasādaṃ me bāle sahṛdayā hy asi //

viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ

śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam //

tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm

samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ //

putraśokārditaṃ pāpā visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi

viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt //

pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ mama saṃśrutya saṃśravam

śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi //

āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ dharmaṃ dharmavido janāḥ

satyam āśritya hi mayā tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ //

saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ

pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām //

tathā hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage

yācamāne svake netre uddhṛtyāvimanā dadau //

saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ maryādāṃ satyam anvitaḥ

satyānurodhāt samaye velāṃ svāṃ nātivartate //

samayaṃ ca mamāryemaṃ yadi tvaṃ na kariṣyasi

agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam //

evaṃ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā

nāśakat pāśam unmoktuṃ balir indrakṛtaṃ yathā //

udbhrāntahṛdayaś cāpi vivarṇavadano 'bhavat

sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṃ yathā //

vihvalābhyāṃ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ

kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya kaikeyīm idam abravīt //

yas te mantrakṛtaḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhṛtaḥ

taṃ tyajāmi svajaṃ caiva tava putraṃ saha tvayā //

tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṃ punaḥ

uvāca paruṣaṃ vākyaṃ vākyajñā roṣamūrchitā //

kim idaṃ bhāṣase rājan vākyaṃ gararujopamam

ānāyayitum akliṣṭaṃ putraṃ rāmam ihārhasi //

sthāpya rājye mama sutaṃ kṛtvā rāmaṃ vanecaram

niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā kṛtakṛtyo bhaviṣyasi //

sa nunna iva tīkṣṇeṇa pratodena hayottamaḥ

rājā pracodito 'bhīkṣṇaṃ kaikeyīm idam abravīt //

dharmabandhena baddho 'smi naṣṭā ca mama cetanā

jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ draṣṭum icchāmi dhārmikam //

iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram

svayam evābravīt sūtaṃ gaccha tvaṃ rāmam ānaya //

tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ sannaharṣaḥ sutaṃ prati

śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ //

sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam

pragṛhītāñjaliḥ kiṃcit tasmād deśād apākraman //

yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ

tadā sumantraṃ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha //

sumantra rāmaṃ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram

sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ hṛdayena nananda ca //

sumantraś cintayāmāsa tvaritaṃ coditas tayā

vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit //

iti sūto matiṃ kṛtvā harṣeṇa mahatā punaḥ

nirjagāma mahātejā rāghavasya didṛkṣayā //

tataḥ purastāt sahasā vinirgato mahīpatīn dvāragatān vilokayan

dadarśa paurān vividhān mahādhanān upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān //

te tu tāṃ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ

upatasthur upasthānaṃ saharājapurohitāḥ //

amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca

rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṃgatāḥ //

udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate 'hani

abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam //

kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam

rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvatā vyāghracarmaṇā //

gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṃgamād āhṛtaṃ jalam

yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca //

prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ

tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ //

kṣaudraṃ dadhighṛtaṃ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ

salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ

padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā //

candrāṃśuvikacaprakhyaṃ pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam

sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam //

candramaṇḍalasaṃkāśam ātapatraṃ ca pāṇḍuram

sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad abhiṣekapuraskṛtam //

pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ

prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate //

aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ

vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare //

ikṣvākūṇāṃ yathā rājye saṃbhriyetābhiṣecanam

tathā jātīyam ādāya rājaputrābhiṣecanam //

te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim

apaśyanto 'bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet //

na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ

yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ //

iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn

abravīt tān idaṃ sarvān sumantro rājasatkṛtaḥ //

ayaṃ pṛcchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham

rājñaḥ saṃpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam //

ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit

āśirbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam //

gatā bhagavatī rātrir ahaḥ śivam upasthitam

budhyasva nṛpaśārdūla kuru kāryam anantaram //

brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nṛpa

darśanaṃ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava //

stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ sumantraṃ mantrakovidam

pratibudhya tato rājā idaṃ vacanam abravīt //

na caiva saṃprasupto 'ham ānayed āśu rāghavam

iti rājā daśarathaḥ sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ //

sa rājavacanaṃ śrutvā śirasā pratipūjya tam

nirjagāma nṛpāvāsān manyamānaḥ priyaṃ mahat //

prapanno rājamārgaṃ ca patākādhvajaśobhitam

sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ //

tato dadarśa ruciraṃ kailāsasadṛśaprabham

rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham //

mahākapāṭapihitaṃ vitardiśataśobhitam

kāñcanapratimaikāgraṃ maṇividrumatoraṇam //

śāradābhraghanaprakhyaṃ dīptaṃ meruguhopamam

dāmabhir varamālyānāṃ sumahadbhir alaṃkṛtam //

sa vājiyuktena rathena sārathir narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan

tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ //

tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ mahāvimānottamaveśmasaṃghavat

avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam //

sa tadantaḥpuradvāraṃ samatītya janākulam

praviviktāṃ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit //

prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ

apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām //

tatra kāṣāyiṇo vṛddhān vetrapāṇīn svalaṃkṛtān

dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān //

te samīkṣya samāyāntaṃ rāmapriyacikīrṣavaḥ

sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire //

prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṃ pituḥ

tatraivānāyayāmāsa rāghavaḥ priyakāmyayā //

taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam

dadarśa sūtaḥ paryaṅke sauvarṇe sottaracchade //

varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā

anuliptaṃ parārdhyena candanena paraṃtapam //

sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā

upetaṃ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṃ yathā //

taṃ tapantam ivādityam upapannaṃ svatejasā

vavande varadaṃ bandī niyamajño vinītavat //

prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā vihāraśayanāsane

rājaputram uvācedaṃ sumantro rājasatkṛtaḥ //

kausalyā suprabhā deva pitā tvāṃ draṣṭum icchati

mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṃ tatra māciram //

evam uktas tu saṃhṛṣṭo narasiṃho mahādyutiḥ

tataḥ saṃmānayāmāsa sītām idam uvāca ha //

devi devaś ca devī ca samāgamya madantare

mantrayete dhruvaṃ kiṃcid abhiṣecanasaṃhitam //

lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ priyakāmā sudakṣiṇā

saṃcodayati rājānaṃ madarthaṃ madirekṣaṇā //

yādṛśī pariṣat tatra tādṛśo dūta āgataḥ

dhruvam adyaiva māṃ rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati //

hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatim

saha tvaṃ parivāreṇa sukham āsva ramasva ca //

patisaṃmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā

ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī //

sa sarvān arthino dṛṣṭvā sametya pratinandya ca

tataḥ pāvakasaṃkāśam āruroha rathottamam //

muṣṇantam iva cakṣūṃṣi prabhayā hemavarcasam

kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṃ paramavājibhiḥ //

hariyuktaṃ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam

prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā //

sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan

niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ //

chattracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ

jugopa bhrātaraṃ bhrātā ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ //

tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata

tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ //

sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ śuśrāva lokasya samāgatasya

ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ prahṛṣṭarūpasya pure janasya //

eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya rājaprasādād vipulāṅgam iṣyan

ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā

lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya //

sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ

mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau //

kareṇumātaṃgarathāśvasaṃkulaṃ mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram

prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham //

sa rāmo ratham āsthāya samprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ

apaśyan nagaraṃ śrīmān nānājanasamākulam //

sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam

rājamārgaṃ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam //

śobhamānam asaṃbādhaṃ taṃ rājapatham uttamam

saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api //

āśīrvādān bahūñ śṛṇvan suhṛdbhiḥ samudīritān

yathārhaṃ cāpi sampūjya sarvān eva narān yayau //

pitāmahair ācaritaṃ tathaiva prapitāmahaiḥ

adyopādāya taṃ mārgam abhiṣikto 'nupālaya //

yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ

tataḥ sukhataraṃ sarve rāme vatsyāma rājani //

alam adya hi bhuktena paramārthair alaṃ ca naḥ

yathā paśyāma niryāntaṃ rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam //

ato hi na priyataraṃ nānyat kiṃcid bhaviṣyati

yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ //

etāś cānyāś ca suhṛdām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ

ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan yayau rāmo mahāpatham //

na hi tasmān manaḥ kaścic cakṣuṣī vā narottamāt

naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte 'pi rāghave //

sarveṣāṃ sa hi dharmātmā varṇānāṃ kurute dayām

caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ tena te tam anuvratāḥ //

sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam

rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan //

sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ

saṃnivartya janaṃ sarvaṃ śuddhāntaḥpuram abhyagāt //

tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje

pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ //

sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe

kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā //

sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat

tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ //

rāmety uktvā ca vacanaṃ bāṣpaparyākulekṣaṇaḥ

śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum //

tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham

rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam //

indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam

niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasam //

ūrmimālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram

upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā //

acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan

babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi //

cintayāmāsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ

kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati //

anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati

tasya mām adya samprekṣya kimāyāsaḥ pravartate //

sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ

kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt //

kaccin mayā nāparādham ajñānād yena me pitā

kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya //

vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate

śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate

saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham //

kaccin na kiṃcid bharate kumāre priyadarśane

śatrughne vā mahāsattve mātṝṇāṃ vā mamāśubham //

atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ

muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe //

yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ

kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate //

kaccit te paruṣaṃ kiṃcid abhimānāt pitā mama

ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ //

etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ

kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe //

ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake

bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave

niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca //

tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam

kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate //

tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam

uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam //

purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava

rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe //

tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam

gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava //

yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi

ātmānaṃ ca naraśreṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu //

sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam

tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca //

sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ

abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa //

bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām

nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām //

tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam

śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt //

evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ

jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan //

idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ

nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ //

manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ

yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ //

hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca

niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam //

alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me

svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam //

ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca

hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ //

kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ

tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan //

tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ

vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati //

gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ

bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt //

daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ

avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa //

sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikeyī

prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayāmāsa rāghavam //

evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ

bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ //

tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam

rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi //

vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate

naitat kiṃcin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām //

yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran

pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā //

dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ

mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite //

rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ

kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ //

tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram

śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt //

nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe

viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam //

yad atrabhavataḥ kiṃcic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā

prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat //

na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃcid asti mahattaram

yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā //

anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham

vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa //

na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃcid āśaṃsase guṇam

yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī //

yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham

tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam //

bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā

tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ //

sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā

śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam //

vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā

kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ //

sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam

niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam //

taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha

lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ //

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam

śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan //

na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati

lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā //

na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām

sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā //

dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca

praviveśātmavān veśma mātur apriyaśaṃsivān //

praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām

na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā //

rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ

jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī //

so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam

upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn //

praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ

brāhmaṇān vedasampannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān //

praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ

striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ //

vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ

nyavedayanta tvaritā rāmamātuḥ priyaṃ tadā //

kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā

prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī //

sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā

agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā //

praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham

dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam //

sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam

abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍabā yathā //

tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ

kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ //

vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām

prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule //

satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava

adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati //

mātaraṃ rāghavaḥ kiṃcit prasāryāñjalim abravīt

sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ //

devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam

idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca //

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane

madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam //

bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati

māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasam //

tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva

rāmas tūtthāpayāmāsa mātaraṃ gatacetasam //

upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍabām iva vāhitām

pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vimamarśa ca pāṇinā //

sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā

uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe //

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava

na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā //

eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ

aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate //

na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe

api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā //

sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām

ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī

ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati //

tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā

kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me //

yo hi māṃ sevate kaścid atha vāpy anuvartate

kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate //

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava

atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam //

upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ

duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā //

sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate

prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā //

mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama

yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva //

sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate

anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate //

idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi

tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare //

yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaścid guruduḥkhakarśitaḥ

gatāham adyaiva paretasaṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai //

bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam

vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī //

tathā tu vilapantīṃ tāṃ kausalyāṃ rāmamātaram

uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadṛśaṃ vacaḥ //

na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam

tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet striyā vākyavaśaṃ gataḥ //

viparītaś ca vṛddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ

nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ //

nāsyāparādhaṃ paśyāmi nāpi doṣaṃ tathāvidham

yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ //

na taṃ paśyāmy ahaṃ loke parokṣam api yo naraḥ

amitro 'pi nirasto 'pi yo 'sya doṣam udāharet //

devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ ripūṇām api vatsalam

avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ tyajet putram akāraṇāt //

tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ

putraḥ ko hṛdaye kuryād rājavṛttam anusmaran //

yāvad eva na jānāti kaścid artham imaṃ naraḥ

tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṃ kuru śāsanam //

mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava

kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ //

nirmanuṣyām imāṃ sarvām ayodhyāṃ manujarṣabha

kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye //

bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati

sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate //

tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam

kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ bharatāyāriśāsana //

anurakto 'smi bhāvena bhrātaraṃ devi tattvataḥ

satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape //

dīptam agnim araṇyaṃ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate

praviṣṭaṃ tatra māṃ devi tvaṃ pūrvam avadhāraya //

harāmi vīryād duḥkhaṃ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ

devī paśyatu me vīryaṃ rāghavaś caiva paśyatu //

etat tu vacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ

uvāca rāmaṃ kausalyā rudantī śokalālasā //

bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā

yad atrānantaraṃ tat tvaṃ kuruṣva yadi rocate //

na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam

vihāya śokasaṃtaptāṃ gantum arhasi mām itaḥ //

dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṃ caritum icchasi

śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ cara dharmam anuttamam //

śuśrūṣur jananīṃ putra svagṛhe niyato vasan

pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṃ gataḥ //

yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham

tvāṃ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam //

tvadviyogān na me kāryaṃ jīvitena sukhena vā

tvayā saha mama śreyas tṛṇānām api bhakṣaṇam //

yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ tyaktvā māṃ śokalālasām

ahaṃ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum //

tatas tvaṃ prāpsyase putra nirayaṃ lokaviśrutam

brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṃ patiḥ //

vilapantīṃ tathā dīnāṃ kausalyāṃ jananīṃ tataḥ

uvāca rāmo dharmātmā vacanaṃ dharmasaṃhitam //

nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ samatikramituṃ mama

prasādaye tvāṃ śirasā gantum icchāmy ahaṃ vanam //

ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ kurvatā vratacāriṇā

gaur hatā jānatā dharmaṃ kaṇḍunāpi vipaścitā //

asmākaṃ ca kule pūrvaṃ sagarasyājñayā pituḥ

khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ //

jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam

kṛttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā //

na khalv etan mayaikena kriyate pitṛśāsanam

pūrvair ayam abhipreto gato mārgo 'nugamyate //

tad etat tu mayā kāryaṃ kriyate bhuvi nānyathā

pitur hi vacanaṃ kurvan na kaścin nāma hīyate //

tām evam uktvā jananīṃ lakṣmaṇaṃ punar abravīt

tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam

abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca //

dharmo hi paramo loke dharme satyaṃ pratiṣṭhitam

dharmasaṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam //

saṃśrutya ca pitur vākyaṃ mātur vā brāhmaṇasya vā

na kartavyaṃ vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā //

so 'haṃ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum

pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ //

tad enāṃ visṛjānāryāṃ kṣatradharmāśritāṃ matim

dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ madbuddhir anugamyatām //

tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ

uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ prāñjaliḥ śirasānataḥ //

anumanyasva māṃ devi gamiṣyantam ito vanam

śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me

tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṃ purīm //

yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam

adīrghakāle na tu devi jīvite vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ //

prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān

athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam //

atha taṃ vyathayā dīnaṃ saviśeṣam amarṣitam

śvasantam iva nāgendraṃ roṣavisphāritekṣaṇam //

āsādya rāmaḥ saumitriṃ suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam

uvācedaṃ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān //

saumitre yo 'bhiṣekārthe mama sambhārasambhramaḥ

abhiṣekanivṛttyarthe so 'stu sambhārasambhramaḥ //

yasyā madabhiṣekārthaṃ mānasaṃ paritapyate

mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru //

tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ muhūrtam api notsahe

manasi pratisaṃjātaṃ saumitre 'ham upekṣitum //

na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ smarāmīha kadācana

mātṝṇāṃ vā pitur vāhaṃ kṛtam alpaṃ ca vipriyam //

satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca nityaṃ satyaparākramaḥ

paralokabhayād bhīto nirbhayo 'stu pitā mama //

tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṃhṛte

satyaṃ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām //

abhiṣekavidhānaṃ tu tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa

anvag evāham icchāmi vanaṃ gantum itaḥ punaḥ //

mama pravrājanād adya kṛtakṛtyā nṛpātmajā

sutaṃ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ //

mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi

gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham //

buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ manaś ca susamāhitam

tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ pravrajiṣyāmi māciram //

kṛtāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane

rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane //

kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṃ syān mama pīḍane

yadi bhāvo na daivo 'yaṃ kṛtāntavihito bhavet //

jānāsi hi yathā saumya na mātṛṣu mamāntaram

bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā tasyā mayi sute 'pi vā //

so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ

ugrair vākyair ahaṃ tasyā nānyad daivāt samarthaye //

kathaṃ prakṛtisampannā rājaputrī tathāguṇā

brūyāt sā prākṛteva strī matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau //

yad acintyaṃ tu tad daivaṃ bhūteṣv api na hanyate

vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca patito hi viparyayaḥ //

kaścid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān

yasya na grahaṇaṃ kiṃcit karmaṇo 'nyatra dṛśyate //

sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau

yasya kiṃcit tathā bhūtaṃ nanu daivasya karma tat //

vyāhate 'py abhiṣeke me paritāpo na vidyate

tasmād aparitāpaḥ saṃs tvam apy anuvidhāya mām

pratisaṃhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṃ kriyām //

na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā

daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ jānāsi daivaṃ ca tathā prabhāvam //

iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ

śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ //

tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabhaḥ

niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ //

tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā

babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham //

agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ

tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām //

agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt

asthāne sambhramo yasya jāto vai sumahān ayam //

dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā

kathaṃ hy etad asambhrāntas tvadvidho vaktum arhati //

yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ

kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi //

pāpayos tu kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate

santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase //

lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam

yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate

sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi //

yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam

tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate //

viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate

vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate //

daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum

na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati //

drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca

daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati //

adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ

yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam //

atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam

pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye //

lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam

na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā //

yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ

araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā //

ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava

abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate //

madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā

prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama //

ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram

āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi //

pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate

prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane //

sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā

naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani //

pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk

rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram //

maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava

aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt //

na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me

nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ //

amitradamanārthaṃ me sarvam etac catuṣṭayam

na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ yaḥ syāc chatrur mato mama //

asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā

pragṛhītena vai śatruṃ vajriṇaṃ vā na kalpaye //

khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me

hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī //

khaḍgadhārā hatā me 'dya dīpyamānā ivādrayaḥ

patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ //

baddhagodhāṅgulitrāṇe pragṛhītaśarāsane

kathaṃ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṃ mayi sthite //

bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān

viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān nṛvājigajamarmasu //

adya me 'straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati

rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ prabhutvaṃ ca tava prabho //

adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca

vasūnāṃ ca vimokṣasya suhṛdāṃ pālanasya ca //

anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ

abhiṣecanavighnasya kartṝṇāṃ te nivāraṇe //

bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ

yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ //

vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ

uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ //

taṃ samīkṣya tv avahitaṃ pitur nirdeśapālane

kausalyā bāṣpasaṃruddhā vaco dharmiṣṭham abravīt //

adṛṣṭaduḥkho dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ

mayi jāto daśarathāt katham uñchena vartayet //

yasya bhṛtyāś ca dāsāś ca mṛṣṭāny annāni bhuñjate

kathaṃ sa bhokṣyate nātho vane mūlaphalāny ayam //

ka etacchraddadhecchrutvā kasya vā na bhaved bhayam

guṇavān dayito rājño rāghavo yad vivāsyate //

tvayā vihīnām iha māṃ śokāgnir atulo mahān

pradhakṣyati yathā kakṣaṃ citrabhānur himātyaye //

kathaṃ hi dhenuḥ svaṃ vatsaṃ gacchantaṃ nānugacchati

ahaṃ tvānugamiṣyāmi yatra putra gamiṣyasi //

tathā nigaditaṃ mātrā tad vākyaṃ puruṣarṣabhaḥ

śrutvā rāmo 'bravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām //

kaikeyyā vañcito rājā mayi cāraṇyam āśrite

bhavatyā ca parityakto na nūnaṃ vartayiṣyati //

bhartuḥ kila parityāgo nṛśaṃsaḥ kevalaṃ striyāḥ

sa bhavatyā na kartavyo manasāpi vigarhitaḥ //

yāvaj jīvati kākutsthaḥ pitā me jagatīpatiḥ

śuśrūṣā kriyatāṃ tāvat sa hi dharmaḥ sanātanaḥ //

evam uktā tu rāmeṇa kausalyā śubhadarśanā

tathety uvāca suprītā rāmam akliṣṭakāriṇam //

evam uktas tu vacanaṃ rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ

bhūyas tām abravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām //

mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ

rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ //

imāni tu mahāraṇye vihṛtya nava pañca ca

varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacane tava //

evam uktā priyaṃ putraṃ bāṣpapūrṇānanā tadā

uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā //

āsāṃ rāma sapatnīnāṃ vastuṃ madhye na me kṣamam

naya mām api kākutstha vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā

yadi te gamane buddhiḥ kṛtā pitur apekṣayā //

tāṃ tathā rudatīṃ rāmo rudan vacanam abravīt

jīvantyā hi striyā bhartā daivataṃ prabhur eva ca

bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ //

bharataś cāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ

bhavatīm anuvarteta sa hi dharmarataḥ sadā //

yathā mayi tu niṣkrānte putraśokena pārthivaḥ

śramaṃ nāvāpnuyāt kiṃcid apramattā tathā kuru //

vratopavāsaniratā yā nārī paramottamā

bhartāraṃ nānuvarteta sā ca pāpagatir bhavet //

śuśrūṣām eva kurvīta bhartuḥ priyahite ratā

eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭo loke vede śrutaḥ smṛtaḥ //

pūjyās te matkṛte devi brāhmaṇāś caiva suvratāḥ

evaṃ kālaṃ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī //

prāpsyase paramaṃ kāmaṃ mayi pratyāgate sati

yadi dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dhārayiṣyati jīvitam //

evam uktā tu rāmeṇa bāṣpaparyākulekṣaṇā

kausalyā putraśokārtā rāmaṃ vacanam abravīt

gaccha putra tvam ekāgro bhadraṃ te 'stu sadā vibho //

tathā hi rāmaṃ vanavāsaniścitaṃ samīkṣya devī parameṇa cetasā

uvāca rāmaṃ śubhalakṣaṇaṃ vaco babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī //

sāpanīya tam āyāsam upaspṛśya jalaṃ śuci

cakāra mātā rāmasya maṅgalāni manasvinī //

svasti sādhyāś ca viśve ca marutaś ca maharṣayaḥ

svasti dhātā vidhātā ca svasti pūṣā bhago 'ryamā //

ṛtavaś caiva pakṣāś ca māsāḥ saṃvatsarāḥ kṣapāḥ

dināni ca muhūrtāś ca svasti kurvantu te sadā //

smṛtir dhṛtiś ca dharmaś ca pāntu tvāṃ putra sarvataḥ

skandaś ca bhagavān devaḥ somaś ca sabṛhaspatiḥ //

saptarṣayo nāradaś ca te tvāṃ rakṣantu sarvataḥ

nakṣatrāṇi ca sarvāṇi grahāś ca sahadevatāḥ

mahāvanāni carato muniveṣasya dhīmataḥ //

plavagā vṛścikā daṃśā maśakāś caiva kānane

sarīsṛpāś ca kīṭāś ca mā bhūvan gahane tava //

mahādvipāś ca siṃhāś ca vyāghrā ṛkṣāś ca daṃṣṭriṇaḥ

mahiṣāḥ śṛṅgiṇo raudrā na te druhyantu putraka //

nṛmāṃsabhojanā raudrā ye cānye sattvajātayaḥ

mā ca tvāṃ hiṃsiṣuḥ putra mayā sampūjitās tv iha //

āgamās te śivāḥ santu sidhyantu ca parākramāḥ

sarvasampattayo rāma svastimān gaccha putraka //

svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ

sarvebhyaś caiva devebhyo ye ca te paripanthinaḥ //

sarvalokaprabhur brahmā bhūtabhartā tatharṣayaḥ

ye ca śeṣāḥ surās te tvāṃ rakṣantu vanavāsinam //

iti mālyaiḥ suragaṇān gandhaiś cāpi yaśasvinī

stutibhiś cānurūpābhir ānarcāyatalocanā //

yan maṅgalaṃ sahasrākṣe sarvadevanamaskṛte

vṛtranāśe samabhavat tat te bhavatu maṅgalam //

yan maṅgalaṃ suparṇasya vinatākalpayat purā

amṛtaṃ prārthayānasya tat te bhavatu maṅgalam //

oṣadhīṃ cāpi siddhārthāṃ viśalyakaraṇīṃ śubhām

cakāra rakṣāṃ kausalyā mantrair abhijajāpa ca //

ānamya mūrdhni cāghrāya pariṣvajya yaśasvinī

avadat putra siddhārtho gaccha rāma yathāsukham //

arogaṃ sarvasiddhārtham ayodhyāṃ punar āgatam

paśyāmi tvāṃ sukhaṃ vatsa susthitaṃ rājaveśmani //

mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ

abhiprayātasya vanaṃ cirāya te hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava //

itīva cāśrupratipūrṇalocanā samāpya ca svastyayanaṃ yathāvidhi

pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje //

tathā tu devyā sa kṛtapradakṣiṇo nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ

jagāma sītānilayaṃ mahāyaśāḥ sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā //

abhivādya tu kausalyāṃ rāmaḥ samprasthito vanam

kṛtasvastyayano mātrā dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ //

virājayan rājasuto rājamārgaṃ narair vṛtam

hṛdayāny āmamantheva janasya guṇavattayā //

vaidehī cāpi tat sarvaṃ na śuśrāva tapasvinī

tad eva hṛdi tasyāś ca yauvarājyābhiṣecanam //

devakāryaṃ sma sā kṛtvā kṛtajñā hṛṣṭacetanā

abhijñā rājadharmāṇāṃ rājaputraṃ pratīkṣate //

praviveśātha rāmas tu svaveśma suvibhūṣitam

prahṛṣṭajanasampūrṇaṃ hriyā kiṃcid avāṅmukhaḥ //

atha sītā samutpatya vepamānā ca taṃ patim

apaśyac chokasaṃtaptaṃ cintāvyākulitendriyam //

vivarṇavadanaṃ dṛṣṭvā taṃ prasvinnam amarṣaṇam

āha duḥkhābhisaṃtaptā kim idānīm idaṃ prabho //

adya bārhaspataḥ śrīmān yuktaḥ puṣyo na rāghava

procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ kena tvam asi durmanāḥ //

na te śataśalākena jalaphenanibhena ca

āvṛtaṃ vadanaṃ valgu chattreṇābhivirājate //

vyajanābhyāṃ ca mukhyābhyāṃ śatapattranibhekṣaṇam

candrahaṃsaprakāśābhyāṃ vījyate na tavānanam //

vāgmino bandinaś cāpi prahṛṣṭās tvāṃ nararṣabha

stuvanto nādya dṛśyante maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ //

na te kṣaudraṃ ca dadhi ca brāhmaṇā vedapāragāḥ

mūrdhni mūrdhāvasiktasya dadhati sma vidhānataḥ //

na tvāṃ prakṛtayaḥ sarvā śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ

anuvrajitum icchanti paurajānapadās tathā //

caturbhir vegasampannair hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ

mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ kiṃ na gacchati te 'grataḥ //

na hastī cāgrataḥ śrīmāṃs tava lakṣaṇapūjitaḥ

prayāṇe lakṣyate vīra kṛṣṇameghagiriprabhaḥ //

na ca kāñcanacitraṃ te paśyāmi priyadarśana

bhadrāsanaṃ puraskṛtya yāntaṃ vīrapuraḥsaram //

abhiṣeko yadā sajjaḥ kim idānīm idaṃ tava

apūrvo mukhavarṇaś ca na praharṣaś ca lakṣyate //

itīva vilapantīṃ tāṃ provāca raghunandanaḥ

sīte tatrabhavāṃs tātaḥ pravrājayati māṃ vanam //

kule mahati sambhūte dharmajñe dharmacāriṇi

śṛṇu jānaki yenedaṃ krameṇābhyāgataṃ mama //

rājñā satyapratijñena pitrā daśarathena me

kaikeyyai prītamanasā purā dattau mahāvarau //

tayādya mama sajje 'sminn abhiṣeke nṛpodyate

pracoditaḥ sa samayo dharmeṇa pratinirjitaḥ //

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyaṃ daṇḍake mayā

pitrā me bharataś cāpi yauvarājye niyojitaḥ

so 'haṃ tvām āgato draṣṭuṃ prasthito vijanaṃ vanam //

bharatasya samīpe te nāhaṃ kathyaḥ kadācana

ṛddhiyuktā hi puruṣā na sahante parastavam

tasmān na te guṇāḥ kathyā bharatasyāgrato mama //

nāpi tvaṃ tena bhartavyā viśeṣeṇa kadācana

anukūlatayā śakyaṃ samīpe tasya vartitum //

ahaṃ cāpi pratijñāṃ tāṃ guroḥ samanupālayan

vanam adyaiva yāsyāmi sthirā bhava manasvini //

yāte ca mayi kalyāṇi vanaṃ muniniṣevitam

vratopavāsaratayā bhavitavyaṃ tvayānaghe //

kālyam utthāya devānāṃ kṛtvā pūjāṃ yathāvidhi

vanditavyo daśarathaḥ pitā mama nareśvaraḥ //

mātā ca mama kausalyā vṛddhā saṃtāpakarśitā

dharmam evāgrataḥ kṛtvā tvattaḥ sammānam arhati //

vanditavyāś ca te nityaṃ yāḥ śeṣā mama mātaraḥ

snehapraṇayasambhogaiḥ samā hi mama mātaraḥ //

bhrātṛputrasamau cāpi draṣṭavyau ca viśeṣataḥ

tvayā lakṣmaṇaśatrughnau prāṇaiḥ priyatarau mama //

vipriyaṃ na ca kartavyaṃ bharatasya kadācana

sa hi rājā prabhuś caiva deśasya ca kulasya ca //

ārādhitā hi śīlena prayatnaiś copasevitāḥ

rājānaḥ samprasīdanti prakupyanti viparyaye //

aurasān api putrān hi tyajanty ahitakāriṇaḥ

samarthān sampragṛhṇanti janān api narādhipāḥ //

ahaṃ gamiṣyāmi mahāvanaṃ priye tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini

yathā vyalīkaṃ kuruṣe na kasyacit tathā tvayā kāryam idaṃ vaco mama //

evam uktā tu vaidehī priyārhā priyavādinī

praṇayād eva saṃkruddhā bhartāram idam abravīt //

āryaputra pitā mātā bhrātā putras tathā snuṣā

svāni puṇyāni bhuñjānāḥ svaṃ svaṃ bhāgyam upāsate //

bhartur bhāgyaṃ tu bhāryaikā prāpnoti puruṣarṣabha

ataś caivāham ādiṣṭā vane vastavyam ity api //

na pitā nātmajo nātmā na mātā na sakhījanaḥ

iha pretya ca nārīṇāṃ patir eko gatiḥ sadā //

yadi tvaṃ prasthito durgaṃ vanam adyaiva rāghava

agratas te gamiṣyāmi mṛdnantī kuśakaṇṭakān //

īrṣyāroṣau bahiṣkṛtya bhuktaśeṣam ivodakam

naya māṃ vīra viśrabdhaḥ pāpaṃ mayi na vidyate //

prāsādāgrair vimānair vā vaihāyasagatena vā

sarvāvasthāgatā bhartuḥ pādacchāyā viśiṣyate //

anuśiṣṭāsmi mātrā ca pitrā ca vividhāśrayam

nāsmi samprati vaktavyā vartitavyaṃ yathā mayā //

sukhaṃ vane nivatsyāmi yathaiva bhavane pituḥ

acintayantī trīṃl lokāṃś cintayantī pativratam //

śuśrūṣamāṇā te nityaṃ niyatā brahmacāriṇī

saha raṃsye tvayā vīra vaneṣu madhugandhiṣu //

tvaṃ hi kartuṃ vane śakto rāma samparipālanam

anyasyāpi janasyeha kiṃ punar mama mānada //

phalamūlāśanā nityaṃ bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ

na te duḥkhaṃ kariṣyāmi nivasantī saha tvayā //

icchāmi saritaḥ śailān palvalāni vanāni ca

draṣṭuṃ sarvatra nirbhītā tvayā nāthena dhīmatā //

haṃsakāraṇḍavākīrṇāḥ padminīḥ sādhupuṣpitāḥ

iccheyaṃ sukhinī draṣṭuṃ tvayā vīreṇa saṃgatā //

saha tvayā viśālākṣa raṃsye paramanandinī

evaṃ varṣasahasrāṇāṃ śataṃ vāhaṃ tvayā saha //

svarge 'pi ca vinā vāso bhavitā yadi rāghava

tvayā mama naravyāghra nāhaṃ tam api rocaye //

ahaṃ gamiṣyāmi vanaṃ sudurgamaṃ mṛgāyutaṃ vānaravāraṇair yutam

vane nivatsyāmi yathā pitur gṛhe tavaiva pādāv upagṛhya saṃmatā //

ananyabhāvām anuraktacetasaṃ tvayā viyuktāṃ maraṇāya niścitām

nayasva māṃ sādhu kuruṣva yācanāṃ na te mayāto gurutā bhaviṣyati //

tathā bruvāṇām api dharmavatsalo na ca sma sītāṃ nṛvaro ninīṣati

uvāca caināṃ bahu saṃnivartane vane nivāsasya ca duḥkhitāṃ prati //

sa evaṃ bruvatīṃ sītāṃ dharmajño dharmavatsalaḥ

nivartanārthe dharmātmā vākyam etad uvāca ha //

sīte mahākulīnāsi dharme ca niratā sadā

ihācara svadharmaṃ tvaṃ mā yathā manasaḥ sukham //

sīte yathā tvāṃ vakṣyāmi tathā kāryaṃ tvayābale

vane doṣā hi bahavo vadatas tān nibodha me //

sīte vimucyatām eṣā vanavāsakṛtā matiḥ

bahudoṣaṃ hi kāntāraṃ vanam ity abhidhīyate //

hitabuddhyā khalu vaco mayaitad abhidhīyate

sadā sukhaṃ na jānāmi duḥkham eva sadā vanam //

girinirjharasambhūtā girikandaravāsinām

siṃhānāṃ ninadā duḥkhāḥ śrotuṃ duḥkham ato vanam //

supyate parṇaśayyāsu svayaṃ bhagnāsu bhūtale

rātriṣu śramakhinnena tasmād duḥkhataraṃ vanam //

upavāsaś ca kartavyo yathāprāṇena maithili

jaṭābhāraś ca kartavyo valkalāmbaradhāriṇā //

atīva vātas timiraṃ bubhukṣā cātra nityaśaḥ

bhayāni ca mahānty atra tato duḥkhataraṃ vanam //

sarīsṛpāś ca bahavo bahurūpāś ca bhāmini

caranti pṛthivīṃ darpād ato duḥkhataraṃ vanam //

nadīnilayanāḥ sarpā nadīkuṭilagāminaḥ

tiṣṭhanty āvṛtya panthānam ato duḥkhataraṃ vanam //

pataṃgā vṛścikāḥ kīṭā daṃśāś ca maśakaiḥ saha

bādhante nityam abale sarvaṃ duḥkham ato vanam //

drumāḥ kaṇṭakinaś caiva kuśakāśāś ca bhāmini

vane vyākulaśākhāgrās tena duḥkhataraṃ vanam //

tad alaṃ te vanaṃ gatvā kṣamaṃ na hi vanaṃ tava

vimṛśann iha paśyāmi bahudoṣataraṃ vanam //

vanaṃ tu netuṃ na kṛtā matis tadā babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā

na tasya sītā vacanaṃ cakāra tat tato 'bravīd rāmam idaṃ suduḥkhitā //

etat tu vacanaṃ śrutvā sītā rāmasya duḥkhitā

prasaktāśrumukhī mandam idaṃ vacanam abravīt //

ye tvayā kīrtitā doṣā vane vastavyatāṃ prati

guṇān ity eva tān viddhi tava snehapuraskṛtān //

tvayā ca saha gantavyaṃ mayā gurujanājñayā

tvadviyogena me rāma tyaktavyam iha jīvitam //

na ca māṃ tvatsamīpasthām api śaknoti rāghava

surāṇām īśvaraḥ śakraḥ pradharṣayitum ojasā //

patihīnā tu yā nārī na sā śakṣyati jīvitum

kāmam evaṃvidhaṃ rāma tvayā mama vidarśitam //

atha cāpi mahāprājña brāhmaṇānāṃ mayā śrutam

purā pitṛgṛhe satyaṃ vastavyaṃ kila me vane //

lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ śrutvāhaṃ vacanaṃ gṛhe

vanavāsakṛtotsāhā nityam eva mahābala //

ādeśo vanavāsasya prāptavyaḥ sa mayā kila

sā tvayā saha tatrāhaṃ yāsyāmi priya nānyathā //

kṛtādeśā bhaviṣyāmi gamiṣyāmi saha tvayā

kālaś cāyaṃ samutpannaḥ satyavāg bhavatu dvijaḥ //

vanavāse hi jānāmi duḥkhāni bahudhā kila

prāpyante niyataṃ vīra puruṣair akṛtātmabhiḥ //

kanyayā ca pitur gehe vanavāsaḥ śruto mayā

bhikṣiṇyāḥ sādhuvṛttāyā mama mātur ihāgrataḥ //

prasāditaś ca vai pūrvaṃ tvaṃ vai bahuvidhaṃ prabho

gamanaṃ vanavāsasya kāṅkṣitaṃ hi saha tvayā //

kṛtakṣaṇāhaṃ bhadraṃ te gamanaṃ prati rāghava

vanavāsasya śūrasya caryā hi mama rocate //

śuddhātman premabhāvād dhi bhaviṣyāmi vikalmaṣā

bhartāram anugacchantī bhartā hi mama daivatam //

pretyabhāve 'pi kalyāṇaḥ saṃgamo me saha tvayā

śrutir hi śrūyate puṇyā brāhmaṇānāṃ yaśasvinām //

iha loke ca pitṛbhir yā strī yasya mahāmate

adbhir dattā svadharmeṇa pretyabhāve 'pi tasya sā //

evam asmāt svakāṃ nārīṃ suvṛttāṃ hi pativratām

nābhirocayase netuṃ tvaṃ māṃ keneha hetunā //

bhaktāṃ pativratāṃ dīnāṃ māṃ samāṃ sukhaduḥkhayoḥ

netum arhasi kākutstha samānasukhaduḥkhinīm //

yadi māṃ duḥkhitām evaṃ vanaṃ netuṃ na cecchasi

viṣam agniṃ jalaṃ vāham āsthāsye mṛtyukāraṇāt //

evaṃ bahuvidhaṃ taṃ sā yācate gamanaṃ prati

nānumene mahābāhus tāṃ netuṃ vijanaṃ vanam //

evam uktā tu sā cintāṃ maithilī samupāgatā

snāpayantīva gām uṣṇair aśrubhir nayanacyutaiḥ //

cintayantīṃ tathā tāṃ tu nivartayitum ātmavān

krodhāviṣṭāṃ tu vaidehīṃ kākutstho bahv asāntvayat //

sāntvyamānā tu rāmeṇa maithilī janakātmajā

vanavāsanimittāya bhartāram idam abravīt //

sā tam uttamasaṃvignā sītā vipulavakṣasam

praṇayāc cābhimānāc ca paricikṣepa rāghavam //

kiṃ tvāmanyata vaidehaḥ pitā me mithilādhipaḥ

rāma jāmātaraṃ prāpya striyaṃ puruṣavigraham //

anṛtaṃ balaloko 'yam ajñānād yaddhi vakṣyati

tejo nāsti paraṃ rāme tapatīva divākare //

kiṃ hi kṛtvā viṣaṇṇas tvaṃ kuto vā bhayam asti te

yat parityaktukāmas tvaṃ mām ananyaparāyaṇām //

dyumatsenasutaṃ vīra satyavantam anuvratām

sāvitrīm iva māṃ viddhi tvam ātmavaśavartinīm //

na tv ahaṃ manasāpy anyaṃ draṣṭāsmi tvadṛte 'nagha

tvayā rāghava gaccheyaṃ yathānyā kulapāṃsanī //

svayaṃ tu bhāryāṃ kaumārīṃ ciram adhyuṣitāṃ satīm

śailūṣa iva māṃ rāma parebhyo dātum icchasi //

sa mām anādāya vanaṃ na tvaṃ prasthātum arhasi

tapo vā yadi vāraṇyaṃ svargo vā syāt saha tvayā //

na ca me bhavitā tatra kaścit pathi pariśramaḥ

pṛṣṭhatas tava gacchantyā vihāraśayaneṣv api //

kuśakāśaśareṣīkā ye ca kaṇṭakino drumāḥ

tūlājinasamasparśā mārge mama saha tvayā //

mahāvātasamuddhūtaṃ yan mām avakariṣyati

rajo ramaṇa tan manye parārdhyam iva candanam //

śādvaleṣu yad āsiṣye vanānte vanagocarā

kuthāstaraṇatalpeṣu kiṃ syāt sukhataraṃ tataḥ //

pattraṃ mūlaṃ phalaṃ yat tvam alpaṃ vā yadi vā bahu

dāsyasi svayam āhṛtya tan me 'mṛtarasopamam //

na mātur na pitus tatra smariṣyāmi na veśmanaḥ

ārtavāny upabhuñjānā puṣpāṇi ca phalāni ca //

na ca tatra gataḥ kiṃcid draṣṭum arhasi vipriyam

matkṛte na ca te śoko na bhaviṣyāmi durbharā //

yas tvayā saha sa svargo nirayo yas tvayā vinā

iti jānan parāṃ prītiṃ gaccha rāma mayā saha //

atha mām evam avyagrāṃ vanaṃ naiva nayiṣyasi

viṣam adyaiva pāsyāmi mā viśaṃ dviṣatāṃ vaśam //

paścād api hi duḥkhena mama naivāsti jīvitam

ujjhitāyās tvayā nātha tadaiva maraṇaṃ varam //

idaṃ hi sahituṃ śokaṃ muhūrtam api notsahe

kiṃ punar daśavarṣāṇi trīṇi caikaṃ ca duḥkhitā //

iti sā śokasaṃtaptā vilapya karuṇaṃ bahu

cukrośa patim āyastā bhṛśam āliṅgya sasvaram //

sā viddhā bahubhir vākyair digdhair iva gajāṅganā

cirasaṃniyataṃ bāṣpaṃ mumocāgnim ivāraṇiḥ //

tasyāḥ sphaṭikasaṃkāśaṃ vāri saṃtāpasambhavam

netrābhyāṃ parisusrāva paṅkajābhyām ivodakam //

tāṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ visaṃjñām iva duḥkhitām

uvāca vacanaṃ rāmaḥ pariviśvāsayaṃs tadā //

na devi tava duḥkhena svargam apy abhirocaye

na hi me 'sti bhayaṃ kiṃcit svayambhor iva sarvataḥ //

tava sarvam abhiprāyam avijñāya śubhānane

vāsaṃ na rocaye 'raṇye śaktimān api rakṣaṇe //

yat sṛṣṭāsi mayā sārdhaṃ vanavāsāya maithili

na vihātuṃ mayā śakyā kīrtir ātmavatā yathā //

dharmas tu gajanāsoru sadbhir ācaritaḥ purā

taṃ cāham anuvarte 'dya yathā sūryaṃ suvarcalā //

eṣa dharmas tu suśroṇi pitur mātuś ca vaśyatā

ataś cājñāṃ vyatikramya nāhaṃ jīvitum utsahe //

sa māṃ pitā yathā śāsti satyadharmapathe sthitaḥ

tathā vartitum icchāmi sa hi dharmaḥ sanātanaḥ

anugacchasva māṃ bhīru sahadharmacarī bhava //

brāhmaṇebhyaś ca ratnāni bhikṣukebhyaś ca bhojanam

dehi cāśaṃsamānebhyaḥ saṃtvarasva ca māciram //

anukūlaṃ tu sā bhartur jñātvā gamanam ātmanaḥ

kṣipraṃ pramuditā devī dātum evopacakrame //

tataḥ prahṛṣṭā paripūrṇamānasā yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam

dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā pracakrame dharmabhṛtāṃ manasvinī //

tato 'bravīn mahātejā rāmo lakṣmaṇam agrataḥ

sthitaṃ prāggāminaṃ vīraṃ yācamānaṃ kṛtāñjalim //

mayādya saha saumitre tvayi gacchati tad vanam

ko bhariṣyati kausalyāṃ sumitrāṃ vā yaśasvinīm //

abhivarṣati kāmair yaḥ parjanyaḥ pṛthivīm iva

sa kāmapāśaparyasto mahātejā mahīpatiḥ //

sā hi rājyam idaṃ prāpya nṛpasyāśvapateḥ sutā

duḥkhitānāṃ sapatnīnāṃ na kariṣyati śobhanam //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā

pratyuvāca tadā rāmaṃ vākyajño vākyakovidam //

tavaiva tejasā vīra bharataḥ pūjayiṣyati

kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca prayato nātra saṃśayaḥ //

kausalyā bibhṛyād āryā sahasram api madvidhān

yasyāḥ sahasraṃ grāmāṇāṃ samprāptam upajīvanam //

dhanur ādāya saśaraṃ khanitrapiṭakādharaḥ

agratas te gamiṣyāmi panthānam anudarśayan //

āhariṣyāmi te nityaṃ mūlāni ca phalāni ca

vanyāni yāni cānyāni svāhārāṇi tapasvinām //

bhavāṃs tu saha vaidehyā girisānuṣu raṃsyate

ahaṃ sarvaṃ kariṣyāmi jāgrataḥ svapataś ca te //

rāmas tv anena vākyena suprītaḥ pratyuvāca tam

vrajāpṛcchasva saumitre sarvam eva suhṛjjanam //

ye ca rājño dadau divye mahātmā varuṇaḥ svayam

janakasya mahāyajñe dhanuṣī raudradarśane //

abhedyakavace divye tūṇī cākṣayasāyakau

ādityavimalau cobhau khaḍgau hemapariṣkṛtau //

satkṛtya nihitaṃ sarvam etad ācāryasadmani

sa tvam āyudham ādāya kṣipram āvraja lakṣmaṇa //

sa suhṛjjanam āmantrya vanavāsāya niścitaḥ

ikṣvākugurum āmantrya jagrāhāyudham uttamam //

tad divyaṃ rājaśārdūlaḥ satkṛtaṃ mālyabhūṣitam

rāmāya darśayāmāsa saumitriḥ sarvam āyudham //

tam uvācātmavān rāmaḥ prītyā lakṣmaṇam āgatam

kāle tvam āgataḥ saumya kāṅkṣite mama lakṣmaṇa //

ahaṃ pradātum icchāmi yad idaṃ māmakaṃ dhanam

brāhmaṇebhyas tapasvibhyas tvayā saha paraṃtapa //

vasantīha dṛḍhaṃ bhaktyā guruṣu dvijasattamāḥ

teṣām api ca me bhūyaḥ sarveṣāṃ copajīvinām //

vasiṣṭhaputraṃ tu suyajñam āryaṃ tvam ānayāśu pravaraṃ dvijānām

abhiprayāsyāmi vanaṃ samastān abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn //

tataḥ śāsanam ājñāya bhrātuḥ śubhataraṃ priyam

gatvā sa praviveśāśu suyajñasya niveśanam //

taṃ vipram agnyagārasthaṃ vanditvā lakṣmaṇo 'bravīt

sakhe 'bhyāgaccha paśya tvaṃ veśma duṣkarakāriṇaḥ //

tataḥ saṃdhyām upāsyāśu gatvā saumitriṇā saha

juṣṭaṃ tat prāviśal lakṣmyā ramyaṃ rāmaniveśanam //

tam āgataṃ vedavidaṃ prāñjaliḥ sītayā saha

suyajñam abhicakrāma rāghavo 'gnim ivārcitam //

jātarūpamayair mukhyair aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ

sahemasūtrair maṇibhiḥ keyūrair valayair api //

anyaiś ca ratnair bahubhiḥ kākutsthaḥ pratyapūjayat

suyajñaṃ sa tadovāca rāmaḥ sītāpracoditaḥ //

hāraṃ ca hemasūtraṃ ca bhāryāyai saumya hāraya

raśanāṃ cādhunā sītā dātum icchati te sakhe //

paryaṅkam agryāstaraṇaṃ nānāratnavibhūṣitam

tam apīcchati vaidehī pratiṣṭhāpayituṃ tvayi //

nāgaḥ śatruṃjayo nāma mātulo yaṃ dadau mama

taṃ te gajasahasreṇa dadāmi dvijapuṃgava //

ity uktaḥ sa hi rāmeṇa suyajñaḥ pratigṛhya tat

rāmalakṣmaṇasītānāṃ prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ //

atha bhrātaram avyagraṃ priyaṃ rāmaḥ priyaṃvadaḥ

saumitriṃ tam uvācedaṃ brahmeva tridaśeśvaram //

agastyaṃ kauśikaṃ caiva tāv ubhau brāhmaṇottamau

arcayāhūya saumitre ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ //

kausalyāṃ ca ya āśīrbhir bhaktaḥ paryupatiṣṭhati

ācāryas taittirīyāṇām abhirūpaś ca vedavit //

tasya yānaṃ ca dāsīś ca saumitre saṃpradāpaya

kauśeyāni ca vastrāṇi yāvat tuṣyati sa dvijaḥ //

sūtaś citrarathaś cāryaḥ sacivaḥ suciroṣitaḥ

toṣayainaṃ mahārhaiś ca ratnair vastrair dhanais tathā //

śālivāhasahasraṃ ca dve śate bhadrakāṃs tathā

vyañjanārthaṃ ca saumitre gosahasram upākuru //

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ lakṣmaṇaḥ svayam

yathoktaṃ brāhmaṇendrāṇām adadād dhanado yathā //

athābravīd bāṣpakalāṃs tiṣṭhataś copajīvinaḥ

sampradāya bahu dravyam ekaikasyopajīvinaḥ //

lakṣmaṇasya ca yad veśma gṛhaṃ ca yad idaṃ mama

aśūnyaṃ kāryam ekaikaṃ yāvadāgamanaṃ mama //

ity uktvā duḥkhitaṃ sarvaṃ janaṃ tam upajīvinam

uvācedaṃ dhanādhyakṣaṃ dhanam ānīyatām iti

tato 'sya dhanam ājahruḥ sarvam evopajīvinaḥ //

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ sahalakṣmaṇaḥ

dvijebhyo bālavṛddhebhyaḥ kṛpaṇebhyo 'bhyadāpayat //

tatrāsīt piṅgalo gārgyas trijaṭo nāma vai dvijaḥ

ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā nainaṃ kaścid avārayat //

sa rājaputram āsādya trijaṭo vākyam abravīt

nirdhano bahuputro 'smi rājaputra mahāyaśaḥ

uñchavṛttir vane nityaṃ pratyavekṣasva mām iti //

tam uvāca tato rāmaḥ parihāsasamanvitam

gavāṃ sahasram apy ekaṃ na tu viśrāṇitaṃ mayā

parikṣipasi daṇḍena yāvat tāvad avāpsyasi //

sa śāṭīṃ tvaritaḥ kaṭyāṃ saṃbhrāntaḥ pariveṣṭya tām

āvidhya daṇḍaṃ cikṣepa sarvaprāṇena vegitaḥ //

uvāca ca tato rāmas taṃ gārgyam abhisāntvayan

manyur na khalu kartavyaḥ parihāso hy ayaṃ mama //

tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir gavām anīkaṃ pratigṛhya moditaḥ

yaśobalaprītisukhopabṛṃhiṇīs tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ //

dattvā tu saha vaidehyā brāhmaṇebhyo dhanaṃ bahu

jagmatuḥ pitaraṃ draṣṭuṃ sītayā saha rāghavau //

tato gṛhīte duṣprekṣye aśobhetāṃ tadāyudhe

mālādāmabhir āsakte sītayā samalaṃkṛte //

tataḥ prāsādaharmyāṇi vimānaśikharāṇi ca

adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat //

na hi rathyāḥ sma śakyante gantuṃ bahujanākulāḥ

āruhya tasmāt prāsādān dīnāḥ paśyanti rāghavam //

padātiṃ varjitacchattraṃ rāmaṃ dṛṣṭvā tadā janāḥ

ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ //

yaṃ yāntam anuyāti sma caturaṅgabalaṃ mahat

tam ekaṃ sītayā sārdham anuyāti sma lakṣmaṇaḥ //

aiśvaryasya rasajñaḥ san kāmināṃ caiva kāmadaḥ

necchaty evānṛtaṃ kartuṃ pitaraṃ dharmagauravāt //

yā na śakyā purā draṣṭuṃ bhūtair ākāśagair api

tām adya sītāṃ paśyanti rājamārgagatā janāḥ //

aṅgarāgocitāṃ sītāṃ raktacandanasevinīm

varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca neṣyaty āśu vivarṇatām //

adya nūnaṃ daśarathaḥ sattvam āviśya bhāṣate

na hi rājā priyaṃ putraṃ vivāsayitum arhati //

nirguṇasyāpi putrasya kathaṃ syād vipravāsanam

kiṃ punar yasya loko 'yaṃ jito vṛttena kevalam //

ānṛśaṃsyam anukrośaḥ śrutaṃ śīlaṃ damaḥ śamaḥ

rāghavaṃ śobhayanty ete ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam //

tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ

audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṃkṣayāt //

pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ jagad asya jagatpateḥ

mūlasyevopaghātena vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ //

te lakṣmaṇa iva kṣipraṃ sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ

gacchantam anugacchāmo yena gacchati rāghavaḥ //

udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca

ekaduḥkhasukhā rāmam anugacchāma dhārmikam //

samuddhṛtanidhānāni paridhvastājirāṇi ca

upāttadhanadhānyāni hṛtasārāṇi sarvaśaḥ //

rajasābhyavakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ

asmattyaktāni veśmāni kaikeyī pratipadyatām //

vanaṃ nagaram evāstu yena gacchati rāghavaḥ

asmābhiś ca parityaktaṃ puraṃ saṃpadyatāṃ vanam //

bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve sānūni mṛgapakṣiṇaḥ

asmattyaktaṃ prapadyantāṃ sevyamānaṃ tyajantu ca //

ity evaṃ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ

śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca na vicakre 'sya mānasam //

pratīkṣamāṇo 'bhijanaṃ tadārtam anārtarūpaḥ prahasann ivātha

jagāma rāmaḥ pitaraṃ didṛkṣuḥ pitur nideśaṃ vidhivac cikīrṣuḥ //

tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam

vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṃ pitur mahātmā pratihāraṇārtham //

pitur nideśena tu dharmavatsalo vanapraveśe kṛtabuddhiniścayaḥ

sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn nivedayasvāgamanaṃ nṛpāya me //

sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṃ saṃtāpakaluṣendriyaḥ

praviśya nṛpatiṃ sūto niḥśvasantaṃ dadarśa ha //

ālokya tu mahāprājñaḥ paramākulacetasaṃ

rāmam evānuśocantaṃ sūtaḥ prāñjalir āsadat //

ayaṃ sa puruṣavyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ

brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sarvaṃ caivopajīvinām //

sa tvā paśyatu bhadraṃ te rāmaḥ satyaparākramaḥ

sarvān suhṛda āpṛcchya tvām idānīṃ didṛkṣate //

gamiṣyati mahāraṇyaṃ taṃ paśya jagatīpate

vṛtaṃ rājaguṇaiḥ sarvair ādityam iva raśmibhiḥ //

sa satyavādī dharmātmā gāmbhīryāt sāgaropamaḥ

ākāśa iva niṣpaṅko narendraḥ pratyuvāca tam //

sumantrānaya me dārān ye kecid iha māmakāḥ

dāraiḥ parivṛtaḥ sarvair draṣṭum icchāmi rāghavam //

so 'ntaḥpuram atītyaiva striyas tā vākyam abravīt

āryo hvayati vo rājā gamyatāṃ tatra māciram //

evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nṛpājñayā

pracakramus tad bhavanaṃ bhartur ājñāya śāsanam //

ardhasaptaśatās tās tu pramadās tāmralocanāḥ

kausalyāṃ parivāryātha śanair jagmur dhṛtavratāḥ //

āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahīpatiḥ

uvāca rājā taṃ sūtaṃ sumantrānaya me sutam //

sa sūto rāmam ādāya lakṣmaṇaṃ maithilīṃ tadā

jagāmābhimukhas tūrṇaṃ sakāśaṃ jagatīpateḥ //

sa rājā putram āyāntaṃ dṛṣṭvā dūrāt kṛtāñjalim

utpapātāsanāt tūrṇam ārtaḥ strījanasaṃvṛtaḥ //

so 'bhidudrāva vegena rāmaṃ dṛṣṭvā viśāṃpatiḥ

tam asaṃprāpya duḥkhārtaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ //

taṃ rāmo 'bhyapatat kṣipraṃ lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ

visaṃjñam iva duḥkhena saśokaṃ nṛpatiṃ tadā //

strīsahasraninādaś ca saṃjajñe rājaveśmani

hā hā rāmeti sahasā bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ //

taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau

paryaṅke sītayā sārdhaṃ rudantaḥ samaveśayan //

atha rāmo muhūrtena labdhasaṃjñaṃ mahīpatim

uvāca prāñjalir bhūtvā śokārṇavapariplutam //

āpṛcche tvāṃ mahārāja sarveṣām īśvaro 'si naḥ

prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ paśya tvaṃ kuśalena mām //

lakṣmaṇaṃ cānujānīhi sītā cānveti māṃ vanam

kāraṇair bahubhis tathyair vāryamāṇau na cecchataḥ //

anujānīhi sarvān naḥ śokam utsṛjya mānada

lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca prajāpatir iva prajāḥ //

pratīkṣamāṇam avyagram anujñāṃ jagatīpateḥ

uvāca rājā samprekṣya vanavāsāya rāghavam //

ahaṃ rāghava kaikeyyā varadānena mohitaḥ

ayodhyāyās tvam evādya bhava rājā nigṛhya mām //

evam ukto nṛpatinā rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ

pratyuvācāñjaliṃ kṛtvā pitaraṃ vākyakovidaḥ //

bhavān varṣasahasrāya pṛthivyā nṛpate patiḥ

ahaṃ tv araṇye vatsyāmi na me kāryaṃ tvayānṛtam //

śreyase vṛddhaye tāta punarāgamanāya ca

gacchasvāriṣṭam avyagraḥ panthānam akutobhayam //

adya tv idānīṃ rajanīṃ putra mā gaccha sarvathā

mātaraṃ māṃ ca saṃpaśyan vasemām adya śarvarīm

tarpitaḥ sarvakāmais tvaṃ śvaḥkāle sādhayiṣyasi //

atha rāmas tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam

lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt //

prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati

apakramaṇam evātaḥ sarvakāmair ahaṃ vṛṇe //

iyaṃ sarāṣṭrā sajanā dhanadhānyasamākulā

mayā visṛṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām //

apagacchatu te duḥkhaṃ mā bhūr bāṣpapariplutaḥ

na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritāṃ patiḥ //

naivāhaṃ rājyam icchāmi na sukhaṃ na ca maithilīm

tvām ahaṃ satyam icchāmi nānṛtaṃ puruṣarṣabha //

puraṃ ca rāṣṭraṃ ca mahī ca kevalā mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām

ahaṃ nideśaṃ bhavato 'nupālayan vanaṃ gamiṣyāmi cirāya sevitum //

mayā nisṛṣṭāṃ bharato mahīm imāṃ saśailakhaṇḍāṃ sapurāṃ sakānanām

śivāṃ susīmām anuśāstu kevalaṃ tvayā yad uktaṃ nṛpate yathāstu tat //

na me tathā pārthiva dhīyate mano mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye

yathā nideśe tava śiṣṭasaṃmate vyapaitu duḥkhaṃ tava matkṛte 'nagha //

tad adya naivānagha rājyam avyayaṃ na sarvakāmān na sukhaṃ na maithilīm

na jīvitaṃ tvām anṛtena yojayan vṛṇīya satyaṃ vratam astu te tathā //

phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane girīṃś ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca

vanaṃ praviśyaiva vicitrapādapaṃ sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvṛtiḥ //

tataḥ sumantram aikṣvākaḥ pīḍito 'tra pratijñayā

sabāṣpam atiniḥśvasya jagādedaṃ punaḥ punaḥ //

sūta ratnasusampūrṇā caturvidhabalā camūḥ

rāghavasyānuyātrārthaṃ kṣipraṃ pratividhīyatām //

rūpājīvāśca śālinyo vaṇijaś ca mahādhanāḥ

śobhayantu kumārasya vāhinīṃ suprasāritāḥ //

ye cainam upajīvanti ramate yaiś ca vīryataḥ

teṣāṃ bahuvidhaṃ dattvā tān apy atra niyojaya //

nighnan mṛgān kuñjarāṃś ca pibaṃś cāraṇyakaṃ madhu

nadīś ca vividhāḥ paśyan na rājyaṃ saṃsmariṣyati //

dhānyakośaś ca yaḥ kaścid dhanakośaś ca māmakaḥ

tau rāmam anugacchetāṃ vasantaṃ nirjane vane //

yajan puṇyeṣu deśeṣu visṛjaṃś cāptadakṣiṇāḥ

ṛṣibhiś ca samāgamya pravatsyati sukhaṃ vane //

bharataś ca mahābāhur ayodhyāṃ pālayiṣyati

sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān rāmaḥ saṃsādhyatām iti //

evaṃ bruvati kākutsthe kaikeyyā bhayam āgatam

mukhaṃ cāpy agamacchoṣaṃ svaraś cāpi nyarudhyata //

sā viṣaṇṇā ca saṃtrastā kaikeyī vākyam abravīt

rājyaṃ gatajanaṃ sādho pītamaṇḍāṃ surām iva

nirāsvādyatamaṃ śūnyaṃ bharato nābhipatsyate //

kaikeyyāṃ muktalajjāyāṃ vadantyām atidāruṇam

rājā daśaratho vākyam uvācāyatalocanām

vahantaṃ kiṃ tudasi māṃ niyujya dhuri māhite //

kaikeyī dviguṇaṃ kruddhā rājānam idam abravīt

tavaiva vaṃśe sagaro jyeṣṭhaṃ putram upārudhat

asamañja iti khyātaṃ tathāyaṃ gantum arhati //

evam ukto dhig ity eva rājā daśaratho 'bravīt

vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ sā ca tan nāvabudhyata //

tatra vṛddho mahāmātraḥ siddhārtho nāma nāmataḥ

śucir bahumato rājñaḥ kaikeyīm idam abravīt //

asamañjo gṛhītvā tu krīḍitaḥ pathi dārakān

sarayvāḥ prakṣipann apsu ramate tena durmatiḥ //

taṃ dṛṣṭvā nāgarāḥ sarve kruddhā rājānam abruvan

asamañjaṃ vṛṇīṣvaikam asmān vā rāṣṭravardhana //

tān uvāca tato rājā kiṃnimittam idaṃ bhayam

tāś cāpi rājñā saṃpṛṣṭā vākyaṃ prakṛtayo 'bruvan //

krīḍitas tv eṣa naḥ putrān bālān udbhrāntacetanaḥ

sarayvāṃ prakṣipan maurkhyād atulāṃ prītim aśnute //

sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā prakṛtīnāṃ narādhipa

taṃ tatyājāhitaṃ putraṃ tāsāṃ priyacikīrṣayā //

ity evam atyajad rājā sagaro vai sudhārmikaḥ

rāmaḥ kim akarot pāpaṃ yenaivam uparudhyate //

śrutvā tu siddhārthavaco rājā śrāntatarasvanaḥ

śokopahatayā vācā kaikeyīm idam abravīt //

anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṃ rājyaṃ parityajya sukhaṃ dhanaṃ ca

sahaiva rājñā bharatena ca tvaṃ yathā sukhaṃ bhuṅkṣva cirāya rājyam //

mahāmātravacaḥ śrutvā rāmo daśarathaṃ tadā

anvabhāṣata vākyaṃ tu vinayajño vinītavat //

tyaktabhogasya me rājan vane vanyena jīvataḥ

kiṃ kāryam anuyātreṇa tyaktasaṅgasya sarvataḥ //

yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṃ kakṣyāyāṃ kurute manaḥ

rajjusnehena kiṃ tasya tyajataḥ kuñjarottamam //

tathā mama satāṃ śreṣṭha kiṃ dhvajinyā jagatpate

sarvāṇy evānujānāmi cīrāṇy evānayantu me //

khanitrapiṭake cobhe mamānayata gacchataḥ

caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi vasato mama //

atha cīrāṇi kaikeyī svayam āhṛtya rāghavam

uvāca paridhatsveti janaughe nirapatrapā //

sa cīre puruṣavyāghraḥ kaikeyyāḥ pratigṛhya te

sūkṣmavastram avakṣipya munivastrāṇy avasta ha //

lakṣmaṇaś cāpi tatraiva vihāya vasane śubhe

tāpasāc chādane caiva jagrāha pitur agrataḥ //

athātmaparidhānārthaṃ sītā kauśeyavāsinī

samīkṣya cīraṃ saṃtrastā pṛṣatī vāgurām iva //

sā vyapatrapamāṇeva pratigṛhya ca durmanāḥ

gandharvarājapratimaṃ bhartāram idam abravīt

kathaṃ nu cīraṃ badhnanti munayo vanavāsinaḥ //

kṛtvā kaṇṭhe ca sā cīram ekam ādāya pāṇinā

tasthau hy akuśalā tatra vrīḍitā janakātmajā //

tasyās tat kṣipram āgamya rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ

cīraṃ babandha sītāyāḥ kauśeyasyopari svayam //

tasyāṃ cīraṃ vasānāyāṃ nāthavatyām anāthavat

pracukrośa janaḥ sarvo dhik tvāṃ daśarathaṃ tv iti //

sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas tāṃ bhāryām idam abravīt

kaikeyi kuśacīreṇa na sītā gantum arhati //

nanu paryāptam etat te pāpe rāmavivāsanam

kim ebhiḥ kṛpaṇair bhūyaḥ pātakair api te kṛtaiḥ //

evaṃ bruvantaṃ pitaraṃ rāmaḥ samprasthito vanam

avākśirasam āsīnam idaṃ vacanam abravīt //

iyaṃ dhārmika kausalyā mama mātā yaśasvinī

vṛddhā cākṣudraśīlā ca na ca tvāṃ devagarhite //

mayā vihīnāṃ varada prapannāṃ śokasāgaram

adṛṣṭapūrvavyasanāṃ bhūyaḥ saṃmantum arhasi //

imāṃ mahendropamajātagarbhiṇīṃ tathā vidhātuṃ jananīṃ mamārhasi

yathā vanasthe mayi śokakarśitā na jīvitaṃ nyasya yamakṣayaṃ vrajet //

rāmasya tu vacaḥ śrutvā muniveṣadharaṃ ca tam

samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigatacetanaḥ //

nainaṃ duḥkhena saṃtaptaḥ pratyavaikṣata rāghavam

na cainam abhisamprekṣya pratyabhāṣata durmanāḥ //

sa muhūrtam ivāsaṃjño duḥkhitaś ca mahīpatiḥ

vilalāpa mahābāhū rāmam evānucintayan //

manye khalu mayā pūrvaṃ vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ

prāṇino hiṃsitā vāpi tasmād idam upasthitam //

na tv evānāgate kāle dehāc cyavati jīvitam

kaikeyyā kliśyamānasya mṛtyur mama na vidyate //

yo 'haṃ pāvakasaṃkāśaṃ paśyāmi purataḥ sthitam

vihāya vasane sūkṣme tāpasācchādam ātmajam //

ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kṛte 'yaṃ kliśyate janaḥ

svārthe prayatamānāyāḥ saṃśritya nikṛtiṃ tv imām //

evam uktvā tu vacanaṃ bāṣpeṇa pihitendriyaḥ

rāmeti sakṛd evoktvā vyāhartuṃ na śaśāka ha //

saṃjñāṃ tu pratilabhyaiva muhūrtāt sa mahīpatiḥ

netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ sumantram idam abravīt //

aupavāhyaṃ rathaṃ yuktvā tvam āyāhi hayottamaiḥ

prāpayainaṃ mahābhāgam ito janapadāt param //

evaṃ manye guṇavatāṃ guṇānāṃ phalam ucyate

pitrā mātrā ca yat sādhur vīro nirvāsyate vanam //

rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghravikramaḥ

yojayitvāyayau tatra ratham aśvair alaṃkṛtam //

taṃ rathaṃ rājaputrāya sūtaḥ kanakabhūṣitam

ācacakṣe 'ñjaliṃ kṛtvā yuktaṃ paramavājibhiḥ //

rājā satvaram āhūya vyāpṛtaṃ vittasaṃcaye

uvāca deśakālajño niścitaṃ sarvataḥ śuci //

vāsāṃsi ca mahārhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca

varṣāṇy etāni saṃkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya //

narendreṇaivam uktas tu gatvā kośagṛhaṃ tataḥ

prāyacchat sarvam āhṛtya sītāyai kṣipram eva tat //

sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam

bhūṣayāmāsa gātrāṇi tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ //

vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā

udyato 'ṃśumataḥ kāle khaṃ prabheva vivasvataḥ //

tāṃ bhujābhyāṃ pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt

anācarantīṃ kṛpaṇaṃ mūrdhny upāghrāya maithilīm //

asatyaḥ sarvaloke 'smin satataṃ satkṛtāḥ priyaiḥ

bhartāraṃ nānumanyante vinipātagataṃ striyaḥ //

sa tvayā nāvamantavyaḥ putraḥ pravrājito mama

tava daivatam astv eṣa nirdhanaḥ sadhano 'pi vā //

vijñāya vacanaṃ sītā tasyā dharmārthasaṃhitam

kṛtāñjalir uvācedaṃ śvaśrūm abhimukhe sthitā //

kariṣye sarvam evāham āryā yad anuśāsti mām

abhijñāsmi yathā bhartur vartitavyaṃ śrutaṃ ca me //

na mām asajjanenāryā samānayitum arhati

dharmād vicalituṃ nāham alaṃ candrād iva prabhā //

nātantrī vādyate vīṇā nācakro vartate rathaḥ

nāpatiḥ sukham edhate yā syād api śatātmajā //

mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ

amitasya hi dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet //

sāham evaṃgatā śreṣṭhā śrutadharmaparāvarā

ārye kim avamanyeyaṃ strīṇāṃ bhartā hi daivatam //

sītāyā vacanaṃ śrutvā kausalyā hṛdayaṃgamam

śuddhasattvā mumocāśru sahasā duḥkhaharṣajam //

tāṃ prāñjalir abhikramya mātṛmadhye 'tisatkṛtām

rāmaḥ paramadharmajño mātaraṃ vākyam abravīt //

amba mā duḥkhitā bhūs tvaṃ paśya tvaṃ pitaraṃ mama

kṣayo hi vanavāsasya kṣipram eva bhaviṣyati //

suptāyās te gamiṣyanti navavarṣāṇi pañca ca

sā samagram iha prāptaṃ māṃ drakṣyasi suhṛdvṛtam //

etāvad abhinītārtham uktvā sa jananīṃ vacaḥ

trayaḥ śataśatārdhā hi dadarśāvekṣya mātaraḥ //

tāś cāpi sa tathaivārtā mātṝn daśarathātmajaḥ

dharmayuktam idaṃ vākyaṃ nijagāda kṛtāñjaliḥ //

saṃvāsāt paruṣaṃ kiṃcid ajñānād vāpi yat kṛtam

tan me samanujānīta sarvāś cāmantrayāmi vaḥ //

jajñe 'tha tāsāṃ saṃnādaḥ krauñcīnām iva niḥsvanaḥ

mānavendrasya bhāryāṇām evaṃ vadati rāghave //

murajapaṇavameghaghoṣavad daśarathaveśma babhūva yat purā

vilapitaparidevanākulaṃ vyasanagataṃ tad abhūt suduḥkhitam //

atha rāmaś ca sītā ca lakṣmaṇaś ca kṛtāñjaliḥ

upasaṃgṛhya rājānaṃ cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam //

taṃ cāpi samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha

rāghavaḥ śokasaṃmūḍho jananīm abhyavādayat //

anvakṣaṃ lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat

atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ //

taṃ vandamānaṃ rudatī mātā saumitrim abravīt

hitakāmā mahābāhuṃ mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam //

sṛṣṭas tvaṃ vanavāsāya svanuraktaḥ suhṛjjane

rāme pramādaṃ mā kārṣīḥ putra bhrātari gacchati //

vyasanī vā samṛddho vā gatir eṣa tavānagha

eṣa loke satāṃ dharmo yaj jyeṣṭhavaśago bhavet //

idaṃ hi vṛttam ucitaṃ kulasyāsya sanātanam

dānaṃ dīkṣā ca yajñeṣu tanutyāgo mṛdheṣu ca //

rāmaṃ daśarathaṃ viddhi māṃ viddhi janakātmajām

ayodhyām aṭavīṃ viddhi gaccha tāta yathāsukham //

tataḥ sumantraḥ kākutsthaṃ prāñjalir vākyam abravīt

vinīto vinayajñaś ca mātalir vāsavaṃ yathā //

ratham āroha bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ

kṣipraṃ tvāṃ prāpayiṣyāmi yatra māṃ rāma vakṣyasi //

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā

tāny upakramitavyāni yāni devyāsi coditaḥ //

taṃ rathaṃ sūryasaṃkāśaṃ sītā hṛṣṭena cetasā

āruroha varārohā kṛtvālaṃkāram ātmanaḥ //

tathaivāyudhajātāni bhrātṛbhyāṃ kavacāni ca

rathopasthe pratinyasya sacarmakaṭhinaṃ ca tat //

sītātṛtīyān ārūḍhān dṛṣṭvā dhṛṣṭam acodayat

sumantraḥ saṃmatān aśvān vāyuvegasamāñ jave //

prayāte tu mahāraṇyaṃ cirarātrāya rāghave

babhūva nagare mūrchā balamūrchā janasya ca //

tat samākulasaṃbhrāntaṃ mattasaṃkupitadvipam

hayaśiñjitanirghoṣaṃ puram āsīn mahāsvanam //

tataḥ sabālavṛddhā sā purī paramapīḍitā

rāmam evābhidudrāva gharmārtaḥ salilaṃ yathā //

pārśvataḥ pṛṣṭhataś cāpi lambamānās tadunmukhāḥ

bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve tam ūcur bhṛśaduḥkhitāḥ //

saṃyaccha vājināṃ raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ

mukhaṃ drakṣyāmi rāmasya durdarśaṃ no bhaviṣyati //

āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ rāmamātur asaṃśayam

yad devagarbhapratime vanaṃ yāti na bhidyate //

kṛtakṛtyā hi vaidehī chāyevānugatā patim

na jahāti ratā dharme merum arkaprabhā yathā //

aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ satataṃ priyavādinam

bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ yas tvaṃ paricariṣyasi //

mahaty eṣā hi te siddhir eṣa cābhyudayo mahān

eṣa svargasya mārgaś ca yad enam anugacchasi

evaṃ vadantas te soḍhuṃ na śekur bāṣpam āgatam //

atha rājā vṛtaḥ strībhir dīnābhir dīnacetanaḥ

nirjagāma priyaṃ putraṃ drakṣyāmīti bruvan gṛhāt //

śuśruve cāgrataḥ strīṇāṃ rudantīnāṃ mahāsvanaḥ

yathā nādaḥ kareṇūnāṃ baddhe mahati kuñjare //

pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannas tadā babhau

paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇopapluto yathā //

tato halahalāśabdo jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ

narāṇāṃ prekṣya rājānaṃ sīdantaṃ bhṛśaduḥkhitam //

hā rāmeti janāḥ kecid rāmamāteti cāpare

antaḥpuraṃ samṛddhaṃ ca krośantaṃ paryadevayan //

anvīkṣamāṇo rāmas tu viṣaṇṇaṃ bhrāntacetasam

rājānaṃ mātaraṃ caiva dadarśānugatau pathi

dharmapāśena saṃkṣiptaḥ prakāśaṃ nābhyudaikṣata //

padātinau ca yānārhāv aduḥkhārhau sukhocitau

dṛṣṭvā saṃcodayāmāsa śīghraṃ yāhīti sārathim //

na hi tat puruṣavyāghro duḥkhadaṃ darśanaṃ pituḥ

mātuś ca sahituṃ śaktas totrārdita iva dvipaḥ //

tathā rudantīṃ kausalyāṃ rathaṃ tam anudhāvatīm

krośantīṃ rāma rāmeti hā sīte lakṣmaṇeti ca

asakṛt praikṣata tadā nṛtyantīm iva mātaram //

tiṣṭheti rājā cukrośa yāhi yāhīti rāghavaḥ

sumantrasya babhūvātmā cakrayor iva cāntarā //

nāśrauṣam iti rājānam upālabdho 'pi vakṣyasi

ciraṃ duḥkhasya pāpiṣṭham iti rāmas tam abravīt //

rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca taṃ janam

vrajato 'pi hayāñ śīghraṃ codayāmāsa sārathiḥ //

nyavartata jano rājño rāmaṃ kṛtvā pradakṣiṇam

manasāpy aśruvegaiś ca na nyavartata mānuṣam //

yam icchet punar āyāntaṃ nainaṃ dūram anuvrajet

ity amātyā mahārājam ūcur daśarathaṃ vacaḥ //

teṣāṃ vacaḥ sarvaguṇopapannaṃ prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ

niśamya rājā kṛpaṇaḥ sabhāryo vyavasthitas taṃ sutam īkṣamāṇaḥ //

tasmiṃs tu puruṣavyāghre niṣkrāmati kṛtāñjalau

ārtaśabdo hi saṃjajñe strīṇām antaḥpure mahān //

anāthasya janasyāsya durbalasya tapasvinaḥ

yo gatiḥ śaraṇaṃ cāsīt sa nāthaḥ kva nu gacchati //

na krudhyaty abhiśasto 'pi krodhanīyāni varjayan

kruddhān prasādayan sarvān samaduḥkhaḥ kva gacchati //

kausalyāyāṃ mahātejā yathā mātari vartate

tathā yo vartate 'smāsu mahātmā kva nu gacchati //

kaikeyyā kliśyamānena rājñā saṃcodito vanam

paritrātā janasyāsya jagataḥ kva nu gacchati //

aho niścetano rājā jīvalokasya sampriyam

dharmyaṃ satyavrataṃ rāmaṃ vanavāse pravatsyati //

iti sarvā mahiṣyas tā vivatsā iva dhenavaḥ

ruruduś caiva duḥkhārtāḥ sasvaraṃ ca vicukruśuḥ //

sa tam antaḥpure ghoram ārtaśabdaṃ mahīpatiḥ

putraśokābhisaṃtaptaḥ śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ //

nāgnihotrāṇy ahūyanta sūryaś cāntaradhīyata

vyasṛjan kavalān nāgā gāvo vatsān na pāyayan //

triśaṅkur lohitāṅgaś ca bṛhaspatibudhāv api

dāruṇāḥ somam abhyetya grahāḥ sarve vyavasthitāḥ //

nakṣatrāṇi gatārcīṃṣi grahāś ca gatatejasaḥ

viśākhāś ca sadhūmāś ca nabhasi pracakāśire //

akasmān nāgaraḥ sarvo jano dainyam upāgamat

āhāre vā vihāre vā na kaścid akaron manaḥ //

bāṣpaparyākulamukho rājamārgagato janaḥ

na hṛṣṭo lakṣyate kaścit sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ //

na vāti pavanaḥ śīto na śaśī saumyadarśanaḥ

na sūryas tapate lokaṃ sarvaṃ paryākulaṃ jagat //

anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṃ bhartāro bhrātaras tathā

sarve sarvaṃ parityajya rāmam evānvacintayan //

ye tu rāmasya suhṛdaḥ sarve te mūḍhacetasaḥ

śokabhāreṇa cākrāntāḥ śayanaṃ na jahus tadā //

tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā puraṃdareṇeva mahī saparvatā

cacāla ghoraṃ bhayabhārapīḍitā sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca //

yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adṛśyata

naivekṣvākuvaras tāvat saṃjahārātmacakṣuṣī //

yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyaty atyantadhārmikam

tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane //

na paśyati rajo 'py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ

tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale //

tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā

vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī bharatapriyā //

tāṃ nayena ca sampanno dharmeṇa vinayena ca

uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ //

kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī

na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī //

ye ca tvām upajīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama

kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmy aham //

agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim agniṃ paryaṇayaṃ ca yat

anujānāmi tat sarvam asmiṃl loke paratra ca //

bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyedam avyayam

yan me sa dadyāt pitrarthaṃ mā mā tad dattam āgamat //

atha reṇusamuddhvastaṃ tam utthāpya narādhipam

nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā //

hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā

anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya tāpasam //

nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu

rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā //

vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putram anusmaran

nagarāntam anuprāptaṃ buddhvā putram athābravīt //

vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam

padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate //

sa nūnaṃ kvacid evādya vṛkṣamūlam upāśritaḥ

kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate //

utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ

viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ //

drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ

rāmam utthāya gacchantaṃ lokanātham anāthavat //

sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa

na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitum utsahe //

ity evaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ

apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa purottamam //

śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadevatām

klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām //

tām avekṣya purīṃ sarvāṃ rāmam evānucintayan

vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam //

mahāhradam ivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam

rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca //

kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāmamātur nayantu mām

iti bruvantaṃ rājānam anayan dvāradarśinaḥ //

tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam

adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ //

tac ca dṛṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān

uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām //

sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ

pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punar āgatam //

na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa

rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir adyāpi na nivartate //

taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ samīkṣya devī śayane narendram

upopaviśyādhikam ārtarūpā viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchram //

tataḥ samīkṣya śayane sannaṃ śokena pārthivam

kausalyā putraśokārtā tam uvāca mahīpatim //

rāghavo naraśārdūla viṣam uptvā dvijihvavat

vicariṣyati kaikeyī nirmukteva hi pannagī //

vivāsya rāmaṃ subhagā labdhakāmā samāhitā

trāsayiṣyati māṃ bhūyo duṣṭāhir iva veśmani //

atha sma nagare rāmaś caran bhaikṣaṃ gṛhe vaset

kāmakāro varaṃ dātum api dāsaṃ mamātmajam //

pātayitvā tu kaikeyyā rāmaṃ sthānād yatheṣṭataḥ

pradiṣṭo rakṣasāṃ bhāgaḥ parvaṇīvāhitāgninā //

gajarājagatir vīro mahābāhur dhanurdharaḥ

vanam āviśate nūnaṃ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ //

vane tv adṛṣṭaduḥkhānāṃ kaikeyyānumate tvayā

tyaktānāṃ vanavāsāya kā nv avasthā bhaviṣyati //

te ratnahīnās taruṇāḥ phalakāle vivāsitāḥ

kathaṃ vatsyanti kṛpaṇāḥ phalamūlaiḥ kṛtāśanāḥ //

apīdānīṃ sa kālaḥ syān mama śokakṣayaḥ śivaḥ

sabhāryaṃ yat saha bhrātrā paśyeyam iha rāghavam //

śrutvaivopasthitau vīrau kadāyodhyā bhaviṣyati

yaśasvinī hṛṣṭajanā sūcchritadhvajamālinī //

kadā prekṣya naravyāghrāv araṇyāt punarāgatau

nandiṣyati purī hṛṣṭā samudra iva parvaṇi //

kadāyodhyāṃ mahābāhuḥ purīṃ vīraḥ pravekṣyati

puraskṛtya rathe sītāṃ vṛṣabho govadhūm iva //

kadā prāṇisahasrāṇi rājamārge mamātmajau

lājair avakariṣyanti praviśantāv ariṃdamau //

kadā sumanasaḥ kanyā dvijātīnāṃ phalāni ca

pradiśantyaḥ purīṃ hṛṣṭāḥ kariṣyanti pradakṣiṇam //

kadā pariṇato buddhyā vayasā cāmaraprabhaḥ

abhyupaiṣyati dharmajñas trivarṣa iva māṃ lalan //

niḥsaṃśayaṃ mayā manye purā vīra kadaryayā

pātu kāmeṣu vatseṣu mātṝṇāṃ śātitāḥ stanāḥ //

sāhaṃ gaur iva siṃhena vivatsā vatsalā kṛtā

kaikeyyā puruṣavyāghra bālavatseva gaur balāt //

na hi tāvad guṇair juṣṭaṃ sarvaśāstraviśāradam

ekaputrā vinā putram ahaṃ jīvitum utsahe //

na hi me jīvite kiṃcit sāmarthyam iha kalpyate

apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ mahābāhuṃ mahābalam //

ayaṃ hi māṃ dīpayate samutthitas tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ

mahīm imāṃ raśmibhir uttamaprabho yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ //

vilapantīṃ tathā tāṃ tu kausalyāṃ pramadottamām

idaṃ dharme sthitā dharmyaṃ sumitrā vākyam abravīt //

tavārye sadguṇair yuktaḥ putraḥ sa puruṣottamaḥ

kiṃ te vilapitenaivaṃ kṛpaṇaṃ ruditena vā //

yas tavārye gataḥ putras tyaktvā rājyaṃ mahābalaḥ

sādhu kurvan mahātmānaṃ pitaraṃ satyavādinām //

śiṣṭair ācarite samyak śaśvat pretya phalodaye

rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho na sa śocyaḥ kadācana //

vartate cottamāṃ vṛttiṃ lakṣmaṇo 'smin sadānaghaḥ

dayāvān sarvabhūteṣu lābhas tasya mahātmanaḥ //

araṇyavāse yad duḥkhaṃ jānatī vai sukhocitā

anugacchati vaidehī dharmātmānaṃ tavātmajam //

kīrtibhūtāṃ patākāṃ yo loke bhrāmayati prabhuḥ

damasatyavrataparaḥ kiṃ na prāptas tavātmajaḥ //

vyaktaṃ rāmasya vijñāya śaucaṃ māhātmyam uttamam

na gātram aṃśubhiḥ sūryaḥ saṃtāpayitum arhati //

śivaḥ sarveṣu kāleṣu kānanebhyo viniḥsṛtaḥ

rāghavaṃ yuktaśītoṣṇaḥ seviṣyati sukho 'nilaḥ //

śayānam anaghaṃ rātrau pitevābhipariṣvajan

raśmibhiḥ saṃspṛśañ śītaiś candramā hlādayiṣyati //

dadau cāstrāṇi divyāni yasmai brahmā mahaujase

dānavendraṃ hataṃ dṛṣṭvā timidhvajasutaṃ raṇe //

pṛthivyā saha vaidehyā śriyā ca puruṣarṣabhaḥ

kṣipraṃ tisṛbhir etābhiḥ saha rāmo 'bhiṣekṣyate //

duḥkhajaṃ visṛjanty asraṃ niṣkrāmantam udīkṣya yam

samutsrakṣyasi netrābhyāṃ kṣipram ānandajaṃ payaḥ //

abhivādayamānaṃ taṃ dṛṣṭvā sasuhṛdaṃ sutam

mudāśru mokṣyase kṣipraṃ meghalekheva vārṣikī //

putras te varadaḥ kṣipram ayodhyāṃ punar āgataḥ

karābhyāṃ mṛdupīnābhyāṃ caraṇau pīḍayiṣyati //

niśamya tal lakṣmaṇamātṛvākyaṃ rāmasya mātur naradevapatnyāḥ

sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ śaradgato megha ivālpatoyaḥ //

anuraktā mahātmānaṃ rāmaṃ satyaparākramam

anujagmuḥ prayāntaṃ taṃ vanavāsāya mānavāḥ //

nivartite 'pi ca balāt suhṛdvarge ca rājani

naiva te saṃnyavartanta rāmasyānugatā ratham //

ayodhyānilayānāṃ hi puruṣāṇāṃ mahāyaśāḥ

babhūva guṇasampannaḥ pūrṇacandra iva priyaḥ //

sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ svābhiḥ prakṛtibhis tadā

kurvāṇaḥ pitaraṃ satyaṃ vanam evānvapadyata //

avekṣamāṇaḥ sasnehaṃ cakṣuṣā prapibann iva

uvāca rāmaḥ snehena tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva //

yā prītir bahumānaś ca mayy ayodhyānivāsinām

matpriyārthaṃ viśeṣeṇa bharate sā niveśyatām //

sa hi kalyāṇacāritraḥ kaikeyyānandavardhanaḥ

kariṣyati yathāvad vaḥ priyāṇi ca hitāni ca //

jñānavṛddho vayobālo mṛdur vīryaguṇānvitaḥ

anurūpaḥ sa vo bhartā bhaviṣyati bhayāpahaḥ //

sa hi rājaguṇair yukto yuvarājaḥ samīkṣitaḥ

api cāpi mayā śiṣṭaiḥ kāryaṃ vo bhartṛśāsanam //

na ca tapyed yathā cāsau vanavāsaṃ gate mayi

mahārājas tathā kāryo mama priyacikīrṣayā //

yathā yathā dāśarathir dharmam evāsthito 'bhavat

tathā tathā prakṛtayo rāmaṃ patim akāmayan //

bāṣpeṇa pihitaṃ dīnaṃ rāmaḥ saumitriṇā saha

cakarṣeva guṇair baddhvā janaṃ punar ivāsanam //

te dvijās trividhaṃ vṛddhā jñānena vayasaujasā

vayaḥprakampaśiraso dūrād ūcur idaṃ vacaḥ //

vahanto javanā rāmaṃ bho bho jātyās turaṃgamāḥ

nivartadhvaṃ na gantavyaṃ hitā bhavata bhartari

upavāhyas tu vo bhartā nāpavāhyaḥ purād vanam //

evam ārtapralāpāṃs tān vṛddhān pralapato dvijān

avekṣya sahasā rāmo rathād avatatāra ha //

padbhyām eva jagāmātha sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ

saṃnikṛṣṭapadanyāso rāmo vanaparāyaṇaḥ //

dvijātīṃs tu padātīṃs tān rāmaś cāritravatsalaḥ

na śaśāka ghṛṇācakṣuḥ parimoktuṃ rathena saḥ //

gacchantam eva taṃ dṛṣṭvā rāmaṃ saṃbhrāntamānasāḥ

ūcuḥ paramasaṃtaptā rāmaṃ vākyam idaṃ dvijāḥ //

brāhmaṇyaṃ kṛtsnam etat tvāṃ brahmaṇyam anugacchati

dvijaskandhādhirūḍhās tvām agnayo 'py anuyānty amī //

vājapeyasamutthāni chattrāṇy etāni paśya naḥ

pṛṣṭhato 'nuprayātāni haṃsān iva jalātyaye //

anavāptātapatrasya raśmisaṃtāpitasya te

ebhiś chāyāṃ kariṣyāmaḥ svaiś chattrair vājapeyikaiḥ //

yā hi naḥ satataṃ buddhir vedamantrānusāriṇī

tvatkṛte sā kṛtā vatsa vanavāsānusāriṇī //

hṛdayeṣv avatiṣṭhante vedā ye naḥ paraṃ dhanam

vatsyanty api gṛheṣv eva dārāś cāritrarakṣitāḥ //

na punar niścayaḥ kāryas tvadgatau sukṛtā matiḥ

tvayi dharmavyapekṣe tu kiṃ syād dharmam avekṣitum //

yācito no nivartasva haṃsaśuklaśiroruhaiḥ

śirobhir nibhṛtācāra mahīpatanapāṃsulaiḥ //

bahūnāṃ vitatā yajñā dvijānāṃ ya ihāgatāḥ

teṣāṃ samāptir āyattā tava vatsa nivartane //

bhaktimanti hi bhūtāni jaṅgamājaṅgamāni ca

yācamāneṣu teṣu tvaṃ bhaktiṃ bhakteṣu darśaya //

anugantum aśaktās tvāṃ mūlair uddhṛtaveginaḥ

unnatā vāyuvegena vikrośantīva pādapāḥ //

niśceṣṭāhārasaṃcārā vṛkṣaikasthānaviṣṭhitāḥ

pakṣiṇo 'pi prayācante sarvabhūtānukampinam //

evaṃ vikrośatāṃ teṣāṃ dvijātīnāṃ nivartane

dadṛśe tamasā tatra vārayantīva rāghavam //

tatas tu tamasā tīraṃ ramyam āśritya rāghavaḥ

sītām udvīkṣya saumitrim idaṃ vacanam abravīt //

iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam

vanavāsasya bhadraṃ te sa notkaṇṭhitum arhasi //

paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ

yathānilayam āyadbhir nilīnāni mṛgadvijaiḥ //

adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama

sastrīpuṃsā gatān asmāñ śociṣyati na saṃśayaḥ //

bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṃ mātaraṃ ca me

dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati //

bharatasyānṛśaṃsatvaṃ saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ

nānuśocāmi pitaraṃ mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa //

tvayā kāryaṃ naravyāghra mām anuvrajatā kṛtam

anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā //

adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām

etaddhi rocate mahyaṃ vanye 'pi vividhe sati //

evam uktvā tu saumitraṃ sumantram api rāghavaḥ

apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha //

so 'śvān sumantraḥ saṃyamya sūrye 'staṃ samupāgate

prabhūtayavasān kṛtvā babhūva pratyanantaraḥ //

upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ dṛṣṭvā rātrim upasthitām

rāmasya śayanaṃ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha //

tāṃ śayyāṃ tamasātīre vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām

rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sabhāryaḥ saṃviveśa ha //

sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ

kathayāmāsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān //

jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ saumitrer udito raviḥ

sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān //

gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ

avasat tatra tāṃ rātriṃ rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha //

utthāya tu mahātejāḥ prakṛtīs tā niśāmya ca

abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam //

asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gṛheṣv api

vṛkṣamūleṣu saṃsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam //

yathaite niyamaṃ paurāḥ kurvanty asmannivartane

api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam //

yāvad eva tu saṃsuptās tāvad eva vayaṃ laghu

ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam //

ato bhūyo 'pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ

svapeyur anuraktā māṃ vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ //

paurā hy ātmakṛtād duḥkhād vipramocyā nṛpātmajaiḥ

na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ //

abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ sākṣād dharmam iva sthitam

rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti //

sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ syandanaṃ tair hayottamaiḥ

yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat //

mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ

udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ ratham āsthāya sārathe //

muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā nirvartaya rathaṃ punaḥ

yathā na vidyuḥ paurā māṃ tathā kuru samāhitaḥ //

rāmasya vacanaṃ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ

pratyāgamya ca rāmasya syandanaṃ pratyavedayat //

taṃ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ

śīghragām ākulāvartāṃ tamasām ataran nadīm //

sa saṃtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam

prāpadyata mahāmārgam abhayaṃ bhayadarśinām //

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ paurās te rāghavaṃ vinā

śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ //

śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ

ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ //

tato mārgānusāreṇa gatvā kiṃcit kṣaṇaṃ punaḥ

mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ //

rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ

kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo daivenopahatā iti //

tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ

ayodhyām agaman sarve purīṃ vyathitasajjanām //

anugamya nivṛttānāṃ rāmaṃ nagaravāsinām

udgatānīva sattvāni babhūvur amanasvinām //

svaṃ svaṃ nilayam āgamya putradāraiḥ samāvṛtāḥ

aśrūṇi mumucuḥ sarve bāṣpeṇa pihitānanāḥ //

na cāhṛṣyan na cāmodan vaṇijo na prasārayan

na cāśobhanta paṇyāni nāpacan gṛhamedhinaḥ //

naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan vipulaṃ vā dhanāgamam

putraṃ prathamajaṃ labdhvā jananī nābhyanandata //

gṛhe gṛhe rudantyaś ca bhartāraṃ gṛham āgatam

vyagarhayanta duḥkhārtā vāgbhis totrair iva dvipān //

kiṃ nu teṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanena vā

putrair vā kiṃ sukhair vāpi ye na paśyanti rāghavam //

ekaḥ satpuruṣo loke lakṣmaṇaḥ saha sītayā

yo 'nugacchati kākutsthaṃ rāmaṃ paricaran vane //

āpagāḥ kṛtapuṇyās tāḥ padminyaś ca sarāṃsi ca

yeṣu snāsyati kākutstho vigāhya salilaṃ śuci //

śobhayiṣyanti kākutstham aṭavyo ramyakānanāḥ

āpagāś ca mahānūpāḥ sānumantaś ca parvatāḥ //

kānanaṃ vāpi śailaṃ vā yaṃ rāmo 'bhigamiṣyati

priyātithim iva prāptaṃ nainaṃ śakṣyanty anarcitum //

vicitrakusumāpīḍā bahumañjaridhāriṇaḥ

akāle cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca

darśayiṣyanty anukrośād girayo rāmam āgatam //

vidarśayanto vividhān bhūyaś citrāṃś ca nirjharān

pādapāḥ parvatāgreṣu ramayiṣyanti rāghavam //

yatra rāmo bhayaṃ nātra nāsti tatra parābhavaḥ

sa hi śūro mahābāhuḥ putro daśarathasya ca //

purā bhavati no dūrād anugacchāma rāghavam

pādacchāyā sukhā bhartus tādṛśasya mahātmanaḥ

sa hi nātho janasyāsya sa gatiḥ sa parāyaṇam //

vayaṃ paricariṣyāmaḥ sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam

iti paurastriyo bhartṝn duḥkhārtās tat tad abruvan //

yuṣmākaṃ rāghavo 'raṇye yogakṣemaṃ vidhāsyati

sītā nārījanasyāsya yogakṣemaṃ kariṣyati //

ko nv anenāpratītena sotkaṇṭhitajanena ca

saṃprīyetāmanojñena vāsena hṛtacetasā //

kaikeyyā yadi ced rājyaṃ syād adharmyam anāthavat

na hi no jīvitenārthaḥ kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ //

yayā putraś ca bhartā ca tyaktāv aiśvaryakāraṇāt

kaṃ sā parihared anyaṃ kaikeyī kulapāṃsanī //

kaikeyyā na vayaṃ rājye bhṛtakā nivasema hi

jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrair api śapāmahe //

yā putraṃ pārthivendrasya pravāsayati nirghṛṇā

kas tāṃ prāpya sukhaṃ jīved adharmyāṃ duṣṭacāriṇīm //

na hi pravrajite rāme jīviṣyati mahīpatiḥ

mṛte daśarathe vyaktaṃ vilopas tadanantaram //

te viṣaṃ pibatāloḍya kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ

rāghavaṃ vānugacchadhvam aśrutiṃ vāpi gacchata //

mithyā pravrājito rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ

bharate saṃnisṛṣṭāḥ smaḥ saunike paśavo yathā //

tās tathā vilapantyas tu nagare nāgarastriyaḥ

cukruśur bhṛśasaṃtaptā mṛtyor iva bhayāgame //

tathā striyo rāmanimittam āturā yathā sute bhrātari vā vivāsite

vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ sutair hi tāsām adhiko hi so 'bhavat //

rāmo 'pi rātriśeṣeṇa tenaiva mahad antaram

jagāma puruṣavyāghraḥ pitur ājñām anusmaran //

tathaiva gacchatas tasya vyapāyād rajanī śivā

upāsya sa śivāṃ saṃdhyāṃ viṣayāntaṃ vyagāhata //

grāmān vikṛṣṭasīmāṃs tān puṣpitāni vanāni ca

paśyann atiyayau śīghraṃ śarair iva hayottamaiḥ //

śṛṇvan vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām

rājānaṃ dhig daśarathaṃ kāmasya vaśam āgatam //

hā nṛśaṃsādya kaikeyī pāpā pāpānubandhinī

tīkṣṇā saṃbhinnamaryādā tīkṣṇe karmaṇi vartate //

yā putram īdṛśaṃ rājñaḥ pravāsayati dhārmikam

vanavāse mahāprājñaṃ sānukrośam atandritam //

etā vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām

śṛṇvann atiyayau vīraḥ kosalān kosaleśvaraḥ //

tato vedaśrutiṃ nāma śivavārivahāṃ nadīm

uttīryābhimukhaḥ prāyād agastyādhyuṣitāṃ diśam //

gatvā tu suciraṃ kālaṃ tataḥ śītajalāṃ nadīm

gomatīṃ goyutānūpām atarat sāgaraṃgamām //

gomatīṃ cāpy atikramya rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ

mayūrahaṃsābhirutāṃ tatāra syandikāṃ nadīm //

sa mahīṃ manunā rājñā dattām ikṣvākave purā

sphītāṃ rāṣṭrāvṛtāṃ rāmo vaidehīm anvadarśayat //

sūta ity eva cābhāṣya sārathiṃ tam abhīkṣṇaśaḥ

haṃsamattasvaraḥ śrīmān uvāca puruṣarṣabhaḥ //

kadāhaṃ punar āgamya sarayvāḥ puṣpite vane

mṛgayāṃ paryaṭiṣyāmi mātrā pitrā ca saṃgataḥ //

nātyartham abhikāṅkṣāmi mṛgayāṃ sarayūvane

ratir hy eṣātulā loke rājarṣigaṇasaṃmatā //

sa tam adhvānam aikṣvākaḥ sūtaṃ madhurayā girā

taṃ tam artham abhipretya yayau vākyam udīrayan //

viśālān kosalān ramyān yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ

āsasāda mahābāhuḥ śṛṅgaverapuraṃ prati //

tatra tripathagāṃ divyāṃ śivatoyām aśaivalām

dadarśa rāghavo gaṅgāṃ puṇyām ṛṣiniṣevitām //

haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ cakravākopakūjitām

śiśumāraiś ca nakraiś ca bhujaṃgaiś ca niṣevitām //

tām ūrmikalilāvartām anvavekṣya mahārathaḥ

sumantram abravīt sūtam ihaivādya vasāmahe //

avidūrād ayaṃ nadyā bahupuṣpapravālavān

sumahān iṅgudīvṛkṣo vasāmo 'traiva sārathe //

lakṣaṇaś ca sumantraś ca bāḍham ity eva rāghavam

uktvā tam iṅgudīvṛkṣaṃ tadopayayatur hayaiḥ //

rāmo 'bhiyāya taṃ ramyaṃ vṛkṣam ikṣvākunandanaḥ

rathād avātarat tasmāt sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ //

sumantro 'py avatīryaiva mocayitvā hayottamān

vṛkṣamūlagataṃ rāmam upatasthe kṛtāñjaliḥ //

tatra rājā guho nāma rāmasyātmasamaḥ sakhā

niṣādajātyo balavān sthapatiś ceti viśrutaḥ //

sa śrutvā puruṣavyāghraṃ rāmaṃ viṣayam āgatam

vṛddhaiḥ parivṛto 'mātyair jñātibhiś cāpy upāgataḥ //

tato niṣādādhipatiṃ dṛṣṭvā dūrād avasthitam

saha saumitriṇā rāmaḥ samāgacchad guhena saḥ //

tam ārtaḥ sampariṣvajya guho rāghavam abravīt

yathāyodhyā tathedaṃ te rāma kiṃ karavāṇi te //

tato guṇavadannādyam upādāya pṛthagvidham

arghyaṃ copānayat kṣipraṃ vākyaṃ cedam uvāca ha //

svāgataṃ te mahābāho taveyam akhilā mahī

vayaṃ preṣyā bhavān bhartā sādhu rājyaṃ praśādhi naḥ //

bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca lehyaṃ cedam upasthitam

śayanāni ca mukhyāni vājināṃ khādanaṃ ca te //

guham eva bruvāṇaṃ taṃ rāghavaḥ pratyuvāca ha

arcitāś caiva hṛṣṭāś ca bhavatā sarvathā vayam //

padbhyām abhigamāc caiva snehasaṃdarśanena ca

bhujābhyāṃ sādhuvṛttābhyāṃ pīḍayan vākyam abravīt //

diṣṭyā tvāṃ guha paśyāmi arogaṃ saha bāndhavaiḥ

api te kuśalaṃ rāṣṭre mitreṣu ca dhaneṣu ca //

yat tv idaṃ bhavatā kiṃcit prītyā samupakalpitam

sarvaṃ tad anujānāmi na hi varte pratigrahe //

kuśacīrājinadharaṃ phalamūlāśanaṃ ca mām

viddhi praṇihitaṃ dharme tāpasaṃ vanagocaram //

aśvānāṃ khādanenāham arthī nānyena kenacit

etāvatātrabhavatā bhaviṣyāmi supūjitaḥ //

ete hi dayitā rājñaḥ pitur daśarathasya me

etaiḥ suvihitair aśvair bhaviṣyāmy aham arcitaḥ //

aśvānāṃ pratipānaṃ ca khādanaṃ caiva so 'nvaśāt

guhas tatraiva puruṣāṃs tvaritaṃ dīyatām iti //

tataś cīrottarāsaṅgaḥ saṃdhyām anvāsya paścimām

jalam evādade bhojyaṃ lakṣmaṇenāhṛtaṃ svayam //

tasya bhūmau śayānasya pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ

sabhāryasya tato 'bhyetya tasthau vṛkṣam upāśritaḥ //

guho 'pi saha sūtena saumitrim anubhāṣayan

anvajāgrat tato rāmam apramatto dhanurdharaḥ //

tathā śayānasya tato 'sya dhīmato yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ

adṛṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī //

taṃ jāgratam adambhena bhrātur arthāya lakṣmaṇam

guhaḥ saṃtāpasaṃtapto rāghavaṃ vākyam abravīt //

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā

pratyāśvasihi sādhv asyāṃ rājaputra yathāsukham //

ucito 'yaṃ janaḥ sarvaḥ kleśānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ

guptyarthaṃ jāgariṣyāmaḥ kākutsthasya vayaṃ niśām //

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana

bravīmy etad ahaṃ satyaṃ satyenaiva ca te śape //

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ

dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām //

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā

rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvato jñātibhiḥ saha //

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā

caturaṅgaṃ hy api balaṃ sumahat prasahemahi //

lakṣmaṇas taṃ tadovāca rakṣyamāṇās tvayānagha

nātra bhītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā //

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā

śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā //

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi

taṃ paśya sukhasaṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā //

yo mantratapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ

eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ //

asmin pravrajito rājā na ciraṃ vartayiṣyati

vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati //

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ

nirghoṣoparataṃ tāta manye rājaniveśanam //

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama

nāśaṃse yadi jīvanti sarve te śarvarīm imām //

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā

tad duḥkhaṃ yat tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati //

anuraktajanākīrṇā sukhālokapriyāvahā

rājavyasanasaṃsṛṣṭā sā purī vinaśiṣyati //

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham

rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati //

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite

pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam //

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām

harmyaprāsādasampannāṃ gaṇikāvaraśobhitām //

rathāśvagajasambādhāṃ tūryanādavināditām

sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām //

ārāmodyānasampannāṃ samājotsavaśālinīm

sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama //

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam

nivṛtte vanavāse 'sminn ayodhyāṃ praviśemahi //

paridevayamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ

tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata //

tathā hi satyaṃ bruvati prajāhite narendraputre gurusauhṛdād guhaḥ

mumoca bāṣpaṃ vyasanābhipīḍito jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ //

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ pṛthuvṛkṣā mahāyaśāḥ

uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam //

bhāskarodayakālo 'yaṃ gatā bhagavatī niśā

asau sukṛṣṇo vihagaḥ kokilas tāta kūjati //

barhiṇānāṃ ca nirghoṣaḥ śrūyate nadatāṃ vane

tarāma jāhnavīṃ saumya śīghragāṃ sāgaraṃgamām //

vijñāya rāmasya vacaḥ saumitrir mitranandanaḥ

guham āmantrya sūtaṃ ca so 'tiṣṭhad bhrātur agrataḥ //

tataḥ kalāpān saṃnahya khaḍgau baddhvā ca dhanvinau

jagmatur yena tau gaṅgāṃ sītayā saha rāghavau //

rāmam eva tu dharmajñam upagamya vinītavat

kim ahaṃ karavāṇīti sūtaḥ prāñjalir abravīt //

nivartasvety uvācainam etāvaddhi kṛtaṃ mama

yānaṃ vihāya padbhyāṃ tu gamiṣyāmo mahāvanam //

ātmānaṃ tv abhyanujñātam avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ

sumantraḥ puruṣavyāghram aikṣvākam idam abravīt //

nātikrāntam idaṃ loke puruṣeṇeha kenacit

tava sabhrātṛbhāryasya vāsaḥ prākṛtavad vane //

na manye brahmacarye 'sti svadhīte vā phalodayaḥ

mārdavārjavayor vāpi tvāṃ ced vyasanam āgatam //

saha rāghava vaidehyā bhrātrā caiva vane vasan

tvaṃ gatiṃ prāpsyase vīra trīṃl lokāṃs tu jayann iva //

vayaṃ khalu hatā rāma ye tayāpy upavañcitāḥ

kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ pāpāyā duḥkhabhāginaḥ //

iti bruvann ātmasamaṃ sumantraḥ sārathis tadā

dṛṣṭvā dūragataṃ rāmaṃ duḥkhārto rurude ciram //

tatas tu vigate bāṣpe sūtaṃ spṛṣṭodakaṃ śucim

rāmas tu madhuraṃ vākyaṃ punaḥ punar uvāca tam //

ikṣvākūṇāṃ tvayā tulyaṃ suhṛdaṃ nopalakṣaye

yathā daśaratho rājā māṃ na śocet tathā kuru //

śokopahatacetāś ca vṛddhaś ca jagatīpatiḥ

kāmabhārāvasannaś ca tasmād etad bravīmi te //

yad yad ājñāpayet kiṃcit sa mahātmā mahīpatiḥ

kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ kāryaṃ tad avikāṅkṣayā //

etadarthaṃ hi rājyāni praśāsati nareśvarāḥ

yad eṣāṃ sarvakṛtyeṣu mano na pratihanyate //

tad yathā sa mahārājo nālīkam adhigacchati

na ca tāmyati duḥkhena sumantra kuru tat tathā //

adṛṣṭaduḥkhaṃ rājānaṃ vṛddham āryaṃ jitendriyam

brūyās tvam abhivādyaiva mama hetor idaṃ vacaḥ //

naivāham anuśocāmi lakṣmaṇo na ca maithilī

ayodhyāyāś cyutāś ceti vane vatsyāmaheti vā //

caturdaśasu varṣeṣu nivṛtteṣu punaḥ punaḥ

lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca drakṣyasi kṣipram āgatān //

evam uktvā tu rājānaṃ mātaraṃ ca sumantra me

anyāś ca devīḥ sahitāḥ kaikeyīṃ ca punaḥ punaḥ //

ārogyaṃ brūhi kausalyām atha pādābhivandanam

sītāyā mama cāryasya vacanāl lakṣmaṇasya ca //

brūyāś ca hi mahārājaṃ bharataṃ kṣipram ānaya

āgataś cāpi bharataḥ sthāpyo nṛpamate pade //

bharataṃ ca pariṣvajya yauvarājye 'bhiṣicya ca

asmatsaṃtāpajaṃ duḥkhaṃ na tvām abhibhaviṣyati //

bharataś cāpi vaktavyo yathā rājani vartase

tathā mātṛṣu vartethāḥ sarvāsv evāviśeṣataḥ //

yathā ca tava kaikeyī sumitrā cāviśeṣataḥ

tathaiva devī kausalyā mama mātā viśeṣataḥ //

nivartyamāno rāmeṇa sumantraḥ śokakarśitaḥ

tat sarvaṃ vacanaṃ śrutvā snehāt kākutstham abravīt //

yad ahaṃ nopacāreṇa brūyāṃ snehād aviklavaḥ

bhaktimān iti tat tāvad vākyaṃ tvaṃ kṣantum arhasi //

kathaṃ hi tvadvihīno 'haṃ pratiyāsyāmi tāṃ purīm

tava tāta viyogena putraśokākulām iva //

sarāmam api tāvan me rathaṃ dṛṣṭvā tadā janaḥ

vinā rāmaṃ rathaṃ dṛṣṭvā vidīryetāpi sā purī //

dainyaṃ hi nagarī gacched dṛṣṭvā śūnyam imaṃ ratham

sūtāvaśeṣaṃ svaṃ sainyaṃ hatavīram ivāhave //

dūre 'pi nivasantaṃ tvāṃ mānasenāgrataḥ sthitam

cintayantyo 'dya nūnaṃ tvāṃ nirāhārāḥ kṛtāḥ prajāḥ //

ārtanādo hi yaḥ paurair muktas tadvipravāsane

rathasthaṃ māṃ niśāmyaiva kuryuḥ śataguṇaṃ tataḥ //

ahaṃ kiṃ cāpi vakṣyāmi devīṃ tava suto mayā

nīto 'sau mātulakulaṃ saṃtāpaṃ mā kṛthā iti //

asatyam api naivāhaṃ brūyāṃ vacanam īdṛśam

katham apriyam evāhaṃ brūyāṃ satyam idaṃ vacaḥ //

mama tāvan niyogasthās tvadbandhujanavāhinaḥ

kathaṃ rathaṃ tvayā hīnaṃ pravakṣyanti hayottamāḥ //

yadi me yācamānasya tyāgam eva kariṣyasi

saratho 'gniṃ pravekṣyāmi tyaktamātra iha tvayā //

bhaviṣyanti vane yāni tapovighnakarāṇi te

rathena pratibādhiṣye tāni sattvāni rāghava //

tvatkṛte na mayā prāptaṃ rathacaryākṛtaṃ sukham

āśaṃse tvatkṛtenāhaṃ vanavāsakṛtaṃ sukham //

prasīdecchāmi te 'raṇye bhavituṃ pratyanantaraḥ

prītyābhihitam icchāmi bhava me patyanantaraḥ //

tava śuśrūṣaṇaṃ mūrdhnā kariṣyāmi vane vasan

ayodhyāṃ devalokaṃ vā sarvathā prajahāmy aham //

na hi śakyā praveṣṭuṃ sā mayāyodhyā tvayā vinā

rājadhānī mahendrasya yathā duṣkṛtakarmaṇā //

ime cāpi hayā vīra yadi te vanavāsinaḥ

paricaryāṃ kariṣyanti prāpsyanti paramāṃ gatim //

vanavāse kṣayaṃ prāpte mamaiṣa hi manorathaḥ

yad anena rathenaiva tvāṃ vaheyaṃ purīṃ punaḥ //

caturdaśa hi varṣāṇi sahitasya tvayā vane

kṣaṇabhūtāni yāsyanti śataśas tu tato 'nyathā //

bhṛtyavatsala tiṣṭhantaṃ bhartṛputragate pathi

bhaktaṃ bhṛtyaṃ sthitaṃ sthityāṃ tvaṃ na māṃ hātum arhasi //

evaṃ bahuvidhaṃ dīnaṃ yācamānaṃ punaḥ punaḥ

rāmo bhṛtyānukampī tu sumantram idam abravīt //

jānāmi paramāṃ bhaktiṃ mayi te bhartṛvatsala

śṛṇu cāpi yadarthaṃ tvāṃ preṣayāmi purīm itaḥ //

nagarīṃ tvāṃ gataṃ dṛṣṭvā jananī me yavīyasī

kaikeyī pratyayaṃ gacched iti rāmo vanaṃ gataḥ //

parituṣṭā hi sā devī vanavāsaṃ gate mayi

rājānaṃ nātiśaṅketa mithyāvādīti dhārmikam //

eṣa me prathamaḥ kalpo yad ambā me yavīyasī

bharatārakṣitaṃ sphītaṃ putrarājyam avāpnuyāt //

mama priyārthaṃ rājñaś ca sarathas tvaṃ purīṃ vraja

saṃdiṣṭaś cāsi yānarthāṃs tāṃs tān brūyās tathātathā //

ity uktvā vacanaṃ sūtaṃ sāntvayitvā punaḥ punaḥ

guhaṃ vacanam aklībaṃ rāmo hetumad abravīt

jaṭāḥ kṛtvā gamiṣyāmi nyagrodhakṣīram ānaya //

tat kṣīraṃ rājaputrāya guhaḥ kṣipram upāharat

lakṣmaṇasyātmanaś caiva rāmas tenākaroj jaṭāḥ //

tau tadā cīravasanau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau

aśobhetām ṛṣisamau bhrātarau rāmalakṣmaṇau //

tato vaikhānasaṃ mārgam āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ

vratam ādiṣṭavān rāmaḥ sahāyaṃ guham abravīt //

apramatto bale kośe durge janapade tathā

bhavethā guha rājyaṃ hi durārakṣatamaṃ matam //

tatas taṃ samanujñāya guham ikṣvākunandanaḥ

jagāma tūrṇam avyagraḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ //

sa tu dṛṣṭvā nadītīre nāvam ikṣvākunandanaḥ

titīrṣuḥ śīghragāṃ gaṅgām idaṃ lakṣmaṇam abravīt //

āroha tvaṃ naravyāghra sthitāṃ nāvam imāṃ śanaiḥ

sītāṃ cāropayānvakṣaṃ parigṛhya manasvinīm //

sa bhrātuḥ śāsanaṃ śrutvā sarvam apratikūlayan

āropya maithilīṃ pūrvam ārurohātmavāṃs tataḥ //

athāruroha tejasvī svayaṃ lakṣmaṇapūrvajaḥ

tato niṣādādhipatir guho jñātīn acodayat //

anujñāya sumantraṃ ca sabalaṃ caiva taṃ guham

āsthāya nāvaṃ rāmas tu codayāmāsa nāvikān //

tatas taiś coditā sā nauḥ karṇadhārasamāhitā

śubhasphyavegābhihatā śīghraṃ salilam atyagāt //

madhyaṃ tu samanuprāpya bhāgīrathyās tv aninditā

vaidehī prāñjalir bhūtvā tāṃ nadīm idam abravīt //

putro daśarathasyāyaṃ mahārājasya dhīmataḥ

nideśaṃ pālayatv enaṃ gaṅge tvadabhirakṣitaḥ //

caturdaśa hi varṣāṇi samagrāṇy uṣya kānane

bhrātrā saha mayā caiva punaḥ pratyāgamiṣyati //

tatas tvāṃ devi subhage kṣemeṇa punar āgatā

yakṣye pramuditā gaṅge sarvakāmasamṛddhaye //

tvaṃ hi tripathagā devi brahmalokaṃ samīkṣase

bhāryā codadhirājasya loke 'smin sampradṛśyase //

sā tvāṃ devi namasyāmi praśaṃsāmi ca śobhane

prāptarājye naravyāghre śivena punar āgate //

gavāṃ śatasahasrāṇi vastrāṇy annaṃ ca peśalam

brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi tava priyacikīrṣayā //

tathā saṃbhāṣamāṇā sā sītā gaṅgām aninditā

dakṣiṇā dakṣiṇaṃ tīraṃ kṣipram evābhyupāgamat //

tīraṃ tu samanuprāpya nāvaṃ hitvā nararṣabhaḥ

prātiṣṭhata saha bhrātrā vaidehyā ca paraṃtapaḥ //

athābravīn mahābāhuḥ sumitrānandavardhanam

agrato gaccha saumitre sītā tvām anugacchatu //

pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi tvāṃ ca sītāṃ ca pālayan

adya duḥkhaṃ tu vaidehī vanavāsasya vetsyati //

gataṃ tu gaṅgāparapāram āśu rāmaṃ sumantraḥ pratataṃ nirīkṣya

adhvaprakarṣād vinivṛttadṛṣṭir mumoca bāṣpaṃ vyathitas tapasvī //

tau tatra hatvā caturo mahāmṛgān varāham ṛśyaṃ pṛṣataṃ mahārurum

ādāya medhyaṃ tvaritaṃ bubhukṣitau vāsāya kāle yayatur vanaspatim //

sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām

rāmo ramayatāṃ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam //

adyeyaṃ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ

yā sumantreṇa rahitā tāṃ notkaṇṭhitum arhasi //

jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu

yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ //

rātriṃ kathaṃcid evemāṃ saumitre vartayāmahe

upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ //

sa tu saṃviśya medinyāṃ mahārhaśayanocitaḥ

imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ //

dhruvam adya mahārājo duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa

kṛtakāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati //

sā hi devī mahārājaṃ kaikeyī rājyakāraṇāt

api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam //

anāthaś caiva vṛddhaś ca mayā caiva vinākṛtaḥ

kiṃ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ //

idaṃ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam

kāma evārdhadharmābhyāṃ garīyān iti me matiḥ //

ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet

chandānuvartinaṃ putraṃ tāto mām iva lakṣmaṇa //

sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ

muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat //

sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṃ bhaviṣyati

tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite //

arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate

evam āpadyate kṣipraṃ rājā daśaratho yathā //

manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca

kaikeyī saumya samprāptā rājyāya bharatasya ca //

apīdānīṃ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā

kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca samprabādheta matkṛte //

mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset

ayodhyām ita eva tvaṃ kāle praviśa lakṣmaṇa //

aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān

anāthāyā hi nāthas tvaṃ kausalyāyā bhaviṣyasi //

kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret

paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram //

nūnaṃ jātyantare kasmin striyaḥ putrair viyojitāḥ

jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam //

mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṃvardhitena ca

viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām //

mā sma sīmantinī kācij janayet putram īdṛśam

saumitre yo 'ham ambāyā dadmi śokam anantakam //

manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇa śārikā

yasyās tac chrūyate vākyaṃ śuka pādam arer daśa //

śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṃcid upakurvatā

putreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṃdama //

alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā

śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare //

eko hy aham ayodhyāṃ ca pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa

tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam //

adharmabhayabhītaś ca paralokasya cānagha

tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye //

etad anyac ca karuṇaṃ vilapya vijane bahu

aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat //

vilapyoparataṃ rāmaṃ gatārciṣam ivānalam

samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ //

dhruvam adya purī rāma ayodhyāyudhināṃ vara

niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī //

naitad aupayikaṃ rāma yad idaṃ paritapyase

viṣādayasi sītāṃ ca māṃ caiva puruṣarṣabha //

na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava

muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhṛtau //

na hi tātaṃ na śatrughnaṃ na sumitrāṃ paraṃtapa

draṣṭum iccheyam adyāhaṃ svargaṃ vāpi tvayā vinā //

sa lakṣmaṇasyottamapuṣkalaṃ vaco niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt

samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ //

te tu tasmin mahāvṛkṣa uṣitvā rajanīṃ śivām

vimale 'bhyudite sūrye tasmād deśāt pratasthire //

yatra bhāgīrathī gaṅgā yamunām abhivartate

jagmus taṃ deśam uddiśya vigāhya sumahad vanam //

te bhūmim āgān vividhān deśāṃś cāpi manoramān

adṛṣṭapūrvān paśyantas tatra tatra yaśasvinaḥ //

yathākṣemeṇa gacchan sa paśyaṃś ca vividhān drumān

nivṛttamātre divase rāmaḥ saumitrim abravīt //

prayāgam abhitaḥ paśya saumitre dhūmam unnatam

agner bhagavataḥ ketuṃ manye saṃnihito muniḥ //

nūnaṃ prāptāḥ sma sambhedaṃ gaṅgāyamunayor vayam

tathā hi śrūyate śabdo vāriṇo vārighaṭṭitaḥ //

dārūṇi paribhinnāni vanajair upajīvibhiḥ

bharadvājāśrame caite dṛśyante vividhā drumāḥ //

dhanvinau tau sukhaṃ gatvā lambamāne divākare

gaṅgāyamunayoḥ saṃdhau prāpatur nilayaṃ muneḥ //

rāmas tv āśramam āsādya trāsayan mṛgapakṣiṇaḥ

gatvā muhūrtam adhvānaṃ bharadvājam upāgamat //

tatas tv āśramam āsādya muner darśanakāṅkṣiṇau

sītayānugatau vīrau dūrād evāvatasthatuḥ //

hutāgnihotraṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgaṃ kṛtāñjaliḥ

rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sītayā cābhyavādayat //

nyavedayata cātmānaṃ tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ

putrau daśarathasyāvāṃ bhagavan rāmalakṣmaṇau //

bhāryā mameyaṃ vaidehī kalyāṇī janakātmajā

māṃ cānuyātā vijanaṃ tapovanam aninditā //

pitrā pravrājyamānaṃ māṃ saumitrir anujaḥ priyaḥ

ayam anvagamad bhrātā vanam eva dṛḍhavrataḥ //

pitrā niyuktā bhagavan pravekṣyāmas tapovanam

dharmam evācariṣyāmas tatra mūlaphalāśanāḥ //

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ

upānayata dharmātmā gām arghyam udakaṃ tataḥ //

mṛgapakṣibhir āsīno munibhiś ca samantataḥ

rāmam āgatam abhyarcya svāgatenāha taṃ muniḥ //

pratigṛhya ca tām arcām upaviṣṭaṃ sarāghavam

bharadvājo 'bravīd vākyaṃ dharmayuktam idaṃ tadā //

cirasya khalu kākutstha paśyāmi tvām ihāgatam

śrutaṃ tava mayā cedaṃ vivāsanam akāraṇam //

avakāśo vivikto 'yaṃ mahānadyoḥ samāgame

puṇyaś ca ramaṇīyaś ca vasatv iha bhavān sukham //

evam uktas tu vacanaṃ bharadvājena rāghavaḥ

pratyuvāca śubhaṃ vākyaṃ rāmaḥ sarvahite rataḥ //

bhagavann ita āsannaḥ paurajānapado janaḥ

āgamiṣyati vaidehīṃ māṃ cāpi prekṣako janaḥ

anena kāraṇenāham iha vāsaṃ na rocaye //

ekānte paśya bhagavann āśramasthānam uttamam

ramate yatra vaidehī sukhārhā janakātmajā //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharadvājo mahāmuniḥ

rāghavasya tato vākyam arthagrāhakam abravīt //

daśakrośa itas tāta girir yasmin nivatsyasi

maharṣisevitaḥ puṇyaḥ sarvataḥ sukhadarśanaḥ //

golāṅgūlānucarito vānararkṣaniṣevitaḥ

citrakūṭa iti khyāto gandhamādanasaṃnibhaḥ //

yāvatā citrakūṭasya naraḥ śṛṅgāṇy avekṣate

kalyāṇāni samādhatte na pāpe kurute manaḥ //

ṛṣayas tatra bahavo vihṛtya śaradāṃ śatam

tapasā divam ārūḍhāḥ kapālaśirasā saha //

praviviktam ahaṃ manye taṃ vāsaṃ bhavataḥ sukham

iha vā vanavāsāya vasa rāma mayā saha //

sa rāmaṃ sarvakāmais taṃ bharadvājaḥ priyātithim

sabhāryaṃ saha ca bhrātrā pratijagrāha dharmavit //

tasya prayāge rāmasya taṃ maharṣim upeyuṣaḥ

prapannā rajanī puṇyā citrāḥ kathayataḥ kathāḥ //

prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu bharadvājam upāgamat

uvāca naraśārdūlo muniṃ jvalitatejasam //

śarvarīṃ bhagavann adya satyaśīla tavāśrame

uṣitāḥ smeha vasatim anujānātu no bhavān //

rātryāṃ tu tasyāṃ vyuṣṭāyāṃ bharadvājo 'bravīd idam

madhumūlaphalopetaṃ citrakūṭaṃ vrajeti ha //

tatra kuñjarayūthāni mṛgayūthāni cābhitaḥ

vicaranti vanānteṣu tāni drakṣyasi rāghava //

prahṛṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair vināditaṃ taṃ vasudhādharaṃ śivam

mṛgaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ suramyam āsādya samāvasāśramam //

uṣitvā rajanīṃ tatra rājaputrāv ariṃdamau

maharṣim abhivādyātha jagmatus taṃ giriṃ prati //

prasthitāṃś caiva tān prekṣya pitā putrān ivānvagāt

tataḥ pracakrame vaktuṃ vacanaṃ sa mahāmuniḥ //

athāsādya tu kālindīṃ śīghrasrotasamāpagām

tatra yūyaṃ plavaṃ kṛtvā taratāṃśumatīṃ nadīm //

tato nyagrodham āsādya mahāntaṃ haritacchadam

vivṛddhaṃ bahubhir vṛkṣaiḥ śyāmaṃ siddhopasevitam //

krośamātraṃ tato gatvā nīlaṃ drakṣyatha kānanam

palāśabadarīmiśraṃ rāma vaṃśaiś ca yāmunaiḥ //

sa panthāś citrakūṭasya gataḥ subahuśo mayā

ramyo mārdavayuktaś ca vanadāvair vivarjitaḥ

iti panthānam āvedya maharṣiḥ sa nyavartata //

upāvṛtte munau tasmin rāmo lakṣmaṇam abravīt

kṛtapuṇyāḥ sma saumitre munir yan no 'nukampate //

iti tau puruṣavyāghrau mantrayitvā manasvinau

sītām evāgrataḥ kṛtvā kālindīṃ jagmatur nadīm //

tau kāṣṭhasaṃghāṭam atho cakratuḥ sumahāplavam

cakāra lakṣmaṇaś chittvā sītāyāḥ sukham āsanam //

tatra śriyam ivācintyāṃ rāmo dāśarathiḥ priyām

īṣat saṃlajjamānāṃ tām adhyāropayata plavam //

tataḥ plavenāṃśumatīṃ śīghragām ūrmimālinīm

tīrajair bahubhir vṛkṣaiḥ saṃterur yamunāṃ nadīm //

te tīrṇāḥ plavam utsṛjya prasthāya yamunāvanāt

śyāmaṃ nyagrodham āseduḥ śītalaṃ haritacchadam //

kausalyāṃ caiva paśyeyaṃ sumitrāṃ ca yaśasvinīm

iti sītāñjaliṃ kṛtvā paryagacchad vanaspatim //

krośamātraṃ tato gatvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau

bahūn medhyān mṛgān hatvā ceratur yamunāvane //

vihṛtya te barhiṇapūganādite śubhe vane vāraṇavānarāyute

samaṃ nadīvapram upetya saṃmataṃ nivāsam ājagmur adīnadarśanāḥ //

atha rātryāṃ vyatītāyām avasuptam anantaram

prabodhayāmāsa śanair lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ //

saumitre śṛṇu vanyānāṃ valgu vyāharatāṃ svanam

sampratiṣṭhāmahe kālaḥ prasthānasya paraṃtapa //

sa suptaḥ samaye bhrātrā lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ

jahau nidrāṃ ca tandrīṃ ca prasaktaṃ ca pathi śramam //

tata utthāya te sarve spṛṣṭvā nadyāḥ śivaṃ jalam

panthānam ṛṣiṇoddiṣṭaṃ citrakūṭasya taṃ yayuḥ //

tataḥ samprasthitaḥ kāle rāmaḥ saumitriṇā saha

sītāṃ kamalapattrākṣīm idaṃ vacanam abravīt //

ādīptān iva vaidehi sarvataḥ puṣpitān nagān

svaiḥ puṣpaiḥ kiṃśukān paśya mālinaḥ śiśirātyaye //

paśya bhallātakān phullān narair anupasevitān

phalapattrair avanatān nūnaṃ śakṣyāmi jīvitum //

paśya droṇapramāṇāni lambamānāni lakṣmaṇa

madhūni madhukārībhiḥ saṃbhṛtāni nage nage //

eṣa krośati natyūhas taṃ śikhī pratikūjati

ramaṇīye vanoddeśe puṣpasaṃstarasaṃkaṭe //

mātaṃgayūthānusṛtaṃ pakṣisaṃghānunāditam

citrakūṭam imaṃ paśya pravṛddhaśikharaṃ girim //

tatas tau pādacāreṇa gacchantau saha sītayā

ramyam āsedatuḥ śailaṃ citrakūṭaṃ manoramam //

taṃ tu parvatam āsādya nānāpakṣigaṇāyutam

ayaṃ vāso bhavet tāvad atra saumya ramemahi //

lakṣmaṇānaya dārūṇi dṛḍhāni ca varāṇi ca

kuruṣvāvasathaṃ saumya vāse me 'bhirataṃ manaḥ //

tasya tadvacanaṃ śrutvā saumitrir vividhān drumān

ājahāra tataś cakre parṇaśālām ariṃdamaḥ //

śuśrūṣamāṇam ekāgram idaṃ vacanam abravīt

aiṇeyaṃ māṃsam āhṛtya śālāṃ yakṣyāmahe vayam //

sa lakṣmaṇaḥ kṛṣṇamṛgaṃ hatvā medhyaṃ pratāpavān

atha cikṣepa saumitriḥ samiddhe jātavedasi //

taṃ tu pakvaṃ samājñāya niṣṭaptaṃ chinnaśoṇitam

lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram atha rāghavam abravīt //

ayaṃ kṛṣṇaḥ samāptāṅgaḥ śṛtaḥ kṛṣṇamṛgo yathā

devatā devasaṃkāśa yajasva kuśalo hy asi //

rāmaḥ snātvā tu niyato guṇavāñ japyakovidaḥ

pāpasaṃśamanaṃ rāmaś cakāra balim uttamam //

tāṃ vṛkṣaparṇacchadanāṃ manojñāṃ yathāpradeśaṃ sukṛtāṃ nivātām

vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ sabhāṃ yathā devagaṇāḥ sudharmām //

anekanānāmṛgapakṣisaṃkule vicitrapuṣpastabakair drumair yute

vanottame vyālamṛgānunādite tathā vijahruḥ susukhaṃ jitendriyāḥ //

suramyam āsādya tu citrakūṭaṃ nadīṃ ca tāṃ mālyavatīṃ sutīrthām

nananda hṛṣṭo mṛgapakṣijuṣṭāṃ jahau ca duḥkhaṃ puravipravāsāt //

kathayitvā suduḥkhārtaḥ sumantreṇa ciraṃ saha

rāme dakṣiṇakūlasthe jagāma svagṛhaṃ guhaḥ //

anujñātaḥ sumantro 'tha yojayitvā hayottamān

ayodhyām eva nagarīṃ prayayau gāḍhadurmanāḥ //

sa vanāni sugandhīni saritaś ca sarāṃsi ca

paśyann atiyayau śīghraṃ grāmāṇi nagarāṇi ca //

tataḥ sāyāhnasamaye tṛtīye 'hani sārathiḥ

ayodhyāṃ samanuprāpya nirānandāṃ dadarśa ha //

sa śūnyām iva niḥśabdāṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ

sumantraś cintayāmāsa śokavegasamāhataḥ //

kaccin na sagajā sāśvā sajanā sajanādhipā

rāmasaṃtāpaduḥkhena dagdhā śokāgninā purī

iti cintāparaḥ sūtas tvaritaḥ praviveśa ha //

sumantram abhiyāntaṃ taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ

kva rāma iti pṛcchantaḥ sūtam abhyadravan narāḥ //

teṣāṃ śaśaṃsa gaṅgāyām aham āpṛcchya rāghavam

anujñāto nivṛtto 'smi dhārmikeṇa mahātmanā //

te tīrṇā iti vijñāya bāṣpapūrṇamukhā janāḥ

aho dhig iti niḥśvasya hā rāmeti ca cukruśuḥ //

śuśrāva ca vacas teṣāṃ vṛndaṃ vṛndaṃ ca tiṣṭhatām

hatāḥ sma khalu ye neha paśyāma iti rāghavam //

dānayajñavivāheṣu samājeṣu mahatsu ca

na drakṣyāmaḥ punar jātu dhārmikaṃ rāmam antarā //

kiṃ samarthaṃ janasyāsya kiṃ priyaṃ kiṃ sukhāvaham

iti rāmeṇa nagaraṃ pitṛvat paripālitam //

vātāyanagatānāṃ ca strīṇām anvantarāpaṇam

rāmaśokābhitaptānāṃ śuśrāva paridevanam //

sa rājamārgamadhyena sumantraḥ pihitānanaḥ

yatra rājā daśarathas tad evopayayau gṛham //

so 'vatīrya rathāc chīghraṃ rājaveśma praviśya ca

kakṣyāḥ saptābhicakrāma mahājanasamākulāḥ //

tato daśarathastrīṇāṃ prāsādebhyas tatas tataḥ

rāmaśokābhitaptānāṃ mandaṃ śuśrāva jalpitam //

saha rāmeṇa niryāto vinā rāmam ihāgataḥ

sūtaḥ kiṃ nāma kausalyāṃ śocantīṃ prativakṣyati //

yathā ca manye durjīvam evaṃ na sukaraṃ dhruvam

ācchidya putre niryāte kausalyā yatra jīvati //

satyarūpaṃ tu tadvākyaṃ rājñaḥ strīṇāṃ niśāmayan

pradīptam iva śokena viveśa sahasā gṛham //

sa praviśyāṣṭamīṃ kakṣyāṃ rājānaṃ dīnam āturam

putraśokaparidyūnam apaśyat pāṇḍure gṛhe //

abhigamya tam āsīnaṃ narendram abhivādya ca

sumantro rāmavacanaṃ yathoktaṃ pratyavedayat //

sa tūṣṇīm eva tac chrutvā rājā vibhrāntacetanaḥ

mūrchito nyapatad bhūmau rāmaśokābhipīḍitaḥ //

tato 'ntaḥpuram āviddhaṃ mūrchite pṛthivīpatau

uddhṛtya bāhū cukrośa nṛpatau patite kṣitau //

sumitrayā tu sahitā kausalyā patitaṃ patim

utthāpayāmāsa tadā vacanaṃ cedam abravīt //

imaṃ tasya mahābhāga dūtaṃ duṣkarakāriṇaḥ

vanavāsād anuprāptaṃ kasmān na pratibhāṣase //

adyemam anayaṃ kṛtvā vyapatrapasi rāghava

uttiṣṭha sukṛtaṃ te 'stu śoke na syāt sahāyatā //

deva yasyā bhayād rāmaṃ nānupṛcchasi sārathim

neha tiṣṭhati kaikeyī viśrabdhaṃ pratibhāṣyatām //

sā tathoktvā mahārājaṃ kausalyā śokalālasā

dharaṇyāṃ nipapātāśu bāṣpaviplutabhāṣiṇī //

evaṃ vilapatīṃ dṛṣṭvā kausalyāṃ patitāṃ bhuvi

patiṃ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ sasvaraṃ ruruduḥ striyaḥ //

tatas tam antaḥpuranādam utthitaṃ samīkṣya vṛddhās taruṇāś ca mānavāḥ

striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ puraṃ tadāsīt punar eva saṃkulam //

pratyāśvasto yadā rājā mohāt pratyāgataḥ punaḥ

athājuhāva taṃ sūtaṃ rāmavṛttāntakāraṇāt //

vṛddhaṃ paramasaṃtaptaṃ navagraham iva dvipam

viniḥśvasantaṃ dhyāyantam asvastham iva kuñjaram //

rājā tu rajasā sūtaṃ dhvastāṅgaṃ samupasthitam

aśrupūrṇamukhaṃ dīnam uvāca paramārtavat //

kva nu vatsyati dharmātmā vṛkṣamūlam upāśritaḥ

so 'tyantasukhitaḥ sūta kim aśiṣyati rāghavaḥ

bhūmipālātmajo bhūmau śete katham anāthavat //

yaṃ yāntam anuyānti sma padātirathakuñjarāḥ

sa vatsyati kathaṃ rāmo vijanaṃ vanam āśritaḥ //

vyālair mṛgair ācaritaṃ kṛṣṇasarpaniṣevitam

kathaṃ kumārau vaidehyā sārdhaṃ vanam upasthitau //

sukumāryā tapasvinyā sumantra saha sītayā

rājaputrau kathaṃ pādair avaruhya rathād gatau //

siddhārthaḥ khalu sūta tvaṃ yena dṛṣṭau mamātmajau

vanāntaṃ praviśantau tāv aśvināv iva mandaram //

kim uvāca vaco rāmaḥ kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ

sumantra vanam āsādya kim uvāca ca maithilī

āsitaṃ śayitaṃ bhuktaṃ sūta rāmasya kīrtaya //

iti sūto narendreṇa coditaḥ sajjamānayā

uvāca vācā rājānaṃ sabāṣpaparirabdhayā //

abravīn māṃ mahārāja dharmam evānupālayan

añjaliṃ rāghavaḥ kṛtvā śirasābhipraṇamya ca //

sūta madvacanāt tasya tātasya viditātmanaḥ

śirasā vandanīyasya vandyau pādau mahātmanaḥ //

sarvam antaḥpuraṃ vācyaṃ sūta madvacanāt tvayā

ārogyam aviśeṣeṇa yathārhaṃ cābhivādanam //

mātā ca mama kausalyā kuśalaṃ cābhivādanam

devi devasya pādau ca devavat paripālaya //

bharataḥ kuśalaṃ vācyo vācyo madvacanena ca

sarvāsv eva yathānyāyaṃ vṛttiṃ vartasva mātṛṣu //

vaktavyaś ca mahābāhur ikṣvākukulanandanaḥ

pitaraṃ yauvarājyastho rājyastham anupālaya //

ity evaṃ māṃ mahārāja bruvann eva mahāyaśāḥ

rāmo rājīvatāmrākṣo bhṛśam aśrūṇy avartayat //

lakṣmaṇas tu susaṃkruddho niḥśvasan vākyam abravīt

kenāyam aparādhena rājaputro vivāsitaḥ //

yadi pravrājito rāmo lobhakāraṇakāritam

varadānanimittaṃ vā sarvathā duṣkṛtaṃ kṛtam

rāmasya tu parityāge na hetum upalakṣaye //

asamīkṣya samārabdhaṃ viruddhaṃ buddhilāghavāt

janayiṣyati saṃkrośaṃ rāghavasya vivāsanam //

ahaṃ tāvan mahārāje pitṛtvaṃ nopalakṣaye

bhrātā bhartā ca bandhuś ca pitā ca mama rāghavaḥ //

sarvalokapriyaṃ tyaktvā sarvalokahite ratam

sarvaloko 'nurajyeta kathaṃ tvānena karmaṇā //

jānakī tu mahārāja niḥśvasantī tapasvinī

bhūtopahatacitteva viṣṭhitā vismṛtā sthitā //

adṛṣṭapūrvavyasanā rājaputrī yaśasvinī

tena duḥkhena rudatī naiva māṃ kiṃcid abravīt //

udvīkṣamāṇā bhartāraṃ mukhena pariśuṣyatā

mumoca sahasā bāṣpaṃ māṃ prayāntam udīkṣya sā //

tathaiva rāmo 'śrumukhaḥ kṛtāñjaliḥ sthito 'bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ

tathaiva sītā rudatī tapasvinī nirīkṣate rājarathaṃ tathaiva mām //

mama tv aśvā nivṛttasya na prāvartanta vartmani

uṣṇam aśru vimuñcanto rāme samprasthite vanam //

ubhābhyāṃ rājaputrābhyām atha kṛtvāham añjalim

prasthito ratham āsthāya tad duḥkham api dhārayan //

guhena sārdhaṃ tatraiva sthito 'smi divasān bahūn

āśayā yadi māṃ rāmaḥ punaḥ śabdāpayed iti //

viṣaye te mahārāja rāmavyasanakarśitāḥ

api vṛkṣāḥ parimlānaḥ sapuṣpāṅkurakorakāḥ //

na ca sarpanti sattvāni vyālā na prasaranti ca

rāmaśokābhibhūtaṃ tan niṣkūjam abhavad vanam //

līnapuṣkarapattrāś ca narendra kaluṣodakāḥ

saṃtaptapadmāḥ padminyo līnamīnavihaṃgamāḥ //

jalajāni ca puṣpāṇi mālyāni sthalajāni ca

nādya bhānty alpagandhīni phalāni ca yathā puram //

praviśantam ayodhyāṃ māṃ na kaścid abhinandati

narā rāmam apaśyanto niḥśvasanti muhur muhuḥ //

harmyair vimānaiḥ prāsādair avekṣya ratham āgatam

hāhākārakṛtā nāryo rāmādarśanakarśitāḥ //

āyatair vimalair netrair aśruvegapariplutaiḥ

anyonyam abhivīkṣante vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ //

nāmitrāṇāṃ na mitrāṇām udāsīnajanasya ca

aham ārtatayā kaṃcid viśeṣaṃ nopalakṣaye //

aprahṛṣṭamanuṣyā ca dīnanāgaturaṃgamā

ārtasvaraparimlānā viniḥśvasitaniḥsvanā //

nirānandā mahārāja rāmapravrājanāturā

kausalyā putrahīneva ayodhyā pratibhāti mā //

sūtasya vacanaṃ śrutvā vācā paramadīnayā

bāṣpopahatayā rājā taṃ sūtam idam abravīt //

kaikeyyā viniyuktena pāpābhijanabhāvayā

mayā na mantrakuśalair vṛddhaiḥ saha samarthitam //

na suhṛdbhir na cāmātyair mantrayitvā na naigamaiḥ

mayāyam arthaḥ sammohāt strīhetoḥ sahasā kṛtaḥ //

bhavitavyatayā nūnam idaṃ vā vyasanaṃ mahat

kulasyāsya vināśāya prāptaṃ sūta yadṛcchayā //

sūta yady asti te kiṃcin mayāpi sukṛtaṃ kṛtam

tvaṃ prāpayāśu māṃ rāmaṃ prāṇāḥ saṃtvarayanti mām //

yad yad yāpi mamaivājñā nivartayatu rāghavam

na śakṣyāmi vinā rāmaṃ muhūrtam api jīvitum //

atha vāpi mahābāhur gato dūraṃ bhaviṣyati

mām eva ratham āropya śīghraṃ rāmāya darśaya //

vṛttadaṃṣṭro maheṣvāsaḥ kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ

yadi jīvāmi sādhv enaṃ paśyeyaṃ saha sītayā //

lohitākṣaṃ mahābāhum āmuktamaṇikuṇḍalam

rāmaṃ yadi na paśyāmi gamiṣyāmi yamakṣayam //

ato nu kiṃ duḥkhataraṃ yo 'ham ikṣvākunandanam

imām avasthām āpanno neha paśyāmi rāghavam //

hā rāma rāmānuja hā hā vaidehi tapasvini

na māṃ jānīta duḥkhena mriyamāṇam anāthavat

dustaro jīvatā devi mayāyaṃ śokasāgaraḥ //

aśobhanaṃ yo 'ham ihādya rāghavaṃ didṛkṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam

itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ papāta tūrṇaṃ śayane sa mūrchitaḥ //

iti vilapati pārthive pranaṣṭe karuṇataraṃ dviguṇaṃ ca rāmahetoḥ

vacanam anuniśamya tasya devī bhayam agamat punar eva rāmamātā //

tato bhūtopasṛṣṭeva vepamānā punaḥ punaḥ

dharaṇyāṃ gatasattveva kausalyā sūtam abravīt //

naya māṃ yatra kākutsthaḥ sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ

tān vinā kṣaṇam apy atra jīvituṃ notsahe hy aham //

nivartaya rathaṃ śīghraṃ daṇḍakān naya mām api

atha tān nānugacchāmi gamiṣyāmi yamakṣayam //

bāṣpavegopahatayā sa vācā sajjamānayā

idam āśvāsayan devīṃ sūtaḥ prāñjalir abravīt //

tyaja śokaṃ ca mohaṃ ca sambhramaṃ duḥkhajaṃ tathā

vyavadhūya ca saṃtāpaṃ vane vatsyati rāghavaḥ //

lakṣmaṇaś cāpi rāmasya pādau paricaran vane

ārādhayati dharmajñaḥ paralokaṃ jitendriyaḥ //

vijane 'pi vane sītā vāsaṃ prāpya gṛheṣv iva

visrambhaṃ labhate 'bhītā rāme saṃnyastamānasā //

nāsyā dainyaṃ kṛtaṃ kiṃcit susūkṣmam api lakṣaye

uciteva pravāsānāṃ vaidehī pratibhāti mā //

nagaropavanaṃ gatvā yathā sma ramate purā

tathaiva ramate sītā nirjaneṣu vaneṣv api //

bāleva ramate sītā bālacandranibhānanā

rāmā rāme hy adhīnātmā vijane 'pi vane satī //

tadgataṃ hṛdayaṃ hy asyās tadadhīnaṃ ca jīvitam

ayodhyāpi bhavet tasyā rāmahīnā tathā vanam //

pathi pṛcchati vaidehī grāmāṃś ca nagarāṇi ca

gatiṃ dṛṣṭvā nadīnāṃ ca pādapān vividhān api //

adhvanā vātavegena sambhrameṇātapena ca

na hi gacchati vaidehyāś candrāṃśusadṛśī prabhā //

sadṛśaṃ śatapattrasya pūrṇacandropamaprabham

vadanaṃ tadvadānyāyā vaidehyā na vikampate //

alaktarasaraktābhāv alaktarasavarjitau

adyāpi caraṇau tasyāḥ padmakośasamaprabhau //

nūpurodghuṣṭaheleva khelaṃ gacchati bhāminī

idānīm api vaidehī tadrāgā nyastabhūṣaṇā //

gajaṃ vā vīkṣya siṃhaṃ vā vyāghraṃ vā vanam āśritā

nāhārayati saṃtrāsaṃ bāhū rāmasya saṃśritā //

na śocyās te na cātmā te śocyo nāpi janādhipaḥ

idaṃ hi caritaṃ loke pratiṣṭhāsyati śāśvatam //

vidhūya śokaṃ parihṛṣṭamānasā maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ

vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ śubhāṃ pratijñāṃ paripālayanti te //

tathāpi sūtena suyuktavādinā nivāryamāṇā sutaśokakarśitā

na caiva devī virarāma kūjitāt priyeti putreti ca rāghaveti ca //

vanaṃ gate dharmapare rāme ramayatāṃ vare

kausalyā rudatī svārtā bhartāram idam abravīt //

yadyapi triṣu lokeṣu prathitaṃ te mahad yaśaḥ

sānukrośo vadānyaś ca priyavādī ca rāghavaḥ //

kathaṃ naravaraśreṣṭha putrau tau saha sītayā

duḥkhitau sukhasaṃvṛddhau vane duḥkhaṃ sahiṣyataḥ //

sā nūnaṃ taruṇī śyāmā sukumārī sukhocitā

katham uṣṇaṃ ca śītaṃ ca maithilī prasahiṣyate //

bhuktvāśanaṃ viśālākṣī sūpadaṃśānvitaṃ śubham

vanyaṃ naivāram āhāraṃ kathaṃ sītopabhokṣyate //

gītavāditranirghoṣaṃ śrutvā śubham aninditā

kathaṃ kravyādasiṃhānāṃ śabdaṃ śroṣyaty aśobhanam //

mahendradhvajasaṃkāśaḥ kva nu śete mahābhujaḥ

bhujaṃ parighasaṃkāśam upadhāya mahābalaḥ //

padmavarṇaṃ sukeśāntaṃ padmaniḥśvāsam uttamam

kadā drakṣyāmi rāmasya vadanaṃ puṣkarekṣaṇam //

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ me na saṃśayaḥ

apaśyantyā na taṃ yad vai phalatīdaṃ sahasradhā //

yadi pañcadaśe varṣe rāghavaḥ punar eṣyati

jahyād rājyaṃ ca kośaṃ ca bharatenopabhokṣyate //

evaṃ kanīyasā bhrātrā bhuktaṃ rājyaṃ viśāṃ pate

bhrātā jyeṣṭho variṣṭhaś ca kimarthaṃ nāvamaṃsyate //

na pareṇāhṛtaṃ bhakṣyaṃ vyāghraḥ khāditum icchati

evam eva naravyāghraḥ paralīḍhaṃ na maṃsyate //

havir ājyaṃ puroḍāśāḥ kuśā yūpāś ca khādirāḥ

naitāni yātayāmāni kurvanti punar adhvare //

tathā hy āttam idaṃ rājyaṃ hṛtasārāṃ surām iva

nābhimantum alaṃ rāmo naṣṭasomam ivādhvaram //

naivaṃvidham asatkāraṃ rāghavo marṣayiṣyati

balavān iva śārdūlo vāladher abhimarśanam //

sa tādṛśaḥ siṃhabalo vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ

svayam eva hataḥ pitrā jalajenātmajo yathā //

dvijāticarito dharmaḥ śāstradṛṣṭaḥ sanātanaḥ

yadi te dharmanirate tvayā putre vivāsite //

gatir ekā patir nāryā dvitīyā gatir ātmajaḥ

tṛtīyā jñātayo rājaṃś caturthī neha vidyate //

tatra tvaṃ caiva me nāsti rāmaś ca vanam āśritaḥ

na vanaṃ gantum icchāmi sarvathā hi hatā tvayā //

hataṃ tvayā rājyam idaṃ sarāṣṭraṃ hatas tathātmā saha mantribhiś ca

hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ sutaś ca bhāryā ca tava prahṛṣṭau //

imāṃ giraṃ dāruṇaśabdasaṃśritāṃ niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ

tataḥ sa śokaṃ praviveśa pārthivaḥ svaduṣkṛtaṃ cāpi punas tadāsmarat //

evaṃ tu kruddhayā rājā rāmamātrā saśokayā

śrāvitaḥ paruṣaṃ vākyaṃ cintayāmāsa duḥkhitaḥ //

tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkṛtam

yad anena kṛtaṃ pūrvam ajñānāc chabdavedhinā //

amanās tena śokena rāmaśokena ca prabhuḥ

dahyamānas tu śokābhyāṃ kausalyām āha bhūpatiḥ //

prasādaye tvāṃ kausalye racito 'yaṃ mayāñjaliḥ

vatsalā cānṛśaṃsā ca tvaṃ hi nityaṃ pareṣv api //

bhartā tu khalu nārīṇāṃ guṇavān nirguṇo 'pi vā

dharmaṃ vimṛśamānānāṃ pratyakṣaṃ devi daivatam //

sā tvaṃ dharmaparā nityaṃ dṛṣṭalokaparāvarā

nārhase vipriyaṃ vaktuṃ duḥkhitāpi suduḥkhitam //

tad vākyaṃ karuṇaṃ rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam

kausalyā vyasṛjad bāṣpaṃ praṇālīva navodakam //

sa mūrdhni baddhvā rudatī rājñaḥ padmam ivāñjalim

sambhramād abravīt trastā tvaramāṇākṣaraṃ vacaḥ //

prasīda śirasā yāce bhūmau nipatitāsmi te

yācitāsmi hatā deva hantavyāhaṃ na hi tvayā //

naiṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā

ubhayor lokayor vīra patyā yā saṃprasādyate //

jānāmi dharmaṃ dharmajña tvāṃ jāne satyavādinam

putraśokārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam //

śoko nāśayate dhairyaṃ śoko nāśayate śrutam

śoko nāśayate sarvaṃ nāsti śokasamo ripuḥ //

śayam āpatitaḥ soḍhuṃ praharo ripuhastataḥ

soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmo 'pi na śakyate //

vanavāsāya rāmasya pañcarātro 'dya gaṇyate

yaḥ śokahataharṣāyāḥ pañcavarṣopamo mama //

taṃ hi cintayamānāyāḥ śoko 'yaṃ hṛdi vardhate

adīnām iva vegena samudrasalilaṃ mahat //

evaṃ hi kathayantyās tu kausalyāyāḥ śubhaṃ vacaḥ

mandaraśmir abhūt suryo rajanī cābhyavartata //

atha prahlādito vākyair devyā kausalyayā nṛpaḥ

śokena ca samākrānto nidrāyā vaśam eyivān //

ratibuddho muhūrtena śokopahatacetanaḥ

atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata //

rāmalakṣmaṇayoś caiva vivāsād vāsavopamam

āviveśopasargas taṃ tamaḥ sūryam ivāsuram //

sa rājā rajanīṃ ṣaṣṭhīṃ rāme pravrajite vanam

ardharātre daśarathaḥ saṃsmaran duṣkṛtaṃ kṛtam

kausalyāṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt //

yad ācarati kalyāṇi śubhaṃ vā yadi vāśubham

tad eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ //

gurulāghavam arthānām ārambhe karmaṇāṃ phalam

doṣaṃ vā yo na jānāti sa bāla iti hocyate //

kaścid āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca niṣiñcati

puṣpaṃ dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ sa śocati phalāgame //

so 'ham āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca nyaṣecayam

rāmaṃ phalāgame tyaktvā paścāc chocāmi durmatiḥ //

labdhaśabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā

kumāraḥ śabdavedhīti mayā pāpam idaṃ kṛtam

tad idaṃ me 'nusaṃprāptaṃ devi duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam //

sammohād iha bālena yathā syād bhakṣitaṃ viṣam

evaṃ mamāpy avijñātaṃ śabdavedhyamayaṃ phalam //

devy anūḍhā tvam abhavo yuvarājo bhavāmy aham

tataḥ prāvṛḍ anuprāptā madakāmavivardhinī //

upāsya hi rasān bhaumāṃs taptvā ca jagad aṃśubhiḥ

paretācaritāṃ bhīmāṃ ravir āviśate diśam //

uṣṇam antardadhe sadyaḥ snigdhā dadṛśire ghanāḥ

tato jahṛṣire sarve bhekasāraṅgabarhiṇaḥ //

patitenāmbhasā channaḥ patamānena cāsakṛt

ābabhau mattasāraṅgas toyarāśir ivācalaḥ //

tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī

vyāyāmakṛtasaṃkalpaḥ sarayūm anvagāṃ nadīm //

nipāne mahiṣaṃ rātrau gajaṃ vābhyāgataṃ nadīm

anyaṃ vā śvāpadaṃ kaṃcij jighāṃsur ajitendriyaḥ //

athāndhakāre tv aśrauṣaṃ jale kumbhasya pūryataḥ

acakṣur viṣaye ghoṣaṃ vāraṇasyeva nardataḥ //

tato 'haṃ śaram uddhṛtya dīptam āśīviṣopamam

amuñcaṃ niśitaṃ bāṇam aham āśīviṣopamam //

tatra vāg uṣasi vyaktā prādurāsīd vanaukasaḥ

hā heti patatas toye vāg abhūt tatra mānuṣī

katham asmadvidhe śastraṃ nipatet tu tapasvini //

praviviktāṃ nadīṃ rātrāv udāhāro 'ham āgataḥ

iṣuṇābhihataḥ kena kasya vā kiṃ kṛtaṃ mayā //

ṛṣer hi nyastadaṇḍasya vane vanyena jīvataḥ

kathaṃ nu śastreṇa vadho madvidhasya vidhīyate //

jaṭābhāradharasyaiva valkalājinavāsasaḥ

ko vadhena mamārthī syāt kiṃ vāsyāpakṛtaṃ mayā //

evaṃ niṣphalam ārabdhaṃ kevalānarthasaṃhitam

na kaścit sādhu manyeta yathaiva gurutalpagam //

nemaṃ tathānuśocāmi jīvitakṣayam ātmanaḥ

mātaraṃ pitaraṃ cobhāv anuśocāmi madvidhe //

tad etan mithunaṃ vṛddhaṃ cirakālabhṛtaṃ mayā

mayi pañcatvam āpanne kāṃ vṛttiṃ vartayiṣyati //

vṛddhau ca mātāpitarāv ahaṃ caikeṣuṇā hataḥ

kena sma nihatāḥ sarve subālenākṛtātmanā //

tāṃ giraṃ karuṇāṃ śrutvā mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ

karābhyāṃ saśaraṃ cāpaṃ vyathitasyāpatad bhuvi //

taṃ deśam aham āgamya dīnasattvaḥ sudurmanāḥ

apaśyam iṣuṇā tīre sarayvās tāpasaṃ hatam //

sa mām udvīkṣya netrābhyāṃ trastam asvasthacetasam

ity uvāca vacaḥ krūraṃ didhakṣann iva tejasā //

kiṃ tavāpakṛtaṃ rājan vane nivasatā mayā

jihīrṣur ambho gurvarthaṃ yad ahaṃ tāḍitas tvayā //

ekena khalu bāṇena marmaṇy abhihate mayi

dvāv andhau nihatau vṛddhau mātā janayitā ca me //

tau nūnaṃ durbalāv andhau matpratīkṣau pipāsitau

ciram āśākṛtāṃ tṛṣṇāṃ kaṣṭāṃ saṃdhārayiṣyataḥ //

na nūnaṃ tapaso vāsti phalayogaḥ śrutasya vā

pitā yan māṃ na jānāti śayānaṃ patitaṃ bhuvi //

jānann api ca kiṃ kuryād aśaktir aparikramaḥ

bhidyamānam ivāśaktas trātum anyo nago nagam //

pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava

na tvām anudahet kruddho vanaṃ vahnir ivaidhitaḥ //

iyam ekapadī rājan yato me pitur āśramaḥ

taṃ prasādaya gatvā tvaṃ na tvāṃ sa kupitaḥ śapet //

viśalyaṃ kuru māṃ rājan marma me niśitaḥ śaraḥ

ruṇaddhi mṛdu sotsedhaṃ tīram amburayo yathā //

na dvijātir ahaṃ rājan mā bhūt te manaso vyathā

śūdrāyām asmi vaiśyena jāto janapadādhipa //

itīva vadataḥ kṛcchrād bāṇābhihatamarmaṇaḥ

tasya tv ānamyamānasya taṃ bāṇam aham uddharam //

jalārdragātraṃ tu vilapya kṛcchrān marmavraṇaṃ saṃtatam ucchvasantam

tataḥ sarayvāṃ tam ahaṃ śayānaṃ samīkṣya bhadre subhṛśaṃ viṣaṇṇaḥ //

tad ajñānān mahat pāpaṃ kṛtvā saṃkulitendriyaḥ

ekas tv acintayaṃ buddhyā kathaṃ nu sukṛtaṃ bhavet //

tatas taṃ ghaṭam ādāya pūrṇaṃ paramavāriṇā

āśramaṃ tam ahaṃ prāpya yathākhyātapathaṃ gataḥ //

tatrāhaṃ durbalāv andhau vṛddhāv apariṇāyakau

apaśyaṃ tasya pitarau lūnapakṣāv iva dvijau //

tannimittābhir āsīnau kathābhir aparikramau

tām āśāṃ matkṛte hīnāv udāsīnāv anāthavat //

padaśabdaṃ tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata

kiṃ cirāyasi me putra pānīyaṃ kṣipram ānaya //

yannimittam idaṃ tāta salile krīḍitaṃ tvayā

utkaṇṭhitā te māteyaṃ praviśa kṣipram āśramam //

yad vyalīkaṃ kṛtaṃ putra mātrā te yadi vā mayā

na tan manasi kartavyaṃ tvayā tāta tapasvinā //

tvaṃ gatis tv agatīnāṃ ca cakṣus tvaṃ hīnacakṣuṣām

samāsaktās tvayi prāṇāḥ kiṃcin nau nābhibhāṣase //

munim avyaktayā vācā tam ahaṃ sajjamānayā

hīnavyañjanayā prekṣya bhīto bhīta ivābruvam //

manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṃstabhya vāgbalam

ācacakṣe tv ahaṃ tasmai putravyasanajaṃ bhayam //

kṣatriyo 'haṃ daśaratho nāhaṃ putro mahātmanaḥ

sajjanāvamataṃ duḥkham idaṃ prāptaṃ svakarmajam //

bhagavaṃś cāpahasto 'haṃ sarayūtīram āgataḥ

jighāṃsuḥ śvāpadaṃ kiṃcin nipāne vāgataṃ gajam //

tatra śruto mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ

dvipo 'yam iti matvā hi bāṇenābhihato mayā //

gatvā nadyās tatas tīram apaśyam iṣuṇā hṛdi

vinirbhinnaṃ gataprāṇaṃ śayānaṃ bhuvi tāpasam //

bhagavañ śabdam ālakṣya mayā gajajighāṃsunā

visṛṣṭo 'mbhasi nārācas tena te nihataḥ sutaḥ //

sa coddhṛtena bāṇena tatraiva svargam āsthitaḥ

bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca //

ajñānād bhavataḥ putraḥ sahasābhihato mayā

śeṣam evaṃgate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ //

sa tac chrutvā vacaḥ krūraṃ niḥśvasañ śokakarśitaḥ

mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam //

yady etad aśubhaṃ karma na sma me kathayeḥ svayam

phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śatasahasradhā //

kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ

jñānapūrvaṃ kṛtaḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam //

ajñānāddhi kṛtaṃ yasmād idaṃ tenaiva jīvasi

api hy adya kulaṃ na syād rāghavāṇāṃ kuto bhavān //

naya nau nṛpa taṃ deśam iti māṃ cābhyabhāṣata

adya taṃ draṣṭum icchāvaḥ putraṃ paścimadarśanam //

rudhireṇāvasitāṅgaṃ prakīrṇājinavāsasam

śayānaṃ bhuvi niḥsaṃjñaṃ dharmarājavaśaṃ gatam //

athāham ekas taṃ deśaṃ nītvā tau bhṛśaduḥkhitau

asparśayam ahaṃ putraṃ taṃ muniṃ saha bhāryayā //

tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā tam āsādya tapasvinau

nipetatuḥ śarīre 'sya pitā cāsyedam abravīt //

na nv ahaṃ te priyaḥ putra mātaraṃ paśya dhārmika

kiṃ nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada //

kasya vāpararātre 'haṃ śroṣyāmi hṛdayaṃgamam

adhīyānasya madhuraṃ śāstraṃ vānyad viśeṣataḥ //

ko māṃ saṃdhyām upāsyaiva snātvā hutahutāśanaḥ

ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ putraśokabhayārditam //

kandamūlaphalaṃ hṛtvā ko māṃ priyam ivātithim

bhojayiṣyaty akarmaṇyam apragraham anāyakam //

imām andhāṃ ca vṛddhāṃ ca mātaraṃ te tapasvinīm

kathaṃ putra bhariṣyāmi kṛpaṇāṃ putragardhinīm //

tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanaṃ prati

śvo mayā saha gantāsi jananyā ca samedhitaḥ //

ubhāv api ca śokārtāv anāthau kṛpaṇau vane

kṣipram eva gamiṣyāvas tvayā hīnau yamakṣayam //

tato vaivasvataṃ dṛṣṭvā taṃ pravakṣyāmi bhāratīm

kṣamatāṃ dharmarājo me bibhṛyāt pitarāv ayam //

apāpo 'si yathā putra nihataḥ pāpakarmaṇā

tena satyena gacchāśu ye lokāḥ śastrayodhinām //

yānti śūrā gatiṃ yāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinaḥ

hatās tv abhimukhāḥ putra gatiṃ tāṃ paramāṃ vraja //

yāṃ gatiṃ sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ

nahuṣo dhundhumāraś ca prāptās tāṃ gaccha putraka //

yā gatiḥ sarvasādhūnāṃ svādhyāyāt tapasā ca yā

bhūmidasyāhitāgneś ca ekapatnīvratasya ca //

gosahasrapradātṝṇāṃ yā yā gurubhṛtām api

dehanyāsakṛtāṃ yā ca tāṃ gatiṃ gaccha putraka

na hi tv asmin kule jāto gacchaty akuśalāṃ gatim //

evaṃ sa kṛpaṇaṃ tatra paryadevayatāsakṛt

tato 'smai kartum udakaṃ pravṛttaḥ saha bhāryayā //

sa tu divyena rūpeṇa muniputraḥ svakarmabhiḥ

āśvāsya ca muhūrtaṃ tu pitarau vākyam abravīt //

sthānam asmi mahat prāpto bhavatoḥ paricāraṇāt

bhavantāv api ca kṣipraṃ mama mūlam upaiṣyataḥ //

evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā

āruroha divaṃ kṣipraṃ muniputro jitendriyaḥ //

sa kṛtvā tūdakaṃ tūrṇaṃ tāpasaḥ saha bhāryayā

mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam //

adyaiva jahi māṃ rājan maraṇe nāsti me vyathā

yac chareṇaikaputraṃ māṃ tvam akārṣīr aputrakam //

tvayā tu yad avijñānān nihato me sutaḥ śuciḥ

tena tvām abhiśapsyāmi suduḥkham atidāruṇam //

putravyasanajaṃ duḥkhaṃ yad etan mama sāmpratam

evaṃ tvaṃ putraśokena rājan kālaṃ kariṣyasi //

tasmān mām āgataṃ bhadre tasyodārasya tadvacaḥ

yad ahaṃ putraśokena saṃtyakṣyāmy adya jīvitam //

yadi māṃ saṃspṛśed rāmaḥ sakṛd adyālabheta vā

na tan me sadṛśaṃ devi yan mayā rāghave kṛtam //

cakṣuṣā tvāṃ na paśyāmi smṛtir mama vilupyate

dūtā vaivasvatasyaite kausalye tvarayanti mām //

atas tu kiṃ duḥkhataraṃ yad ahaṃ jīvitakṣaye

na hi paśyāmi dharmajñaṃ rāmaṃ satyaparākramam //

na te manuṣyā devās te ye cāruśubhakuṇḍalam

mukhaṃ drakṣyanti rāmasya varṣe pañcadaśe punaḥ //

padmapattrekṣaṇaṃ subhru sudaṃṣṭraṃ cārunāsikam

dhanyā drakṣyanti rāmasya tārādhipanibhaṃ mukham //

sadṛśaṃ śāradasyendoḥ phullasya kamalasya ca

sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tanmukham //

nivṛttavanavāsaṃ tam ayodhyāṃ punar āgatam

drakṣyanti sukhino rāmaṃ śukraṃ mārgagataṃ yathā //

ayam ātmabhavaḥ śoko mām anātham acetanam

saṃsādayati vegena yathā kūlaṃ nadīrayaḥ //

hā rāghava mahābāho hā mamāyāsanāśana

rājā daśarathaḥ śocañ jīvitāntam upāgamat //

tathā tu dīnaṃ kathayan narādhipaḥ priyasya putrasya vivāsanāturaḥ

gate 'rdharātre bhṛśaduḥkhapīḍitas tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ //

atha rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar evāpare 'hani

bandinaḥ paryupātiṣṭhaṃs tat pārthivaniveśanam //

tataḥ śucisamācārāḥ paryupasthānakovidāḥ

strīvarṣavarabhūyiṣṭhā upatasthur yathāpuram //

haricandanasaṃpṛktam udakaṃ kāñcanair ghaṭaiḥ

āninyuḥ snānaśikṣājñā yathākālaṃ yathāvidhi //

maṅgalālambhanīyāni prāśanīyān upaskarān

upaninyus tathāpy anyāḥ kumārībahulāḥ striyaḥ //

atha yāḥ kosalendrasya śayanaṃ pratyanantarāḥ

tāḥ striyas tu samāgamya bhartāraṃ pratyabodhayan //

tā vepathuparītāś ca rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ

pratisrotas tṛṇāgrāṇāṃ sadṛśaṃ saṃcakampire //

atha saṃvepamānānāṃ strīṇāṃ dṛṣṭvā ca pārthivam

yat tad āśaṅkitaṃ pāpaṃ tasya jajñe viniścayaḥ //

tataḥ pracukruśur dīnāḥ sasvaraṃ tā varāṅganāḥ

kareṇava ivāraṇye sthānapracyutayūthapāḥ //

tāsām ākrandaśabdena sahasodgatacetane

kausalyā ca sumitrā ca tyaktanidre babhūvatuḥ //

kausalyā ca sumitrā ca dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca pārthivam

hā nātheti parikruśya petatur dharaṇītale //

sā kosalendraduhitā veṣṭamānā mahītale

na babhrāja rajodhvastā tāreva gaganacyutā //

tat samuttrastasaṃbhrāntaṃ paryutsukajanākulam

sarvatas tumulākrandaṃ paritāpārtabāndhavam //

sadyo nipatitānandaṃ dīnaviklavadarśanam

babhūva naradevasya sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ //

atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṃ yaśasvinaṃ saṃparivārya patnayaḥ

bhṛśaṃ rudantyaḥ karuṇaṃ suduḥkhitāḥ pragṛhya bāhū vyalapann anāthavat //

tam agnim iva saṃśāntam ambuhīnam ivārṇavam

hataprabham ivādityaṃ svargasthaṃ prekṣya bhūmipam //

kausalyā bāṣpapūrṇākṣī vividhaṃ śokakarśitā

upagṛhya śiro rājñaḥ kaikeyīṃ pratyabhāṣata //

sakāmā bhava kaikeyi bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam

tyaktvā rājānam ekāgrā nṛśaṃse duṣṭacāriṇi //

vihāya māṃ gato rāmo bhartā ca svargato mama

vipathe sārthahīneva nāhaṃ jīvitum utsahe //

bhartāraṃ taṃ parityajya kā strī daivatam ātmanaḥ

icchej jīvitum anyatra kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ //

na lubdho budhyate doṣān kiṃ pākam iva bhakṣayan

kubjānimittaṃ kaikeyyā rāghavāṇāṃ kulaṃ hatam //

aniyoge niyuktena rājñā rāmaṃ vivāsitam

sabhāryaṃ janakaḥ śrutvā paritapsyaty ahaṃ yathā //

rāmaḥ kamalapattrākṣo jīvanāśam ito gataḥ

videharājasya sutā tathā sītā tapasvinī

duḥkhasyānucitā duḥkhaṃ vane paryudvijiṣyati //

nadatāṃ bhīmaghoṣāṇāṃ niśāsu mṛgapakṣiṇām

niśamya nūnaṃ saṃtrastā rāghavaṃ saṃśrayiṣyati //

vṛddhaś caivālpaputraś ca vaidehīm anucintayan

so 'pi śokasamāviṣṭo nanu tyakṣyati jīvitam //

tāṃ tataḥ sampariṣvajya vilapantīṃ tapasvinīm

vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṃ kausalyāṃ vyāvahārikāḥ //

tailadroṇyām athāmātyāḥ saṃveśya jagatīpatim

rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś cakruḥ karmāṇy anantaram //

na tu saṃkālanaṃ rājño vinā putreṇa mantriṇaḥ

sarvajñāḥ kartum īṣus te tato rakṣanti bhūmipam //

tailadroṇyāṃ tu sacivaiḥ śāyitaṃ taṃ narādhipam

hā mṛto 'yam iti jñātvā striyas tāḥ paryadevayan //

bāhūn udyamya kṛpaṇā netraprasravaṇair mukhaiḥ

rudantyaḥ śokasaṃtaptāḥ kṛpaṇaṃ paryadevayan //

niśā nakṣatrahīneva strīva bhartṛvivarjitā

purī nārājatāyodhyā hīnā rājñā mahātmanā //

bāṣpaparyākulajanā hāhābhūtakulāṅganā

śūnyacatvaraveśmāntā na babhrāja yathāpuram //

gataprabhā dyaur iva bhāskaraṃ vinā vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī

purī babhāse rahitā mahātmanā na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā //

narāś ca nāryaś ca sametya saṃghaśo vigarhamāṇā bharatasya mātaram

tadā nagaryāṃ naradevasaṃkṣaye babhūvur ārtā na ca śarma lebhire //

vyatītāyāṃ tu śarvaryām ādityasyodaye tataḥ

sametya rājakartāraḥ sabhām īyur dvijātayaḥ //

mārkaṇḍeyo 'tha maudgalyo vāmadevaś ca kāśyapaḥ

kātyāyano gautamaś ca jābāliś ca mahāyaśāḥ //

ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ pṛthag vācam udīrayan

vasiṣṭham evābhimukhāḥ śreṣṭhaṃ rājapurohitam //

atītā śarvarī duḥkhaṃ yā no varṣaśatopamā

asmin pañcatvam āpanne putraśokena pārthive //

svargataś ca mahārājo rāmaś cāraṇyam āśritaḥ

lakṣmaṇaś cāpi tejasvī rāmeṇaiva gataḥ saha //

ubhau bharataśatrughnau kekayeṣu paraṃtapau

pure rājagṛhe ramye mātāmahaniveśane //

ikṣvākūṇām ihādyaiva kaścid rājā vidhīyatām

arājakaṃ hi no rāṣṭraṃ na vināśam avāpnuyāt //

nārājake janapade vidyunmālī mahāsvanaḥ

abhivarṣati parjanyo mahīṃ divyena vāriṇā //

nārājake janapade bījamuṣṭiḥ prakīryate

nārājake pituḥ putro bhāryā vā vartate vaśe //

arājake dhanaṃ nāsti nāsti bhāryāpy arājake

idam atyāhitaṃ cānyat kutaḥ satyam arājake //

nārājake janapade kārayanti sabhāṃ narāḥ

udyānāni ca ramyāṇi hṛṣṭāḥ puṇyagṛhāṇi ca //

nārājake janapade yajñaśīlā dvijātayaḥ

sattrāṇy anvāsate dāntā brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ //

nārājake janapade prabhūtanaṭanartakāḥ

utsavāś ca samājāś ca vardhante rāṣṭravardhanāḥ //

nārājake janapade siddhārthā vyavahāriṇaḥ

kathābhir anurajyante kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ //

nārājake janapade vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ

narā niryānty araṇyāni nārībhiḥ saha kāminaḥ //

nārājake janapade dhanavantaḥ surakṣitāḥ

śerate vivṛtadvārāḥ kṛṣigorakṣajīvinaḥ //

nārājake janapade vaṇijo dūragāminaḥ

gacchanti kṣemam adhvānaṃ bahupuṇyasamācitāḥ //

nārājake janapade caraty ekacaro vaśī

bhāvayann ātmanātmānaṃ yatra sāyaṃgṛho muniḥ //

nārājake janapade yogakṣemaṃ pravartate

na cāpy arājake senā śatrūn viṣahate yudhi //

yathā hy anudakā nadyo yathā vāpy atṛṇaṃ vanam

agopālā yathā gāvas tathā rāṣṭram arājakam //

nārājake janapade svakaṃ bhavati kasyacit

matsyā iva narā nityaṃ bhakṣayanti parasparam //

ye hi saṃbhinnamaryādā nāstikāś chinnasaṃśayāḥ

te 'pi bhāvāya kalpante rājadaṇḍanipīḍitāḥ //

aho tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃcana

rājā cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī //

jīvaty api mahārāje tavaiva vacanaṃ vayam

nātikramāmahe sarve velāṃ prāpyeva sāgaraḥ //

sa naḥ samīkṣya dvijavaryavṛttaṃ nṛpaṃ vinā rājyam araṇyabhūtam

kumāram ikṣvākusutaṃ vadānyaṃ tvam eva rājānam ihābhiṣiñca //

teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha

mitrāmātyagaṇān sarvān brāhmaṇāṃs tān idaṃ vacaḥ //

yad asau mātulakule pure rājagṛhe sukhī

bharato vasati bhrātrā śatrughnena samanvitaḥ //

tac chīghraṃ javanā dūtā gacchantu tvaritair hayaiḥ

ānetuṃ bhrātarau vīrau kiṃ samīkṣāmahe vayam //

gacchantv iti tataḥ sarve vasiṣṭhaṃ vākyam abruvan

teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭho vākyam abravīt //

ehi siddhārtha vijaya jayantāśokanandana

śrūyatām itikartavyaṃ sarvān eva bravīmi vaḥ //

puraṃ rājagṛhaṃ gatvā śīghraṃ śīghrajavair hayaiḥ

tyaktaśokair idaṃ vācyaḥ śāsanād bharato mama //

purohitas tvāṃ kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ

tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā //

mā cāsmai proṣitaṃ rāmaṃ mā cāsmai pitaraṃ mṛtam

bhavantaḥ śaṃsiṣur gatvā rāghavāṇām imaṃ kṣayam //

kauśeyāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca

kṣipram ādāya rājñaś ca bharatasya ca gacchata

vasiṣṭhenābhyanujñātā dūtāḥ saṃtvaritā yayuḥ //

te hastinapure gaṅgāṃ tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ

pāñcāladeśam āsādya madhyena kurujāṅgalam //

te prasannodakāṃ divyāṃ nānāvihagasevitām

upātijagmur vegena śaradaṇḍāṃ janākulām //

nikūlavṛkṣam āsādya divyaṃ satyopayācanam

abhigamyābhivādyaṃ taṃ kuliṅgāṃ prāviśan purīm //

abhikālaṃ tataḥ prāpya tejo'bhibhavanāc cyutāḥ

yayur madhyena vāhlīkān sudāmānaṃ ca parvatam

viṣṇoḥ padaṃ prekṣamāṇā vipāśāṃ cāpi śālmalīm //

te śrāntavāhanā dūtā vikṛṣṭena satā pathā

girivrajaṃ puravaraṃ śīghram āsedur añjasā //

bhartuḥ priyārthaṃ kularakṣaṇārthaṃ bhartuś ca vaṃśasya parigrahārtham

aheḍamānās tvarayā sma dūtā rātryāṃ tu te tat puram eva yātāḥ //

yām eva rātriṃ te dūtāḥ praviśanti sma tāṃ purīm

bharatenāpi tāṃ rātriṃ svapno dṛṣṭo 'yam apriyaḥ //

vyuṣṭām eva tu tāṃ rātriṃ dṛṣṭvā taṃ svapnam apriyam

putro rājādhirājasya subhṛśaṃ paryatapyata //

tapyamānaṃ samājñāya vayasyāḥ priyavādinaḥ

āyāsaṃ hi vineṣyantaḥ sabhāyāṃ cakrire kathāḥ //

vādayanti tathā śāntiṃ lāsayanty api cāpare

nāṭakāny apare prāhur hāsyāni vividhāni ca //

sa tair mahātmā bharataḥ sakhibhiḥ priyavādibhiḥ

goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir na prāhṛṣyata rāghavaḥ //

tam abravīt priyasakho bharataṃ sakhibhir vṛtam

suhṛdbhiḥ paryupāsīnaḥ kiṃ sakhe nānumodase //

evaṃ bruvāṇaṃ suhṛdaṃ bharataḥ pratyuvāca ha

śṛṇu tvaṃ yannimittaṃ me dainyam etad upāgatam //

svapne pitaram adrākṣaṃ malinaṃ muktamūrdhajam

patantam adriśikharāt kaluṣe gomayahrade //

plavamānaś ca me dṛṣṭaḥ sa tasmin gomayahrade

pibann añjalinā tailaṃ hasann iva muhur muhuḥ //

tatas tilodanaṃ bhuktvā punaḥ punar adhaḥśirāḥ

tailenābhyaktasarvāṅgas tailam evāvagāhata //

svapne 'pi sāgaraṃ śuṣkaṃ candraṃ ca patitaṃ bhuvi

sahasā cāpi saṃśāntaṃ jvalitaṃ jātavedasam //

avadīrṇāṃ ca pṛthivīṃ śuṣkāṃś ca vividhān drumān

ahaṃ paśyāmi vidhvastān sadhūmāṃś caiva parvatān //

pīṭhe kārṣṇāyase cainaṃ niṣaṇṇaṃ kṛṣṇavāsasam

prahasanti sma rājānaṃ pramadāḥ kṛṣṇapiṅgalāḥ //

tvaramāṇaś ca dharmātmā raktamālyānulepanaḥ

rathena kharayuktena prayāto dakṣiṇāmukhaḥ //

evam etan mayā dṛṣṭam imāṃ rātriṃ bhayāvahām

ahaṃ rāmo 'tha vā rājā lakṣmaṇo vā mariṣyati //

naro yānena yaḥ svapne kharayuktena yāti hi

acirāt tasya dhūmāgraṃ citāyāṃ sampradṛśyate

etannimittaṃ dīno 'haṃ tan na vaḥ pratipūjaye //

śuṣyatīva ca me kaṇṭho na svastham iva me manaḥ

jugupsann iva cātmānaṃ na ca paśyāmi kāraṇam //

imāṃ hi duḥsvapnagatiṃ niśāmya tām anekarūpām avitarkitāṃ purā

bhayaṃ mahat taddhṛdayān na yāti me vicintya rājānam acintyadarśanam //

bharate bruvati svapnaṃ dūtās te klāntavāhanāḥ

praviśyāsahyaparikhaṃ ramyaṃ rājagṛhaṃ puram //

samāgamya tu rājñā ca rājaputreṇa cārcitāḥ

rājñaḥ pādau gṛhītvā tu tam ūcur bharataṃ vacaḥ //

purohitas tvā kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ

tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā //

atra viṃśatikoṭyas tu nṛpater mātulasya te

daśakoṭyas tu sampūrṇās tathaiva ca nṛpātmaja //

pratigṛhya ca tat sarvaṃ svanuraktaḥ suhṛjjane

dūtān uvāca bharataḥ kāmaiḥ sampratipūjya tān //

kaccit sukuśalī rājā pitā daśaratho mama

kaccic cārogatā rāme lakṣmaṇe vā mahātmani //

āryā ca dharmaniratā dharmajñā dharmadarśinī

arogā cāpi kausalyā mātā rāmasya dhīmataḥ //

kaccit sumitrā dharmajñā jananī lakṣmaṇasya yā

śatrughnasya ca vīrasya sārogā cāpi madhyamā //

ātmakāmā sadā caṇḍī krodhanā prājñamāninī

arogā cāpi kaikeyī mātā me kim uvāca ha //

evam uktās tu te dūtā bharatena mahātmanā

ūcuḥ sampraśritaṃ vākyam idaṃ taṃ bharataṃ tadā

kuśalās te naravyāghra yeṣāṃ kuśalam icchasi //

bharataś cāpi tān dūtān evam ukto 'bhyabhāṣata

āpṛcche 'haṃ mahārājaṃ dūtāḥ saṃtvarayanti mām //

evam uktvā tu tān dūtān bharataḥ pārthivātmajaḥ

dūtaiḥ saṃcodito vākyaṃ mātāmaham uvāca ha //

rājan pitur gamiṣyāmi sakāśaṃ dūtacoditaḥ

punar apy aham eṣyāmi yadā me tvaṃ smariṣyasi //

bharatenaivam uktas tu nṛpo mātāmahas tadā

tam uvāca śubhaṃ vākyaṃ śirasy āghrāya rāghavam //

gaccha tātānujāne tvāṃ kaikeyī suprajās tvayā

mātaraṃ kuśalaṃ brūyāḥ pitaraṃ ca paraṃtapa //

purohitaṃ ca kuśalaṃ ye cānye dvijasattamāḥ

tau ca tāta maheṣvāsau bhrātarau rāmalakṣmaṇau //

tasmai hastyuttamāṃś citrān kambalān ajināni ca

abhisatkṛtya kaikeyo bharatāya dhanaṃ dadau //

rukmaniṣkasahasre dve ṣoḍaśāśvaśatāni ca

satkṛtya kaikeyī putraṃ kekayo dhanam ādiśat //

tathāmātyān abhipretān viśvāsyāṃś ca guṇānvitān

dadāv aśvapatiḥ śīghraṃ bharatāyānuyāyinaḥ //

airāvatān aindraśirān nāgān vai priyadarśanān

kharāñ śīghrān susaṃyuktān mātulo 'smai dhanaṃ dadau //

antaḥpure 'tisaṃvṛddhān vyāghravīryabalānvitān

daṃṣṭrāyudhān mahākāyāñ śunaś copāyanaṃ dadau //

sa mātāmaham āpṛcchya mātulaṃ ca yudhājitam

ratham āruhya bharataḥ śatrughnasahito yayau //

rathān maṇḍalacakrāṃś ca yojayitvā paraḥśatam

uṣṭrago'śvakharair bhṛtyā bharataṃ yāntam anvayuḥ //

balena gupto bharato mahātmā sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ

ādāya śatrughnam apetaśatrur gṛhād yayau siddha ivendralokāt //

sa prāṅmukho rājagṛhād abhiniryāya vīryavān

hrādinīṃ dūrapārāṃ ca pratyaksrotastaraṃgiṇīm

śatadrūm atarac chrīmān nadīm ikṣvākunandanaḥ //

elādhāne nadīṃ tīrtvā prāpya cāparaparpaṭān

śilām ākurvatīṃ tīrtvā āgneyaṃ śalyakartanam //

satyasaṃdhaḥ śuciḥ śrīmān prekṣamāṇaḥ śilāvahām

atyayāt sa mahāśailān vanaṃ caitrarathaṃ prati //

veginīṃ ca kuliṅgākhyāṃ hrādinīṃ parvatāvṛtām

yamunāṃ prāpya saṃtīrṇo balam āśvāsayat tadā //

śītīkṛtya tu gātrāṇi klāntān āśvāsya vājinaḥ

tatra snātvā ca pītvā ca prāyād ādāya codakam //

rājaputro mahāraṇyam anabhīkṣṇopasevitam

bhadro bhadreṇa yānena mārutaḥ kham ivātyayāt //

toraṇaṃ dakṣiṇārdhena jambūprastham upāgamat

varūthaṃ ca yayau ramyaṃ grāmaṃ daśarathātmajaḥ //

tatra ramye vane vāsaṃ kṛtvāsau prāṅmukho yayau

udyānam ujjihānāyāḥ priyakā yatra pādapāḥ //

sālāṃs tu priyakān prāpya śīghrān āsthāya vājinaḥ

anujñāpyātha bharato vāhinīṃ tvarito yayau //

vāsaṃ kṛtvā sarvatīrthe tīrtvā cottānikāṃ nadīm

anyā nadīś ca vividhāḥ pārvatīyais turaṃgamaiḥ //

hastipṛṣṭhakam āsādya kuṭikām atyavartata

tatāra ca naravyāghro lauhitye sa kapīvatīm

ekasāle sthāṇumatīṃ vinate gomatīṃ nadīm //

kaliṅganagare cāpi prāpya sālavanaṃ tadā

bharataḥ kṣipram āgacchat supariśrāntavāhanaḥ //

vanaṃ ca samatītyāśu śarvaryām aruṇodaye

ayodhyāṃ manunā rājñā nirmitāṃ sa dadarśa ha //

tāṃ purīṃ puruṣavyāghraḥ saptarātroṣiṭaḥ pathi

ayodhyām agrato dṛṣṭvā rathe sārathim abravīt //

eṣā nātipratītā me puṇyodyānā yaśasvinī

ayodhyā dṛśyate dūrāt sārathe pāṇḍumṛttikā //

yajvabhir guṇasampannair brāhmaṇair vedapāragaiḥ

bhūyiṣṭham ṛddhair ākīrṇā rājarṣivarapālitā //

ayodhyāyāṃ purā śabdaḥ śrūyate tumulo mahān

samantān naranārīṇāṃ tam adya na śṛṇomy aham //

udyānāni hi sāyāhne krīḍitvoparatair naraiḥ

samantād vipradhāvadbhiḥ prakāśante mamānyadā //

tāny adyānurudantīva parityaktāni kāmibhiḥ

araṇyabhūteva purī sārathe pratibhāti me //

na hy atra yānair dṛśyante na gajair na ca vājibhiḥ

niryānto vābhiyānto vā naramukhyā yathāpuram //

aniṣṭāni ca pāpāni paśyāmi vividhāni ca

nimittāny amanojñāni tena sīdati me manaḥ //

dvāreṇa vaijayantena prāviśac chrāntavāhanaḥ

dvāḥsthair utthāya vijayaṃ pṛṣṭas taiḥ sahito yayau //

sa tv anekāgrahṛdayo dvāḥsthaṃ pratyarcya taṃ janam

sūtam aśvapateḥ klāntam abravīt tatra rāghavaḥ //

śrutā no yādṛśāḥ pūrvaṃ nṛpatīnāṃ vināśane

ākārās tān ahaṃ sarvān iha paśyāmi sārathe //

malinaṃ cāśrupūrṇākṣaṃ dīnaṃ dhyānaparaṃ kṛśam

sastrīpuṃsaṃ ca paśyāmi janam utkaṇṭhitaṃ pure //

ity evam uktvā bharataḥ sūtaṃ taṃ dīnamānasaḥ

tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṃ prekṣya rājagṛhaṃ yayau

tāṃ śūnyaśṛṅgāṭakaveśmarathyāṃ rajo'ruṇadvārakapāṭayantrām //

dṛṣṭvā purīm indrapurīprakāśāṃ duḥkhena sampūrṇataro babhūva

bahūni paśyan manaso 'priyāṇi yāny anyadā nāsya pure babhūvuḥ

avākśirā dīnamanā na hṛṣṭaḥ pitur mahātmā praviveśa veśma //

apaśyaṃs tu tatas tatra pitaraṃ pitur ālaye

jagāma bharato draṣṭuṃ mātaraṃ mātur ālaye //

anuprāptaṃ tu taṃ dṛṣṭvā kaikeyī proṣitaṃ sutam

utpapāta tadā hṛṣṭā tyaktvā sauvarṇamānasam //

sa praviśyaiva dharmātmā svagṛhaṃ śrīvivarjitam

bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāś caraṇau śubhau //

taṃ mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam

aṅke bharatam āropya praṣṭuṃ samupacakrame //

adya te katicid rātryaś cyutasyāryakaveśmanaḥ

api nādhvaśramaḥ śīghraṃ rathenāpatatas tava //

āryakas te sukuśalī yudhājin mātulas tava

pravāsāc ca sukhaṃ putra sarvaṃ me vaktum arhasi //

evaṃ pṛṣṭas tu kaikeyyā priyaṃ pārthivanandanaḥ

ācaṣṭa bharataḥ sarvaṃ mātre rājīvalocanaḥ //

adya me saptamī rātriś cyutasyāryakaveśmanaḥ

ambāyāḥ kuśalī tāto yudhājin mātulaś ca me //

yan me dhanaṃ ca ratnaṃ ca dadau rājā paraṃtapaḥ

pariśrāntaṃ pathy abhavat tato 'haṃ pūrvam āgataḥ //

rājavākyaharair dūtais tvaryamāṇo 'ham āgataḥ

yad ahaṃ praṣṭum icchāmi tad ambā vaktum arhati //

śūnyo 'yaṃ śayanīyas te paryaṅko hemabhūṣitaḥ

na cāyam ikṣvākujanaḥ prahṛṣṭaḥ pratibhāti me //

rājā bhavati bhūyiṣṭham ihāmbāyā niveśane

tam ahaṃ nādya paśyāmi draṣṭum icchann ihāgataḥ //

pitur grahīṣye caraṇau taṃ mamākhyāhi pṛcchataḥ

āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane //

taṃ pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam

ajānantaṃ prajānantī rājyalobhena mohitā

yā gatiḥ sarvabhūtānāṃ tāṃ gatiṃ te pitā gataḥ //

tac chrutvā bharato vākyaṃ dharmābhijanavāñ śuciḥ

papāta sahasā bhūmau pitṛśokabalārditaḥ //

tataḥ śokena saṃvītaḥ pitur maraṇaduḥkhitaḥ

vilalāpa mahātejā bhrāntākulitacetanaḥ //

etat suruciraṃ bhāti pitur me śayanaṃ purā

tad idaṃ na vibhāty adya vihīnaṃ tena dhīmatā //

tam ārtaṃ devasaṃkāśaṃ samīkṣya patitaṃ bhuvi

utthāpayitvā śokārtaṃ vacanaṃ cedam abravīt //

uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe rājaputra mahāyaśaḥ

tvadvidhā na hi śocanti santaḥ sadasi saṃmatāḥ //

sa ruditvā ciraṃ kālaṃ bhūmau viparivṛtya ca

jananīṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtaḥ //

abhiṣekṣyati rāmaṃ tu rājā yajñaṃ nu yakṣyati

ity ahaṃ kṛtasaṃkalpo hṛṣṭo yātrām ayāsiṣam //

tad idaṃ hy anyathā bhūtaṃ vyavadīrṇaṃ mano mama

pitaraṃ yo na paśyāmi nityaṃ priyahite ratam //

amba kenātyagād rājā vyādhinā mayy anāgate

dhanyā rāmādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam //

na nūnaṃ māṃ mahārājaḥ prāptaṃ jānāti kīrtimān

upajighreddhi māṃ mūrdhni tātaḥ saṃnamya satvaram //

kva sa pāṇiḥ sukhasparśas tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ

yena māṃ rajasā dhvastam abhīkṣṇaṃ parimārjati //

yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso 'smi dhīmataḥ

tasya māṃ śīghram ākhyāhi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ //

pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ

tasya pādau grahīṣyāmi sa hīdānīṃ gatir mama //

ārye kim abravīd rājā pitā me satyavikramaḥ

paścimaṃ sādhusaṃdeśam icchāmi śrotum ātmanaḥ //

iti pṛṣṭā yathātattvaṃ kaikeyī vākyam abravīt

rāmeti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇeti ca

sa mahātmā paraṃ lokaṃ gato gatimatāṃ varaḥ //

imāṃ tu paścimāṃ vācaṃ vyājahāra pitā tava

kāladharmaparikṣiptaḥ pāśair iva mahāgajaḥ //

siddhārthās tu narā rāmam āgataṃ sītayā saha

lakṣmaṇaṃ ca mahābāhuṃ drakṣyanti punar āgatam //

tac chrutvā viṣasādaiva dvitīyāpriyaśaṃsanāt

viṣaṇṇavadano bhūtvā bhūyaḥ papraccha mātaram //

kva cedānīṃ sa dharmātmā kausalyānandavardhanaḥ

lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samaṃ gataḥ //

tathā pṛṣṭā yathātattvam ākhyātum upacakrame

mātāsya yugapad vākyaṃ vipriyaṃ priyaśaṅkayā //

sa hi rājasutaḥ putra cīravāsā mahāvanam

daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇānucaro gataḥ //

tac chrutvā bharatas trasto bhrātuś cāritraśaṅkayā

svasya vaṃśasya māhātmyāt praṣṭuṃ samupacakrame //

kaccin na brāhmaṇadhanaṃ hṛtaṃ rāmeṇa kasyacit

kaccin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ //

kaccin na paradārān vā rājaputro 'bhimanyate

kasmāt sa daṇḍakāraṇye bhrūṇaheva vivāsitaḥ //

athāsya capalā mātā tat svakarma yathātatham

tenaiva strīsvabhāvena vyāhartum upacakrame //

na brāhmaṇadhanaṃ kiṃcid dhṛtaṃ rāmeṇa kasyacit

kaścin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ

na rāmaḥ paradārāṃś ca cakṣurbhyām api paśyati //

mayā tu putra śrutvaiva rāmasyaivābhiṣecanam

yācitas te pitā rājyaṃ rāmasya ca vivāsanam //

sa svavṛttiṃ samāsthāya pitā te tat tathākarot

rāmaś ca sahasaumitriḥ preṣitaḥ saha sītayā //

tam apaśyan priyaṃ putraṃ mahīpālo mahāyaśāḥ

putraśokaparidyūnaḥ pañcatvam upapedivān //

tvayā tv idānīṃ dharmajña rājatvam avalambyatām

tvatkṛte hi mayā sarvam idam evaṃvidhaṃ kṛtam //

tat putra śīghraṃ vidhinā vidhijñair vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ

saṃkālya rājānam adīnasattvam ātmānam urvyām abhiṣecayasva //

śrutvā tu pitaraṃ vṛttaṃ bhrātarau ca vivāsitau

bharato duḥkhasaṃtapta idaṃ vacanam abravīt //

kiṃ nu kāryaṃ hatasyeha mama rājyena śocataḥ

vihīnasyātha pitrā ca bhrātrā pitṛsamena ca //

duḥkhe me duḥkham akaror vraṇe kṣāram ivādadhāḥ

rājānaṃ pretabhāvasthaṃ kṛtvā rāmaṃ ca tāpasam //

kulasya tvam abhāvāya kālarātrir ivāgatā

aṅgāram upagūhya sma pitā me nāvabuddhavān //

kausalyā ca sumitrā ca putraśokābhipīḍite

duṣkaraṃ yadi jīvetāṃ prāpya tvāṃ jananīṃ mama //

nanu tv āryo 'pi dharmātmā tvayi vṛttim anuttamām

vartate guruvṛttijño yathā mātari vartate //

tathā jyeṣṭhā hi me mātā kausalyā dīrghadarśinī

tvayi dharmaṃ samāsthāya bhaginyām iva vartate //

tasyāḥ putraṃ kṛtātmānaṃ cīravalkalavāsasam

prasthāpya vanavāsāya kathaṃ pāpe na śocasi //

apāpadarśinaṃ śūraṃ kṛtātmānaṃ yaśasvinam

pravrājya cīravasanaṃ kiṃ nu paśyasi kāraṇam //

lubdhāyā vidito manye na te 'haṃ rāghavaṃ prati

tathā hy anartho rājyārthaṃ tvayā nīto mahān ayam //

ahaṃ hi puruṣavyāghrāv apaśyan rāmalakṣmaṇau

kena śaktiprabhāvena rājyaṃ rakṣitum utsahe //

taṃ hi nityaṃ mahārājo balavantaṃ mahābalaḥ

apāśrito 'bhūd dharmātmā merur meruvanaṃ yathā //

so 'haṃ katham imaṃ bhāraṃ mahādhuryasamudyatam

damyo dhuram ivāsādya saheyaṃ kena caujasā //

atha vā me bhavec chaktir yogair buddhibalena vā

sakāmāṃ na kariṣyāmi tvām ahaṃ putragardhinīm

nivartayiṣyāmi vanād bhrātaraṃ svajanapriyam //

ity evam uktvā bharato mahātmā priyetarair vākyagaṇais tudaṃs tām

śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ siṃho yathā parvatagahvarasthaḥ //

tāṃ tathā garhayitvā tu mātaraṃ bharatas tadā

roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ punar evābravīd vacaḥ //

rājyād bhraṃśasva kaikeyi nṛśaṃse duṣṭacāriṇi

parityaktā ca dharmeṇa mā mṛtaṃ rudatī bhava //

kiṃ nu te 'dūṣayad rājā rāmo vā bhṛśadhārmikaḥ

yayor mṛtyur vivāsaś ca tvatkṛte tulyam āgatau //

bhrūṇahatyām asi prāptā kulasyāsya vināśanāt

kaikeyi narakaṃ gaccha mā ca bhartuḥ salokatām //

yat tvayā hīdṛśaṃ pāpaṃ kṛtaṃ ghoreṇa karmaṇā

sarvalokapriyaṃ hitvā mamāpy āpāditaṃ bhayam //

tvatkṛte me pitā vṛtto rāmaś cāraṇyam āśritaḥ

ayaśo jīvaloke ca tvayāhaṃ pratipāditaḥ //

mātṛrūpe mamāmitre nṛśaṃse rājyakāmuke

na te 'ham abhibhāṣyo 'smi durvṛtte patighātini //

kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā mama mātaraḥ

duḥkhena mahatāviṣṭās tvāṃ prāpya kuladūṣiṇīm //

na tvam aśvapateḥ kanyā dharmarājasya dhīmataḥ

rākṣasī tatra jātāsi kulapradhvaṃsinī pituḥ //

yat tvayā dhārmiko rāmo nityaṃ satyaparāyaṇaḥ

vanaṃ prasthāpito duḥkhāt pitā ca tridivaṃ gataḥ //

yatpradhānāsi tat pāpaṃ mayi pitrā vinākṛte

bhrātṛbhyāṃ ca parityakte sarvalokasya cāpriye //

kausalyāṃ dharmasaṃyuktāṃ viyuktāṃ pāpaniścaye

kṛtvā kaṃ prāpsyase tv adya lokaṃ nirayagāminī //

kiṃ nāvabudhyase krūre niyataṃ bandhusaṃśrayam

jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ rāmaṃ kausalyāyātmasambhavam //

aṅgapratyaṅgajaḥ putro hṛdayāc cāpi jāyate

tasmāt priyataro mātuḥ priyatvān na tu bāndhavaḥ //

anyadā kila dharmajñā surabhiḥ surasaṃmatā

vahamānau dadarśorvyāṃ putrau vigatacetasau //

tāv ardhadivase śrāntau dṛṣṭvā putrau mahītale

ruroda putraśokena bāṣpaparyākulekṣaṇā //

adhastād vrajatas tasyāḥ surarājño mahātmanaḥ

bindavaḥ patitā gātre sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ //

tāṃ dṛṣṭvā śokasaṃtaptāṃ vajrapāṇir yaśasvinīm

indraḥ prāñjalir udvignaḥ surarājo 'bravīd vacaḥ //

bhayaṃ kaccin na cāsmāsu kutaścid vidyate mahat

kutonimittaḥ śokas te brūhi sarvahitaiṣiṇi //

evam uktā tu surabhiḥ surarājena dhīmatā

pratyuvāca tato dhīrā vākyaṃ vākyaviśāradā //

śāntaṃ pāpaṃ na vaḥ kiṃcit kutaścid amarādhipa

ahaṃ tu magnau śocāmi svaputrau viṣame sthitau //

etau dṛṣṭvā kṛṣau dīnau sūryaraśmipratāpinau

ardyamānau balīvardau karṣakeṇa surādhipa //

mama kāyāt prasūtau hi duḥkhitau bhārapīḍitau

yau dṛṣṭvā paritapye 'haṃ nāsti putrasamaḥ priyaḥ //

yasyāḥ putrasahasrāṇi sāpi śocati kāmadhuk

kiṃ punar yā vinā rāmaṃ kausalyā vartayiṣyati //

ekaputrā ca sādhvī ca vivatseyaṃ tvayā kṛtā

tasmāt tvaṃ satataṃ duḥkhaṃ pretya ceha ca lapsyase //

ahaṃ hy apacitiṃ bhrātuḥ pituś ca sakalām imām

vardhanaṃ yaśasaś cāpi kariṣyāmi na saṃśayaḥ //

ānāyayitvā tanayaṃ kausalyāyā mahādyutim

svayam eva pravekṣyāmi vanaṃ muniniṣevitam //

iti nāga ivāraṇye tomarāṅkuśacoditaḥ

papāta bhuvi saṃkruddho niḥśvasann iva pannagaḥ //

saṃraktanetraḥ śithilāmbaras tadā vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṃtapaḥ

babhūva bhūmau patito nṛpātmajaḥ śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye //

tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ

kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt //

āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ

tam ahaṃ draṣṭum icchāmi bharataṃ dīrghadarśinam //

evam uktvā sumitrāṃ sā vivarṇā malināmbarā

pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā //

sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā

pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam //

tataḥ śatrughnabharatau kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau

paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ patitāṃ naṣṭacetanām //

bharataṃ pratyuvācedaṃ kausalyā bhṛśaduḥkhitā

idaṃ te rājyakāmasya rājyaṃ prāptam akaṇṭakam

samprāptaṃ bata kaikeyyā śīghraṃ krūreṇa karmaṇā //

prasthāpya cīravasanaṃ putraṃ me vanavāsinam

kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra paśyati krūradarśinī //

kṣipraṃ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati

hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ //

atha vā svayam evāhaṃ sumitrānucarā sukham

agnihotraṃ puraskṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ //

kāmaṃ vā svayam evādya tatra māṃ netum arhasi

yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ //

idaṃ hi tava vistīrṇaṃ dhanadhānyasamācitam

hastyaśvarathasampūrṇaṃ rājyaṃ niryātitaṃ tayā //

evaṃ vilapamānāṃ tāṃ bharataḥ prāñjalis tadā

kausalyāṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtām //

ārye kasmād ajānantaṃ garhase mām akilbiṣam

vipulāṃ ca mama prītiṃ sthirāṃ jānāsi rāghave //

kṛtā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadācana

satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho yasyāryo 'numate gataḥ //

praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu sūryaṃ ca prati mehatu

hantu pādena gāṃ suptāṃ yasyāryo 'numate gataḥ //

kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam

adharmo yo 'sya so 'syās tu yasyāryo 'numate gataḥ //

paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat

tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ //

baliṣaḍbhāgam uddhṛtya nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ

adharmo yo 'sya so 'syāstu yasyāryo 'numate gataḥ //

saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ sattre vai yajñadakṣiṇām

tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ //

hastyaśvarathasambādhe yuddhe śastrasamākule

mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ yasyāryo 'numate gataḥ //

upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ śāstraṃ yatnena dhīmatā

sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo 'numate gataḥ //

pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ

gurūṃś cāpy avajānātu yasyāryo 'numate gataḥ //

putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca svagṛhe parivāritaḥ

sa eko mṛṣṭam aśnātu yasyāryo 'numate gataḥ //

rājastrībālavṛddhānāṃ vadhe yat pāpam ucyate

bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām //

ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpaṃ parikalpyate

tac ca pāpaṃ bhavet tasya yasyāryo 'numate gataḥ //

yad agnidāyake pāpaṃ yat pāpaṃ gurutalpage

mitradrohe ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām //

devatānāṃ pitṝṇāṃ ca mātāpitros tathaiva ca

mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ yasyāryo 'numate gataḥ //

satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā

bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo 'numate gataḥ //

vihīnāṃ patiputrābhyāṃ kausalyāṃ pārthivātmajaḥ

evam āśvāsayann eva duḥkhārto nipapāta ha //

tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam

bharataṃ śokasaṃtaptaṃ kausalyā vākyam abravīt //

mama duḥkham idaṃ putra bhūyaḥ samupajāyate

śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me //

diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ

vatsa satyapratijño me satāṃ lokān avāpsyasi //

evaṃ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ

mohāc ca śokasaṃrodhād babhūva lulitaṃ manaḥ //

lālapyamānasya vicetanasya pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau

muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ sā tasya śokena jagāma rātriḥ //

tam evaṃ śokasaṃtaptaṃ bharataṃ kekayīsutam

uvāca vadatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ //

alaṃ śokena bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ

prāptakālaṃ narapateḥ kuru saṃyānam uttaram //

vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā bharato dhāraṇāṃ gataḥ

pretakāryāṇi sarvāṇi kārayāmāsa dharmavit //

uddhṛtaṃ tailasaṃkledāt sa tu bhūmau niveśitam

āpītavarṇavadanaṃ prasuptam iva bhūmipam //

niveśya śayane cāgrye nānāratnapariṣkṛte

tato daśarathaṃ putro vilalāpa suduḥkhitaḥ //

kiṃ te vyavasitaṃ rājan proṣite mayy anāgate

vivāsya rāmaṃ dharmajñaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam //

kva yāsyasi mahārāja hitvemaṃ duḥkhitaṃ janam

hīnaṃ puruṣasiṃhena rāmeṇākliṣṭakarmaṇā //

yogakṣemaṃ tu te rājan ko 'smin kalpayitā pure

tvayi prayāte svas tāta rāme ca vanam āśrite //

vidhavā pṛthivī rājaṃs tvayā hīnā na rājate

hīnacandreva rajanī nagarī pratibhāti mām //

evaṃ vilapamānaṃ taṃ bharataṃ dīnamānasam

abravīd vacanaṃ bhūyo vasiṣṭhas tu mahān ṛṣiḥ //

pretakāryāṇi yāny asya kartavyāni viśāṃpateḥ

tāny avyagraṃ mahābāho kriyantām avicāritam //

tatheti bharato vākyaṃ vasiṣṭhasyābhipūjya tat

ṛtvikpurohitācāryāṃs tvarayāmāsa sarvaśaḥ //

ye tv agrato narendrasya agnyagārād bahiṣkṛtāḥ

ṛtvigbhir yājakaiś caiva te hriyante yathāvidhi //

śibikāyām athāropya rājānaṃ gatacetanam

bāṣpakaṇṭhā vimanasas tam ūhuḥ paricārakāḥ //

hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca vāsāṃsi vividhāni ca

prakiranto janā mārgaṃ nṛpater agrato yayuḥ //

candanāguruniryāsān saralaṃ padmakaṃ tathā

devadārūṇi cāhṛtya citāṃ cakrus tathāpare //

gandhān uccāvacāṃś cānyāṃs tatra dattvātha bhūmipam

tataḥ saṃveśayāmāsuś citāmadhye tam ṛtvijaḥ //

tathā hutāśanaṃ hutvā jepus tasya tadartvijaḥ

jaguś ca te yathāśāstraṃ tatra sāmāni sāmagāḥ //

śibikābhiś ca yānaiś ca yathārhaṃ tasya yoṣitaḥ

nagarān niryayus tatra vṛddhaiḥ parivṛtās tadā //

prasavyaṃ cāpi taṃ cakrur ṛtvijo 'gnicitaṃ nṛpam

striyaś ca śokasaṃtaptāḥ kausalyāpramukhās tadā //

krauñcīnām iva nārīṇāṃ ninādas tatra śuśruve

ārtānāṃ karuṇaṃ kāle krośantīnāṃ sahasraśaḥ //

tato rudantyo vivaśā vilapya ca punaḥ punaḥ

yānebhyaḥ sarayūtīram avaterur varāṅganāḥ //

kṛtodakaṃ te bharatena sārdhaṃ nṛpāṅganā mantripurohitāś ca

puraṃ praviśyāśruparītanetrā bhūmau daśāhaṃ vyanayanta duḥkham //

tato daśāhe 'tigate kṛtaśauco nṛpātmajaḥ

dvādaśe 'hani samprāpte śrāddhakarmāṇy akārayat //

brāhmaṇebhyo dadau ratnaṃ dhanam annaṃ ca puṣkalam

bāstikaṃ bahuśuklaṃ ca gāś cāpi śataśas tathā //

dāsīdāsaṃ ca yānaṃ ca veśmāni sumahānti ca

brāhmaṇebhyo dadau putro rājñas tasyaurdhvadaihikam //

tataḥ prabhātasamaye divase 'tha trayodaśe

vilalāpa mahābāhur bharataḥ śokamūrchitaḥ //

śabdāpihitakaṇṭhaś ca śodhanārtham upāgataḥ

citāmūle pitur vākyam idam āha suduḥkhitaḥ //

tāta yasmin nisṛṣṭo 'haṃ tvayā bhrātari rāghave

tasmin vanaṃ pravrajite śūnye tyakto 'smy ahaṃ tvayā //

yathāgatir anāthāyāḥ putraḥ pravrājito vanam

tām ambāṃ tāta kausalyāṃ tyaktvā tvaṃ kva gato nṛpa //

dṛṣṭvā bhasmāruṇaṃ tac ca dagdhāsthisthānamaṇḍalam

pituḥ śarīranirvāṇaṃ niṣṭanan viṣasāda ha //

sa tu dṛṣṭvā rudan dīnaḥ papāta dharaṇītale

utthāpyamānaḥ śakrasya yantradhvaja iva cyutaḥ //

abhipetus tataḥ sarve tasyāmātyāḥ śucivratam

antakāle nipatitaṃ yayātim ṛṣayo yathā //

śatrughnaś cāpi bharataṃ dṛṣṭvā śokapariplutam

visaṃjño nyapatad bhūmau bhūmipālam anusmaran //

unmatta iva niścetā vilalāpa suduḥkhitaḥ

smṛtvā pitur guṇāṅgāni tāni tāni tadā tadā //

mantharāprabhavas tīvraḥ kaikeyīgrāhasaṃkulaḥ

varadānamayo 'kṣobhyo 'majjayac chokasāgaraḥ //

sukumāraṃ ca bālaṃ ca satataṃ lālitaṃ tvayā

kva tāta bharataṃ hitvā vilapantaṃ gato bhavān //

nanu bhojyeṣu pāneṣu vastreṣv ābharaṇeṣu ca

pravārayasi naḥ sarvāṃs tan naḥ ko 'dya kariṣyati //

avadāraṇakāle tu pṛthivī nāvadīryate

vihīnā yā tvayā rājñā dharmajñena mahātmanā //

pitari svargam āpanne rāme cāraṇyam āśrite

kiṃ me jīvitasāmarthyaṃ pravekṣyāmi hutāśanam //

hīno bhrātrā ca pitrā ca śūnyām ikṣvākupālitām

ayodhyāṃ na pravekṣyāmi pravekṣyāmi tapovanam //

tayor vilapitaṃ śrutvā vyasanaṃ cānvavekṣya tat

bhṛśam ārtatarā bhūyaḥ sarva evānugāminaḥ //

tato viṣaṇṇau śrāntau ca śatrughnabharatāv ubhau

dharaṇyāṃ saṃvyaceṣṭetāṃ bhagnaśṛṅgāv ivarṣabhau //

tataḥ prakṛtimān vaidyaḥ pitur eṣāṃ purohitaḥ

vasiṣṭho bharataṃ vākyam utthāpya tam uvāca ha //

trīṇi dvaṃdvāni bhūteṣu pravṛttāny aviśeṣataḥ

teṣu cāparihāryeṣu naivaṃ bhavitum arhati //

sumantraś cāpi śatrughnam utthāpyābhiprasādya ca

śrāvayāmāsa tattvajñaḥ sarvabhūtabhavābhavau //

utthitau tau naravyāghrau prakāśete yaśasvinau

varṣātapapariklinnau pṛthag indradhvajāv iva //

aśrūṇi parimṛdnantau raktākṣau dīnabhāṣiṇau

amātyās tvarayanti sma tanayau cāparāḥ kriyāḥ //

atra yātrāṃ samīhantaṃ śatrughno lakṣmaṇānujaḥ

bharataṃ śokasaṃtaptam idaṃ vacanam abravīt //

gatir yaḥ sarvabhūtānāṃ duḥkhe kiṃ punar ātmanaḥ

sa rāmaḥ sattvasampannaḥ striyā pravrājito vanam //

balavān vīryasampanno lakṣmaṇo nāma yo 'py asau

kiṃ na mocayate rāmaṃ kṛtvāpi pitṛnigraham //

pūrvam eva tu nigrāhyaḥ samavekṣya nayānayau

utpathaṃ yaḥ samārūḍho nāryā rājā vaśaṃ gataḥ //

iti sambhāṣamāṇe tu śatrughne lakṣmaṇānuje

prāgdvāre 'bhūt tadā kubjā sarvābharaṇabhūṣitā //

liptā candanasāreṇa rājavastrāṇi bibhratī

mekhalādāmabhiś citrai rajjubaddheva vānarī //

tāṃ samīkṣya tadā dvāḥstho bhṛśaṃ pāpasya kāriṇīm

gṛhītvākaruṇāṃ kubjāṃ śatrughnāya nyavedayat //

yasyāḥ kṛte vane rāmo nyastadehaś ca vaḥ pitā

seyaṃ pāpā nṛśaṃsā ca tasyāḥ kuru yathāmati //

śatrughnaś ca tad ājñāya vacanaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ

antaḥpuracarān sarvān ity uvāca dhṛtavrataḥ //

tīvram utpāditaṃ duḥkhaṃ bhrātṝṇāṃ me tathā pituḥ

yayā seyaṃ nṛśaṃsasya karmaṇaḥ phalam aśnutām //

evam uktā ca tenāśu sakhījanasamāvṛtā

gṛhītā balavat kubjā sā tadgṛham anādayat //

tataḥ subhṛśasaṃtaptas tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ

kruddham ājñāya śatrughnaṃ vyapalāyata sarvaśaḥ //

amantrayata kṛtsnaś ca tasyāḥ sarvasakhījanaḥ

yathāyaṃ samupakrānto niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati //

sānukrośāṃ vadānyāṃ ca dharmajñāṃ ca yaśasvinīm

kausalyāṃ śaraṇaṃ yāmaḥ sā hi no 'stu dhruvā gatiḥ //

sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ

vicakarṣa tadā kubjāṃ krośantīṃ pṛthivītale //

tasyā hy ākṛṣyamāṇāyā mantharāyās tatas tataḥ

citraṃ bahuvidhaṃ bhāṇḍaṃ pṛthivyāṃ tad vyaśīryata //

tena bhāṇḍena saṃkīrṇaṃ śrīmadrājaniveśanam

aśobhata tadā bhūyaḥ śāradaṃ gaganaṃ yathā //

sa balī balavat krodhād gṛhītvā puruṣarṣabhaḥ

kaikeyīm abhinirbhartsya babhāṣe paruṣaṃ vacaḥ //

tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ kaikeyī bhṛśaduḥkhitā

śatrughnabhayasaṃtrastā putraṃ śaraṇam āgatā //

tāṃ prekṣya bharataḥ kruddhaṃ śatrughnam idam abravīt

avadhyāḥ sarvabhūtānāṃ pramadāḥ kṣamyatām iti //

hanyām aham imāṃ pāpāṃ kaikeyīṃ duṣṭacāriṇīm

yadi māṃ dhārmiko rāmo nāsūyen mātṛghātakam //

imām api hatāṃ kubjāṃ yadi jānāti rāghavaḥ

tvāṃ ca māṃ caiva dharmātmā nābhibhāṣiṣyate dhruvam //

bharatasya vacaḥ śrutvā śatrughno lakṣmaṇānujaḥ

nyavartata tato roṣāt tāṃ mumoca ca mantharām //

sā pādamūle kaikeyyā mantharā nipapāta ha

niḥśvasantī suduḥkhārtā kṛpaṇaṃ vilalāpa ca //

śatrughnavikṣepavimūḍhasaṃjñāṃ samīkṣya kubjāṃ bharatasya mātā

śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṃ krauñcīṃ vilagnām iva vīkṣamāṇām //

tataḥ prabhātasamaye divase 'tha caturdaśe

sametya rājakartāro bharataṃ vākyam abruvan //

gato daśarathaḥ svargaṃ yo no gurutaro guruḥ

rāmaṃ pravrājya vai jyeṣṭhaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam //

tvam adya bhava no rājā rājaputra mahāyaśaḥ

saṃgatyā nāparādhnoti rājyam etad anāyakam //

ābhiṣecanikaṃ sarvam idam ādāya rāghava

pratīkṣate tvāṃ svajanaḥ śreṇayaś ca nṛpātmaja //

rājyaṃ gṛhāṇa bharata pitṛpaitāmahaṃ mahat

abhiṣecaya cātmānaṃ pāhi cāsmān nararṣabha //

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā sarvaṃ pradakṣiṇam

bharatas taṃ janaṃ sarvaṃ pratyuvāca dhṛtavrataḥ //

jyeṣṭhasya rājatā nityam ucitā hi kulasya naḥ

naivaṃ bhavanto māṃ vaktum arhanti kuśalā janāḥ //

rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā bhaviṣyati mahīpatiḥ

ahaṃ tv araṇye vatsyāmi varṣāṇi nava pañca ca //

yujyatāṃ mahatī senā caturaṅgamahābalā

ānayiṣyāmy ahaṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ rāghavaṃ vanāt //

ābhiṣecanikaṃ caiva sarvam etad upaskṛtam

puraskṛtya gamiṣyāmi rāmahetor vanaṃ prati //

tatraiva taṃ naravyāghram abhiṣicya puraskṛtam

āneṣyāmi tu vai rāmaṃ havyavāham ivādhvarāt //

na sakāmāṃ kariṣyāmi svām imāṃ mātṛgandhinīm

vane vatsyāmy ahaṃ durge rāmo rājā bhaviṣyati //

kriyatāṃ śilpibhiḥ panthāḥ samāni viṣamāṇi ca

rakṣiṇaś cānusaṃyāntu pathi durgavicārakāḥ //

evaṃ sambhāṣamāṇaṃ taṃ rāmahetor nṛpātmajam

pratyuvāca janaḥ sarvaḥ śrīmadvākyam anuttamam //

evaṃ te bhāṣamāṇasya padmā śrīr upatiṣṭhatām

yas tvaṃ jyeṣṭhe nṛpasute pṛthivīṃ dātum icchasi //

anuttamaṃ tad vacanaṃ nṛpātmaja prabhāṣitaṃ saṃśravaṇe niśamya ca

praharṣajās taṃ prati bāṣpabindavo nipetur āryānananetrasambhavāḥ //

ūcus te vacanam idaṃ niśamya hṛṣṭāḥ sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ

panthānaṃ naravarabhaktimāñ janaś ca vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ //

atha bhūmipradeśajñāḥ sūtrakarmaviśāradāḥ

svakarmābhiratāḥ śūrāḥ khanakā yantrakās tathā //

karmāntikāḥ sthapatayaḥ puruṣā yantrakovidāḥ

tathā vardhakayaś caiva mārgiṇo vṛkṣatakṣakāḥ //

kūpakārāḥ sudhākārā vaṃśakarmakṛtas tathā

samarthā ye ca draṣṭāraḥ puratas te pratasthire //

sa tu harṣāt tam uddeśaṃ janaugho vipulaḥ prayān

aśobhata mahāvegaḥ sāgarasyeva parvaṇi //

te svavāraṃ samāsthāya vartmakarmāṇi kovidāḥ

karaṇair vividhopetaiḥ purastāt sampratasthire //

latāvallīś ca gulmāṃś ca sthāṇūn aśmana eva ca

janās te cakrire mārgaṃ chindanto vividhān drumān //

avṛkṣeṣu ca deśeṣu kecid vṛkṣān aropayan

kecit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca dātraiś chindan kvacit kvacit //

apare vīraṇastambān balino balavattarāḥ

vidhamanti sma durgāṇi sthalāni ca tatas tataḥ //

apare 'pūrayan kūpān pāṃsubhiḥ śvabhram āyatam

nimnabhāgāṃs tathā kecit samāṃś cakruḥ samantataḥ //

babandhur bandhanīyāṃś ca kṣodyān saṃcukṣudus tadā

bibhidur bhedanīyāṃś ca tāṃs tān deśān narās tadā //

acireṇaiva kālena parivāhān bahūdakān

cakrur bahuvidhākārān sāgarapratimān bahūn

udapānān bahuvidhān vedikāparimaṇḍitān //

sa sudhākuṭṭimatalaḥ prapuṣpitamahīruhaḥ

mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ //

candanodakasaṃsikto nānākusumabhūṣitaḥ

bahv aśobhata senāyāḥ panthāḥ svargapathopamaḥ //

ājñāpyātha yathājñapti yuktās te 'dhikṛtā narāḥ

ramaṇīyeṣu deśeṣu bahusvāduphaleṣu ca //

yo niveśas tv abhipreto bharatasya mahātmanaḥ

bhūyas taṃ śobhayāmāsur bhūṣābhir bhūṣaṇopamam //

nakṣatreṣu praśasteṣu muhūrteṣu ca tadvidaḥ

niveśaṃ sthāpayāmāsur bharatasya mahātmanaḥ //

bahupāṃsucayāś cāpi parikhāparivāritāḥ

tatrendrakīlapratimāḥ pratolīvaraśobhitāḥ //

prāsādamālāsaṃyuktāḥ saudhaprākārasaṃvṛtāḥ

patākāśobhitāḥ sarve sunirmitamahāpathāḥ //

visarpadbhir ivākāśe viṭaṅkāgravimānakaiḥ

samucchritair niveśās te babhuḥ śakrapuropamāḥ //

jāhnavīṃ tu samāsādya vividhadrumakānanām

śītalāmalapānīyāṃ mahāmīnasamākulām //

sacandratārāgaṇamaṇḍitaṃ yathā nabhaḥ kṣapāyām amalaṃ virājate

narendramārgaḥ sa tathā vyarājata krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ //

tato nāndīmukhīṃ rātriṃ bharataṃ sūtamāgadhāḥ

tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ stavair maṅgalasaṃhitaiḥ //

suvarṇakoṇābhihataḥ prāṇadad yāmadundubhiḥ

dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca śataśo vādyāṃś coccāvacasvarān //

sa tūryaghoṣaḥ sumahān divam āpūrayann iva

bharataṃ śokasaṃtaptaṃ bhūyaḥ śokair arandhrayat //

tataḥ prabuddho bharatas taṃ ghoṣaṃ saṃnivartya ca

nāhaṃ rājeti cāpy uktvā śatrughnam idam abravīt //

paśya śatrughna kaikeyyā lokasyāpakṛtaṃ mahat

visṛjya mayi duḥkhāni rājā daśaratho gataḥ //

tasyaiṣā dharmarājasya dharmamūlā mahātmanaḥ

paribhramati rājaśrīr naur ivākarṇikā jale //

ity evaṃ bharataṃ prekṣya vilapantaṃ vicetanam

kṛpaṇaṃ ruruduḥ sarvāḥ sasvaraṃ yoṣitas tadā //

tathā tasmin vilapati vasiṣṭho rājadharmavit

sabhām ikṣvākunāthasya praviveśa mahāyaśāḥ //

śātakumbhamayīṃ ramyāṃ maṇiratnasamākulām

sudharmām iva dharmātmā sagaṇaḥ pratyapadyata //

sa kāñcanamayaṃ pīṭhaṃ parārdhyāstaraṇāvṛtam

adhyāsta sarvavedajño dūtān anuśaśāsa ca //

brāhmaṇān kṣatriyān yodhān amātyān gaṇavallabhān

kṣipram ānayatāvyagrāḥ kṛtyam ātyayikaṃ hi naḥ //

tato halahalāśabdo mahān samudapadyata

rathair aśvair gajaiś cāpi janānām upagacchatām //

tato bharatam āyāntaṃ śatakratum ivāmarāḥ

pratyanandan prakṛtayo yathā daśarathaṃ tathā //

hrada iva timināgasaṃvṛtaḥ stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ

daśarathasutaśobhitā sabhā sadaśaratheva babhau yathā purā //

tām āryagaṇasampūrṇāṃ bharataḥ pragrahāṃ sabhām

dadarśa buddhisampannaḥ pūrṇacandrāṃ niśām iva //

āsanāni yathānyāyam āryāṇāṃ viśatāṃ tadā

adṛśyata ghanāpāye pūrṇacandreva śarvarī //

rājñas tu prakṛtīḥ sarvāḥ samagrāḥ prekṣya dharmavit

idaṃ purohito vākyaṃ bharataṃ mṛdu cābravīt //

tāta rājā daśarathaḥ svargato dharmam ācaran

dhanadhānyavatīṃ sphītāṃ pradāya pṛthivīṃ tava //

rāmas tathā satyadhṛtiḥ satāṃ dharmam anusmaran

nājahāt pitur ādeśaṃ śaśī jyotsnām ivoditaḥ //

pitrā bhrātrā ca te dattaṃ rājyaṃ nihatakaṇṭakam

tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ kṣipram evābhiṣecaya //

udīcyāś ca pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ

koṭyāparāntāḥ sāmudrā ratnāny abhiharantu te //

tac chrutvā bharato vākyaṃ śokenābhipariplutaḥ

jagāma manasā rāmaṃ dharmajño dharmakāṅkṣayā //

sa bāṣpakalayā vācā kalahaṃsasvaro yuvā

vilalāpa sabhāmadhye jagarhe ca purohitam //

caritabrahmacaryasya vidyā snātasya dhīmataḥ

dharme prayatamānasya ko rājyaṃ madvidho haret //

kathaṃ daśarathāj jāto bhaved rājyāpahārakaḥ

rājyaṃ cāhaṃ ca rāmasya dharmaṃ vaktum ihārhasi //

jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā dilīpanahuṣopamaḥ

labdhum arhati kākutstho rājyaṃ daśaratho yathā //

anāryajuṣṭam asvargyaṃ kuryāṃ pāpam ahaṃ yadi

ikṣvākūṇām ahaṃ loke bhaveyaṃ kulapāṃsanaḥ //

yaddhi mātrā kṛtaṃ pāpaṃ nāhaṃ tad abhirocaye

ihastho vanadurgasthaṃ namasyāmi kṛtāñjaliḥ //

rāmam evānugacchāmi sa rājā dvipadāṃ varaḥ

trayāṇām api lokānāṃ rāghavo rājyam arhati //

tad vākyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ

harṣān mumucur aśrūṇi rāme nihitacetasaḥ //

yadi tv āryaṃ na śakṣyāmi vinivartayituṃ vanāt

vane tatraiva vatsyāmi yathāryo lakṣmaṇas tathā //

sarvopāyaṃ tu vartiṣye vinivartayituṃ balāt

samakṣam āryamiśrāṇāṃ sādhūnāṃ guṇavartinām //

evam uktvā tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ

samīpastham uvācedaṃ sumantraṃ mantrakovidam //

tūrṇam utthāya gaccha tvaṃ sumantra mama śāsanāt

yātrām ājñāpaya kṣipraṃ balaṃ caiva samānaya //

evam uktaḥ sumantras tu bharatena mahātmanā

prahṛṣṭaḥ so 'diśat sarvaṃ yathā saṃdiṣṭam iṣṭavat //

tāḥ prahṛṣṭāḥ prakṛtayo balādhyakṣā balasya ca

śrutvā yātrāṃ samājñaptāṃ rāghavasya nivartane //

tato yodhāṅganāḥ sarvā bhartṝn sarvān gṛhe gṛhe

yātrāgamanam ājñāya tvarayanti sma harṣitāḥ //

te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ syandanaiś ca manojavaiḥ

saha yodhair balādhyakṣā balaṃ sarvam acodayan //

sajjaṃ tu tad balaṃ dṛṣṭvā bharato gurusaṃnidhau

rathaṃ me tvarayasveti sumantraṃ pārśvato 'bravīt //

bharatasya tu tasyājñāṃ pratigṛhya praharṣitaḥ

rathaṃ gṛhītvā prayayau yuktaṃ paramavājibhiḥ //

sa rāghavaḥ satyadhṛtiḥ pratāpavān bruvan suyuktaṃ dṛḍhasatyavikramaḥ

guruṃ mahāraṇyagataṃ yaśasvinaṃ prasādayiṣyan bharato 'bravīt tadā //

tūrṇaṃ samutthāya sumantra gaccha balasya yogāya balapradhānān

ānetum icchāmi hi taṃ vanasthaṃ prasādya rāmaṃ jagato hitāya //

sa sūtaputro bharatena samyag ājñāpitaḥ saṃparipūrṇakāmaḥ

śaśāsa sarvān prakṛtipradhānān balasya mukhyāṃś ca suhṛjjanaṃ ca //

tataḥ samutthāya kule kule te rājanyavaiśyā vṛṣalāś ca viprāḥ

ayūyujann uṣṭrarathān kharāṃś ca nāgān hayāṃś caiva kulaprasūtān //

tataḥ samutthitaḥ kālyam āsthāya syandanottamam

prayayau bharataḥ śīghraṃ rāmadarśanakāṅkṣayā //

agrataḥ prayayus tasya sarve mantripurodhasaḥ

adhiruhya hayair yuktān rathān sūryarathopamān //

navanāgasahasrāṇi kalpitāni yathāvidhi

anvayur bharataṃ yāntam ikṣvākukulanandanam //

ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi dhanvino vividhāyudhāḥ

anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam //

śataṃ sahasrāṇy aśvānāṃ samārūḍhāni rāghavam

anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam //

kaikeyī ca sumitrā ca kausalyā ca yaśasvinī

rāmānayanasaṃhṛṣṭā yayur yānena bhāsvatā //

prayātāś cāryasaṃghātā rāmaṃ draṣṭuṃ salakṣmaṇam

tasyaiva ca kathāś citrāḥ kurvāṇā hṛṣṭamānasāḥ //

meghaśyāmaṃ mahābāhuṃ sthirasattvaṃ dṛḍhavratam

kadā drakṣyāmahe rāmaṃ jagataḥ śokanāśanam //

dṛṣṭa eva hi naḥ śokam apaneṣyati rāghavaḥ

tamaḥ sarvasya lokasya samudyann iva bhāskaraḥ //

ity evaṃ kathayantas te samprahṛṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ

pariṣvajānāś cānyonyaṃ yayur nāgarikās tadā //

ye ca tatrāpare sarve saṃmatā ye ca naigamāḥ

rāmaṃ prati yayur hṛṣṭāḥ sarvāḥ prakṛtayas tadā //

maṇikārāś ca ye kecit kumbhakārāś ca śobhanāḥ

sūtrakarmakṛtaś caiva ye ca śastropajīvinaḥ //

māyūrakāḥ krākacikā rocakā vedhakās tathā

dantakārāḥ sudhākārās tathā gandhopajīvinaḥ //

suvarṇakārāḥ prakhyātās tathā kambaladhāvakāḥ

snāpakācchādakā vaidyā dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā //

rajakās tunnavāyāś ca grāmaghoṣamahattarāḥ

śailūṣāś ca saha strībhir yānti kaivartakās tathā //

samāhitā vedavido brāhmaṇā vṛttasaṃmatāḥ

gorathair bharataṃ yāntam anujagmuḥ sahasraśaḥ //

suveṣāḥ śuddhavasanās tāmramṛṣṭānulepanāḥ

sarve te vividhair yānaiḥ śanair bharatam anvayuḥ //

prahṛṣṭamuditā senā sānvayāt kaikayīsutam

vyavātiṣṭhata sā senā bharatasyānuyāyinī //

nirīkṣyānugatāṃ senāṃ tāṃ ca gaṅgāṃ śivodakām

bharataḥ sacivān sarvān abravīd vākyakovidaḥ //

niveśayata me sainyam abhiprāyeṇa sarvaśaḥ

viśrāntāḥ pratariṣyāmaḥ śva idānīṃ mahānadīm //

dātuṃ ca tāvad icchāmi svar gatasya mahīpateḥ

aurdhvadehanimittārtham avatīryodakaṃ nadīm //

tasyaivaṃ bruvato 'mātyās tathety uktvā samāhitāḥ

nyaveśayaṃs tāṃś chandena svena svena pṛthakpṛthak //

niveśya gaṅgām anu tāṃ mahānadīṃ camūṃ vidhānaiḥ paribarhaśobhinīm

uvāsa rāmasya tadā mahātmano vicintayāno bharato nivartanam //

tato niviṣṭāṃ dhvajinīṃ gaṅgām anvāśritāṃ nadīm

niṣādarājo dṛṣṭvaiva jñātīn saṃtvarito 'bravīt //

mahatīyam ataḥ senā sāgarābhā pradṛśyate

nāsyāntam avagacchāmi manasāpi vicintayan //

sa eṣa hi mahākāyaḥ kovidāradhvajo rathe

bandhayiṣyati vā dāśān atha vāsmān vadhiṣyati //

atha dāśarathiṃ rāmaṃ pitrā rājyād vivāsitam

bharataḥ kaikeyīputro hantuṃ samadhigacchati //

bhartā caiva sakhā caiva rāmo dāśarathir mama

tasyārthakāmāḥ saṃnaddhā gaṅgānūpe 'tra tiṣṭhata //

tiṣṭhantu sarvadāśāś ca gaṅgām anvāśritā nadīm

balayuktā nadīrakṣā māṃsamūlaphalāśanāḥ //

nāvāṃ śatānāṃ pañcānāṃ kaivartānāṃ śataṃ śatam

saṃnaddhānāṃ tathā yūnāṃ tiṣṭhantv ity abhyacodayat //

yadā tuṣṭas tu bharato rāmasyeha bhaviṣyati

seyaṃ svastimayī senā gaṅgām adya tariṣyati //

ity uktvopāyanaṃ gṛhya matsyamāṃsamadhūni ca

abhicakrāma bharataṃ niṣādādhipatir guhaḥ //

tam āyāntaṃ tu samprekṣya sūtaputraḥ pratāpavān

bharatāyācacakṣe 'tha vinayajño vinītavat //

eṣa jñātisahasreṇa sthapatiḥ parivāritaḥ

kuśalo daṇḍakāraṇye vṛddho bhrātuś ca te sakhā //

tasmāt paśyatu kākutstha tvāṃ niṣādādhipo guhaḥ

asaṃśayaṃ vijānīte yatra tau rāmalakṣmaṇau //

etat tu vacanaṃ śrutvā sumantrād bharataḥ śubham

uvāca vacanaṃ śīghraṃ guhaḥ paśyatu mām iti //

labdhvābhyanujñāṃ saṃhṛṣṭo jñātibhiḥ parivāritaḥ

āgamya bharataṃ prahvo guho vacanam abravīt //

niṣkuṭaś caiva deśo 'yaṃ vañcitāś cāpi te vayam

nivedayāmas te sarve svake dāśakule vasa //

asti mūlaṃ phalaṃ caiva niṣādaiḥ samupāhṛtam

ārdraṃ ca māṃsaṃ śuṣkaṃ ca vanyaṃ coccāvacaṃ mahat //

āśaṃse svāśitā senā vatsyatīmāṃ vibhāvarīm

arcito vividhaiḥ kāmaiḥ śvaḥ sasainyo gamiṣyasi //

evam uktas tu bharato niṣādādhipatiṃ guham

pratyuvāca mahāprājño vākyaṃ hetvarthasaṃhitam //

ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ kṛto mama guroḥ sakhe

yo me tvam īdṛśīṃ senām eko 'bhyarcitum icchasi //

ity uktvā tu mahātejā guhaṃ vacanam uttamam

abravīd bharataḥ śrīmān niṣādādhipatiṃ punaḥ //

katareṇa gamiṣyāmi bharadvājāśramaṃ guha

gahano 'yaṃ bhṛśaṃ deśo gaṅgānūpo duratyayaḥ //

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ

abravīt prāñjalir vākyaṃ guho gahanagocaraḥ //

dāśās tv anugamiṣyanti dhanvinaḥ susamāhitāḥ

ahaṃ cānugamiṣyāmi rājaputra mahāyaśaḥ //

kaccin na duṣṭo vrajasi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ

iyaṃ te mahatī senā śaṅkāṃ janayatīva me //

tam evam abhibhāṣantam ākāśa iva nirmalaḥ

bharataḥ ślakṣṇayā vācā guhaṃ vacanam abravīt //

mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṃ na māṃ śaṅkitum arhasi

rāghavaḥ sa hi me bhrātā jyeṣṭhaḥ pitṛsamo mama //

taṃ nivartayituṃ yāmi kākutsthaṃ vanavāsinam

buddhir anyā na te kāryā guha satyaṃ bravīmi te //

sa tu saṃhṛṣṭavadanaḥ śrutvā bharatabhāṣitam

punar evābravīd vākyaṃ bharataṃ prati harṣitaḥ //

dhanyas tvaṃ na tvayā tulyaṃ paśyāmi jagatītale

ayatnād āgataṃ rājyaṃ yas tvaṃ tyaktum ihecchasi //

śāśvatī khalu te kīrtir lokān anucariṣyati

yas tvaṃ kṛcchragataṃ rāmaṃ pratyānayitum icchasi //

evaṃ sambhāṣamāṇasya guhasya bharataṃ tadā

babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo rajanī cābhyavartata //

saṃniveśya sa tāṃ senāṃ guhena paritoṣitaḥ

śatrughnena saha śrīmāñ śayanaṃ punar āgamat //

rāmacintāmayaḥ śoko bharatasya mahātmanaḥ

upasthito hy anarhasya dharmaprekṣasya tādṛśaḥ //

antardāhena dahanaḥ saṃtāpayati rāghavam

vanadāhābhisaṃtaptaṃ gūḍho 'gnir iva pādapam //

prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ svedaḥ śokāgnisambhavaḥ

yathā sūryāṃśusaṃtapto himavān prasruto himam //

dhyānanirdaraśailena viniḥśvasitadhātunā

dainyapādapasaṃghena śokāyāsādhiśṛṅgiṇā //

pramohānantasattvena saṃtāpauṣadhiveṇunā

ākrānto duḥkhaśailena mahatā kaikayīsutaḥ //

guhena sārdhaṃ bharataḥ samāgato mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ

sudurmanās taṃ bharataṃ tadā punar guhaḥ samāśvāsayad agrajaṃ prati //

ācacakṣe 'tha sadbhāvaṃ lakṣmaṇasya mahātmanaḥ

bharatāyāprameyāya guho gahanagocaraḥ //

taṃ jāgrataṃ guṇair yuktaṃ varacāpeṣudhāriṇam

bhrātṛguptyartham atyantam ahaṃ lakṣmaṇam abruvam //

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā

pratyāśvasihi śeṣvāsyāṃ sukhaṃ rāghavanandana //

ucito 'yaṃ janaḥ sarvo duḥkhānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ

dharmātmaṃs tasya guptyarthaṃ jāgariṣyāmahe vayam //

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana

motsuko bhūr bravīmy etad apy asatyaṃ tavāgrataḥ //

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ

dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām //

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā

rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha //

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā

caturaṅgaṃ hy api balaṃ prasahema vayaṃ yudhi //

evam asmābhir uktena lakṣmaṇena mahātmanā

anunītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā //

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā

śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā //

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi

taṃ paśya guha saṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā //

mahatā tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ

eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ //

asmin pravrājite rājā na ciraṃ vartayiṣyati

vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati //

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ

nirghoṣoparataṃ nūnam adya rājaniveśanam //

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama

nāśaṃse yadi te sarve jīveyuḥ śarvarīm imām //

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā

duḥkhitā yā tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati //

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham

rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati //

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite

pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam //

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām

harmyaprāsādasampannāṃ sarvaratnavibhūṣitām //

gajāśvarathasambādhāṃ tūryanādavināditām

sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām //

ārāmodyānasampūrṇāṃ samājotsavaśālinīm

sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama //

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam

nivṛtte samaye hy asmin sukhitāḥ praviśemahi //

paridevayamānasya tasyaivaṃ sumahātmanaḥ

tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata //

prabhāte vimale sūrye kārayitvā jaṭā ubhau

asmin bhāgīrathītīre sukhaṃ saṃtāritau mayā //

jaṭādharau tau drumacīravāsasau mahābalau kuñjarayūthapopamau

vareṣucāpāsidharau paraṃtapau vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau //

guhasya vacanaṃ śrutvā bharato bhṛśam apriyam

dhyānaṃ jagāma tatraiva yatra tac chrutam apriyam //

sukumāro mahāsattvaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ

puṇḍarīkaviśālākṣas taruṇaḥ priyadarśanaḥ //

pratyāśvasya muhūrtaṃ tu kālaṃ paramadurmanāḥ

papāta sahasā totrair hṛdi viddha iva dvipaḥ //

tadavasthaṃ tu bharataṃ śatrughno 'nantarasthitaḥ

pariṣvajya rurodoccair visaṃjñaḥ śokakarśitaḥ //

tataḥ sarvāḥ samāpetur mātaro bharatasya tāḥ

upavāsakṛśā dīnā bhartṛvyasanakarśitāḥ //

tāś ca taṃ patitaṃ bhūmau rudantyaḥ paryavārayan

kausalyā tv anusṛtyainaṃ durmanāḥ pariṣasvaje //

vatsalā svaṃ yathā vatsam upagūhya tapasvinī

paripapraccha bharataṃ rudantī śokalālasā //

putra vyādhir na te kaccic charīraṃ paribādhate

adya rājakulasyāsya tvadadhīnaṃ hi jīvitam //

tvāṃ dṛṣṭvā putra jīvāmi rāme sabhrātṛke gate

vṛtte daśarathe rājñi nātha ekas tvam adya naḥ //

kaccin na lakṣmaṇe putra śrutaṃ te kiṃcid apriyam

putra vā hy ekaputrāyāḥ sahabhārye vanaṃ gate //

sa muhūrtaṃ samāśvasya rudann eva mahāyaśāḥ

kausalyāṃ parisāntvyedaṃ guhaṃ vacanam abravīt //

bhrātā me kvāvasad rātriṃ kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ

asvapac chayane kasmin kiṃ bhuktvā guha śaṃsa me //

so 'bravīd bharataṃ pṛṣṭo niṣādādhipatir guhaḥ

yadvidhaṃ pratipede ca rāme priyahite 'tithau //

annam uccāvacaṃ bhakṣāḥ phalāni vividhāni ca

rāmāyābhyavahārārthaṃ bahu copahṛtaṃ mayā //

tat sarvaṃ pratyanujñāsīd rāmaḥ satyaparākramaḥ

na hi tat pratyagṛhṇāt sa kṣatradharmam anusmaran //

na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṃ sakhe deyaṃ tu sarvadā

iti tena vayaṃ rājann anunītā mahātmanā //

lakṣmaṇena samānītaṃ pītvā vāri mahāyaśāḥ

aupavāsyaṃ tadākārṣīd rāghavaḥ saha sītayā //

tatas tu jalaśeṣeṇa lakṣmaṇo 'py akarot tadā

vāgyatās te trayaḥ saṃdhyām upāsata samāhitāḥ //

saumitris tu tataḥ paścād akarot svāstaraṃ śubham

svayam ānīya barhīṃṣi kṣipraṃ rāghavakāraṇāt //

tasmin samāviśad rāmaḥ svāstare saha sītayā

prakṣālya ca tayoḥ pādāv apacakrāma lakṣmaṇaḥ //

etat tad iṅgudīmūlam idam eva ca tat tṛṇam

yasmin rāmaś ca sītā ca rātriṃ tāṃ śayitāv ubhau //

niyamya pṛṣṭhe tu talāṅgulitravāñ śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṃtapaḥ

mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo niśām atiṣṭhat parito 'sya kevalam //

tatas tv ahaṃ cottamabāṇacāpadhṛk sthito 'bhavaṃ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ

atandribhir jñātibhir āttakārmukair mahendrakalpaṃ paripālayaṃs tadā //

tac chrutvā nipuṇaṃ sarvaṃ bharataḥ saha mantribhiḥ

iṅgudīmūlam āgamya rāmaśayyām avekṣya tām //

abravīj jananīḥ sarvā iha tena mahātmanā

śarvarī śayitā bhūmāv idam asya vimarditam //

mahābhāgakulīnena mahābhāgena dhīmatā

jāto daśarathenorvyāṃ na rāmaḥ svaptum arhati //

ajinottarasaṃstīrṇe varāstaraṇasaṃcaye

śayitvā puruṣavyāghraḥ kathaṃ śete mahītale //

prāsādāgravimāneṣu valabhīṣu ca sarvadā

haimarājatabhaumeṣu varāstaraṇaśāliṣu //

puṣpasaṃcayacitreṣu candanāgarugandhiṣu

pāṇḍurābhraprakāśeṣu śukasaṃgharuteṣu ca //

gītavāditranirghoṣair varābharaṇaniḥsvanaiḥ

mṛdaṅgavaraśabdaiś ca satataṃ pratibodhitaḥ //

bandibhir vanditaḥ kāle bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ

gāthābhir anurūpābhiḥ stutibhiś ca paraṃtapaḥ //

aśraddheyam idaṃ loke na satyaṃ pratibhāti mā

muhyate khalu me bhāvaḥ svapno 'yam iti me matiḥ //

na nūnaṃ daivataṃ kiṃcit kālena balavattaram

yatra dāśarathī rāmo bhūmāv evaṃ śayīta saḥ //

videharājasya sutā sītā ca priyadarśanā

dayitā śayitā bhūmau snuṣā daśarathasya ca //

iyaṃ śayyā mama bhrātur idaṃ hi parivartitam

sthaṇḍile kaṭhine sarvaṃ gātrair vimṛditaṃ tṛṇam //

manye sābharaṇā suptā sītāsmiñ śayane tadā

tatra tatra hi dṛśyante saktāḥ kanakabindavaḥ //

uttarīyam ihāsaktaṃ suvyaktaṃ sītayā tadā

tathā hy ete prakāśante saktāḥ kauśeyatantavaḥ //

manye bhartuḥ sukhā śayyā yena bālā tapasvinī

sukumārī satī duḥkhaṃ na vijānāti maithilī //

sārvabhaumakule jātaḥ sarvalokasukhāvahaḥ

sarvalokapriyas tyaktvā rājyaṃ priyam anuttamam //

katham indīvaraśyāmo raktākṣaḥ priyadarśanaḥ

sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ śayito bhuvi rāghavaḥ //

siddhārthā khalu vaidehī patiṃ yānugatā vanam

vayaṃ saṃśayitāḥ sarve hīnās tena mahātmanā //

akarṇadhārā pṛthivī śūnyeva pratibhāti mā

gate daśarathe svarge rāme cāraṇyam āśrite //

na ca prārthayate kaścin manasāpi vasuṃdharām

vane 'pi vasatas tasya bāhuvīryābhirakṣitām //

śūnyasaṃvaraṇārakṣām ayantritahayadvipām

apāvṛtapuradvārāṃ rājadhānīm arakṣitām //

aprahṛṣṭabalāṃ nyūnāṃ viṣamasthām anāvṛtām

śatravo nābhimanyante bhakṣān viṣakṛtān iva //

adya prabhṛti bhūmau tu śayiṣye 'haṃ tṛṇeṣu vā

phalamūlāśano nityaṃ jaṭācīrāṇi dhārayan //

tasyārtham uttaraṃ kālaṃ nivatsyāmi sukhaṃ vane

taṃ pratiśravam āmucya nāsya mithyā bhaviṣyati //

vasantaṃ bhrātur arthāya śatrughno mānuvatsyati

lakṣmaṇena saha tv āryo ayodhyāṃ pālayiṣyati //

abhiṣekṣyanti kākutstham ayodhyāyāṃ dvijātayaḥ

api me devatāḥ kuryur imaṃ satyaṃ manoratham //

prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṃ bahuprakāraṃ yadi na prapatsyate

tato 'nuvatsyāmi cirāya rāghavaṃ vane vasan nārhati mām upekṣitum //

vyuṣya rātriṃ tu tatraiva gaṅgākūle sa rāghavaḥ

bharataḥ kālyam utthāya śatrughnam idam abravīt //

śatrughottiṣṭha kiṃ śeṣe niṣādādhipatiṃ guham

śīghram ānaya bhadraṃ te tārayiṣyati vāhinīm //

jāgarmi nāhaṃ svapimi tathaivāryaṃ vicintayan

ity evam abravīd bhrātrā śatrughno 'pi pracoditaḥ //

iti saṃvadator evam anyonyaṃ narasiṃhayoḥ

āgamya prāñjaliḥ kāle guho bharatam abravīt //

kaccit sukhaṃ nadītīre 'vātsīḥ kākutstha śarvarīm

kaccic ca saha sainyasya tava sarvam anāmayam //

guhasya tat tu vacanaṃ śrutvā snehād udīritam

rāmasyānuvaśo vākyaṃ bharato 'pīdam abravīt //

sukhā naḥ śarvarī rājan pūjitāś cāpi te vayam

gaṅgāṃ tu naubhir bahvībhir dāśāḥ saṃtārayantu naḥ //

tato guhaḥ saṃtvaritaḥ śrutvā bharataśāsanam

pratipraviśya nagaraṃ taṃ jñātijanam abravīt //

uttiṣṭhata prabudhyadhvaṃ bhadram astu hi vaḥ sadā

nāvaḥ samanukarṣadhvaṃ tārayiṣyāma vāhinīm //

te tathoktāḥ samutthāya tvaritā rājaśāsanāt

pañca nāvāṃ śatāny eva samāninyuḥ samantataḥ //

anyāḥ svastikavijñeyā mahāghaṇṭādharā varāḥ

śobhamānāḥ patākinyo yuktavātāḥ susaṃhatāḥ //

tataḥ svastikavijñeyāṃ pāṇḍukambalasaṃvṛtām

sanandighoṣāṃ kalyāṇīṃ guho nāvam upāharat //

tām āruroha bharataḥ śatrughnaś ca mahābalaḥ

kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā rājayoṣitaḥ //

purohitaś ca tat pūrvaṃ gurave brāhmaṇāś ca ye

anantaraṃ rājadārās tathaiva śakaṭāpaṇāḥ //

āvāsam ādīpayatāṃ tīrthaṃ cāpy avagāhatām

bhāṇḍāni cādadānānāṃ ghoṣas tridivam aspṛśat //

patākinyas tu tā nāvaḥ svayaṃ dāśair adhiṣṭhitāḥ

vahantyo janam ārūḍhaṃ tadā saṃpetur āśugāḥ //

nārīṇām abhipūrṇās tu kāścit kāścit tu vājinām

kaścit tatra vahanti sma yānayugyaṃ mahādhanam //

tāḥ sma gatvā paraṃ tīram avaropya ca taṃ janam

nivṛttāḥ kāṇḍacitrāṇi kriyante dāśabandhubhiḥ //

savaijayantās tu gajā gajārohaiḥ pracoditāḥ

tarantaḥ sma prakāśante sadhvajā iva parvatāḥ //

nāvaś cāruruhus tv anye plavais terus tathāpare

anye kumbhaghaṭais terur anye teruś ca bāhubhiḥ //

sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṃ dāśaiḥ saṃtāritā svayam

maitre muhūrte prayayau prayāgavanam uttamam //

āśvāsayitvā ca camūṃ mahātmā niveśayitvā ca yathopajoṣam

draṣṭuṃ bharadvājam ṛṣipravaryam ṛtvigvṛtaḥ san bharataḥ pratasthe //

bharadvājāśramaṃ dṛṣṭvā krośād eva nararṣabhaḥ

balaṃ sarvam avasthāpya jagāma saha mantribhiḥ //

padbhyām eva hi dharmajño nyastaśastraparicchadaḥ

vasāno vāsasī kṣaume purodhāya purohitam //

tataḥ saṃdarśane tasya bharadvājasya rāghavaḥ

mantriṇas tān avasthāpya jagāmānu purohitam //

vasiṣṭham atha dṛṣṭvaiva bharadvājo mahātapāḥ

saṃcacālāsanāt tūrṇaṃ śiṣyān arghyam iti bruvan //

samāgamya vasiṣṭhena bharatenābhivāditaḥ

abudhyata mahātejāḥ sutaṃ daśarathasya tam //

tābhyām arghyaṃ ca pādyaṃ ca dattvā paścāt phalāni ca

ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ papraccha kuśalaṃ kule //

ayodhyāyāṃ bale kośe mitreṣv api ca mantriṣu

jānan daśarathaṃ vṛttaṃ na rājānam udāharat //

vasiṣṭho bharataś cainaṃ papracchatur anāmayam

śarīre 'gniṣu vṛkṣeṣu śiṣyeṣu mṛgapakṣiṣu //

tatheti ca pratijñāya bharadvājo mahātapāḥ

bharataṃ pratyuvācedaṃ rāghavasnehabandhanāt //

kim ihāgamane kāryaṃ tava rājyaṃ praśāsataḥ

etad ācakṣva me sarvaṃ na hi me śudhyate manaḥ //

suṣuve yamamitraghnaṃ kausalyānandavardhanam

bhrātrā saha sabhāryo yaś ciraṃ pravrājito vanam //

niyuktaḥ strīniyuktena pitrā yo 'sau mahāyaśāḥ

vanavāsī bhavetīha samāḥ kila caturdaśa //

kaccin na tasyāpāpasya pāpaṃ kartum ihecchasi

akaṇṭakaṃ bhoktumanā rājyaṃ tasyānujasya ca //

evam ukto bharadvājaṃ bharataḥ pratyuvāca ha

paryaśrunayano duḥkhād vācā saṃsajjamānayā //

hato 'smi yadi mām evaṃ bhagavān api manyate

matto na doṣam āśaṅker naivaṃ mām anuśādhi hi //

na caitad iṣṭaṃ mātā me yad avocan madantare

nāham etena tuṣṭaś ca na tad vacanam ādade //

ahaṃ tu taṃ naravyāghram upayātaḥ prasādakaḥ

pratinetum ayodhyāṃ ca pādau tasyābhivanditum //

tvaṃ mām evaṃ gataṃ matvā prasādaṃ kartum arhasi

śaṃsa me bhagavan rāmaḥ kva samprati mahīpatiḥ //

uvāca taṃ bharadvājaḥ prasādād bharataṃ vacaḥ

tvayy etat puruṣavyāghra yuktaṃ rāghavavaṃśaje

guruvṛttir damaś caiva sādhūnāṃ cānuyāyitā //

jāne caitan manaḥsthaṃ te dṛḍhīkaraṇam astv iti

apṛcchaṃ tvāṃ tavātyarthaṃ kīrtiṃ samabhivardhayan //

asau vasati te bhrātā citrakūṭe mahāgirau

śvas tu gantāsi taṃ deśaṃ vasādya saha mantribhiḥ

etaṃ me kuru suprājña kāmaṃ kāmārthakovida //

tatas tathety evam udāradarśanaḥ pratītarūpo bharato 'bravīd vacaḥ

cakāra buddhiṃ ca tadā mahāśrame niśānivāsāya narādhipātmajaḥ //

kṛtabuddhiṃ nivāsāya tathaiva sa munis tadā

bharataṃ kaikayīputram ātithyena nyamantrayat //

abravīd bharatas tv enaṃ nanv idaṃ bhavatā kṛtam

pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ vane yad upapadyate //

athovāca bharadvājo bharataṃ prahasann iva

jāne tvāṃ prītisaṃyuktaṃ tuṣyes tvaṃ yena kenacit //

senāyās tu tavaitasyāḥ kartum icchāmi bhojanam

mama prītir yathārūpā tvam arho manujarṣabha //

kimarthaṃ cāpi nikṣipya dūre balam ihāgataḥ

kasmān nehopayāto 'si sabalaḥ puruṣarṣabha //

bharataḥ pratyuvācedaṃ prāñjalis taṃ tapodhanam

sasainyo nopayāto 'smi bhagavan bhagavadbhayāt //

vājimukhyā manuṣyāś ca mattāś ca varavāraṇāḥ

pracchādya mahatīṃ bhūmiṃ bhagavann anuyānti mām //

te vṛkṣān udakaṃ bhūmim āśrameṣūṭajāṃs tathā

na hiṃsyur iti tenāham eka evāgatas tataḥ //

ānīyatām itaḥ senety ājñaptaḥ paramarṣiṇā

tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam //

agniśālāṃ praviśyātha pītvāpaḥ parimṛjya ca

ātithyasya kriyāhetor viśvakarmāṇam āhvayat //

āhvaye viśvakarmāṇam ahaṃ tvaṣṭāram eva ca

ātithyaṃ kartum icchāmi tatra me saṃvidhīyatām //

prāksrotasaś ca yā nadyaḥ pratyaksrotasa eva ca

pṛthivyām antarikṣe ca samāyāntv adya sarvaśaḥ //

anyāḥ sravantu maireyaṃ surām anyāḥ suniṣṭhitām

aparāś codakaṃ śītam ikṣukāṇḍarasopamam //

āhvaye devagandharvān viśvāvasuhahāhuhūn

tathaivāpsaraso devīr gandharvīś cāpi sarvaśaḥ //

ghṛtācīm atha viśvācīṃ miśrakeśīm alambusām

śakraṃ yāś copatiṣṭhanti brahmāṇaṃ yāś ca bhāminīḥ

sarvās tumburuṇā sārdham āhvaye saparicchadāḥ //

vanaṃ kuruṣu yad divyaṃ vāso bhūṣaṇapattravat

divyanārīphalaṃ śaśvat tat kauberam ihaiva tu //

iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam

bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca coṣyaṃ ca lehyaṃ ca vividhaṃ bahu //

vicitrāṇi ca mālyāni pādapapracyutāni ca

surādīni ca peyāni māṃsāni vividhāni ca //

evaṃ samādhinā yuktas tejasāpratimena ca

śikṣāsvarasamāyuktaṃ tapasā cābravīn muniḥ //

manasā dhyāyatas tasya prāṅmukhasya kṛtāñjaleḥ

ājagmus tāni sarvāṇi daivatāni pṛthakpṛthak //

malayaṃ darduraṃ caiva tataḥ svedanudo 'nilaḥ

upaspṛśya vavau yuktyā supriyātmā sukhaḥ śivaḥ //

tato 'bhyavartanta ghanā divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ

devadundubhighoṣaś ca dikṣu sarvāsu śuśruve //

pravavuś cottamā vātā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ

prajagur devagandharvā vīṇāḥ pramumucuḥ svarān //

sa śabdo dyāṃ ca bhūmiṃ ca prāṇināṃ śravaṇāni ca

viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo layaguṇānvitaḥ //

tasminn uparate śabde divye śrotrasukhe nṛṇām

dadarśa bhārataṃ sainyaṃ vidhānaṃ viśvakarmaṇaḥ //

babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt pañcayojanam

śādvalair bahubhiś channā nīlavaiḍūryasaṃnibhaiḥ //

tasmin bilvāḥ kapitthāś ca panasā bījapūrakāḥ

āmalakyo babhūvuś ca cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ //

uttarebhyaḥ kurubhyaś ca vanaṃ divyopabhogavat

ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vṛtā //

catuḥśālāni śubhrāṇi śālāś ca gajavājinām

harmyaprāsādasaṃghātās toraṇāni śubhāni ca //

sitameghanibhaṃ cāpi rājaveśma sutoraṇam

śuklamālyakṛtākāraṃ divyagandhasamukṣitam //

caturasram asaṃbādhaṃ śayanāsanayānavat

divyaiḥ sarvarasair yuktaṃ divyabhojanavastravat //

upakalpitasarvānnaṃ dhautanirmalabhājanam

kḷptasarvāsanaṃ śrīmat svāstīrṇaśayanottamam //

praviveśa mahābāhur anujñāto maharṣiṇā

veśma tad ratnasampūrṇaṃ bharataḥ kaikayīsutaḥ //

anujagmuś ca taṃ sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ

babhūvuś ca mudā yuktās taṃ dṛṣṭvā veśmasaṃvidhim //

tatra rājāsanaṃ divyaṃ vyajanaṃ chattram eva ca

bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat //

āsanaṃ pūjayāmāsa rāmāyābhipraṇamya ca

vālavyajanam ādāya nyaṣīdat sacivāsane //

ānupūrvyān niṣeduś ca sarve mantripurohitāḥ

tataḥ senāpatiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ //

tatas tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasakardamāḥ

upātiṣṭhanta bharataṃ bharadvājasya śāsanāt //

tāsām ubhayataḥ kūlaṃ pāṇḍumṛttikalepanāḥ

ramyāś cāvasathā divyā brahmaṇas tu prasādajāḥ //

tenaiva ca muhūrtena divyābharaṇabhūṣitāḥ

āgur viṃśatisāhasrā brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ //

suvarṇamaṇimuktena pravālena ca śobhitāḥ

āgur viṃśatisāhasrāḥ kuberaprahitāḥ striyaḥ //

yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ sonmāda iva lakṣyate

āgur viṃśatisāhasrā nandanād apsarogaṇāḥ //

nāradas tumburur gopaḥ parvataḥ sūryavarcasaḥ

ete gandharvarājāno bharatasyāgrato jaguḥ //

alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha vāmanā

upānṛtyaṃs tu bharataṃ bharadvājasya śāsanāt //

yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane

prayāge tāny adṛśyanta bharadvājasya śāsanāt //

bilvā mārdaṅgikā āsañ śamyāgrāhā vibhītakāḥ

aśvatthā nartakāś cāsan bharadvājasya tejasā //

tataḥ saralatālāś ca tilakā naktamālakāḥ

prahṛṣṭās tatra saṃpetuḥ kubjā bhūtvātha vāmanāḥ //

śiṃśapāmalakī jambūr yāś cānyāḥ kānane latāḥ

pramadāvigrahaṃ kṛtvā bharadvājāśrame 'vasan //

surāṃ surāpāḥ pibata pāyasaṃ ca bubhukṣitāḥ

māṃsāni ca sumedhyāni bhakṣyantāṃ yāvad icchatha //

utsādya snāpayanti sma nadītīreṣu valguṣu

apy ekam ekaṃ puruṣaṃ pramadāḥ sapta cāṣṭa ca //

saṃvahantyaḥ samāpetur nāryo ruciralocanāḥ

parimṛjya tathā nyāyaṃ pāyayanti varāṅganāḥ //

hayān gajān kharān uṣṭrāṃs tathaiva surabheḥ sutān

ikṣūṃś ca madhujālāṃś ca bhojayanti sma vāhanān

ikṣvākuvarayodhānāṃ codayanto mahābalāḥ //

nāśvabandho 'śvam ājānān na gajaṃ kuñjaragrahaḥ

mattapramattamuditā camūḥ sā tatra saṃbabhau //

tarpitāḥ sarvakāmais te raktacandanarūṣitāḥ

apsarogaṇasaṃyuktāḥ sainyā vācam udairayan //

naivāyodhyāṃ gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān

kuśalaṃ bharatasyāstu rāmasyāstu tathā sukham //

iti pādātayodhāś ca hastyaśvārohabandhakāḥ

anāthās taṃ vidhiṃ labdhvā vācam etām udairayan //

samprahṛṣṭā vinedus te narās tatra sahasraśaḥ

bharatasyānuyātāraḥ svargo 'yam iti cābruvan //

tato bhuktavatāṃ teṣāṃ tad annam amṛtopamam

divyān udvīkṣya bhakṣyāṃs tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ //

preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca balasthāś cāpi sarvaśaḥ

babhūvus te bhṛśaṃ tṛptāḥ sarve cāhatavāsasaḥ //

kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca go'śvāś ca mṛgapakṣiṇaḥ

babhūvuḥ subhṛtās tatra nānyo hy anyam akalpayat //

nāśuklavāsās tatrāsīt kṣudhito malino 'pi vā

rajasā dhvastakeśo vā naraḥ kaścid adṛśyata //

ājaiś cāpi ca vārāhair niṣṭhānavarasaṃcayaiḥ

phalaniryūhasaṃsiddhaiḥ sūpair gandharasānvitaiḥ //

puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ śuklasyānnasya cābhitaḥ

dadṛśur vismitās tatra narā lauhīḥ sahasraśaḥ //

babhūvur vanapārśveṣu kūpāḥ pāyasakardamāḥ

tāś ca kāmadughā gāvo drumāś cāsan madhuścyutaḥ //

vāpyo maireyapūrṇāś ca mṛṣṭamāṃsacayair vṛtāḥ

prataptapiṭharaiś cāpi mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ //

pātrīṇāṃ ca sahasrāṇi śātakumbhamayāni ca

sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca dadhipūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ

yauvanasthasya gaurasya kapitthasya sugandhinaḥ //

hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya cāpare

babhūvuḥ pāyasasyānte śarkarāyāś ca saṃcayāḥ //

kalkāṃś cūrṇakaṣāyāṃś ca snānāni vividhāni ca

dadṛśur bhājanasthāni tīrtheṣu saritāṃ narāḥ //

śuklān aṃśumataś cāpi dantadhāvanasaṃcayān

śuklāṃś candanakalkāṃś ca samudgeṣv avatiṣṭhataḥ //

darpaṇān parimṛṣṭāṃś ca vāsasāṃ cāpi saṃcayān

pādukopānahāṃ caiva yugmān yatra sahasraśaḥ //

āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṃś chattrāṇi ca dhanūṃṣi ca

marmatrāṇāni citrāṇi śayanāny āsanāni ca //

pratipānahradān pūrṇān kharoṣṭragajavājinām

avagāhya sutīrthāṃś ca hradān sotpalapuṣkarān //

nīlavaiḍūryavarṇāṃś ca mṛdūn yavasasaṃcayān

nirvāpārthaṃ paśūnāṃ te dadṛśus tatra sarvaśaḥ //

vyasmayanta manuṣyās te svapnakalpaṃ tad adbhutam

dṛṣṭvātithyaṃ kṛtaṃ tādṛg bharatasya maharṣiṇā //

ity evaṃ ramamāṇānāṃ devānām iva nandane

bharadvājāśrame ramye sā rātrir vyatyavartata //

pratijagmuś ca tā nadyo gandharvāś ca yathāgatam

bharadvājam anujñāpya tāś ca sarvā varāṅganāḥ //

tathaiva mattā madirotkaṭā narās tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ

tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ pṛthakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ //

tatas tāṃ rajanīm uṣya bharataḥ saparicchadaḥ

kṛtātithyo bharadvājaṃ kāmād abhijagāma ha //

tam ṛṣiḥ puruṣavyāghraṃ prekṣya prāñjalim āgatam

hutāgnihotro bharataṃ bharadvājo 'bhyabhāṣata //

kaccid atra sukhā rātris tavāsmadviṣaye gatā

samagras te janaḥ kaccid ātithye śaṃsa me 'nagha //

tam uvācāñjaliṃ kṛtvā bharato 'bhipraṇamya ca

āśramād abhiniṣkrāntam ṛṣim uttamatejasam //

sukhoṣito 'smi bhagavan samagrabalavāhanaḥ

tarpitaḥ sarvakāmaiś ca sāmātyo balavat tvayā //

apetaklamasaṃtāpāḥ subhikṣāḥ supratiśrayāḥ

api preṣyān upādāya sarve sma susukhoṣitāḥ //

āmantraye 'haṃ bhagavan kāmaṃ tvām ṛṣisattama

samīpaṃ prasthitaṃ bhrātur maitreṇekṣasva cakṣuṣā //

āśramaṃ tasya dharmajña dhārmikasya mahātmanaḥ

ācakṣva katamo mārgaḥ kiyān iti ca śaṃsa me //

iti pṛṣṭas tu bharataṃ bhrātṛdarśanalālasam

pratyuvāca mahātejā bharadvājo mahātapāḥ //

bharatārdhatṛtīyeṣu yojaneṣv ajane vane

citrakūṭo giris tatra ramyanirdarakānanaḥ //

uttaraṃ pārśvam āsādya tasya mandākinī nadī

puṣpitadrumasaṃchannā ramyapuṣpitakānanā //

anantaraṃ tat saritaś citrakūṭaś ca parvataḥ

tayoḥ parṇakuṭī tāta tatra tau vasato dhruvam //

dakṣiṇenaiva mārgeṇa savyadakṣiṇam eva ca

gajavājirathākīrṇāṃ vāhinīṃ vāhinīpate

vāhayasva mahābhāga tato drakṣyasi rāghavam //

prayāṇam iti ca śrutvā rājarājasya yoṣitaḥ

hitvā yānāni yānārhā brāhmaṇaṃ paryavārayan //

vepamānā kṛśā dīnā saha devyā sumitrayā

kausalyā tatra jagrāha karābhyāṃ caraṇau muneḥ //

asamṛddhena kāmena sarvalokasya garhitā

kaikeyī tasya jagrāha caraṇau savyapatrapā //

taṃ pradakṣiṇam āgamya bhagavantaṃ mahāmunim

adūrād bharatasyaiva tasthau dīnamanās tadā //

tataḥ papraccha bharataṃ bharadvājo dṛḍhavrataḥ

viśeṣaṃ jñātum icchāmi mātṝṇāṃ tava rāghava //

evam uktas tu bharato bharadvājena dhārmikaḥ

uvāca prāñjalir bhūtvā vākyaṃ vacanakovidaḥ //

yām imāṃ bhagavan dīnāṃ śokānaśanakarśitām

pitur hi mahiṣīṃ devīṃ devatām iva paśyasi //

eṣā taṃ puruṣavyāghraṃ siṃhavikrāntagāminam

kausalyā suṣuve rāmaṃ dhātāram aditir yathā //

asyā vāmabhujaṃ śliṣṭā yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ

karṇikārasya śākheva śīrṇapuṣpā vanāntare //

etasyās tau sutau devyāḥ kumārau devavarṇinau

ubhau lakṣmaṇaśatrughnau vīrau satyaparākramau //

yasyāḥ kṛte naravyāghrau jīvanāśam ito gatau

rājā putravihīnaś ca svargaṃ daśaratho gataḥ //

aiśvaryakāmāṃ kaikeyīm anāryām āryarūpiṇīm

mamaitāṃ mātaraṃ viddhi nṛśaṃsāṃ pāpaniścayām

yatomūlaṃ hi paśyāmi vyasanaṃ mahad ātmanaḥ //

ity uktvā naraśārdūlo bāṣpagadgadayā girā

sa niśaśvāsa tāmrākṣo nāgaḥ kruddha ivāsakṛt //

bharadvājo maharṣis taṃ bruvantaṃ bharataṃ tadā

pratyuvāca mahābuddhir idaṃ vacanam arthavat //

na doṣeṇāvagantavyā kaikeyī bharata tvayā

rāmapravrājanaṃ hy etat sukhodarkaṃ bhaviṣyati //

abhivādya tu saṃsiddhaḥ kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam

āmantrya bharataḥ sainyaṃ yujyatām ity acodayat //

tato vājirathān yuktvā divyān hemapariṣkṛtān

adhyārohat prayāṇārthī bahūn bahuvidho janaḥ //

gajakanyāgajāś caiva hemakakṣyāḥ patākinaḥ

jīmūtā iva gharmānte saghoṣāḥ sampratasthire //

vividhāny api yānāni mahānti ca laghūni ca

prayayuḥ sumahārhāṇi pādair eva padātayaḥ //

atha yānapravekais tu kausalyāpramukhāḥ striyaḥ

rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ prayayur muditās tadā //

sa cārkataruṇābhāsāṃ niyuktāṃ śibikāṃ śubhām

āsthāya prayayau śrīmān bharataḥ saparicchadaḥ //

sā prayātā mahāsenā gajavājirathākulā

dakṣiṇāṃ diśam āvṛtya mahāmegha ivotthitaḥ

vanāni tu vyatikramya juṣṭāni mṛgapakṣibhiḥ //

sā samprahṛṣṭadvipavājiyodhā vitrāsayantī mṛgapakṣisaṃghān

mahad vanaṃ tat pravigāhamānā rarāja senā bharatasya tatra //

tayā mahatyā yāyinyā dhvajinyā vanavāsinaḥ

arditā yūthapā mattāḥ sayūthāḥ sampradudruvuḥ //

ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca ruravaś ca samantataḥ

dṛśyante vanarājīṣu giriṣv api nadīṣu ca //

sa sampratasthe dharmātmā prīto daśarathātmajaḥ

vṛto mahatyā nādinyā senayā caturaṅgayā //

sāgaraughanibhā senā bharatasya mahātmanaḥ

mahīṃ saṃchādayāmāsa prāvṛṣi dyām ivāmbudaḥ //

turaṃgaughair avatatā vāraṇaiś ca mahājavaiḥ

anālakṣyā ciraṃ kālaṃ tasmin kāle babhūva bhūḥ //

sa yātvā dūram adhvānaṃ supariśrāntavāhanaḥ

uvāca bharataḥ śrīmān vasiṣṭhaṃ mantriṇāṃ varam //

yādṛśaṃ lakṣyate rūpaṃ yathā caiva śrutaṃ mayā

vyaktaṃ prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt //

ayaṃ giriś citrakūṭas tathā mandākinī nadī

etat prakāśate dūrān nīlameghanibhaṃ vanam //

gireḥ sānūni ramyāṇi citrakūṭasya samprati

vāraṇair avamṛdyante māmakaiḥ parvatopamaiḥ //

muñcanti kusumāny ete nagāḥ parvatasānuṣu

nīlā ivātapāpāye toyaṃ toyadharā ghanāḥ //

kiṃnarācaritoddeśaṃ paśya śatrughna parvatam

hayaiḥ samantād ākīrṇaṃ makarair iva sāgaram //

ete mṛgagaṇā bhānti śīghravegāḥ pracoditāḥ

vāyupraviddhāḥ śaradi megharājir ivāmbare //

kurvanti kusumāpīḍāñ śiraḥsu surabhīn amī

meghaprakāśaiḥ phalakair dākṣiṇātyā yathā narāḥ //

niṣkūjam iva bhūtvedaṃ vanaṃ ghorapradarśanam

ayodhyeva janākīrṇā samprati pratibhāti mā //

khurair udīrito reṇur divaṃ pracchādya tiṣṭhati

taṃ vahaty anilaḥ śīghraṃ kurvann iva mama priyam //

syandanāṃs turagopetān sūtamukhyair adhiṣṭhitān

etān saṃpatataḥ śīghraṃ paśya śatrughna kānane //

etān vitrāsitān paśya barhiṇaḥ priyadarśanān

etam āviśataḥ śailam adhivāsaṃ patatriṇām //

atimātram ayaṃ deśo manojñaḥ pratibhāti mā

tāpasānāṃ nivāso 'yaṃ vyaktaṃ svargapatho yathā //

mṛgā mṛgībhiḥ sahitā bahavaḥ pṛṣatā vane

manojñarūpā lakṣyante kusumair iva citritāḥ //

sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṃ vicinvantu ca kānanam

yathā tau puruṣavyāghrau dṛśyete rāmalakṣmaṇau //

bharatasya vacaḥ śrutvā puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ

viviśus tad vanaṃ śūrā dhūmaṃ ca dadṛśus tataḥ //

te samālokya dhūmāgram ūcur bharatam āgatāḥ

nāmanuṣye bhavaty agnir vyaktam atraiva rāghavau //

atha nātra naravyāghrau rājaputrau paraṃtapau

anye rāmopamāḥ santi vyaktam atra tapasvinaḥ //

tac chrutvā bharatas teṣāṃ vacanaṃ sādhusaṃmatam

sainyān uvāca sarvāṃs tān amitrabalamardanaḥ //

yattā bhavantas tiṣṭhantu neto gantavyam agrataḥ

aham eva gamiṣyāmi sumantro gurur eva ca //

evam uktās tataḥ sarve tatra tasthuḥ samantataḥ

bharato yatra dhūmāgraṃ tatra dṛṣṭiṃ samādadhāt //

vyavasthitā yā bharatena sā camūr nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ

babhūva hṛṣṭā nacireṇa jānatī priyasya rāmasya samāgamaṃ tadā //

dīrghakāloṣitas tasmin girau girivanapriyaḥ

vaidehyāḥ priyamākāṅkṣan svaṃ ca cittaṃ vilobhayan //

atha dāśarathiś citraṃ citrakūṭam adarśayat

bhāryām amarasaṃkāśaḥ śacīm iva puraṃdaraḥ //

na rājyād bhraṃśanaṃ bhadre na suhṛdbhir vinābhavaḥ

mano me bādhate dṛṣṭvā ramaṇīyam imaṃ girim //

paśyemam acalaṃ bhadre nānādvijagaṇāyutam

śikharaiḥ kham ivodviddhair dhātumadbhir vibhūṣitam //

kecid rajatasaṃkāśāḥ kecit kṣatajasaṃnibhāḥ

pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca kecin maṇivaraprabhāḥ //

puṣpārkaketakābhāś ca kecij jyotīrasaprabhāḥ

virājante 'calendrasya deśā dhātuvibhūṣitāḥ //

nānāmṛgagaṇadvīpitarakṣvṛkṣagaṇair vṛtaḥ

aduṣṭair bhāty ayaṃ śailo bahupakṣisamākulaḥ //

āmrajambvasanair lodhraiḥ priyālaiḥ panasair dhavaiḥ

aṅkolair bhavyatiniśair bilvatindukaveṇubhiḥ //

kāśmaryariṣṭavaraṇair madhūkais tilakais tathā

badaryāmalakair nīpair vetradhanvanabījakaiḥ //

puṣpavadbhiḥ phalopetaiś chāyāvadbhir manoramaiḥ

evamādibhir ākīrṇaḥ śriyaṃ puṣyaty ayaṃ giriḥ //

śailaprastheṣu ramyeṣu paśyemān kāmaharṣaṇān

kiṃnarān dvaṃdvaśo bhadre ramamāṇān manasvinaḥ //

śākhāvasaktān khaḍgāṃś ca pravarāṇy ambarāṇi ca

paśya vidyādharastrīṇāṃ krīḍoddeśān manoramān //

jalaprapātair udbhedair nisyandaiś ca kvacit kvacit

sravadbhir bhāty ayaṃ śailaḥ sravan mada iva dvipaḥ //

guhāsamīraṇo gandhān nānāpuṣpabhavān vahan

ghrāṇatarpaṇam abhyetya kaṃ naraṃ na praharṣayet //

yadīha śarado 'nekās tvayā sārdham anindite

lakṣmaṇena ca vatsyāmi na māṃ śokaḥ pradhakṣyati //

bahupuṣpaphale ramye nānādvijagaṇāyute

vicitraśikhare hy asmin ratavān asmi bhāmini //

anena vanavāsena mayā prāptaṃ phaladvayam

pituś cānṛṇatā dharme bharatasya priyaṃ tathā //

vaidehi ramase kaccic citrakūṭe mayā saha

paśyantī vividhān bhāvān manovākkāyasaṃyatān //

idam evāmṛtaṃ prāhū rājñāṃ rājarṣayaḥ pare

vanavāsaṃ bhavārthāya pretya me prapitāmahāḥ //

śilāḥ śailasya śobhante viśālāḥ śataśo 'bhitaḥ

bahulā bahulair varṇair nīlapītasitāruṇaiḥ //

niśi bhānty acalendrasya hutāśanaśikhā iva

oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā bhrājamānāḥ sahasraśaḥ //

kecit kṣayanibhā deśāḥ kecid udyānasaṃnibhāḥ

kecid ekaśilā bhānti parvatasyāsya bhāmini //

bhittveva vasudhāṃ bhāti citrakūṭaḥ samutthitaḥ

citrakūṭasya kūṭo 'sau dṛśyate sarvataḥ śivaḥ //

kuṣṭhapuṃnāgatagarabhūrjapatrottarachadān

kāmināṃ svāstarān paśya kuśeśayadalāyutān //

mṛditāś cāpaviddhāś ca dṛśyante kamalasrajaḥ

kāmibhir vanite paśya phalāni vividhāni ca //

vasvaukasārāṃ nalinīm atyetīvottarān kurūn

parvataś citrakūṭo 'sau bahumūlaphalodakaḥ //

imaṃ tu kālaṃ vanite vijahrivāṃs tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca

ratiṃ prapatsye kuladharmavardhinīṃ satāṃ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ //

atha śailād viniṣkramya maithilīṃ kosaleśvaraḥ

adarśayac chubhajalāṃ ramyāṃ mandākinīṃ nadīm //

abravīc ca varārohāṃ cārucandranibhānanām

videharājasya sutāṃ rāmo rājīvalocanaḥ //

vicitrapulināṃ ramyāṃ haṃsasārasasevitām

kusumair upasaṃpannāṃ paśya mandākinīṃ nadīm //

nānāvidhais tīraruhair vṛtāṃ puṣpaphaladrumaiḥ

rājantīṃ rājarājasya nalinīm iva sarvataḥ //

mṛgayūthanipītāni kaluṣāmbhāṃsi sāmpratam

tīrthāni ramaṇīyāni ratiṃ saṃjanayanti me //

jaṭājinadharāḥ kāle valkalottaravāsasaḥ

ṛṣayas tv avagāhante nadīṃ mandākinīṃ priye //

ādityam upatiṣṭhante niyamād ūrdhvabāhavaḥ

ete 'pare viśālākṣi munayaḥ saṃśitavratāḥ //

mārutoddhūtaśikharaiḥ pranṛtta iva parvataḥ

pādapaiḥ pattrapuṣpāṇi sṛjadbhir abhito nadīm //

kaccin maṇinikāśodāṃ kaccit pulinaśālinīm

kaccit siddhajanākīrṇāṃ paśya mandākinīṃ nadīm //

nirdhūtān vāyunā paśya vitatān puṣpasaṃcayān

poplūyamānān aparān paśya tvaṃ jalamadhyagān //

tāṃś cātivalguvacaso rathāṅgāhvayanā dvijāḥ

adhirohanti kalyāṇi niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ //

darśanaṃ citrakūṭasya mandākinyāś ca śobhane

adhikaṃ puravāsāc ca manye ca tava darśanāt //

vidhūtakaluṣaiḥ siddhais tapodamaśamānvitaiḥ

nityavikṣobhitajalāṃ vigāhasva mayā saha //

sakhīvac ca vigāhasva sīte mandākinīm imām

kamalāny avamajjantī puṣkarāṇi ca bhāmini //

tvaṃ paurajanavad vyālān ayodhyām iva parvatam

manyasva vanite nityaṃ sarayūvad imāṃ nadīm //

lakṣmaṇaś caiva dharmātmā mannideśe vyavasthitaḥ

tvaṃ cānukūlā vaidehi prītiṃ janayatho mama //

upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ madhumūlaphalāśanaḥ

nāyodhyāyai na rājyāya spṛhaye 'dya tvayā saha //

imāṃ hi ramyāṃ gajayūthalolitāṃ nipītatoyāṃ gajasiṃhavānaraiḥ

supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṃkṛtāṃ na so 'sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī //

itīva rāmo bahusaṃgataṃ vacaḥ priyāsahāyaḥ saritaṃ prati bruvan

cacāra ramyaṃ nayanāñjanaprabhaṃ sa citrakūṭaṃ raghuvaṃśavardhanaḥ //

tathā tatrāsatas tasya bharatasyopayāyinaḥ

sainyareṇuś ca śabdaś ca prādurāstāṃ nabhaḥspṛśau //

etasminn antare trastāḥ śabdena mahatā tataḥ

arditā yūthapā mattāḥ sayūthā dudruvur diśaḥ //

sa taṃ sainyasamudbhūtaṃ śabdaṃ śuśrava rāghavaḥ

tāṃś ca vipradrutān sarvān yūthapān anvavaikṣata //

tāṃś ca vidravato dṛṣṭvā taṃ ca śrutvā sa niḥsvanam

uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ dīptatejasam //

hanta lakṣmaṇa paśyeha sumitrā suprajās tvayā

bhīmastanitagambhīras tumulaḥ śrūyate svanaḥ //

rājā vā rājamātro vā mṛgayām aṭate vane

anyad vā śvāpadaṃ kiṃcit saumitre jñātum arhasi

sarvam etad yathātattvam acirāj jñātum arhasi //

sa lakṣmaṇaḥ saṃtvaritaḥ sālam āruhya puṣpitam

prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ pūrvāṃ diśam avaikṣata //

udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo dadarśa mahatīṃ camūm

rathāśvagajasambādhāṃ yattair yuktāṃ padātibhiḥ //

tām aśvagajasampūrṇāṃ rathadhvajavibhūṣitām

śaśaṃsa senāṃ rāmāya vacanaṃ cedam abravīt //

agniṃ saṃśamayatv āryaḥ sītā ca bhajatāṃ guhām

sajyaṃ kuruṣva cāpaṃ ca śarāṃś ca kavacaṃ tathā //

taṃ rāmaḥ puruṣavyāghro lakṣmaṇaṃ pratyuvāca ha

aṅgāvekṣasva saumitre kasyaitāṃ manyase camūm //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇo vākyam abravīt

didhakṣann iva tāṃ senāṃ ruṣitaḥ pāvako yathā //

sampannaṃ rājyam icchaṃs tu vyaktaṃ prāpyābhiṣecanam

āvāṃ hantuṃ samabhyeti kaikeyyā bharataḥ sutaḥ //

eṣa vai sumahāñ śrīmān viṭapī saṃprakāśate

virājaty udgataskandhaḥ kovidāradhvajo rathe //

bhajanty ete yathākāmam aśvān āruhya śīghragān

ete bhrājanti saṃhṛṣṭā gajān āruhya sādinaḥ //

gṛhītadhanuṣau cāvāṃ giriṃ vīra śrayāvahe

api nau vaśam āgacchet kovidāradhvajo raṇe //

api drakṣyāmi bharataṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat

tvayā rāghava samprāptaṃ sītayā ca mayā tathā //

yannimittaṃ bhavān rājyāc cyuto rāghava śāśvatāt

samprāpto 'yam arir vīra bharato vadhya eva me //

bharatasya vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi rāghava

pūrvāpakāriṇāṃ tyāge na hy adharmo vidhīyate

etasmin nihate kṛtsnām anuśādhi vasuṃdharām //

adya putraṃ hataṃ saṃkhye kaikeyī rājyakāmukā

mayā paśyet suduḥkhārtā hastibhagnam iva drumam //

kaikeyīṃ ca vadhiṣyāmi sānubandhāṃ sabāndhavām

kaluṣeṇādya mahatā medinī parimucyatām //

adyemaṃ saṃyataṃ krodham asatkāraṃ ca mānada

mokṣyāmi śatrusainyeṣu kakṣeṣv iva hutāśanam //

adyaitac citrakūṭasya kānanaṃ niśitaiḥ śaraiḥ

bhindañ śatruśarīrāṇi kariṣye śoṇitokṣitam //

śarair nirbhinnahṛdayān kuñjarāṃs turagāṃs tathā

śvāpadāḥ parikarṣantu narāṃś ca nihatān mayā //

śarāṇāṃ dhanuṣaś cāham anṛṇo 'smi mahāvane

sasainyaṃ bharataṃ hatvā bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ //

susaṃrabdhaṃ tu saumitriṃ lakṣmaṇaṃ krodhamūrchitam

rāmas tu parisāntvyātha vacanaṃ cedam abravīt //

kim atra dhanuṣā kāryam asinā vā sacarmaṇā

maheṣvāse mahāprājñe bharate svayam āgate //

prāptakālaṃ yad eṣo 'smān bharato draṣṭum icchati

asmāsu manasāpy eṣa nāhitaṃ kiṃcid ācaret //

vipriyaṃ kṛtapūrvaṃ te bharatena kadā na kim

īdṛśaṃ vā bhayaṃ te 'dya bharataṃ yo 'tra śaṅkase //

na hi te niṣṭhuraṃ vācyo bharato nāpriyaṃ vacaḥ

ahaṃ hy apriyam uktaḥ syāṃ bharatasyāpriye kṛte //

kathaṃ nu putrāḥ pitaraṃ hanyuḥ kasyāṃcid āpadi

bhrātā vā bhrātaraṃ hanyāt saumitre prāṇam ātmanaḥ //

yadi rājyasya hetos tvam imāṃ vācaṃ prabhāṣase

vakṣyāmi bharataṃ dṛṣṭvā rājyam asmai pradīyatām //

ucyamāno hi bharato mayā lakṣmaṇa tattvataḥ

rājyam asmai prayaccheti bāḍham ity eva vakṣyati //

tathokto dharmaśīlena bhrātrā tasya hite rataḥ

lakṣmaṇaḥ praviveśeva svāni gātrāṇi lajjayā //

vrīḍitaṃ lakṣmaṇaṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ pratyuvāca ha

eṣa manye mahābāhur ihāsmān draṣṭum āgataḥ //

vanavāsam anudhyāya gṛhāya pratineṣyati

imāṃ vāpy eṣa vaidehīm atyantasukhasevinīm //

etau tau saṃprakāśete gotravantau manoramau

vāyuvegasamau vīra javanau turagottamau //

sa eṣa sumahākāyaḥ kampate vāhinīmukhe

nāgaḥ śatruṃjayo nāma vṛddhas tātasya dhīmataḥ //

avatīrya tu sālāgrāt tasmāt sa samitiṃjayaḥ

lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā tasthau rāmasya pārśvataḥ //

bharatenātha saṃdiṣṭā sammardo na bhaved iti

samantāt tasya śailasya senāvāsam akalpayat //

adhyardham ikṣvākucamūr yojanaṃ parvatasya sā

pārśve nyaviśad āvṛtya gajavājirathākulā //

sā citrakūṭe bharatena senā dharmaṃ puraskṛtya vidhūya darpam

prasādanārthaṃ raghunandanasya virocate nītimatā praṇītā //

niveśya senāṃ tu vibhuḥ padbhyāṃ pādavatāṃ varaḥ

abhigantuṃ sa kākutstham iyeṣa guruvartakam //

niviṣṭamātre sainye tu yathoddeśaṃ vinītavat

bharato bhrātaraṃ vākyaṃ śatrughnam idam abravīt //

kṣipraṃ vanam idaṃ saumya narasaṃghaiḥ samantataḥ

lubdhaiś ca sahitair ebhis tvam anveṣitum arhasi //

yāvan na rāmaṃ drakṣyāmi lakṣmaṇaṃ vā mahābalam

vaidehīṃ vā mahābhāgāṃ na me śāntir bhaviṣyati //

yāvan na candrasaṃkāśaṃ drakṣyāmi śubham ānanam

bhrātuḥ padmapalāśākṣaṃ na me śāntir bhaviṣyati //

yāvan na caraṇau bhrātuḥ pārthivavyañjanānvitau

śirasā dhārayiṣyāmi na me śāntir bhaviṣyati //

yāvan na rājye rājyārhaḥ pitṛpaitāmahe sthitaḥ

abhiṣekajalaklinno na me śāntir bhaviṣyati //

kṛtakṛtyā mahābhāgā vaidehī janakātmajā

bhartāraṃ sāgarāntāyāḥ pṛthivyā yānugacchati //

subhagaś citrakūṭo 'sau girirājopamo giriḥ

yasmin vasati kākutsthaḥ kubera iva nandane //

kṛtakāryam idaṃ durgaṃ vanaṃ vyālaniṣevitam

yad adhyāste mahātejā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ //

evam uktvā mahātejā bharataḥ puruṣarṣabhaḥ

padbhyām eva mahātejāḥ praviveśa mahad vanam //

sa tāni drumajālāni jātāni girisānuṣu

puṣpitāgrāṇi madhyena jagāma vadatāṃ varaḥ //

sa gireś citrakūṭasya sālam āsādya puṣpitam

rāmāśramagatasyāgner dadarśa dhvajam ucchritam //

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān mumoda sahabāndhavaḥ

atra rāma iti jñātvā gataḥ pāram ivāmbhasaḥ //

sa citrakūṭe tu girau niśāmya rāmāśramaṃ puṇyajanopapannam

guhena sārdhaṃ tvarito jagāma punar niveśyaiva camūṃ mahātmā //

niviṣṭāyāṃ tu senāyām utsuko bharatas tadā

jagāma bhrātaraṃ draṣṭuṃ śatrughnam anudarśayan //

ṛṣiṃ vasiṣṭhaṃ saṃdiśya mātṝn me śīghram ānaya

iti tvaritam agre sa jagāma guruvatsalaḥ //

sumantras tv api śatrughnam adūrād anvapadyata

rāmadarśanajas tarṣo bharatasyeva tasya ca //

gacchann evātha bharatas tāpasālayasaṃsthitām

bhrātuḥ parṇakuṭīṃ śrīmān uṭajaṃ ca dadarśa ha //

śālāyās tv agratas tasyā dadarśa bharatas tadā

kāṣṭhāni cāvabhagnāni puṣpāṇy avacitāni ca //

dadarśa ca vane tasmin mahataḥ saṃcayān kṛtān

mṛgāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca karīṣaiḥ śītakāraṇāt //

gacchan eva mahābāhur dyutimān bharatas tadā

śatrughnaṃ cābravīd dhṛṣṭas tān amātyāṃś ca sarvaśaḥ //

manye prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt

nātidūre hi manye 'haṃ nadīṃ mandākinīm itaḥ //

uccair baddhāni cīrāṇi lakṣmaṇena bhaved ayam

abhijñānakṛtaḥ panthā vikāle gantum icchatā //

idaṃ codāttadantānāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām

śailapārśve parikrāntam anyonyam abhigarjatām //

yam evādhātum icchanti tāpasāḥ satataṃ vane

tasyāsau dṛśyate dhūmaḥ saṃkulaḥ kṛṣṇavartmanaḥ //

atrāhaṃ puruṣavyāghraṃ gurusatkārakāriṇam

āryaṃ drakṣyāmi saṃhṛṣṭo maharṣim iva rāghavam //

atha gatvā muhūrtaṃ tu citrakūṭaṃ sa rāghavaḥ

mandākinīm anuprāptas taṃ janaṃ cedam abravīt //

jagatyāṃ puruṣavyāghra āste vīrāsane rataḥ

janendro nirjanaṃ prāpya dhin me janma sajīvitam //

matkṛte vyasanaṃ prāpto lokanātho mahādyutiḥ

sarvān kāmān parityajya vane vasati rāghavaḥ //

iti lokasamākruṣṭaḥ pādeṣv adya prasādayan

rāmasya nipatiṣyāmi sītāyāś ca punaḥ punaḥ //

evaṃ sa vilapaṃs tasmin vane daśarathātmajaḥ

dadarśa mahatīṃ puṇyāṃ parṇaśālāṃ manoramām //

sālatālāśvakarṇānāṃ parṇair bahubhir āvṛtām

viśālāṃ mṛdubhis tīrṇāṃ kuśair vedim ivādhvare //

śakrāyudhanikāśaiś ca kārmukair bhārasādhanaiḥ

rukmapṛṣṭhair mahāsāraiḥ śobhitāṃ śatrubādhakaiḥ //

arkaraśmipratīkāśair ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ

śobhitāṃ dīptavadanaiḥ sarpair bhogavatīm iva //

mahārajatavāsobhyām asibhyāṃ ca virājitām

rukmabinduvicitrābhyāṃ carmabhyāṃ cāpi śobhitām //

godhāṅgulitrair āsaktaiś citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ

arisaṃghair anādhṛṣyāṃ mṛgaiḥ siṃhaguhām iva //

prāgudaksravaṇāṃ vediṃ viśālāṃ dīptapāvakām

dadarśa bharatas tatra puṇyāṃ rāmaniveśane //

nirīkṣya sa muhūrtaṃ tu dadarśa bharato gurum

uṭaje rāmam āsīnaṃ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam //

taṃ tu kṛṣṇājinadharaṃ cīravalkalavāsasam

dadarśa rāmam āsīnam abhitaḥ pāvakopamam //

siṃhaskandhaṃ mahābāhuṃ puṇḍarīkanibhekṣaṇam

pṛthivyāḥ sagarāntāyā bhartāraṃ dharmacāriṇam //

upaviṣṭaṃ mahābāhuṃ brahmāṇam iva śāśvatam

sthaṇḍile darbhasaṃstīrṇe sītayā lakṣmaṇena ca //

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān duḥkhamohapariplutaḥ

abhyadhāvata dharmātmā bharataḥ kaikayīsutaḥ //

dṛṣṭvā ca vilalāpārto bāṣpasaṃdigdhayā girā

aśaknuvan dhārayituṃ dhairyād vacanam abravīt //

yaḥ saṃsadi prakṛtibhir bhaved yukta upāsitum

vanyair mṛgair upāsīnaḥ so 'yam āste mamāgrajaḥ //

vāsobhir bahusāhasrair yo mahātmā purocitaḥ

mṛgājine so 'yam iha pravaste dharmam ācaran //

adhārayad yo vividhāś citrāḥ sumanasas tadā

so 'yaṃ jaṭābhāram imaṃ sahate rāghavaḥ katham //

yasya yajñair yathādiṣṭair yukto dharmasya saṃcayaḥ

śarīrakleśasambhūtaṃ sa dharmaṃ parimārgate //

candanena mahārheṇa yasyāṅgam upasevitam

malena tasyāṅgam idaṃ katham āryasya sevyate //

mannimittam idaṃ duḥkhaṃ prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ

dhig jīvitaṃ nṛśaṃsasya mama lokavigarhitam //

ity evaṃ vilapan dīnaḥ prasvinnamukhapaṅkajaḥ

pādāv aprāpya rāmasya papāta bharato rudan //

duḥkhābhitapto bharato rājaputro mahābalaḥ

uktvāryeti sakṛd dīnaṃ punar novāca kiṃcana //

bāṣpāpihitakaṇṭhaś ca prekṣya rāmaṃ yaśasvinam

āryety evābhisaṃkruśya vyāhartuṃ nāśakat tataḥ //

śatrughnaś cāpi rāmasya vavande caraṇau rudan

tāv ubhau sa samāliṅgya rāmo 'py aśrūṇy avartayat //

tataḥ sumantreṇa guhena caiva samīyatū rājasutāv araṇye

divākaraś caiva niśākaraś ca yathāmbare śukrabṛhaspatibhyām //

tān pārthivān vāraṇayūthapābhān samāgatāṃs tatra mahaty araṇye

vanaukasas te 'pi samīkṣya sarve 'py aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam //

āghrāya rāmas taṃ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ

aṅke bharatam āropya paryapṛcchat samāhitaḥ //

kva nu te 'bhūt pitā tāta yad araṇyaṃ tvam āgataḥ

na hi tvaṃ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi //

cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam

duṣpratīkam araṇye 'smin kiṃ tāta vanam āgataḥ //

kaccid daśaratho rājā kuśalī satyasaṃgaraḥ

rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ //

sa kaccid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ

ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate //

tāta kaccic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī

sukhinī kaccid āryā ca devī nandati kaikayī //

kaccid vinayasampannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ

anasūyur anudraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ //

kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ

hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā //

iṣvastravarasampannam arthaśāstraviśāradam

sudhanvānam upādhyāyaṃ kaccit tvaṃ tāta manyase //

kaccid ātmasamāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ

kulīnāś ceṅgitajñāś ca kṛtās te tāta mantriṇaḥ //

mantro vijayamūlaṃ hi rājñāṃ bhavati rāghava

susaṃvṛto mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ //

kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase

kaccic cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam //

kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha

kaccit te mantrito mantro rāṣṭraṃ na paridhāvati //

kaccid arthaṃ viniścitya laghumūlaṃ mahodayam

kṣipram ārabhase kartuṃ na dīrghayasi rāghava //

kaccit tu sukṛtāny eva kṛtarūpāṇi vā punaḥ

vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ //

kaccin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ

tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam //

kaccit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam

paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ mahat //

sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ yady upāste mahīpatiḥ

atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā //

eko 'py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ

rājānaṃ rājamātraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam //

kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ

jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ //

amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn

śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu //

kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā

ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ //

upāyakuśalaṃ vaidyaṃ bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam

śūram aiśvaryakāmaṃ ca yo na hanti sa vadhyate //

kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca dhṛtimān matimāñ śuciḥ

kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ //

balavantaś ca kaccit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ

dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ //

kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam

samprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vilambase //

kālātikramaṇe hy eva bhaktavetanayor bhṛtāḥ

bhartuḥ kupyanti duṣyanti so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ //

kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ

kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti samāhitāḥ //

kaccij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān

yathoktavādī dūtas te kṛto bharata paṇḍitaḥ //

kaccid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca

tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ //

kaccid vyapāstān ahitān pratiyātāṃś ca sarvadā

durbalān anavajñāya vartase ripusūdana //

kaccin na lokāyatikān brāhmaṇāṃs tāta sevase

anarthakuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ //

dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ

buddhimān vīkṣikīṃ prāpya nirarthaṃ pravadanti te //

vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ

satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ hastyaśvarathasaṃkulām //

brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā

jitendriyair mahotsāhair vṛtām āryaiḥ sahasraśaḥ //

prāsādair vividhākārair vṛtāṃ vaidyajanākulām

kaccit samuditāṃ sphītām ayodhyāṃ parirakṣasi //

kaccic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ

devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ //

prahṛṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ

sukṛṣṭasīmā paśumān hiṃsābhir parivarjitaḥ //

adevamātṛko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ

kaccij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṃ vasati rāghava //

kaccit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ

vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko hi sukham edhate //

teṣāṃ guptiparīhāraiḥ kaccit te bharaṇaṃ kṛtam

rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ //

kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ

kaccin na śraddadhāsyāsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase //

kaccin nāgavanaṃ guptaṃ kuñjarāṇāṃ ca tṛpyasi

kaccid darśayase nityaṃ manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam

utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe //

kaccit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ

yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ //

āyas te vipulaḥ kaccit kaccid alpataro vyayaḥ

apātreṣu na te kaccit kośo gacchati rāghava //

devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca

yodheṣu mitravargeṣu kaccid gacchati te vyayaḥ //

kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś corakarmaṇā

apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ //

gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ

kaccin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha //

vyasane kaccid āḍhyasya durgatasya ca rāghava

arthaṃ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ //

yāni mithyābhiśastānāṃ patanty asrāṇi rāghava

tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ //

kaccid vṛddhāṃś ca bālāṃś ca vaidyamukhyāṃś ca rāghava

dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase //

kaccid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca tāpasān devatātithīn

caityāṃś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṃś ca namasyasi //

kaccid arthena vā dharmaṃ dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ

ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase //

kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara

vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase //

kaccit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidāḥ

āśaṃsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha //

nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām

adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ pañcavṛttitām //

ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam

niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam //

maṅgalasyāprayogaṃ ca pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ

kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa //

kaccit svādukṛtaṃ bhojyam eko nāśnāsi rāghava

kaccid āśaṃsamānebhyo mitrebhyaḥ samprayacchasi //

rāmasya vacanaṃ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha

kiṃ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati //

śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ sthito 'smāsu nararṣabha

jyeṣṭhaputre sthite rājan na kanīyān bhaven nṛpaḥ //

sa samṛddhāṃ mayā sārdham ayodhyāṃ gaccha rāghava

abhiṣecaya cātmānaṃ kulasyāsya bhavāya naḥ //

rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur devatve saṃmato mama

yasya dharmārthasahitaṃ vṛttam āhur amānuṣam //

kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite

divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ //

uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṃ pituḥ

ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kṛtodakau //

priyeṇa kila dattaṃ hi pitṛlokeṣu rāghava

akṣayyaṃ bhavatīty āhur bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ //

tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ pitur maraṇasaṃhitām

rāghavo bharatenoktāṃ babhūva gatacetanaḥ //

vāgvajraṃ bharatenoktam amanojñaṃ paraṃtapaḥ

pragṛhya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ

vane paraśunā kṛttas tathā bhuvi papāta ha //

tathā hi patitaṃ rāmaṃ jagatyāṃ jagatīpatim

kūlaghātapariśrāntaṃ prasuptam iva kuñjaram //

bhrātaras te maheṣvāsaṃ sarvataḥ śokakarśitam

rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai //

sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā netrābhyām āsram utsṛjan

upākrāmata kākutsthaḥ kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum //

kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ durjātena mahātmanaḥ

yo mṛto mama śokena na mayā cāpi saṃskṛtaḥ //

aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha

śatrugheṇa ca sarveṣu pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ //

niṣpradhānām anekāgrāṃ narendreṇa vinākṛtām

nivṛttavanavāso 'pi nāyodhyāṃ gantum utsahe //

samāptavanavāsaṃ mām ayodhyāyāṃ paraṃtapa

ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṃ gate //

purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ pitā yāny āha sāntvayan

vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham //

evam uktvā sa bharataṃ bhāryām abhyetya rāghavaḥ

uvāca śokasaṃtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām //

sīte mṛtas te śvaśuraḥ pitrā hīno 'si lakṣmaṇa

bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṃ pṛthivīpatim //

sāntvayitvā tu tāṃ rāmo rudantīṃ janakātmajām

uvāca lakṣmaṇaṃ tatra duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ //

ānayeṅgudīpiṇyākaṃ cīram āhara cottaram

jalakriyārthaṃ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ //

sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja

ahaṃ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā //

tato nityānugas teṣāṃ viditātmā mahāmatiḥ

mṛdur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dṛḍhabhaktimān //

sumantras tair nṛpasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam

avātārayad ālambya nadīṃ mandākinīṃ śivām //

te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād upāgamya yaśasvinaḥ

nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ sadā puṣpitakānanām //

śīghrasrotasam āsādya tīrthaṃ śivam akardamam

siṣicus tūdakaṃ rājñe tata etad bhavatv iti //

pragṛhya ca mahīpālo jalapūritam añjalim

diśaṃ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt //

etat te rājaśārdūla vimalaṃ toyam akṣayam

pitṛlokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu //

tato mandākinītīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ

pituś cakāra tejasvī nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha //

aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ piṇyākaṃ darbhasaṃstare

nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt //

idaṃ bhuṅkṣva mahārāja prīto yadaśanā vayam

yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ //

tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt

āruroha naravyāghro ramyasānuṃ mahīdharam //

tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ

parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau //

teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt pratiśrutkābhavad girau

bhrātṝṇāṃ saha vaidehyā siṃhānāṃ nardatām iva //

vijñāya tumulaṃ śabdaṃ trastā bharatasainikāḥ

abruvaṃś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṃgato dhruvam

teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṃ pitaraṃ mṛtam //

atha vāsān parityajya taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam

apy ekamanaso jagmur yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ //

hayair anye gajair anye rathair anye svalaṃkṛtaiḥ

sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ //

aciraproṣitaṃ rāmaṃ ciraviproṣitaṃ yathā

draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam //

bhrātṝṇāṃ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam

yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ //

sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā

mumoca tumulaṃ śabdaṃ dyaur ivābhrasamāgame //

tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ

āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṃ tataḥ //

varāhamṛgasiṃhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ

vyāghragokarṇagavayā vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha //

rathāṅgasāhvā natyūhā haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ

tathā puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ //

tena śabdena vitrastair ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam

manuṣyair āvṛtā bhūmir ubhayaṃ prababhau tadā //

tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān

paryaṣvajata dharmajñaḥ pitṛvan mātṛvac ca saḥ //

sa tatra kāṃścit pariṣasvaje narān narāś ca kecit tu tam abhyavādayan

cakāra sarvān savayasyabāndhavān yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ //

tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ

guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve //

vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā dārān daśarathasya ca

abhicakrāma taṃ deśaṃ rāmadarśanatarṣitaḥ //

rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṃ mandākinīṃ prati

dadṛśus tatra tat tīrthaṃ rāmalakṣmaṇasevitam //

kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā

sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ //

idaṃ teṣām anāthānāṃ kliṣṭam akliṣṭakarmaṇām

vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ ye te nirviṣayīkṛtāḥ //

itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ

svayaṃ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt //

dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale

pitur iṅgudīpiṇyākaṃ nyastam āyatalocanā //

taṃ bhūmau pitur ārtena nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā

uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ //

idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ

rāghaveṇa pitur dattaṃ paśyataitad yathāvidhi //

tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ

naitad aupayikaṃ manye bhuktabhogasya bhojanam //

caturantāṃ mahīṃ bhuktvā mahendrasadṛśo vibhuḥ

katham iṅgudīpiṇyākaṃ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ //

ato duḥkhataraṃ loke na kiṃcit pratibhāti mā

yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam ṛddhimān //

rāmeṇeṅgudīpiṇyākaṃ pitur dattaṃ samīkṣya me

kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ na sphoṭati sahasradhā //

evam ārtāṃ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṃ tadā

dadṛśuś cāśrame rāmaṃ svargāc cyutam ivāmaram //

sarvabhogaiḥ parityaktaṃ rāmaṃ samprekṣya mātaraḥ

ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṃ śokakarśitāḥ //

tāsāṃ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān

mātṝṇāṃ manujavyāghraḥ sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ //

tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ

pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ //

saumitrir api tāḥ sarvā mātṝn samprekṣya duḥkhitaḥ

abhyavādayatāsaktaṃ śanai rāmād anantaram //

yathā rāme tathā tasmin sarvā vavṛtire striyaḥ

vṛttiṃ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe //

sītāpi caraṇāṃs tāsām upasaṃgṛhya duḥkhitā

śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā //

tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ mātā duhitaraṃ yathā

vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ kausalyā vākyam abravīt //

videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca

rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ samprāptā nirjane vane //

padmam ātapasaṃtaptaṃ parikliṣṭam ivotpalam

kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ //

mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko dahaty agnir ivāśrayam

bhṛśaṃ manasi vaidehi vyasanāraṇisambhavaḥ //

bruvantyām evam ārtāyāṃ jananyāṃ bharatāgrajaḥ

pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ //

purohitasyāgnisamasya tasya vai bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ

pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ //

tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ

janena dharmajñatamena dharmavān upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam //

upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam

śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim //

kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati

itīva tasyāryajanasya tattvato babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā //

sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ

vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ //

taṃ tu rāmaḥ samāśvāsya bhrātaraṃ guruvatsalam

lakṣmaṇena saha bhrātrā praṣṭuṃ samupacakrame //

kim etad iccheyam ahaṃ śrotuṃ pravyāhṛtaṃ tvayā

yasmāt tvam āgato deśam imaṃ cīrajaṭājinī //

yannimittam imaṃ deśaṃ kṛṣṇājinajaṭādharaḥ

hitvā rājyaṃ praviṣṭas tvaṃ tat sarvaṃ vaktum arhasi //

ity uktaḥ kekayīputraḥ kākutsthena mahātmanā

pragṛhya balavad bhūyaḥ prāñjalir vākyam abravīt //

āryaṃ tātaḥ parityajya kṛtvā karma suduṣkaram

gataḥ svargaṃ mahābāhuḥ putraśokābhipīḍitaḥ //

striyā niyuktaḥ kaikeyyā mama mātrā paraṃtapa

cakāra sumahat pāpam idam ātmayaśoharam //

sā rājyaphalam aprāpya vidhavā śokakarśitā

patiṣyati mahāghore niraye jananī mama //

tasya me dāsabhūtasya prasādaṃ kartum arhasi

abhiṣiñcasva cādyaiva rājyena maghavān iva //

imāḥ prakṛtayaḥ sarvā vidhavā mātaraś ca yāḥ

tvatsakāśam anuprāptāḥ prasādaṃ kartum arhasi //

tadānupūrvyā yuktaṃ ca yuktaṃ cātmani mānada

rājyaṃ prāpnuhi dharmeṇa sakāmān suhṛdaḥ kuru //

bhavatv avidhavā bhūmiḥ samagrā patinā tvayā

śaśinā vimaleneva śāradī rajanī yathā //

ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṃ śirasā yācito mayā

bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya prasādaṃ kartum arhasi //

tad idaṃ śāśvataṃ pitryaṃ sarvaṃ sacivamaṇḍalam

pūjitaṃ puruṣavyāghra nātikramitum utsahe //

evam uktvā mahābāhuḥ sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ

rāmasya śirasā pādau jagrāha bharataḥ punaḥ //

taṃ mattam iva mātaṃgaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ

bhrātaraṃ bharataṃ rāmaḥ pariṣvajyedam abravīt //

kulīnaḥ sattvasampannas tejasvī caritavrataḥ

rājyahetoḥ kathaṃ pāpam ācaret tvadvidho janaḥ //

na doṣaṃ tvayi paśyāmi sūkṣmam apy arisūdana

na cāpi jananīṃ bālyāt tvaṃ vigarhitum arhasi //

yāvat pitari dharmajña gauravaṃ lokasatkṛte

tāvad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jananyām api gauravam //

etābhyāṃ dharmaśīlābhyāṃ vanaṃ gaccheti rāghava

mātāpitṛbhyām ukto 'haṃ katham anyat samācare //

tvayā rājyam ayodhyāyāṃ prāptavyaṃ lokasatkṛtam

vastavyaṃ daṇḍakāraṇye mayā valkalavāsasā //

evaṃ kṛtvā mahārājo vibhāgaṃ lokasaṃnidhau

vyādiśya ca mahātejā divaṃ daśaratho gataḥ //

sa ca pramāṇaṃ dharmātmā rājā lokagurus tava

pitrā dattaṃ yathābhāgam upabhoktuṃ tvam arhasi //

caturdaśa samāḥ saumya daṇḍakāraṇyam āśritaḥ

upabhokṣye tv ahaṃ dattaṃ bhāgaṃ pitrā mahātmanā //

yad abravīn māṃ naralokasatkṛtaḥ pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ

tad eva manye paramātmano hitaṃ na sarvalokeśvarabhāvam avyayam //

tataḥ puruṣasiṃhānāṃ vṛtānāṃ taiḥ suhṛdgaṇaiḥ

śocatām eva rajanī duḥkhena vyatyavartata //

rajanyāṃ suprabhātāyāṃ bhrātaras te suhṛdvṛtāḥ

mandākinyāṃ hutaṃ japyaṃ kṛtvā rāmam upāgaman //

tūṣṇīṃ te samupāsīnā na kaścit kiṃcid abravīt

bharatas tu suhṛnmadhye rāmaṃ vacanam abravīt //

sāntvitā māmikā mātā dattaṃ rājyam idaṃ mama

tad dadāmi tavaivāhaṃ bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam //

mahatevāmbuvegena bhinnaḥ setur jalāgame

durāvāraṃ tvadanyena rājyakhaṇḍam idaṃ mahat //

gatiṃ khara ivāśvasya tārkṣyasyeva patatriṇaḥ

anugantuṃ na śaktir me gatiṃ tava mahīpate //

sujīvaṃ nityaśas tasya yaḥ parair upajīvyate

rāma tena tu durjīvaṃ yaḥ parān upajīvati //

yathā tu ropito vṛkṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ

hrasvakena durāroho rūḍhaskandho mahādrumaḥ //

sa yadā puṣpito bhūtvā phalāni na vidarśayet

sa tāṃ nānubhavet prītiṃ yasya hetoḥ prabhāvitaḥ //

eṣopamā mahābāho tvam arthaṃ vettum arhasi

yadi tvam asmān ṛṣabho bhartā bhṛtyān na śādhi hi //

śreṇayas tvāṃ mahārāja paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ

pratapantam ivādityaṃ rājye sthitam ariṃdamam //

tavānuyāne kākutstha mattā nardantu kuñjarāḥ

antaḥpuragatā nāryo nandantu susamāhitāḥ //

tasya sādhv ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ

bharatasya vacaḥ śrutvā rāmaṃ pratyanuyācataḥ //

tam evaṃ duḥkhitaṃ prekṣya vilapantaṃ yaśasvinam

rāmaḥ kṛtātmā bharataṃ samāśvāsayad ātmavān //

nātmanaḥ kāmakāro 'sti puruṣo 'yam anīśvaraḥ

itaś cetarataś cainaṃ kṛtāntaḥ parikarṣati //

sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ

saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ ca jīvitam //

yathā phalānāṃ pakvānāṃ nānyatra patanād bhayam

evaṃ narasya jātasya nānyatra maraṇād bhayam //

yathāgāraṃ dṛḍhasthūṇaṃ jīrṇaṃ bhūtvāvasīdati

tathāvasīdanti narā jarāmṛtyuvaśaṃ gatāḥ //

ahorātrāṇi gacchanti sarveṣāṃ prāṇinām iha

āyūṃṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam ivāṃśavaḥ //

ātmānam anuśoca tvaṃ kim anyam anuśocasi

āyus te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca //

sahaiva mṛtyur vrajati saha mṛtyur niṣīdati

gatvā sudīrgham adhvānaṃ saha mṛtyur nivartate //

gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāś caiva śiroruhāḥ

jarayā puruṣo jīrṇaḥ kiṃ hi kṛtvā prabhāvayet //

nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau

ātmano nāvabudhyante manuṣyā jīvitakṣayam //

hṛṣyanty ṛtumukhaṃ dṛṣṭvā navaṃ navam ihāgatam

ṛtūnāṃ parivartena prāṇināṃ prāṇasaṃkṣayaḥ //

yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahārṇave

sametya ca vyapeyātāṃ kālam āsādya kaṃcana //

evaṃ bhāryāś ca putrāś ca jñātayaś ca vasūni ca

sametya vyavadhāvanti dhruvo hy eṣāṃ vinābhavaḥ //

nātra kaścid yathā bhāvaṃ prāṇī samabhivartate

tena tasmin na sāmarthyaṃ pretasyāsty anuśocataḥ //

yathā hi sārthaṃ gacchantaṃ brūyāt kaścit pathi sthitaḥ

aham apy āgamiṣyāmi pṛṣṭhato bhavatām iti //

evaṃ pūrvair gato mārgaḥ pitṛpaitāmaho dhruvaḥ

tam āpannaḥ kathaṃ śoced yasya nāsti vyatikramaḥ //

vayasaḥ patamānasya srotaso vānivartinaḥ

ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukhabhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ //

dharmātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ

dhūtapāpo gataḥ svargaṃ pitā naḥ pṛthivīpatiḥ //

bhṛtyānāṃ bharaṇāt samyak prajānāṃ paripālanāt

arthādānāc ca dhārmeṇa pitā nas tridivaṃ gataḥ //

iṣṭvā bahuvidhair yajñair bhogāṃś cāvāpya puṣkalān

uttamaṃ cāyur āsādya svar gataḥ pṛthivīpatiḥ //

sa jīrṇaṃ mānuṣaṃ dehaṃ parityajya pitā hi naḥ

daivīm ṛddhim anuprāpto brahmalokavihāriṇīm //

taṃ tu naivaṃvidhaḥ kaścit prājñaḥ śocitum arhati

tvadvidho yadvidhaś cāpi śrutavān buddhimattaraḥ //

ete bahuvidhāḥ śokā vilāparudite tathā

varjanīyā hi dhīreṇa sarvāvasthāsu dhīmatā //

sa svastho bhava mā śoco yātvā cāvasa tāṃ purīm

tathā pitrā niyukto 'si vaśinā vadatāṃ vara //

yatrāham api tenaiva niyuktaḥ puṇyakarmaṇā

tatraivāhaṃ kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam //

na mayā śāsanaṃ tasya tyaktuṃ nyāyyam ariṃdama

tat tvayāpi sadā mānyaṃ sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā //

evam uktvā tu virate rāme vacanam arthavat

uvāca bharataś citraṃ dhārmiko dhārmikaṃ vacaḥ //

ko hi syād īdṛśo loke yādṛśas tvam ariṃdama

na tvāṃ pravyathayed duḥkhaṃ prītir vā na praharṣayet //

saṃmataś cāsi vṛddhānāṃ tāṃś ca pṛcchasi saṃśayān

yathā mṛtas tathā jīvan yathāsati tathā sati //

yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt paritapyeta kena saḥ

sa evaṃ vyasanaṃ prāpya na viṣīditum arhati //

amaropamasattvas tvaṃ mahātmā satyasaṃgaraḥ

sarvajñaḥ sarvadarśī ca buddhimāṃś cāsi rāghava //

na tvām evaṃ guṇair yuktaṃ prabhavābhavakovidam

aviṣahyatamaṃ duḥkham āsādayitum arhati //

proṣite mayi yat pāpaṃ mātrā matkāraṇāt kṛtam

kṣudrayā tad aniṣṭaṃ me prasīdatu bhavān mama //

dharmabandhena baddho 'smi tenemāṃ neha mātaram

hanmi tīvreṇa daṇḍena daṇḍārhāṃ pāpakāriṇīm //

kathaṃ daśarathāj jātaḥ śuddhābhijanakarmaṇaḥ

jānan dharmam adharmiṣṭhaṃ kuryāṃ karma jugupsitam //

guruḥ kriyāvān vṛddhaś ca rājā pretaḥ piteti ca

tātaṃ na parigarheyaṃ daivataṃ ceti saṃsadi //

ko hi dharmārthayor hīnam īdṛśaṃ karma kilbiṣam

striyāḥ priyacikīrṣuḥ san kuryād dharmajña dharmavit //

antakāle hi bhūtāni muhyantīti purāśrutiḥ

rājñaivaṃ kurvatā loke pratyakṣā sā śrutiḥ kṛtā //

sādhvartham abhisaṃdhāya krodhān mohāc ca sāhasāt

tātasya yad atikrāntaṃ pratyāharatu tad bhavān //

pitur hi samatikrāntaṃ putro yaḥ sādhu manyate

tad apatyaṃ mataṃ loke viparītam ato 'nyathā //

tad apatyaṃ bhavān astu mā bhavān duṣkṛtaṃ pituḥ

abhipattā kṛtaṃ karma loke dhīravigarhitam //

kaikeyīṃ māṃ ca tātaṃ ca suhṛdo bāndhavāṃś ca naḥ

paurajānapadān sarvāṃs trātu sarvam idaṃ bhavān //

kva cāraṇyaṃ kva ca kṣātraṃ kva jaṭāḥ kva ca pālanam

īdṛśaṃ vyāhataṃ karma na bhavān kartum arhati //

atha kleśajam eva tvaṃ dharmaṃ caritum icchasi

dharmeṇa caturo varṇān pālayan kleśam āpnuhi //

caturṇām āśramāṇāṃ hi gārhasthyaṃ śreṣṭham āśramam

āhur dharmajña dharmajñās taṃ kathaṃ tyaktum arhasi //

śrutena bālaḥ sthānena janmanā bhavato hy aham

sa kathaṃ pālayiṣyāmi bhūmiṃ bhavati tiṣṭhati //

hīnabuddhiguṇo bālo hīnaḥ sthānena cāpy aham

bhavatā ca vinā bhūto na vartayitum utsahe //

idaṃ nikhilam avyagraṃ pitryaṃ rājyam akaṇṭakam

anuśādhi svadharmeṇa dharmajña saha bāndhavaiḥ //

ihaiva tvābhiṣiñcantu dharmajña saha bāndhavaiḥ

ṛtvijaḥ savasiṣṭhāś ca mantravan mantrakovidāḥ //

abhiṣiktas tvam asmābhir ayodhyāṃ pālane vraja

vijitya tarasā lokān marudbhir iva vāsavaḥ //

ṛṇāni trīṇy apākurvan durhṛdaḥ sādhu nirdahan

suhṛdas tarpayan kāmais tvam evātrānuśādhi mām //

adyārya muditāḥ santu suhṛdas te 'bhiṣecane

adya bhītāḥ pālayantāṃ durhṛdas te diśo daśa //

ākrośaṃ mama mātuś ca pramṛjya puruṣarṣabha

adya tatra bhavantaṃ ca pitaraṃ rakṣa kilbiṣāt //

śirasā tvābhiyāce 'haṃ kuruṣva karuṇāṃ mayi

bāndhaveṣu ca sarveṣu bhūteṣv iva maheśvaraḥ //

atha vā pṛṣṭhataḥ kṛtvā vanam eva bhavān itaḥ

gamiṣyati gamiṣyāmi bhavatā sārdham apy aham //

tathāpi rāmo bharatena tāmyatā prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ

na caiva cakre gamanāya sattvavān matiṃ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ //

tad adbhutaṃ sthairyam avekṣya rāghave samaṃ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ

na yāty ayodhyām iti duḥkhito 'bhavat sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ //

tam ṛtvijo naigamayūthavallabhās tathā visaṃjñāśrukalāś ca mātaraḥ

tathā bruvāṇaṃ bharataṃ pratuṣṭuvuḥ praṇamya rāmaṃ ca yayācire saha //

punar evaṃ bruvāṇaṃ tu bharataṃ lakṣmaṇāgrajaḥ

pratyuvāca tataḥ śrīmāñ jñātimadhye 'tisatkṛtaḥ //

upapannam idaṃ vākyaṃ yat tvam evam abhāṣathāḥ

jātaḥ putro daśarathāt kaikeyyāṃ rājasattamāt //

purā bhrātaḥ pitā naḥ sa mātaraṃ te samudvahan

mātāmahe samāśrauṣīd rājyaśulkam anuttamam //

devāsure ca saṃgrāme jananyai tava pārthivaḥ

samprahṛṣṭo dadau rājā varam ārādhitaḥ prabhuḥ //

tataḥ sā saṃpratiśrāvya tava mātā yaśasvinī

ayācata naraśreṣṭhaṃ dvau varau varavarṇinī //

tava rājyaṃ naravyāghra mama pravrājanaṃ tathā

tac ca rājā tathā tasyai niyuktaḥ pradadau varam //

tena pitrāham apy atra niyuktaḥ puruṣarṣabha

caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi varadānikam //

so 'haṃ vanam idaṃ prāpto nirjanaṃ lakṣmaṇānvitaḥ

śītayā cāpratidvandvaḥ satyavāde sthitaḥ pituḥ //

bhavān api tathety eva pitaraṃ satyavādinam

kartum arhati rājendraṃ kṣipram evābhiṣecanāt //

ṛṇān mocaya rājānaṃ matkṛte bharata prabhum

pitaraṃ trāhi dharmajña mātaraṃ cābhinandaya //

śrūyate hi purā tāta śrutir gītā yaśasvinī

gayena yajamānena gayeṣv eva pitṝn prati //

puṃnāmnā narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ

tasmāt putra iti proktaḥ pitṝn yat pāti vā sutaḥ //

eṣṭavyā bahavaḥ putrā guṇavanto bahuśrutāḥ

teṣāṃ vai samavetānām api kaścid gayāṃ vrajet //

evaṃ rājarṣayaḥ sarve pratītā rājanandana

tasmāt trāhi naraśreṣṭha pitaraṃ narakāt prabho //

ayodhyāṃ gaccha bharata prakṛtīr anurañjaya

śatrughnasahito vīra saha sarvair dvijātibhiḥ //

pravekṣye daṇḍakāraṇyam aham apy avilambayan

ābhyāṃ tu sahito rājan vaidehyā lakṣmaṇena ca //

tvaṃ rājā bhava bharata svayaṃ narāṇāṃ vanyānām aham api rājarāṇ mṛgāṇām

gaccha tvaṃ puravaram adya samprahṛṣṭaḥ saṃhṛṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye //

chāyāṃ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṃ varṣatraṃ bharata karotu mūrdhni śītām

eteṣām aham api kānanadrumāṇāṃ chāyāṃ tām atiśayinīṃ sukhaṃ śrayiṣye //

śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram

catvāras tanayavarā vayaṃ narendraṃ satyasthaṃ bharata carāma mā viṣādam //

āśvāsayantaṃ bharataṃ jābālir brāhmaṇottamaḥ

uvāca rāmaṃ dharmajñaṃ dharmāpetam idaṃ vacaḥ //

sādhu rāghava mā bhūt te buddhir evaṃ nirarthakā

prākṛtasya narasyeva āryabuddhes tapasvinaḥ //

kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ kim āpyaṃ kasya kenacit

yad eko jāyate jantur eka eva vinaśyati //

tasmān mātā pitā ceti rāma sajjeta yo naraḥ

unmatta iva sa jñeyo nāsti kāciddhi kasyacit //

yathā grāmāntaraṃ gacchan naraḥ kaścit kvacid vaset

utsṛjya ca tam āvāsaṃ pratiṣṭhetāpare 'hani //

evam eva manuṣyāṇāṃ pitā mātā gṛhaṃ vasu

āvāsamātraṃ kākutstha sajjante nātra sajjanāḥ //

pitryaṃ rājyaṃ samutsṛjya sa nārhati narottama

āsthātuṃ kāpathaṃ duḥkhaṃ viṣamaṃ bahukaṇṭakam //

samṛddhāyām ayodhyāyām ātmānam abhiṣecaya

ekaveṇīdharā hi tvāṃ nagarī sampratīkṣate //

rājabhogān anubhavan mahārhān pārthivātmaja

vihara tvam ayodhyāyāṃ yathā śakras triviṣṭape //

na te kaścid daśaratas tvaṃ ca tasya na kaścana

anyo rājā tvam anyaś ca tasmāt kuru yad ucyate //

gataḥ sa nṛpatis tatra gantavyaṃ yatra tena vai

pravṛttir eṣā martyānāṃ tvaṃ tu mithyā vihanyase //

arthadharmaparā ye ye tāṃs tāñ śocāmi netarān

te hi duḥkham iha prāpya vināśaṃ pretya bhejire //

aṣṭakāpitṛdaivatyam ity ayaṃ prasṛto janaḥ

annasyopadravaṃ paśya mṛto hi kim aśiṣyati //

yadi bhuktam ihānyena deham anyasya gacchati

dadyāt pravasataḥ śrāddhaṃ na tat pathy aśanaṃ bhavet //

dānasaṃvananā hy ete granthā medhāvibhiḥ kṛtāḥ

yajasva dehi dīkṣasva tapas tapyasva saṃtyaja //

sa nāsti param ity eva kuru buddhiṃ mahāmate

pratyakṣaṃ yat tad ātiṣṭha parokṣaṃ pṛṣṭhataḥ kuru //

satāṃ buddhiṃ puraskṛtya sarvalokanidarśinīm

rājyaṃ tvaṃ pratigṛhṇīṣva bharatena prasāditaḥ //

jābāles tu vacaḥ śrutvā rāmaḥ satyātmanāṃ varaḥ

uvāca parayā yuktyā svabuddhyā cāvipannayā //

bhavān me priyakāmārthaṃ vacanaṃ yad ihoktavān

akāryaṃ kāryasaṃkāśam apathyaṃ pathyasaṃmitam //

nirmaryādas tu puruṣaḥ pāpācārasamanvitaḥ

mānaṃ na labhate satsu bhinnacāritradarśanaḥ //

kulīnam akulīnaṃ vā vīraṃ puruṣamāninam

cāritram eva vyākhyāti śuciṃ vā yadi vāśucim //

anāryas tv āryasaṃkāśaḥ śaucāddhīnas tathā śuciḥ

lakṣaṇyavad alakṣaṇyo duḥśīlaḥ śīlavān iva //

adharmaṃ dharmaveṣeṇa yadīmaṃ lokasaṃkaram

abhipatsye śubhaṃ hitvā kriyāvidhivivarjitam //

kaś cetayānaḥ puruṣaḥ kāryākāryavicakṣaṇaḥ

bahu maṃsyati māṃ loke durvṛttaṃ lokadūṣaṇam //

kasya yāsyāmy ahaṃ vṛttaṃ kena vā svargam āpnuyām

anayā vartamāno 'haṃ vṛttyā hīnapratijñayā //

kāmavṛttas tv ayaṃ lokaḥ kṛtsnaḥ samupavartate

yadvṛttāḥ santi rājānas tadvṛttāḥ santi hi prajāḥ //

satyam evānṛśaṃsyaṃ ca rājavṛttaṃ sanātanam

tasmāt satyātmakaṃ rājyaṃ satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ //

ṛṣayaś caiva devāś ca satyam eva hi menire

satyavādī hi loke 'smin paramaṃ gacchati kṣayam //

udvijante yathā sarpān narād anṛtavādinaḥ

dharmaḥ satyaṃ paro loke mūlaṃ svargasya cocyate //

satyam eveśvaro loke satyaṃ padmā samāśritā

satyamūlāni sarvāṇi satyān nāsti paraṃ padam //

dattam iṣṭaṃ hutaṃ caiva taptāni ca tapāṃsi ca

vedāḥ satyapratiṣṭhānās tasmāt satyaparo bhavet //

ekaḥ pālayate lokam ekaḥ pālayate kulam

majjaty eko hi niraya ekaḥ svarge mahīyate //

so 'haṃ pitur nideśaṃ tu kimarthaṃ nānupālaye

satyapratiśravaḥ satyaṃ satyena samayīkṛtaḥ //

naiva lobhān na mohād vā na cājñānāt tamo'nvitaḥ

setuṃ satyasya bhetsyāmi guroḥ satyapratiśravaḥ //

asatyasaṃdhasya sataś calasyāsthiracetasaḥ

naiva devā na pitaraḥ pratīcchantīti naḥ śrutam //

pratyagātmam imaṃ dharmaṃ satyaṃ paśyāmy ahaṃ svayam

bhāraḥ satpuruṣācīrṇas tadartham abhinandyate //

kṣātraṃ dharmam ahaṃ tyakṣye hy adharmaṃ dharmasaṃhitam

kṣudrair nṛśaṃsair lubdhaiś ca sevitaṃ pāpakarmabhiḥ //

kāyena kurute pāpaṃ manasā sampradhārya ca

anṛtaṃ jihvayā cāha trividhaṃ karma pātakam //

bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ puruṣaṃ prārthayanti hi

svargasthaṃ cānubadhnanti satyam eva bhajeta tat //

śreṣṭhaṃ hy anāryam eva syād yad bhavān avadhārya mām

āha yuktikarair vākyair idaṃ bhadraṃ kuruṣva ha //

kathaṃ hy ahaṃ pratijñāya vanavāsam imaṃ guroḥ

bharatasya kariṣyāmi vaco hitvā guror vacaḥ //

sthirā mayā pratijñātā pratijñā gurusaṃnidhau

prahṛṣṭamānasā devī kaikeyī cābhavat tadā //

vanavāsaṃ vasann evaṃ śucir niyatabhojanaḥ

mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ pitṝn devāṃś ca tarpayan //

saṃtuṣṭapañcavargo 'haṃ lokayātrāṃ pravartaye

akuhaḥ śraddadhānaḥ san kāryākāryavicakṣaṇaḥ //

karmabhūmim imāṃ prāpya kartavyaṃ karma yac chubham

agnir vāyuś ca somaś ca karmaṇāṃ phalabhāginaḥ //

śataṃ kratūnām āhṛtya devarāṭ tridivaṃ gataḥ

tapāṃsy ugrāṇi cāsthāya divaṃ yātā maharṣayaḥ //

satyaṃ ca dharmaṃ ca parākramaṃ ca bhūtānukampāṃ priyavāditāṃ ca

dvijātidevātithipūjanaṃ ca panthānam āhus tridivasya santaḥ //

dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās tejasvino dānaguṇapradhānāḥ

ahiṃsakā vītamalāś ca loke bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ //

kruddham ājñāya rāmaṃ tu vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha

jābālir api jānīte lokasyāsya gatāgatim

nivartayitukāmas tu tvām etad vākyam abravīt //

imāṃ lokasamutpattiṃ lokanātha nibodha me

sarvaṃ salilam evāsīt pṛthivī yatra nirmitā

tataḥ samabhavad brahmā svayambhūr daivataiḥ saha //

sa varāhas tato bhūtvā projjahāra vasuṃdharām

asṛjac ca jagat sarvaṃ saha putraiḥ kṛtātmabhiḥ //

ākāśaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ

tasmān marīciḥ saṃjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ //

vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivasvataḥ smṛtaḥ

sa tu prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ //

yasyeyaṃ prathamaṃ dattā samṛddhā manunā mahī

tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ rājānaṃ viddhi pūrvakam //

ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān kukṣir eveti viśrutaḥ

kukṣer athātmajo vīro vikukṣir udapadyata //

vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān

bāṇasya tu mahābāhur anaraṇyo mahāyaśāḥ //

nānāvṛṣṭir babhūvāsmin na durbhikṣaṃ satāṃ vare

anaraṇye mahārāje taskaro vāpi kaścana //

anaraṇyān mahābāhuḥ pṛthū rājā babhūva ha

tasmāt pṛthor mahārājas triśaṅkur udapadyata

sa satyavacanād vīraḥ saśarīro divaṃ gataḥ //

triśaṅkor abhavat sūnur dhundhumāro mahāyaśāḥ

dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo vyajāyata //

yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā samapadyata

māndhātus tu mahātejāḥ susaṃdhir udapadyata //

susaṃdher api putrau dvau dhruvasaṃdhiḥ prasenajit

yaśasvī dhruvasaṃdhes tu bharato ripusūdanaḥ //

bharatāt tu mahābāhor asito nāma jāyata

yasyaite pratirājāna udapadyanta śatravaḥ

haihayās tālajaṅghāś ca śūrāś ca śaśabindavaḥ //

tāṃs tu sarvān prativyūhya yuddhe rājā pravāsitaḥ

sa ca śailavare ramye babhūvābhirato muniḥ

dve cāsya bhārye garbhiṇyau babhūvatur iti śrutiḥ //

bhārgavaś cyavano nāma himavantam upāśritaḥ

tam ṛṣiṃ samupāgamya kālindī tv abhyavādayat //

sa tām abhyavadad vipro varepsuṃ putrajanmani

tataḥ sā gṛham āgamya devī putraṃ vyajāyata //

sapatnyā tu garas tasyai datto garbhajighāṃsayā

gareṇa saha tenaiva jātaḥ sa sagaro 'bhavat //

sa rājā sagaro nāma yaḥ samudram akhānayat

iṣṭvā parvaṇi vegena trāsayantam imāḥ prajāḥ //

asamañjas tu putro 'bhūt sagarasyeti naḥ śrutam

jīvann eva sa pitrā tu nirastaḥ pāpakarmakṛt //

aṃśumān iti putro 'bhūd asamañjasya vīryavān

dilīpo 'ṃśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ //

bhagīrathāt kakutsthas tu kākutsthā yena tu smṛtāḥ

kakutsthasya tu putro 'bhūd raghur yena tu rāghavaḥ //

raghos tu putras tejasvī pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ

kalmāṣapādaḥ saudāsa ity evaṃ prathito bhuvi //

kalmāṣapādaputro 'bhūc chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ

yas tu tad vīryam āsādya sahaseno vyanīnaśat //

śaṅkhaṇasya tu putro 'bhūc chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ

sudarśanasyāgnivarṇa agnivarṇasya śīghragaḥ //

śīghragasya maruḥ putro maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ

praśuśrukasya putro 'bhūd ambarīṣo mahādyutiḥ //

ambarīṣasya putro 'bhūn nahuṣaḥ satyavikramaḥ

nahuṣasya ca nābhāgaḥ putraḥ paramadhārmikaḥ //

ajaś ca suvrataś caiva nābhāgasya sutāv ubhau

ajasya caiva dharmātmā rājā daśarathaḥ sutaḥ //

tasya jyeṣṭho 'si dāyādo rāma ity abhiviśrutaḥ

tad gṛhāṇa svakaṃ rājyam avekṣasva jagan nṛpa //

ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ rājā bhavati pūrvajaḥ

pūrvajenāvaraḥ putro jyeṣṭho rājye 'bhiṣicyate //

sa rāghavāṇāṃ kuladharmam ātmanaḥ sanātanaṃ nādya vihātum arhasi

prabhūtaratnām anuśādhi medinīṃ prabhūtarāṣṭrāṃ pitṛvan mahāyaśāḥ //

vasiṣṭhas tu tadā rāmam uktvā rājapurohitaḥ

abravīd dharmasaṃyuktaṃ punar evāparaṃ vacaḥ //

puruṣasyeha jātasya bhavanti guravas trayaḥ

ācāryaś caiva kākutstha pitā mātā ca rāghava //

pitā hy enaṃ janayati puruṣaṃ puruṣarṣabha

prajñāṃ dadāti cācāryas tasmāt sa gurur ucyate //

sa te 'haṃ pitur ācāryas tava caiva paraṃtapa

mama tvaṃ vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim //

imā hi te pariṣadaḥ śreṇayaś ca samāgatāḥ

eṣu tāta caran dharmaṃ nātivarteḥ satāṃ gatim //

vṛddhāyā dharmaśīlāyā mātur nārhasy avartitum

asyās tu vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim //

bharatasya vacaḥ kurvan yācamānasya rāghava

ātmānaṃ nātivartes tvaṃ satyadharmaparākrama //

evaṃ madhuram uktas tu guruṇā rāghavaḥ svayam

pratyuvāca samāsīnaṃ vasiṣṭhaṃ puruṣarṣabhaḥ //

yan mātāpitarau vṛttaṃ tanaye kurutaḥ sadā

na supratikaraṃ tat tu mātrā pitrā ca yat kṛtam //

yathāśakti pradānena snāpanāc chādanena ca

nityaṃ ca priyavādena tathā saṃvardhanena ca //

sa hi rājā janayitā pitā daśaratho mama

ājñātaṃ yan mayā tasya na tan mithyā bhaviṣyati //

evam uktas tu rāmeṇa bharataḥ pratyanantaram

uvāca paramodāraḥ sūtaṃ paramadurmanāḥ //

iha me sthaṇḍile śīghraṃ kuśān āstara sārathe

āryaṃ pratyupavekṣyāmi yāvan me na prasīdati //

anāhāro nirāloko dhanahīno yathā dvijaḥ

śeṣye purastāc chālāyā yāvan na pratiyāsyati //

sa tu rāmam avekṣantaṃ sumantraṃ prekṣya durmanāḥ

kuśottaram upasthāpya bhūmāv evāstarat svayam //

tam uvāca mahātejā rāmo rājarṣisattamāḥ

kiṃ māṃ bharata kurvāṇaṃ tāta pratyupavekṣyasi //

brāhmaṇo hy ekapārśvena narān roddhum ihārhati

na tu mūrdhāvasiktānāṃ vidhiḥ pratyupaveśane //

uttiṣṭha naraśārdūla hitvaitad dāruṇaṃ vratam

puravaryām itaḥ kṣipram ayodhyāṃ yāhi rāghava //

āsīnas tv eva bharataḥ paurajānapadaṃ janam

uvāca sarvataḥ prekṣya kim āryaṃ nānuśāsatha //

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadā janāḥ

kākutstham abhijānīmaḥ samyag vadati rāghavaḥ //

eṣo 'pi hi mahābhāgaḥ pitur vacasi tiṣṭhati

ata eva na śaktāḥ smo vyāvartayitum añjasā //

teṣām ājñāya vacanaṃ rāmo vacanam abravīt

evaṃ nibodha vacanaṃ suhṛdāṃ dharmacakṣuṣām //

etac caivobhayaṃ śrutvā samyak saṃpaśya rāghava

uttiṣṭha tvaṃ mahābāho māṃ ca spṛśa tathodakam //

athotthāya jalaṃ spṛṣṭvā bharato vākyam abravīt

śṛṇvantu me pariṣado mantriṇaḥ śreṇayas tathā //

na yāce pitaraṃ rājyaṃ nānuśāsāmi mātaram

āryaṃ paramadharmajñam abhijānāmi rāghavam //

yadi tv avaśyaṃ vastavyaṃ kartavyaṃ ca pitur vacaḥ

aham eva nivatsyāmi caturdaśa vane samāḥ //

dharmātmā tasya tathyena bhrātur vākyena vismitaḥ

uvāca rāmaḥ samprekṣya paurajānapadaṃ janam //

vikrītam āhitaṃ krītaṃ yat pitrā jīvatā mama

na tal lopayituṃ śakyaṃ mayā vā bharatena vā //

upadhir na mayā kāryo vanavāse jugupsitaḥ

yuktam uktaṃ ca kaikeyyā pitrā me sukṛtaṃ kṛtam //

jānāmi bharataṃ kṣāntaṃ gurusatkārakāriṇam

sarvam evātra kalyāṇaṃ satyasaṃdhe mahātmani //

anena dharmaśīlena vanāt pratyāgataḥ punaḥ

bhrātrā saha bhaviṣyāmi pṛthivyāḥ patir uttamaḥ //

vṛto rājā hi kaikeyyā mayā tadvacanaṃ kṛtam

anṛtān mocayānena pitaraṃ taṃ mahīpatim //

tam apratimatejobhyāṃ bhrātṛbhyāṃ romaharṣaṇam

vismitāḥ saṃgamaṃ prekṣya samavetā maharṣayaḥ //

antarhitās tv ṛṣigaṇāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ

tau bhrātarau mahātmānau kākutsthau praśaśaṃsire //

sa dhanyo yasya putrau dvau dharmajñau dharmavikramau

śrutvā vayaṃ hi sambhāṣām ubhayoḥ spṛhayāmahe //

tatas tv ṛṣigaṇāḥ kṣipraṃ daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ

bharataṃ rājaśārdūlam ity ūcuḥ saṃgatā vacaḥ //

kule jāta mahāprājña mahāvṛtta mahāyaśaḥ

grāhyaṃ rāmasya vākyaṃ te pitaraṃ yady avekṣase //

sadānṛṇam imaṃ rāmaṃ vayam icchāmahe pituḥ

anṛṇatvāc ca kaikeyyāḥ svargaṃ daśaratho gataḥ //

etāvad uktvā vacanaṃ gandharvāḥ samaharṣayaḥ

rājarṣayaś caiva tathā sarve svāṃ svāṃ gatiṃ gatāḥ //

hlāditas tena vākyena śubhena śubhadarśanaḥ

rāmaḥ saṃhṛṣṭavadanas tān ṛṣīn abhyapūjayat //

srastagātras tu bharataḥ sa vācā sajjamānayā

kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ rāghavaṃ punar abravīt //

rājadharmam anuprekṣya kuladharmānusaṃtatim

kartum arhasi kākutstha mama mātuś ca yācanām //

rakṣituṃ sumahad rājyam aham ekas tu notsahe

paurajānapadāṃś cāpi raktān rañjayituṃ tathā //

jñātayaś ca hi yodhāś ca mitrāṇi suhṛdaś ca naḥ

tvām eva pratikāṅkṣante parjanyam iva karṣakāḥ //

idaṃ rājyaṃ mahāprājña sthāpaya pratipadya hi

śaktimān asi kākutstha lokasya paripālane //

ity uktvā nyapatad bhrātuḥ pādayor bharatas tadā

bhṛśaṃ samprārthayāmāsa rāmam evaṃ priyaṃvadaḥ //

tam aṅke bhrātaraṃ kṛtvā rāmo vacanam abravīt

śyāmaṃ nalinapattrākṣaṃ mattahaṃsasvaraṃ svayam //

āgatā tvām iyaṃ buddhiḥ svajā vainayikī ca yā

bhṛśam utsahase tāta rakṣituṃ pṛthivīm api //

amātyaiś ca suhṛdbhiś ca buddhimadbhiś ca mantribhiḥ

sarvakāryāṇi saṃmantrya sumahānty api kāraya //

lakṣmīś candrād apeyād vā himavān vā himaṃ tyajet

atīyāt sāgaro velāṃ na pratijñām ahaṃ pituḥ //

kāmād vā tāta lobhād vā mātrā tubhyam idaṃ kṛtam

na tan manasi kartavyaṃ vartitavyaṃ ca mātṛvat //

evaṃ bruvāṇaṃ bharataḥ kausalyāsutam abravīt

tejasādityasaṃkāśaṃ pratipaccandradarśanam //

adhirohārya pādābhyāṃ pāduke hemabhūṣite

ete hi sarvalokasya yogakṣemaṃ vidhāsyataḥ //

so 'dhiruhya naravyāghraḥ pāduke hy avaruhya ca

prāyacchat sumahātejā bharatāya mahātmane //

sa pāduke te bharataḥ pratāpavān svalaṃkṛte samparigṛhya dharmavit

pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ cakāra caivottamanāgamūrdhani //

athānupūrvyāt pratipūjya taṃ janaṃ gurūṃś ca mantriprakṛtīs tathānujau

vyasarjayad rāghavavaṃśavardhanaḥ sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ //

taṃ mātaro bāṣpagṛhītakaṇṭhyo duḥkhena nāmantrayituṃ hi śekuḥ

sa tv eva mātṝn abhivādya sarvā rudan kuṭīṃ svāṃ praviveśa rāmaḥ //

tataḥ śirasi kṛtvā tu pāduke bharatas tadā

āruroha rathaṃ hṛṣṭaḥ śatrughnena samanvitaḥ //

vasiṣṭho vāmadevaś ca jābāliś ca dṛḍhavrataḥ

agrataḥ prayayuḥ sarve mantriṇo mantrapūjitāḥ //

mandākinīṃ nadīṃ ramyāṃ prāṅmukhās te yayus tadā

pradakṣiṇaṃ ca kurvāṇāś citrakūṭaṃ mahāgirim //

paśyan dhātusahasrāṇi ramyāṇi vividhāni ca

prayayau tasya pārśvena sasainyo bharatas tadā //

adūrāc citrakūṭasya dadarśa bharatas tadā

āśramaṃ yatra sa munir bharadvājaḥ kṛtālayaḥ //

sa tam āśramam āgamya bharadvājasya buddhimān

avatīrya rathāt pādau vavande kulanandanaḥ //

tato hṛṣṭo bharadvājo bharataṃ vākyam abravīt

api kṛtyaṃ kṛtaṃ tāta rāmeṇa ca samāgatam //

evam uktas tu bharato bharadvājena dhīmatā

pratyuvāca bharadvājaṃ bharato dharmavatsalaḥ //

sa yācyamāno guruṇā mayā ca dṛḍhavikramaḥ

rāghavaḥ paramaprīto vasiṣṭhaṃ vākyam abravīt //

pituḥ pratijñāṃ tām eva pālayiṣyāmi tattvataḥ

caturdaśa hi varṣāṇi yā pratijñā pitur mama //

evam ukto mahāprājño vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha

vākyajño vākyakuśalaṃ rāghavaṃ vacanaṃ mahat //

ete prayaccha saṃhṛṣṭaḥ pāduke hemabhūṣite

ayodhyāyāṃ mahāprājña yogakṣemakare tava //

evam ukto vasiṣṭhena rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ

pāduke hemavikṛte mama rājyāya te dadau //

nivṛtto 'ham anujñāto rāmeṇa sumahātmanā

ayodhyām eva gacchāmi gṛhītvā pāduke śubhe //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ

bharadvājaḥ śubhataraṃ munir vākyam udāharat //

naitac citraṃ naravyāghra śīlavṛttavatāṃ vara

yad āryaṃ tvayi tiṣṭhet tu nimne vṛṣṭim ivodakam //

amṛtaḥ sa mahābāhuḥ pitā daśarathas tava

yasya tvam īdṛśaḥ putro dharmātmā dharmavatsalaḥ //

tam ṛṣiṃ tu mahātmānam uktavākyaṃ kṛtāñjaliḥ

āmantrayitum ārebhe caraṇāv upagṛhya ca //

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā bharadvājaṃ punaḥ punaḥ

bharatas tu yayau śrīmān ayodhyāṃ saha mantribhiḥ //

yānaiś ca śakaṭaiś caiva hayair nāgaiś ca sā camūḥ

punar nivṛttā vistīrṇā bharatasyānuyāyinī //

tatas te yamunāṃ divyāṃ nadīṃ tīrtvormimālinīm

dadṛśus tāṃ punaḥ sarve gaṅgāṃ śivajalāṃ nadīm //

tāṃ ramyajalasampūrṇāṃ saṃtīrya sahabāndhavaḥ

śṛṅgaverapuraṃ ramyaṃ praviveśa sasainikaḥ //

śṛṅgaverapurād bhūya ayodhyāṃ saṃdadarśa ha

bharato duḥkhasaṃtaptaḥ sārathiṃ cedam abravīt //

sārathe paśya vidhvastā ayodhyā na prakāśate

nirākārā nirānandā dīnā pratihatasvanā //

snigdhagambhīraghoṣeṇa syandanenopayān prabhuḥ

ayodhyāṃ bharataḥ kṣipraṃ praviveśa mahāyaśāḥ //

biḍālolūkacaritām ālīnanaravāraṇām

timirābhyāhatāṃ kālīm aprakāśāṃ niśām iva //

rāhuśatroḥ priyāṃ patnīṃ śriyā prajvalitaprabhām

graheṇābhyutthitenaikāṃ rohiṇīm iva pīḍitām //

alpoṣṇakṣubdhasalilāṃ gharmottaptavihaṃgamām

līnamīnajhaṣagrāhāṃ kṛśāṃ girinadīm iva //

vidhūmām iva hemābhām adhvarāgnisamutthitām

havirabhyukṣitāṃ paścāc chikhāṃ vipralayaṃ gatām //

vidhvastakavacāṃ rugṇagajavājirathadhvajām

hatapravīrām āpannāṃ camūm iva mahāhave //

saphenāṃ sasvanāṃ bhūtvā sāgarasya samutthitām

praśāntamārutoddhūtāṃ jalormim iva niḥsvanām //

tyaktāṃ yajñāyudhaiḥ sarvair abhirūpaiś ca yājakaiḥ

sutyākāle vinirvṛtte vediṃ gataravām iva //

goṣṭhamadhye sthitām ārtām acarantīṃ navaṃ tṛṇam

govṛṣeṇa parityaktāṃ gavāṃ patnīm ivotsukām //

prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ prajvaladbhir ivottamaiḥ

viyuktāṃ maṇibhir jātyair navāṃ muktāvalīm iva //

sahasā calitāṃ sthānān mahīṃ puṇyakṣayād gatām

saṃhṛtadyutivistārāṃ tārām iva divaś cyutām //

puṣpanaddhāṃ vasantānte mattabhramaraśālinīm

drutadāvāgnivipruṣṭāṃ klāntāṃ vanalatām iva //

saṃmūḍhanigamāṃ sarvāṃ saṃkṣiptavipaṇāpaṇām

pracchannaśaśinakṣatrāṃ dyām ivāmbudharair vṛtām //

kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ śarāvair abhisaṃvṛtām

hataśauṇḍām ivākāśe pānabhūmim asaṃskṛtām //

vṛkṇabhūmitalāṃ nimnāṃ vṛkṇapātraiḥ samāvṛtām

upayuktodakāṃ bhagnāṃ prapāṃ nipatitām iva //

vipulāṃ vitatāṃ caiva yuktapāśāṃ tarasvinām

bhūmau bāṇair viniṣkṛttāṃ patitāṃ jyām ivāyudhāt //

sahasā yuddhaśauṇḍena hayāroheṇa vāhitām

nikṣiptabhāṇḍām utsṛṣṭāṃ kiśorīm iva durbalām //

prāvṛṣi pravigāḍhāyāṃ praviṣṭasyābhramaṇḍalam

pracchannāṃ nīlajīmūtair bhāskarasya prabhām iva //

bharatas tu rathasthaḥ sañ śrīmān daśarathātmajaḥ

vāhayantaṃ rathaśreṣṭhaṃ sārathiṃ vākyam abravīt //

kiṃ nu khalv adya gambhīro mūrchito na niśamyate

yathāpuram ayodhyāyāṃ gītavāditraniḥsvanaḥ //

vāruṇīmadagandhāś ca mālyagandhaś ca mūrchitaḥ

dhūpitāgarugandhaś ca na pravāti samantataḥ //

yānapravaraghoṣaś ca snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ

pramattagajanādaś ca mahāṃś ca rathaniḥsvanaḥ

nedānīṃ śrūyate puryām asyāṃ rāme vivāsite //

taruṇaiś cāruveṣaiś ca narair unnatagāmibhiḥ

saṃpatadbhir ayodhyāyāṃ na vibhānti mahāpathāḥ //

evaṃ bahuvidhaṃ jalpan viveśa vasatiṃ pituḥ

tena hīnāṃ narendreṇa siṃhahīnāṃ guhām iva //

tato nikṣipya mātṝn sa ayodhyāyāṃ dṛḍhavrataḥ

bharataḥ śokasaṃtapto gurūn idam athābravīt //

nandigrāmaṃ gamiṣyāmi sarvān āmantraye 'dya vaḥ

tatra duḥkham idaṃ sarvaṃ sahiṣye rāghavaṃ vinā //

gataś ca hi divaṃ rājā vanasthaś ca gurur mama

rāmaṃ pratīkṣe rājyāya sa hi rājā mahāyaśāḥ //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ

abruvan mantriṇaḥ sarve vasiṣṭhaś ca purohitaḥ //

sadṛśaṃ ślāghanīyaṃ ca yad uktaṃ bharata tvayā

vacanaṃ bhrātṛvātsalyād anurūpaṃ tavaiva tat //

nityaṃ te bandhulubdhasya tiṣṭhato bhrātṛsauhṛde

āryamārgaṃ prapannasya nānumanyeta kaḥ pumān //

mantriṇāṃ vacanaṃ śrutvā yathābhilaṣitaṃ priyam

abravīt sārathiṃ vākyaṃ ratho me yujyatām iti //

prahṛṣṭavadanaḥ sarvā mātṝn samabhivādya saḥ

āruroha rathaṃ śrīmāñ śatrughnena samanvitaḥ //

āruhya tu rathaṃ śīghraṃ śatrughnabharatāv ubhau

yayatuḥ paramaprītau vṛtau mantripurohitaiḥ //

agrato guravas tatra vasiṣṭhapramukhā dvijāḥ

prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve nandigrāmo yato 'bhavat //

balaṃ ca tad anāhūtaṃ gajāśvarathasaṃkulam

prayayau bharate yāte sarve ca puravāsinaḥ //

rathasthaḥ sa tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ

nandigrāmaṃ yayau tūrṇaṃ śirasy ādhāya pāduke //

tatas tu bharataḥ kṣipraṃ nandigrāmaṃ praviśya saḥ

avatīrya rathāt tūrṇaṃ gurūn idam uvāca ha //

etad rājyaṃ mama bhrātrā dattaṃ saṃnyāsavat svayam

yogakṣemavahe ceme pāduke hemabhūṣite

tam imaṃ pālayiṣyāmi rāghavāgamanaṃ prati //

kṣipraṃ saṃyojayitvā tu rāghavasya punaḥ svayam

caraṇau tau tu rāmasya drakṣyāmi sahapādukau //

tato nikṣiptabhāro 'haṃ rāghaveṇa samāgataḥ

nivedya gurave rājyaṃ bhajiṣye guruvṛttitām //

rāghavāya ca saṃnyāsaṃ dattveme varapāduke

rājyaṃ cedam ayodhyāṃ ca dhūtapāpo bhavāmi ca //

abhiṣikte tu kākutsthe prahṛṣṭamudite jane

prītir mama yaśaś caiva bhaved rājyāc caturguṇam //

evaṃ tu vilapan dīno bharataḥ sa mahāyaśāḥ

nandigrāme 'karod rājyaṃ duḥkhito mantribhiḥ saha //

sa valkalajaṭādhārī muniveṣadharaḥ prabhuḥ

nandigrāme 'vasad vīraḥ sasainyo bharatas tadā //

rāmāgamanam ākāṅkṣan bharato bhrātṛvatsalaḥ

bhrātur vacanakārī ca pratijñāpāragas tadā //

pāduke tv abhiṣicyātha nandigrāme 'vasat tadā

bharataḥ śāsanaṃ sarvaṃ pādukābhyāṃ nyavedayat //

pratiprayāte bharate vasan rāmas tapovane

lakṣayāmāsa sodvegam athautsukyaṃ tapasvinām //

ye tatra citrakūṭasya purastāt tāpasāśrame

rāmam āśritya niratās tān alakṣayad utsukān //

nayanair bhṛkuṭībhiś ca rāmaṃ nirdiśya śaṅkitāḥ

anyonyam upajalpantaḥ śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ //

teṣām autsukyam ālakṣya rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ

kṛtāñjalir uvācedam ṛṣiṃ kulapatiṃ tataḥ //

na kaccid bhagavan kiṃcit pūrvavṛttam idaṃ mayi

dṛśyate vikṛtaṃ yena vikriyante tapasvinaḥ //

pramādāc caritaṃ kaccit kiṃcin nāvarajasya me

lakṣmaṇasyarṣibhir dṛṣṭaṃ nānurūpam ivātmanaḥ //

kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ śuśrūṣaṇaparā mayi

pramadābhyucitāṃ vṛttiṃ sītā yuktaṃ na vartate //

atharṣir jarayā vṛddhas tapasā ca jarāṃ gataḥ

vepamāna ivovāca rāmaṃ bhūtadayāparam //

kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ kalyāṇābhirates tathā

calanaṃ tāta vaidehyās tapasviṣu viśeṣataḥ //

tvannimittam idaṃ tāvat tāpasān prati vartate

rakṣobhyas tena saṃvignāḥ kathayanti mithaḥ kathāḥ //

rāvaṇāvarajaḥ kaścit kharo nāmeha rākṣasaḥ

utpāṭya tāpasān sarvāñ janasthānaniketanān //

dhṛṣṭaś ca jitakāśī ca nṛśaṃsaḥ puruṣādakaḥ

avaliptaś ca pāpaś ca tvāṃ ca tāta na mṛṣyate //

tvaṃ yadā prabhṛti hy asminn āśrame tāta vartase

tadā prabhṛti rakṣāṃsi viprakurvanti tāpasān //

darśayanti hi bībhatsaiḥ krūrair bhīṣaṇakair api

nānā rūpair virūpaiś ca rūpair asukhadarśanaiḥ //

apraśastair aśucibhiḥ saṃprayojya ca tāpasān

pratighnanty aparān kṣipram anāryāḥ purataḥ sthitāḥ //

teṣu teṣv āśramasthāneṣv abuddham avalīya ca

ramante tāpasāṃs tatra nāśayanto 'lpacetasaḥ //

apakṣipanti srugbhāṇḍān agnīn siñcanti vāriṇā

kalaśāṃś ca pramṛdnanti havane samupasthite //

tair durātmabhir āviṣṭān āśramān prajihāsavaḥ

gamanāyānyadeśasya codayanty ṛṣayo 'dya mām //

tat purā rāma śārīrām upahiṃsāṃ tapasviṣu

darśayanti hi duṣṭās te tyakṣyāma imam āśramam //

bahumūlaphalaṃ citram avidūrād ito vanam

purāṇāśramam evāhaṃ śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ //

kharas tvayy api cāyuktaṃ purā tāta pravartate

sahāsmābhir ito gaccha yadi buddhiḥ pravartate //

sakalatrasya saṃdeho nityaṃ yat tasya rāghava

samarthasyāpi hi sato vāso duḥkham ihādya te //

ity uktavantaṃ rāmas taṃ rājaputras tapasvinam

na śaśākottarair vākyair avaroddhuṃ samutsukam //

abhinandya samāpṛcchya samādhāya ca rāghavam

sa jagāmāśramaṃ tyaktvā kulaiḥ kulapatiḥ saha //

rāmaḥ saṃsādhya tv ṛṣigaṇam anugamanād deśāt tasmāccit kulapatim abhivādya rṣim

samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ puṇyaṃ vāsāya svanilayam upasaṃpede //

āśramaṃ tv ṛṣivirahitaṃ prabhuḥ kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ

rāghavaṃ hi satatam anugatās tāpasāś cārṣicaritadhṛtaguṇāḥ //

rāghavas tv apayāteṣu tapasviṣu vicintayan

na tatrārocayad vāsaṃ kāraṇair bahubhis tadā //

iha me bharato dṛṣṭo mātaraś ca sanāgarāḥ

sā ca me smṛtir anveti tān nityam anuśocataḥ //

skandhāvāraniveśena tena tasya mahātmanaḥ

hayahastikarīṣaiś ca upamardaḥ kṛto bhṛśam //

tasmād anyatra gacchāma iti saṃcintya rāghavaḥ

prātiṣṭhata sa vaidehyā lakṣmaṇena ca saṃgataḥ //

so 'trer āśramam āsādya taṃ vavande mahāyaśāḥ

taṃ cāpi bhagavān atriḥ putravat pratyapadyata //

svayam ātithyam ādiśya sarvam asya susatkṛtam

saumitriṃ ca mahābhāgāṃ sītāṃ ca samasāntvayat //

patnīṃ ca samanuprāptāṃ vṛddhām āmantrya satkṛtām

sāntvayāmāsa dharmajñaḥ sarvabhūtahite rataḥ //

anasūyāṃ mahābhāgāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm

pratigṛhṇīṣva vaidehīm abravīd ṛṣisattamaḥ //

rāmāya cācacakṣe tāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm

daśa varṣāṇy anāvṛṣṭyā dagdhe loke nirantaram //

yayā mūlaphale sṛṣṭe jāhnavī ca pravartitā

ugreṇa tapasā yuktā niyamaiś cāpy alaṃkṛtā //

daśavarṣasahasrāṇi yayā taptaṃ mahat tapaḥ

anasūyāvratais tāta pratyūhāś ca nibarhitāḥ //

devakāryanimittaṃ ca yayā saṃtvaramāṇayā

daśarātraṃ kṛtvā rātriḥ seyaṃ māteva te 'nagha //

tām imāṃ sarvabhūtānāṃ namaskāryāṃ yaśasvinīm

abhigacchatu vaidehī vṛddhām akrodhanāṃ sadā //

evaṃ bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ tathety uktvā sa rāghavaḥ

sītām uvāca dharmajñām idaṃ vacanam uttamam //

rājaputri śrutaṃ tv etan muner asya samīritam

śreyo'rtham ātmanaḥ śīghram abhigaccha tapasvinīm //

anasūyeti yā loke karmabhiḥ khyātim āgatā

tāṃ śīghram abhigaccha tvam abhigamyāṃ tapasvinīm //

sītā tv etad vacaḥ śrutvā rāghavasya hitaiṣiṇī

tām atripatnīṃ dharmajñām abhicakrāma maithilī //

śithilāṃ valitāṃ vṛddhāṃ jarāpāṇḍuramūrdhajām

satataṃ vepamānāṅgīṃ pravāte kadalī yathā //

tāṃ tu sītā mahābhāgām anasūyāṃ pativratām

abhyavādayad avyagrā svaṃ nāma samudāharat //

abhivādya ca vaidehī tāpasīṃ tām aninditām

baddhāñjalipuṭā hṛṣṭā paryapṛcchad anāmayam //

tataḥ sītāṃ mahābhāgāṃ dṛṣṭvā tāṃ dharmacāriṇīm

sāntvayanty abravīd dhṛṣṭā diṣṭyā dharmam avekṣase //

tyaktvā jñātijanaṃ sīte mānam ṛddhiṃ ca mānini

avaruddhaṃ vane rāmaṃ diṣṭyā tvam anugacchasi //

nagarastho vanastho vā pāpo vā yadi vāśubhaḥ

yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā tāsāṃ lokā mahodayāḥ //

duḥśīlaḥ kāmavṛtto vā dhanair vā parivarjitaḥ

strīṇām āryasvabhāvānāṃ paramaṃ daivataṃ patiḥ //

nāto viśiṣṭaṃ paśyāmi bāndhavaṃ vimṛśanty aham

sarvatra yogyaṃ vaidehi tapaḥ kṛtam ivāvyayam //

na tv evam avagacchanti guṇadoṣam asatstriyaḥ

kāmavaktavyahṛdayā bhartṛnāthāś caranti yāḥ //

prāpnuvanty ayaśaś caiva dharmabhraṃśaṃ ca maithili

akāryavaśam āpannāḥ striyo yāḥ khalu tadvidhāḥ //

tvadvidhās tu guṇair yuktā dṛṣṭalokaparāvarāḥ

striyaḥ svarge cariṣyanti yathā puṇyakṛtas tathā //

sā tv evam uktā vaidehī anasūyānasūyayā

pratipūjya vaco mandaṃ pravaktum upacakrame //

naitad āścaryam āryāyā yan māṃ tvam anubhāṣase

viditaṃ tu mamāpy etad yathā nāryāḥ patir guruḥ //

yady apy eṣa bhaved bhartā mamārye vṛttavarjitaḥ

advaidham upacartavyas tathāpy eṣa mayā bhavet //

kiṃ punar yo guṇaślāghyaḥ sānukrośo jitendriyaḥ

sthirānurāgo dharmātmā mātṛvartī pitṛpriyaḥ //

yāṃ vṛttiṃ vartate rāmaḥ kausalyāyāṃ mahābalaḥ

tām eva nṛpanārīṇām anyāsām api vartate //

sakṛd dṛṣṭāsv api strīṣu nṛpeṇa nṛpavatsalaḥ

mātṛvad vartate vīro mānam utsṛjya dharmavit //

āgacchantyāś ca vijanaṃ vanam evaṃ bhayāvaham

samāhitaṃ hi me śvaśrvā hṛdaye yat sthitaṃ mama //

pāṇipradānakāle ca yat purā tv agnisaṃnidhau

anuśiṣṭā jananyāsmi vākyaṃ tad api me dhṛtam //

navīkṛtaṃ tu tat sarvaṃ vākyais te dharmacāriṇi

patiśuśrūṣaṇān nāryās tapo nānyad vidhīyate //

sāvitrī patiśuśrūṣāṃ kṛtvā svarge mahīyate

tathā vṛttiś ca yātā tvaṃ patiśuśrūṣayā divam //

variṣṭhā sarvanārīṇām eṣā ca divi devatā

rohiṇī ca vinā candraṃ muhūrtam api dṛśyate //

evaṃvidhāś ca pravarāḥ striyo bhartṛdṛḍhavratāḥ

devaloke mahīyante puṇyena svena karmaṇā //

tato 'nasūyā saṃhṛṣṭā śrutvoktaṃ sītayā vacaḥ

śirasy āghrāya covāca maithilīṃ harṣayanty uta //

niyamair vividhair āptaṃ tapo hi mahad asti me

tat saṃśritya balaṃ sīte chandaye tvāṃ śucivrate //

upapannaṃ ca yuktaṃ ca vacanaṃ tava maithili

prītā cāsmy ucitaṃ kiṃ te karavāṇi bravīhi me

kṛtam ity abravīt sītā tapobalasamanvitām //

sā tv evam uktā dharmajñā tayā prītatarābhavat

saphalaṃ ca praharṣaṃ te hanta sīte karomy aham //

idaṃ divyaṃ varaṃ mālyaṃ vastram ābharaṇāni ca

aṅgarāgaṃ ca vaidehi mahārham anulepanam //

mayā dattam idaṃ sīte tava gātrāṇi śobhayet

anurūpam asaṃkliṣṭaṃ nityam eva bhaviṣyati //

aṅgarāgeṇa divyena liptāṅgī janakātmaje

śobhayiṣyāmi bhartāraṃ yathā śrīr viṣṇum avyayam //

sā vastram aṅgarāgaṃ ca bhūṣaṇāni srajas tathā

maithilī pratijagrāha prītidānam anuttamam //

pratigṛhya ca tat sītā prītidānaṃ yaśasvinī

śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā samupāsta tapodhanām //

tathā sītām upāsīnām anasūyā dṛḍhavratā

vacanaṃ praṣṭum ārebhe kathāṃ kāṃcid anupriyām //

svayaṃvare kila prāptā tvam anena yaśasvinā

rāghaveṇeti me sīte kathā śrutim upāgatā //

tāṃ kathāṃ śrotum icchāmi vistareṇa ca maithili

yathānubhūtaṃ kārtsnyena tan me tvaṃ vaktum arhasi //

evam uktā tu sā sītā tāṃ tato dharmacāriṇīm

śrūyatām iti coktvā vai kathayāmāsa tāṃ kathām //

mithilādhipatir vīro janako nāma dharmavit

kṣatradharmaṇy abhirato nyāyataḥ śāsti medinīm //

tasya lāṅgalahastasya karṣataḥ kṣetramaṇḍalam

ahaṃ kilotthitā bhittvā jagatīṃ nṛpateḥ sutā //

sa māṃ dṛṣṭvā narapatir muṣṭivikṣepatatparaḥ

pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vismito janako 'bhavat //

anapatyena ca snehād aṅkam āropya ca svayam

mameyaṃ tanayety uktvā sneho mayi nipātitaḥ //

antarikṣe ca vāg uktā pratimāmānuṣī kila

evam etan narapate dharmeṇa tanayā tava //

tataḥ prahṛṣṭo dharmātmā pitā me mithilādhipaḥ

avāpto vipulām ṛddhiṃ mām avāpya narādhipaḥ //

dattā cāsmīṣṭavad devyai jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā

tayā saṃbhāvitā cāsmi snigdhayā mātṛsauhṛdāt //

patisaṃyogasulabhaṃ vayo dṛṣṭvā tu me pitā

cintām abhyagamad dīno vittanāśād ivādhanaḥ //

sadṛśāc cāpakṛṣṭāc ca loke kanyāpitā janāt

pradharṣaṇām avāpnoti śakreṇāpi samo bhuvi //

tāṃ dharṣaṇām adūrasthāṃ saṃdṛśyātmani pārthivaḥ

cintārṇavagataḥ pāraṃ nāsasādāplavo yathā //

ayonijāṃ hi māṃ jñātvā nādhyagacchat sa cintayan

sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca mahīpālaḥ patiṃ mama //

tasya buddhir iyaṃ jātā cintayānasya saṃtatam

svayaṃ varaṃ tanūjāyāḥ kariṣyāmīti dhīmataḥ //

mahāyajñe tadā tasya varuṇena mahātmanā

dattaṃ dhanurvaraṃ prītyā tūṇī cākṣayasāyakau //

asaṃcālyaṃ manuṣyaiś ca yatnenāpi ca gauravāt

tan na śaktā namayituṃ svapneṣv api narādhipāḥ //

tad dhanuḥ prāpya me pitrā vyāhṛtaṃ satyavādinā

samavāye narendrāṇāṃ pūrvam āmantrya pārthivān //

idaṃ ca dhanur udyamya sajyaṃ yaḥ kurute naraḥ

tasya me duhitā bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ //

tac ca dṛṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṃ gauravād girisaṃnibham

abhivādya nṛpā jagmur aśaktās tasya tolane //

sudīrghasya tu kālasya rāghavo 'yaṃ mahādyutiḥ

viśvāmitreṇa sahito yajñaṃ draṣṭuṃ samāgataḥ //

lakṣmaṇena saha bhrātrā rāmaḥ satyaparākramaḥ

viśvāmitras tu dharmātmā mama pitrā supūjitaḥ //

provāca pitaraṃ tatra bhrātarau rāmalakṣmaṇau

sutau daśarathasyemau dhanurdarśanakāṅkṣiṇau

ity uktas tena vipreṇa tad dhanuḥ samupānayat //

nimeṣāntaramātreṇa tad ānamya sa vīryavān

jyāṃ samāropya jhaṭiti pūrayāmāsa vīryavān //

tena pūrayatā vegān madhye bhagnaṃ dvidhā dhanuḥ

tasya śabdo 'bhavad bhīmaḥ patitasyāśaner iva //

tato 'haṃ tatra rāmāya pitrā satyābhisaṃdhinā

udyatā dātum udyamya jalabhājanam uttamam //

dīyamānāṃ na tu tadā pratijagrāha rāghavaḥ

avijñāya pituś chandam ayodhyādhipateḥ prabhoḥ //

tataḥ śvaśuram āmantrya vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam

mama pitrā ahaṃ dattā rāmāya viditātmane //

mama caivānujā sādhvī ūrmilā priyadarśanā

bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi dattā pitrā mama svayam //

evaṃ dattāsmi rāmāya tadā tasmin svayaṃvare

anuraktā ca dharmeṇa patiṃ vīryavatāṃ varam //

anasūyā tu dharmajñā śrutvā tāṃ mahatīṃ kathām

paryaṣvajata bāhubhyāṃ śirasy āghrāya maithilīm //

vyaktākṣarapadaṃ citraṃ bhāṣitaṃ madhuraṃ tvayā

yathā svayaṃvaraṃ vṛttaṃ tat sarvaṃ hi śrutaṃ mayā //

rame 'haṃ kathayā te tu dṛḍhaṃ madhurabhāṣiṇi

ravir astaṃ gataḥ śrīmān upohya rajanīṃ śivām //

divasaṃ pratikīrṇānām āhārārthaṃ patatriṇām

saṃdhyākāle nilīnānāṃ nidrārthaṃ śrūyate dhvaniḥ //

ete cāpy abhiṣekārdrā munayaḥ phalaśodhanāḥ

sahitā upavartante salilāplutavalkalāḥ //

ṛṣīṇām agnihotreṣu huteṣu vidhipurvakam

kapotāṅgāruṇo dhūmo dṛśyate pavanoddhataḥ //

alpaparṇā hi taravo ghanībhūtāḥ samantataḥ

viprakṛṣṭe 'pi ye deśe na prakāśanti vai diśaḥ //

rajanīcarasattvāni pracaranti samantataḥ

tapovanamṛgā hy ete veditīrtheṣu śerate //

sampravṛttā niśā sīte nakṣatrasamalaṃkṛtā

jyotsnāprāvaraṇaś candro dṛśyate 'bhyudito 'mbare //

gamyatām anujānāmi rāmasyānucarī bhava

kathayantyā hi madhuraṃ tvayāhaṃ paritoṣitā //

alaṃkuru ca tāvat tvaṃ pratyakṣaṃ mama maithili

prītiṃ janaya me vatsa divyālaṃkāraśobhinī //

sā tadā samalaṃkṛtya sītā surasutopamā

praṇamya śirasā tasyai rāmaṃ tv abhimukhī yayau //

tathā tu bhūṣitāṃ sītāṃ dadarśa vadatāṃ varaḥ

rāghavaḥ prītidānena tapasvinyā jaharṣa ca //

nyavedayat tataḥ sarvaṃ sītā rāmāya maithilī

prītidānaṃ tapasvinyā vasanābharaṇasrajām //

prahṛṣṭas tv abhavad rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ

maithilyāḥ satkriyāṃ dṛṣṭvā mānuṣeṣu sudurlabhām //

tatas tāṃ śarvarīṃ prītaḥ puṇyāṃ śaśinibhānanaḥ

arcitas tāpasaiḥ siddhair uvāsa raghunandanaḥ //

tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām abhiṣicya hutāgnikān

āpṛcchetāṃ naravyāghrau tāpasān vanagocarān //

tāv ūcus te vanacarās tāpasā dharmacāriṇaḥ

vanasya tasya saṃcāraṃ rākṣasaiḥ samabhiplutam //

eṣa panthā maharṣīṇāṃ phalāny āharatāṃ vane

anena tu vanaṃ durgaṃ gantuṃ rāghava te kṣamam //

itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir dvijaiḥ kṛtasvastyayanaḥ paraṃtapaḥ

vanaṃ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam //

praviśya tu mahāraṇyaṃ daṇḍakāraṇyam ātmavān

dadarśa rāmo durdharṣas tāpasāśramamaṇḍalam //

kuśacīraparikṣiptaṃ brāhmyā lakṣmyā samāvṛtam

yathā pradīptaṃ durdharṣaṃ gagane sūryamaṇḍalam //

śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ susaṃmṛṣṭājiraṃ sadā

pūjitaṃ copanṛttaṃ ca nityam apsarasāṃ gaṇaiḥ //

viśālair agniśaraṇaiḥ srugbhāṇḍair ajinaiḥ kuśaiḥ

samidbhis toyakalaśaiḥ phalamūlaiś ca śobhitam //

āraṇyaiś ca mahāvṛkṣaiḥ puṇyaiḥ svāduphalair vṛtam

balihomārcitaṃ puṇyaṃ brahmaghoṣanināditam //

puṣpair vanyaiḥ parikṣiptaṃ padminyā ca sapadmayā

phalamūlāśanair dāntaiś cīrakṛṣṇājināmbaraiḥ //

sūryavaiśvānarābhaiś ca purāṇair munibhir vṛtam

puṇyaiś ca niyatāhāraiḥ śobhitaṃ paramarṣibhiḥ //

tad brahmabhavanaprakhyaṃ brahmaghoṣanināditam

brahmavidbhir mahābhāgair brāhmaṇair upaśobhitam //

tad dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmāṃs tāpasāśramamaṇḍalam

abhyagacchan mahātejā vijyaṃ kṛtvā mahad dhanuḥ //

divyajñānopapannās te rāmaṃ dṛṣṭvā maharṣayaḥ

abhyagacchaṃs tadā prītā vaidehīṃ ca yaśasvinīm //

te taṃ somam ivodyantaṃ dṛṣṭvā vai dharmacāriṇaḥ

maṅgalāni prayuñjānāḥ pratyagṛhṇan dṛḍhavratāḥ //

rūpasaṃhananaṃ lakṣmīṃ saukumāryaṃ suveṣatām

dadṛśur vismitākārā rāmasya vanavāsinaḥ //

vaidehīṃ lakṣmaṇaṃ rāmaṃ netrair animiṣair iva

āścaryabhūtān dadṛśuḥ sarve te vanacāriṇaḥ //

atrainaṃ hi mahābhāgāḥ sarvabhūtahite ratāḥ

atithiṃ parṇaśālāyāṃ rāghavaṃ saṃnyaveśayan //

tato rāmasya satkṛtya vidhinā pāvakopamāḥ

ājahrus te mahābhāgāḥ salilaṃ dharmacāriṇaḥ //

mūlaṃ puṣpaṃ phalaṃ vanyam āśramaṃ ca mahātmanaḥ

nivedayitvā dharmajñās tataḥ prāñjalayo 'bruvan //

dharmapālo janasyāsya śaraṇyaś ca mahāyaśāḥ

pūjanīyaś ca mānyaś ca rājā daṇḍadharo guruḥ //

indrasyeva caturbhāgaḥ prajā rakṣati rāghava

rājā tasmād varān bhogān bhuṅkte lokanamaskṛtaḥ //

te vayaṃ bhavatā rakṣyā bhavadviṣayavāsinaḥ

nagarastho vanastho vā tvaṃ no rājā janeśvaraḥ //

nyastadaṇḍā vayaṃ rājañ jitakrodhā jitendriyāḥ

rakṣitavyās tvayā śaśvad garbhabhūtās tapodhanāḥ //

evam uktvā phalair mūlaiḥ puṣpair vanyaiś ca rāghavam

anyaiś ca vividhāhāraiḥ salakṣmaṇam apūjayan //

tathānye tāpasāḥ siddhā rāmaṃ vaiśvānaropamāḥ

nyāyavṛttā yathānyāyaṃ tarpayāmāsur īśvaram //

kṛtātithyo 'tha rāmas tu sūryasyodayanaṃ prati

āmantrya sa munīn sarvān vanam evānvagāhata //

nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ śārdūlavṛkasevitam

dhvastavṛkṣalatāgulmaṃ durdarśasalilāśayam //

niṣkūjanānāśakuni jhillikāgaṇanāditam

lakṣmaṇānugato rāmo vanamadhyaṃ dadarśa ha //

vanamadhye tu kākutsthas tasmin ghoramṛgāyute

dadarśa giriśṛṅgābhaṃ puruṣādaṃ mahāsvanam //

gabhīrākṣaṃ mahāvaktraṃ vikaṭaṃ viṣamodaram

bībhatsaṃ viṣamaṃ dīrghaṃ vikṛtaṃ ghoradarśanam //

vasānaṃ carma vaiyāghraṃ vasārdraṃ rudhirokṣitam

trāsanaṃ sarvabhūtānāṃ vyāditāsyam ivāntakam //

trīn siṃhāṃś caturo vyāghrān dvau vṛkau pṛṣatān daśa

saviṣāṇaṃ vasādigdhaṃ gajasya ca śiro mahat //

avasajyāyase śūle vinadantaṃ mahāsvanam

sa rāmaṃ lakṣmaṇaṃ caiva sītāṃ dṛṣṭvā ca maithilīm //

abhyadhāvat susaṃkruddhaḥ prajāḥ kāla ivāntakaḥ

sa kṛtvā bhairavaṃ nādaṃ cālayann iva medinīm //

aṅgenādāya vaidehīm apakramya tato 'bravīt

yuvāṃ jaṭācīradharau sabhāryau kṣīṇajīvitau //

praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ śaracāpāsidhāriṇau

kathaṃ tāpasayor vāṃ ca vāsaḥ pramadayā saha //

adharmacāriṇau pāpau kau yuvāṃ munidūṣakau

ahaṃ vanam idaṃ durgaṃ virādho nāma rākṣasaḥ //

carāmi sāyudho nityam ṛṣimāṃsāni bhakṣayan

iyaṃ nārī varārohā mama bhāryā bhaviṣyati

yuvayoḥ pāpayoś cāhaṃ pāsyāmi rudhiraṃ mṛdhe //

tasyaivaṃ bruvato dhṛṣṭaṃ virādhasya durātmanaḥ

śrutvā sagarvitaṃ vākyaṃ saṃbhrāntā janakātmajā

sītā prāvepatodvegāt pravāte kadalī yathā //

tāṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ sītāṃ virādhāṅkagatāṃ śubhām

abravīl lakṣmaṇaṃ vākyaṃ mukhena pariśuṣyatā //

paśya saumya narendrasya janakasyātmasambhavām

mama bhāryāṃ śubhācārāṃ virādhāṅke praveśitām

atyantasukhasaṃvṛddhāṃ rājaputrīṃ yaśasvinīm //

yad abhipretam asmāsu priyaṃ varavṛtaṃ ca yat

kaikeyyās tu susaṃvṛttaṃ kṣipram adyaiva lakṣmaṇa //

yā na tuṣyati rājyena putrārthe dīrghadarśinī

yayāhaṃ sarvabhūtānāṃ hitaḥ prasthāpito vanam

adyedānīṃ sakāmā sā yā mātā mama madhyamā //

parasparśāt tu vaidehyā na duḥkhataram asti me

pitur vināśāt saumitre svarājyaharaṇāt tathā //

iti bruvati kākutsthe bāṣpaśokapariplute

abravīl lakṣmaṇaḥ kruddho ruddho nāga iva śvasan //

anātha iva bhūtānāṃ nāthas tvaṃ vāsavopamaḥ

mayā preṣyeṇa kākutstha kimarthaṃ paritapyase //

śareṇa nihatasyādya mayā kruddhena rakṣasaḥ

virādhasya gatāsor hi mahī pāsyati śoṇitam //

rājyakāme mama krodho bharate yo babhūva ha

taṃ virādhe vimokṣyāmi vajrī vajram ivācale //

mama bhujabalavegavegitaḥ patatu śaro 'sya mahān mahorasi

vyapanayatu tanoś ca jīvitaṃ patatu tataś ca mahīṃ vighūrṇitaḥ //

athovāca punar vākyaṃ virādhaḥ pūrayan vanam

ātmānaṃ pṛcchate brūtaṃ kau yuvāṃ kva gamiṣyathaḥ //

tam uvāca tato rāmo rākṣasaṃ jvalitānanam

pṛcchantaṃ sumahātejā ikṣvākukulam ātmanaḥ //

kṣatriyau vṛttasampannau viddhi nau vanagocarau

tvāṃ tu veditum icchāvaḥ kas tvaṃ carasi daṇḍakān //

tam uvāca virādhas tu rāmaṃ satyaparākramam

hanta vakṣyāmi te rājan nibodha mama rāghava //

putraḥ kila jayasyāhaṃ mātā mama śatahradā

virādha iti mām āhuḥ pṛthivyāṃ sarvarākṣasāḥ //

tapasā cāpi me prāptā brahmaṇo hi prasādajā

śastreṇāvadhyatā loke 'cchedyābhedyatvam eva ca //

utsṛjya pramadām enām anapekṣau yathāgatam

tvaramāṇau pālayethāṃ na vāṃ jīvitam ādade //

taṃ rāmaḥ pratyuvācedaṃ kopasaṃraktalocanaḥ

rākṣasaṃ vikṛtākāraṃ virādhaṃ pāpacetasam //

kṣudra dhik tvāṃ tu hīnārthaṃ mṛtyum anveṣase dhruvam

raṇe samprāpsyase tiṣṭha na me jīvan gamiṣyasi //

tataḥ sajyaṃ dhanuḥ kṛtvā rāmaḥ suniśitāñ śarān

suśīghram abhisaṃdhāya rākṣasaṃ nijaghāna ha //

dhanuṣā jyāguṇavatā saptabāṇān mumoca ha

rukmapuṅkhān mahāvegān suparṇānilatulyagān //

te śarīraṃ virādhasya bhittvā barhiṇavāsasaḥ

nipetuḥ śoṇitādigdhā dharaṇyāṃ pāvakopamāḥ //

sa vinadya mahānādaṃ śūlaṃ śakradhvajopamam

pragṛhyāśobhata tadā vyāttānana ivāntakaḥ //

tac chūlaṃ vajrasaṃkāśaṃ gagane jvalanopamam

dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ //

tasya raudrasya saumitrir bāhuṃ savyaṃ babhañja ha

rāmas tu dakṣiṇaṃ bāhuṃ tarasā tasya rakṣasaḥ //

sa bhagnabāhuḥ saṃvigno nipapātāśu rākṣasaḥ

dharaṇyāṃ meghasaṃkāśo vajrabhinna ivācalaḥ

idaṃ provāca kākutsthaṃ virādhaḥ puruṣarṣabham //

kausalyā suprajās tāta rāmas tvaṃ vidito mayā

vaidehī ca mahābhāgā lakṣmaṇaś ca mahāyaśāḥ //

abhiśāpād ahaṃ ghorāṃ praviṣṭo rākṣasīṃ tanum

tumburur nāma gandharvaḥ śapto vaiśravaṇena hi //

prasādyamānaś ca mayā so 'bravīn māṃ mahāyaśāḥ

yadā dāśarathī rāmas tvāṃ vadhiṣyati saṃyuge //

tadā prakṛtim āpanno bhavān svargaṃ gamiṣyati

iti vaiśravaṇo rājā rambhāsaktam uvāca ha //

anupasthīyamāno māṃ saṃkruddho vyājahāra ha

tava prasādān mukto 'ham abhiśāpāt sudāruṇāt

bhavanaṃ svaṃ gamiṣyāmi svasti vo 'stu paraṃtapa //

ito vasati dharmātmā śarabhaṅgaḥ pratāpavān

adhyardhayojane tāta maharṣiḥ sūryasaṃnibhaḥ //

taṃ kṣipram abhigaccha tvaṃ sa te śreyo vidhāsyati

avaṭe cāpi māṃ rāma nikṣipya kuśalī vraja //

rakṣasāṃ gatasattvānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

avaṭe ye nidhīyante teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ //

evam uktvā tu kākutsthaṃ virādhaḥ śarapīḍitaḥ

babhūva svargasamprāpto nyastadeho mahābalaḥ //

taṃ muktakaṇṭham utkṣipya śaṅkukarṇaṃ mahāsvanam

virādhaṃ prākṣipac chvabhre nadantaṃ bhairavasvanam //

tatas tu tau kāñcanacitrakārmukau nihatya rakṣaḥ parigṛhya maithilīm

vijahratus tau muditau mahāvane divi sthitau candradivākarāv iva //

hatvā tu taṃ bhīmabalaṃ virādhaṃ rākṣasaṃ vane

tataḥ sītāṃ pariṣvajya samāśvāsya ca vīryavān

abravīl lakṣmaṇaṃ rāmo bhrātaraṃ dīptatejasam //

kaṣṭaṃ vanam idaṃ durgaṃ na ca smo vanagocarāḥ

abhigacchāmahe śīghraṃ śarabhaṅgaṃ tapodhanam //

āśramaṃ śarabhaṅgasya rāghavo 'bhijagāma ha //

tasya devaprabhāvasya tapasā bhāvitātmanaḥ

samīpe śarabhaṅgasya dadarśa mahad adbhutam //

vibhrājamānaṃ vapuṣā sūryavaiśvānaropamam

asaṃspṛśantaṃ vasudhāṃ dadarśa vibudheśvaram //

suprabhābharaṇaṃ devaṃ virajo'mbaradhāriṇam

tadvidhair eva bahubhiḥ pūjyamānaṃ mahātmabhiḥ //

haribhir vājibhir yuktam antarikṣagataṃ ratham

dadarśādūratas tasya taruṇādityasaṃnibham //

pāṇḍurābhraghanaprakhyaṃ candramaṇḍalasaṃnibham

apaśyad vimalaṃ chattraṃ citramālyopaśobhitam //

cāmaravyajane cāgrye rukmadaṇḍe mahādhane

gṛhīte vananārībhyāṃ dhūyamāne ca mūrdhani //

gandharvāmarasiddhāś ca bahavaḥ paramarṣayaḥ

antarikṣagataṃ devaṃ vāgbhir agryābhir īḍire //

dṛṣṭvā śatakratuṃ tatra rāmo lakṣmaṇam abravīt

ye hayāḥ puruhūtasya purā śakrasya naḥ śrutāḥ

antarikṣagatā divyās ta ime harayo dhruvam //

ime ca puruṣavyāghra ye tiṣṭhanty abhito ratham

śataṃ śataṃ kuṇḍalino yuvānaḥ khaḍgapāṇayaḥ //

urodeśeṣu sarveṣāṃ hārā jvalanasaṃnibhāḥ

rūpaṃ bibhrati saumitre pañcaviṃśativārṣikam //

etaddhi kila devānāṃ vayo bhavati nityadā

yatheme puruṣavyāghrā dṛśyante priyadarśanāḥ //

ihaiva saha vaidehyā muhūrtaṃ tiṣṭha lakṣmaṇa

yāvaj janāmy ahaṃ vyaktaṃ ka eṣa dyutimān rathe //

tam evam uktvā saumitrim ihaiva sthīyatām iti

abhicakrāma kākutsthaḥ śarabhaṅgāśramaṃ prati //

tataḥ samabhigacchantaṃ prekṣya rāmaṃ śacīpatiḥ

śarabhaṅgam anujñāpya vibudhān idam abravīt //

ihopayāty asau rāmo yāvan māṃ nābhibhāṣate

niṣṭhāṃ nayata tāvat tu tato māṃ draṣṭum arhati //

jitavantaṃ kṛtārthaṃ ca draṣṭāham acirād imam

karma hy anena kartavyaṃ mahad anyaiḥ suduṣkaram //

iti vajrī tam āmantrya mānayitvā ca tāpasam

rathena hariyuktena yayau divam ariṃdamaḥ //

prayāte tu sahasrākṣe rāghavaḥ saparicchadaḥ

agnihotram upāsīnaṃ śarabhaṅgam upāgamat //

tasya pādau ca saṃgṛhya rāmaḥ sītā ca lakṣmaṇaḥ

niṣedus tadanujñātā labdhavāsā nimantritāḥ //

tataḥ śakropayānaṃ tu paryapṛcchat sa rāghavaḥ

śarabhaṅgaś ca tat sarvaṃ rāghavāya nyavedayat //

mām eṣa varado rāma brahmalokaṃ ninīṣati

jitam ugreṇa tapasā duṣprāpam akṛtātmabhiḥ //

ahaṃ jñātvā naravyāghra vartamānam adūrataḥ

brahmalokaṃ na gacchāmi tvām adṛṣṭvā priyātithim //

samāgamya gamiṣyāmi tridivaṃ devasevitam

akṣayā naraśārdūla jitā lokā mayā śubhāḥ

brāhmyāś ca nākapṛṣṭhyāś ca pratigṛhṇīṣva māmakān //

evam ukto naravyāghraḥ sarvaśāstraviśāradaḥ

ṛṣiṇā śarabhaṅgena rāghavo vākyam abravīt //

aham evāhariṣyāmi sarvāṃl lokān mahāmune

āvāsaṃ tv aham icchāmi pradiṣṭam iha kānane //

rāghaveṇaivam uktas tu śakratulyabalena vai

śarabhaṅgo mahāprājñaḥ punar evābravīd vacaḥ //

sutīkṣṇam abhigaccha tvaṃ śucau deśe tapasvinam

ramaṇīye vanoddeśe sa te vāsaṃ vidhāsyati //

eṣa panthā naravyāghra muhūrtaṃ paśya tāta mām

yāvaj jahāmi gātrāṇi jīrṇāṃ tvacam ivoragaḥ //

tato 'gniṃ sa samādhāya hutvā cājyena mantravit

śarabhaṅgo mahātejāḥ praviveśa hutāśanam //

tasya romāṇi keśāṃś ca dadāhāgnir mahātmanaḥ

jīrṇāṃ tvacaṃ tathāsthīni yac ca māṃsaṃ ca śoṇitam //

sa ca pāvakasaṃkāśaḥ kumāraḥ samapadyata

utthāyāgnicayāt tasmāc charabhaṅgo vyarocata //

sa lokān āhitāgnīnām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām

devānāṃ ca vyatikramya brahmalokaṃ vyarohata //

sa puṇyakarmā bhuvane dvijarṣabhaḥ pitāmahaṃ sānucaraṃ dadarśa ha

pitāmahaś cāpi samīkṣya taṃ dvijaṃ nananda susvāgatam ity uvāca ha //

śarabhaṅge divaṃ prāpte munisaṃghāḥ samāgatāḥ

abhyagacchanta kākutsthaṃ rāmaṃ jvalitatejasam //

vaikhānasā vālakhilyāḥ samprakṣālā marīcipāḥ

aśmakuṭṭāś ca bahavaḥ pattrāhārāś ca tāpasāḥ //

dantolūkhalinaś caiva tathaivonmajjakāḥ pare

munayaḥ salilāhārā vāyubhakṣās tathāpare //

ākāśanilayāś caiva tathā sthaṇḍilaśāyinaḥ

tathordhvavāsino dāntās tathārdrapaṭavāsasaḥ //

sajapāś ca taponityās tathā pañcatapo'nvitāḥ

sarve brāhmyā śriyā juṣṭā dṛḍhayogasamāhitāḥ

śarabhaṅgāśrame rāmam abhijagmuś ca tāpasāḥ //

abhigamya ca dharmajñā rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam

ūcuḥ paramadharmajñam ṛṣisaṃghāḥ samāhitāḥ //

tvam ikṣvākukulasyāsya pṛthivyāś ca mahārathaḥ

pradhānaś cāsi nāthaś ca devānāṃ maghavān iva //

viśrutas triṣu lokeṣu yaśasā vikrameṇa ca

pitṛvratatvaṃ satyaṃ ca tvayi dharmaś ca puṣkalaḥ //

tvām āsādya mahātmānaṃ dharmajñaṃ dharmavatsalam

arthitvān nātha vakṣyāmas tac ca naḥ kṣantum arhasi //

adharmas tu mahāṃs tāta bhavet tasya mahīpateḥ

yo hared baliṣaḍbhāgaṃ na ca rakṣati putravat //

yuñjānaḥ svān iva prāṇān prāṇair iṣṭān sutān iva

nityayuktaḥ sadā rakṣan sarvān viṣayavāsinaḥ //

prāpnoti śāśvatīṃ rāma kīrtiṃ sa bahuvārṣikīm

brahmaṇaḥ sthānam āsādya tatra cāpi mahīyate //

yat karoti paraṃ dharmaṃ munir mūlaphalāśanaḥ

tatra rājñaś caturbhāgaḥ prajā dharmeṇa rakṣataḥ //

so 'yaṃ brāhmaṇabhūyiṣṭho vānaprasthagaṇo mahān

tvan nātho 'nāthavad rāma rākṣasair vadhyate bhṛśam //

ehi paśya śarīrāṇi munīnāṃ bhāvitātmanām

hatānāṃ rākṣasair ghorair bahūnāṃ bahudhā vane //

pampānadīnivāsānām anumandākinīm api

citrakūṭālayānāṃ ca kriyate kadanaṃ mahat //

evaṃ vayaṃ na mṛṣyāmo viprakāraṃ tapasvinām

kriyamāṇaṃ vane ghoraṃ rakṣobhir bhīmakarmabhiḥ //

tatas tvāṃ śaraṇārthaṃ ca śaraṇyaṃ samupasthitāḥ

paripālaya no rāma vadhyamānān niśācaraiḥ //

etac chrutvā tu kākutsthas tāpasānāṃ tapasvinām

idaṃ provāca dharmātmā sarvān eva tapasvinaḥ

naivam arhatha māṃ vaktum ājñāpyo 'haṃ tapasvinām //

bhavatām arthasiddhyartham āgato 'haṃ yadṛcchayā

tasya me 'yaṃ vane vāso bhaviṣyati mahāphalaḥ

tapasvināṃ raṇe śatrūn hantum icchāmi rākṣasān //

dattvā varaṃ cāpi tapodhanānāṃ dharme dhṛtātmā saha lakṣmaṇena

tapodhanaiś cāpi sabhājyavṛttaḥ sutīkṣṇam evābhijagāma vīraḥ //

rāmas tu sahito bhrātrā sītayā ca paraṃtapaḥ

sutīkṣṇasyāśramapadaṃ jagāma saha tair dvijaiḥ //

sa gatvā dūram adhvānaṃ nadīs tīrtvā bahūdakāḥ

dadarśa vipulaṃ śailaṃ mahāmegham ivonnatam //

tatas tad ikṣvākuvarau satataṃ vividhair drumaiḥ

kānanaṃ tau viviśatuḥ sītayā saha rāghavau //

praviṣṭas tu vanaṃ ghoraṃ bahupuṣpaphaladrumam

dadarśāśramam ekānte cīramālāpariṣkṛtam //

tatra tāpasam āsīnaṃ malapaṅkajaṭādharam

rāmaḥ sutīkṣṇaṃ vidhivat tapovṛddham abhāṣata //

rāmo 'ham asmi bhagavan bhavantaṃ draṣṭum āgataḥ

tan mābhivada dharmajña maharṣe satyavikrama //

sa nirīkṣya tato vīraṃ rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam

samāśliṣya ca bāhubhyām idaṃ vacanam abravīt //

svāgataṃ khalu te vīra rāma dharmabhṛtāṃ vara

āśramo 'yaṃ tvayākrāntaḥ sanātha iva sāmpratam //

pratīkṣamāṇas tvām eva nārohe 'haṃ mahāyaśaḥ

devalokam ito vīra dehaṃ tyaktvā mahītale //

citrakūṭam upādāya rājyabhraṣṭo 'si me śrutaḥ

ihopayātaḥ kākutstho devarājaḥ śatakratuḥ

sarvāṃl lokāñ jitān āha mama puṇyena karmaṇā //

teṣu devarṣijuṣṭeṣu jiteṣu tapasā mayā

matprasādāt sabhāryas tvaṃ viharasva salakṣmaṇaḥ //

tam ugratapasaṃ dīptaṃ maharṣiṃ satyavādinam

pratyuvācātmavān rāmo brahmāṇam iva vāsavaḥ //

aham evāhariṣyāmi svayaṃ lokān mahāmune

āvāsaṃ tv aham icchāmi pradiṣṭam iha kānane //

bhavān sarvatra kuśalaḥ sarvabhūtahite rataḥ

ākhyātaḥ śarabhaṅgena gautamena mahātmanā //

evam uktas tu rāmeṇa maharṣir lokaviśrutaḥ

abravīn madhuraṃ vākyaṃ harṣeṇa mahatāplutaḥ //

ayam evāśramo rāma guṇavān ramyatām iha

ṛṣisaṃghānucaritaḥ sadā mūlaphalair yutaḥ //

imam āśramam āgamya mṛgasaṃghā mahāyaśaḥ

aṭitvā pratigacchanti lobhayitvākutobhayāḥ //

tac chrutvā vacanaṃ tasya maharṣer lakṣmaṇāgrajaḥ

uvāca vacanaṃ dhīro vikṛṣya saśaraṃ dhanuḥ //

tān ahaṃ sumahābhāga mṛgasaṃghān samāgatān

hanyāṃ niśitadhāreṇa śareṇāśanivarcasā //

bhavāṃs tatrābhiṣajyeta kiṃ syāt kṛcchrataraṃ tataḥ

etasminn āśrame vāsaṃ ciraṃ tu na samarthaye //

tam evam uktvā varadaṃ rāmaḥ saṃdhyām upāgamat

anvāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ tatra vāsam akalpayat //

tataḥ śubhaṃ tāpasabhojyam annaṃ svayaṃ sutīkṣṇaḥ puruṣarṣabhābhyām

tābhyāṃ susatkṛtya dadau mahātmā saṃdhyānivṛttau rajanīṃ samīkṣya //

rāmas tu sahasaumitriḥ sutīkṣṇenābhipūjitaḥ

pariṇāmya niśāṃ tatra prabhāte pratyabudhyata //

utthāya tu yathākālaṃ rāghavaḥ saha sītayā

upāspṛśat suśītena jalenotpalagandhinā //

atha te 'gniṃ surāṃś caiva vaidehī rāmalakṣmaṇau

kālyaṃ vidhivad abhyarcya tapasviśaraṇe vane //

udayantaṃ dinakaraṃ dṛṣṭvā vigatakalmaṣāḥ

sutīkṣṇam abhigamyedaṃ ślakṣṇaṃ vacanam abruvan //

sukhoṣitāḥ sma bhagavaṃs tvayā pūjyena pūjitāḥ

āpṛcchāmaḥ prayāsyāmo munayas tvarayanti naḥ //

tvarāmahe vayaṃ draṣṭuṃ kṛtsnam āśramamaṇḍalam

ṛṣīṇāṃ puṇyaśīlānāṃ daṇḍakāraṇyavāsinām //

abhyanujñātum icchāmaḥ sahaibhir munipuṃgavaiḥ

dharmanityais tapodāntair viśikhair iva pāvakaiḥ //

aviṣahyātapo yāvat sūryo nātivirājate

amārgeṇāgatāṃ lakṣmīṃ prāpyevānvayavarjitaḥ //

tāvad icchāmahe gantum ity uktvā caraṇau muneḥ

vavande sahasaumitriḥ sītayā saha rāghavaḥ //

tau saṃspṛśantau caraṇāv utthāpya munipuṃgavaḥ

gāḍham āliṅgya sasneham idaṃ vacanam abravīt //

ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ rāma saumitriṇā saha

sītayā cānayā sārdhaṃ chāyayevānuvṛttayā //

paśyāśramapadaṃ ramyaṃ daṇḍakāraṇyavāsinām

eṣāṃ tapasvināṃ vīra tapasā bhāvitātmanām //

suprājyaphalamūlāni puṣpitāni vanāni ca

praśāntamṛgayūthāni śāntapakṣigaṇāni ca //

phullapaṅkajaṣaṇḍāni prasannasalilāni ca

kāraṇḍavavikīrṇāni taṭākāni sarāṃsi ca //

drakṣyase dṛṣṭiramyāṇi giriprasravaṇāni ca

ramaṇīyāny araṇyāni mayūrābhirutāni ca //

gamyatāṃ vatsa saumitre bhavān api ca gacchatu

āgantavyaṃ ca te dṛṣṭvā punar evāśramaṃ mama //

evam uktas tathety uktvā kākutsthaḥ sahalakṣmaṇaḥ

pradakṣiṇaṃ muniṃ kṛtvā prasthātum upacakrame //

tataḥ śubhatare tūṇī dhanuṣī cāyatekṣaṇā

dadau sītā tayor bhrātroḥ khaḍgau ca vimalau tataḥ //

ābadhya ca śubhe tūṇī cāpau cādāya sasvanau

niṣkrāntāv āśramād gantum ubhau tau rāmalakṣmaṇau //

sutīkṣṇenābhyanujñātaṃ prasthitaṃ raghunandanam

vaidehī snigdhayā vācā bhartāram idam abravīt //

ayaṃ dharmaḥ susūkṣmeṇa vidhinā prāpyate mahān

nivṛttena ca śakyo 'yaṃ vyasanāt kāmajād iha //

trīṇy eva vyasanāny atra kāmajāni bhavanty uta

mithyāvākyaṃ paramakaṃ tasmād gurutarāv ubhau

paradārābhigamanaṃ vinā vairaṃ ca raudratā //

mithyāvākyaṃ na te bhūtaṃ na bhaviṣyati rāghava

kuto 'bhilaṣaṇaṃ strīṇāṃ pareṣāṃ dharmanāśanam //

tac ca sarvaṃ mahābāho śakyaṃ voḍhuṃ jitendriyaiḥ

tava vaśyendriyatvaṃ ca jānāmi śubhadarśana //

tṛtīyaṃ yad idaṃ raudraṃ paraprāṇābhihiṃsanam

nirvairaṃ kriyate mohāt tac ca te samupasthitam //

pratijñātas tvayā vīra daṇḍakāraṇyavāsinām

ṛṣīṇāṃ rakṣaṇārthāya vadhaḥ saṃyati rakṣasām //

etannimittaṃ ca vanaṃ daṇḍakā iti viśrutam

prasthitas tvaṃ saha bhrātrā dhṛtabāṇaśarāsanaḥ //

tatas tvāṃ prasthitaṃ dṛṣṭvā mama cintākulaṃ manaḥ

tvadvṛttaṃ cintayantyā vai bhaven niḥśreyasaṃ hitam //

na hi me rocate vīra gamanaṃ daṇḍakān prati

kāraṇaṃ tatra vakṣyāmi vadantyāḥ śrūyatāṃ mama //

tvaṃ hi bāṇadhanuṣpāṇir bhrātrā saha vanaṃ gataḥ

dṛṣṭvā vanacarān sarvān kaccit kuryāḥ śaravyayam //

kṣatriyāṇām iha dhanur hutāśasyendhanāni ca

samīpataḥ sthitaṃ tejobalam ucchrayate bhṛśam //

purā kila mahābāho tapasvī satyavāk śuciḥ

kasmiṃścid abhavat puṇye vane ratamṛgadvije //

tasyaiva tapaso vighnaṃ kartum indraḥ śacīpatiḥ

khaḍgapāṇir athāgacchad āśramaṃ bhaṭarūpadhṛk //

tasmiṃs tadāśramapade nihitaḥ khaḍga uttamaḥ

sa nyāsavidhinā dattaḥ puṇye tapasi tiṣṭhataḥ //

sa tac chastram anuprāpya nyāsarakṣaṇatatparaḥ

vane tu vicaraty eva rakṣan pratyayam ātmanaḥ //

yatra gacchaty upādātuṃ mūlāni ca phalāni ca

na vinā yāti taṃ khaḍgaṃ nyāsarakṣaṇatatparaḥ //

nityaṃ śastraṃ parivahan krameṇa sa tapodhanaḥ

cakāra raudrīṃ svāṃ buddhiṃ tyaktvā tapasi niścayam //

tataḥ sa raudrābhirataḥ pramatto 'dharmakarṣitaḥ

tasya śastrasya saṃvāsāj jagāma narakaṃ muniḥ //

snehāc ca bahumānāc ca smāraye tvāṃ na śikṣaye

na kathaṃcana sā kāryā gṛhītadhanuṣā tvayā //

buddhir vairaṃ vinā hantuṃ rākṣasān daṇḍakāśritān

aparādhaṃ vinā hantuṃ lokān vīra na kāmaye //

kṣatriyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ vaneṣu niyatātmanām

dhanuṣā kāryam etāvad ārtānām abhirakṣaṇam //

kva ca śastraṃ kva ca vanaṃ kva ca kṣātraṃ tapaḥ kva ca

vyāviddham idam asmābhir deśadharmas tu pūjyatām //

tadārya kaluṣā buddhir jāyate śastrasevanāt

punar gatvā tv ayodhyāyāṃ kṣatradharmaṃ cariṣyasi //

akṣayā tu bhavet prītiḥ śvaśrūśvaśurayor mama

yadi rājyaṃ hi saṃnyasya bhaves tvaṃ nirato muniḥ //

dharmād arthaḥ prabhavati dharmāt prabhavate sukham

dharmeṇa labhate sarvaṃ dharmasāram idaṃ jagat //

ātmānaṃ niyamais tais taiḥ karṣayitvā prayatnataḥ

prāpyate nipuṇair dharmo na sukhāl labhyate sukham //

nityaṃ śucimatiḥ saumya cara dharmaṃ tapovane

sarvaṃ hi viditaṃ tubhyaṃ trailokyam api tattvataḥ //

strīcāpalād etad udāhṛtaṃ me dharmaṃ ca vaktuṃ tava kaḥ samarthaḥ

vicārya buddhyā tu sahānujena yad rocate tat kuru mācireṇa //

vākyam etat tu vaidehyā vyāhṛtaṃ bhartṛbhaktayā

śrutvā dharme sthito rāmaḥ pratyuvācātha maithilīm //

hitam uktaṃ tvayā devi snigdhayā sadṛśaṃ vacaḥ

kulaṃ vyapadiśantyā ca dharmajñe janakātmaje //

kiṃ tu vakṣyāmy ahaṃ devi tvayaivoktam idaṃ vacaḥ

kṣatriyair dhāryate cāpo nārtaśabdo bhaved iti //

te cārtā daṇḍakāraṇye munayaḥ saṃśitavratāḥ

māṃ sīte svayam āgamya śaraṇyāḥ śaraṇaṃ gatāḥ //

vasanto dharmaniratā vane mūlaphalāśanāḥ

na labhante sukhaṃ bhītā rākṣasaiḥ krūrakarmabhiḥ //

kāle kāle ca niratā niyamair vividhair vane

bhakṣyante rākṣasair bhīmair naramāṃsopajīvibhiḥ //

te bhakṣyamāṇā munayo daṇḍakāraṇyavāsinaḥ

asmān abhyavapadyeti mām ūcur dvijasattamāḥ //

mayā tu vacanaṃ śrutvā teṣām evaṃ mukhāc cyutam

kṛtvā caraṇaśuśrūṣāṃ vākyam etad udāhṛtam //

prasīdantu bhavanto me hrīr eṣā hi mamātulā

yadīdṛśair ahaṃ viprair upastheyair upasthitaḥ

kiṃ karomīti ca mayā vyāhṛtaṃ dvijasaṃnidhau //

sarvair eva samāgamya vāg iyaṃ samudāhṛtā

rākṣasair daṇḍakāraṇye bahubhiḥ kāmarūpibhiḥ

arditāḥ sma bhṛśaṃ rāma bhavān nas trātum arhati //

homakāle tu samprāpte parvakāleṣu cānagha

dharṣayanti sma durdharṣā rākṣasāḥ piśitāśanāḥ //

rākṣasair dharṣitānāṃ ca tāpasānāṃ tapasvinām

gatiṃ mṛgayamāṇānāṃ bhavān naḥ paramā gatiḥ //

kāmaṃ tapaḥprabhāvena śaktā hantuṃ niśācarān

cirārjitaṃ tu necchāmas tapaḥ khaṇḍayituṃ vayam //

bahuvighnaṃ taponityaṃ duścaraṃ caiva rāghava

tena śāpaṃ na muñcāmo bhakṣyamāṇāś ca rākṣasaiḥ //

tad ardyamānān rakṣobhir daṇḍakāraṇyavāsibhiḥ

rakṣa nas tvaṃ saha bhrātrā tvannāthā hi vayaṃ vane //

mayā caitad vacaḥ śrutvā kārtsnyena paripālanam

ṛṣīṇāṃ daṇḍakāraṇye saṃśrutaṃ janakātmaje //

saṃśrutya ca na śakṣyāmi jīvamānaḥ pratiśravam

munīnām anyathā kartuṃ satyam iṣṭaṃ hi me sadā //

apy ahaṃ jīvitaṃ jahyāṃ tvāṃ vā sīte salakṣmaṇām

na tu pratijñāṃ saṃśrutya brāhmaṇebhyo viśeṣataḥ //

tad avaśyaṃ mayā kāryam ṛṣīṇāṃ paripālanam

anuktenāpi vaidehi pratijñāya tu kiṃ punaḥ //

mama snehāc ca sauhārdād idam uktaṃ tvayā vacaḥ

parituṣṭo 'smy ahaṃ sīte na hy aniṣṭo 'nuśiṣyate

sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca kulasya tava śobhane //

ity evam uktvā vacanaṃ mahātmā sītāṃ priyāṃ maithilarājaputrīm

rāmo dhanuṣmān saha lakṣmaṇena jagāma ramyāṇi tapovanāni //

agrataḥ prayayau rāmaḥ sītā madhye sumadhyamā

pṛṣṭhatas tu dhanuṣpāṇir lakṣmaṇo 'nujagāma ha //

tau paśyamānau vividhāñ śailaprasthān vanāni ca

nadīś ca vividhā ramyā jagmatuḥ saha sītayā //

sārasāṃś cakravākāṃś ca nadīpulinacāriṇaḥ

sarāṃsi ca sapadmāni yutāni jalajaiḥ khagaiḥ //

yūthabaddhāṃś ca pṛṣatān madonmattān viṣāṇinaḥ

mahiṣāṃś ca varāhāṃś ca gajāṃś ca drumavairiṇaḥ //

te gatvā dūram adhvānaṃ lambamāne divākare

dadṛśuḥ sahitā ramyaṃ taṭākaṃ yojanāyatam //

padmapuṣkarasambādhaṃ gajayūthair alaṃkṛtam

sārasair haṃsakādambaiḥ saṃkulaṃ jalacāribhiḥ //

prasannasalile ramye tasmin sarasi śuśruve

gītavāditranirghoṣo na tu kaścana dṛśyate //

tataḥ kautūhalād rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ

muniṃ dharmabhṛtaṃ nāma praṣṭuṃ samupacakrame //

idam atyadbhutaṃ śrutvā sarveṣāṃ no mahāmune

kautūhalaṃ mahaj jātaṃ kim idaṃ sādhu kathyatām //

tenaivam ukto dharmātmā rāghaveṇa munis tadā

prabhāvaṃ sarasaḥ kṛtsnam ākhyātum upacakrame //

idaṃ pañcāpsaro nāma taṭākaṃ sārvakālikam

nirmitaṃ tapasā rāma muninā māṇḍakarṇinā //

sa hi tepe tapas tīvraṃ māṇḍakarṇir mahāmuniḥ

daśavarṣasahasrāṇi vāyubhakṣo jalāśrayaḥ //

tataḥ pravyathitāḥ sarve devāḥ sāgnipurogamāḥ

abruvan vacanaṃ sarve parasparasamāgatāḥ

asmākaṃ kasyacit sthānam eṣa prārthayate muniḥ //

tataḥ kartuṃ tapovighnaṃ sarvair devair niyojitāḥ

pradhānāpsarasaḥ pañcavidyuccalitavarcasaḥ //

apsarobhis tatas tābhir munir dṛṣṭaparāvaraḥ

nīto madanavaśyatvaṃ surāṇāṃ kāryasiddhaye //

tāś caivāpsarasaḥ pañca muneḥ patnītvam āgatāḥ

taṭāke nirmitaṃ tāsām asminn antarhitaṃ gṛham //

tatraivāpsarasaḥ pañca nivasantyo yathāsukham

ramayanti tapoyogān muniṃ yauvanam āsthitam //

tāsāṃ saṃkrīḍamānānām eṣa vāditraniḥsvanaḥ

śrūyate bhūṣaṇonmiśro gītaśabdo manoharaḥ //

āścaryam iti tasyaitad vacanaṃ bhāvitātmanaḥ

rāghavaḥ pratijagrāha saha bhrātrā mahāyaśāḥ //

evaṃ kathayamānasya dadarśāśramamaṇḍalam

kuśacīraparikṣiptaṃ nānāvṛkṣasamāvṛtam //

praviśya saha vaidehyā lakṣmaṇena ca rāghavaḥ

tadā tasmin sa kākutsthaḥ śrīmaty āśramamaṇḍale //

uṣitvā susukhaṃ tatra pūjyamāno maharṣibhiḥ

jagāma cāśramāṃs teṣāṃ paryāyeṇa tapasvinām //

yeṣām uṣitavān pūrvaṃ sakāśe sa mahāstravit

kvacit paridaśān māsān ekaṃ saṃvatsaraṃ kvacit //

kvacic ca caturo māsān pañcaṣaṭ cāparān kvacit

aparatrādhikān māsān adhyardham adhikaṃ kvacit //

trīn māsān aṣṭamāsāṃś ca rāghavo nyavasat sukham

tathā saṃvasatas tasya munīnām āśrameṣu vai

ramataś cānukūlyena yayuḥ saṃvatsarā daśa //

parisṛtya ca dharmajño rāghavaḥ saha sītayā

sutīkṣṇasyāśramaṃ śrīmān punar evājagāma ha //

sa tam āśramam āgamya munibhiḥ pratipūjitaḥ

tatrāpi nyavasad rāmaḥ kaṃcit kālam ariṃdamaḥ //

athāśramastho vinayāt kadācit taṃ mahāmunim

upāsīnaḥ sa kākutsthaḥ sutīkṣṇam idam abravīt //

asminn araṇye bhagavann agastyo munisattamaḥ

vasatīti mayā nityaṃ kathāḥ kathayatāṃ śrutam //

na tu jānāmi taṃ deśaṃ vanasyāsya mahattayā

kutrāśramapadaṃ puṇyaṃ maharṣes tasya dhīmataḥ //

prasādāt tatra bhavataḥ sānujaḥ saha sītayā

agastyam abhigaccheyam abhivādayituṃ munim //

manoratho mahān eṣa hṛdi samparivartate

yad ahaṃ taṃ munivaraṃ śuśrūṣeyam api svayam //

iti rāmasya sa muniḥ śrutvā dharmātmano vacaḥ

sutīkṣṇaḥ pratyuvācedaṃ prīto daśarathātmajam //

aham apy etad eva tvāṃ vaktukāmaḥ salakṣmaṇam

agastyam abhigaccheti sītayā saha rāghava //

diṣṭyā tv idānīm arthe 'smin svayam eva bravīṣi mām

aham ākhyāsi te vatsa yatrāgastyo mahāmuniḥ //

yojanāny āśramāt tāta yāhi catvāri vai tataḥ

dakṣiṇena mahāñ śrīmān agastyabhrātur āśramaḥ //

sthalaprāye vanoddeśe pippalīvanaśobhite

bahupuṣpaphale ramye nānāśakuninādite //

padminyo vividhās tatra prasannasalilāḥ śivāḥ

haṃsakāraṇḍavākīrṇāś cakravākopaśobhitāḥ //

tatraikāṃ rajanīm uṣya prabhāte rāma gamyatām

dakṣiṇāṃ diśam āsthāya vanakhaṇḍasya pārśvataḥ //

tatrāgastyāśramapadaṃ gatvā yojanam antaram

ramaṇīye vanoddeśe bahupādapasaṃvṛte

raṃsyate tatra vaidehī lakṣmaṇaś ca tvayā saha //

sa hi ramyo vanoddeśo bahupādapasaṃkulaḥ

yadi buddhiḥ kṛtā draṣṭum agastyaṃ taṃ mahāmunim

adyaiva gamane buddhiṃ rocayasva mahāyaśaḥ //

iti rāmo muneḥ śrutvā saha bhrātrābhivādya ca

pratasthe 'gastyam uddiśya sānujaḥ saha sītayā //

paśyan vanāni citrāṇi parvatāṃś cābhrasaṃnibhān

sarāṃsi saritaś caiva pathi mārgavaśānugāḥ //

sutīkṣṇenopadiṣṭena gatvā tena pathā sukham

idaṃ paramasaṃhṛṣṭo vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt //

etad evāśramapadaṃ nūnaṃ tasya mahātmanaḥ

agastyasya muner bhrātur dṛśyate puṇyakarmaṇaḥ //

yathā hīme vanasyāsya jñātāḥ pathi sahasraśaḥ

saṃnatāḥ phalabhāreṇa puṣpabhāreṇa ca drumāḥ //

pippalīnāṃ ca pakvānāṃ vanād asmād upāgataḥ

gandho 'yaṃ pavanotkṣiptaḥ sahasā kaṭukodayaḥ //

tatra tatra ca dṛśyante saṃkṣiptāḥ kāṣṭhasaṃcayāḥ

lūnāś ca pathi dṛśyante darbhā vaiḍūryavarcasaḥ //

etac ca vanamadhyasthaṃ kṛṣṇābhraśikharopamam

pāvakasyāśramasthasya dhūmāgraṃ sampradṛśyate //

vivikteṣu ca tīrtheṣu kṛtasnānā dvijātayaḥ

puṣpopahāraṃ kurvanti kusumaiḥ svayam ārjitaiḥ //

tat sutīkṣṇasya vacanaṃ yathā saumya mayā śrutam

agastyasyāśramo bhrātur nūnam eṣa bhaviṣyati //

nigṛhya tarasā mṛtyuṃ lokānāṃ hitakāmyayā

yasya bhrātrā kṛteyaṃ dik śaraṇyā puṇyakarmaṇā //

ihaikadā kila krūro vātāpir api celvalaḥ

bhrātarau sahitāv āstāṃ brāhmaṇaghnau mahāsurau //

dhārayan brāhmaṇaṃ rūpam ilvalaḥ saṃskṛtaṃ vadan

āmantrayati viprān sa śrāddham uddiśya nirghṛṇaḥ //

bhrātaraṃ saṃskṛtaṃ bhrātā tatas taṃ meṣarūpiṇam

tān dvijān bhojayāmāsa śrāddhadṛṣṭena karmaṇā //

tato bhuktavatāṃ teṣāṃ viprāṇām ilvalo 'bravīt

vātāpe niṣkramasveti svareṇa mahatā vadan //

tato bhrātur vacaḥ śrutvā vātāpir meṣavan nadan

bhittvā bhittvā śarīrāṇi brāhmaṇānāṃ viniṣpatat //

brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi tair evaṃ kāmarūpibhiḥ

vināśitāni saṃhatya nityaśaḥ piśitāśanaiḥ //

agastyena tadā devaiḥ prārthitena maharṣiṇā

anubhūya kila śrāddhe bhakṣitaḥ sa mahāsuraḥ //

tataḥ sampannam ity uktvā dattvā hastāvasecanam

bhrātaraṃ niṣkramasveti ilvalaḥ so 'bhyabhāṣata //

taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu bhrātaraṃ vipraghātinam

abravīt prahasan dhīmān agastyo munisattamaḥ //

kuto niṣkramituṃ śaktir mayā jīrṇasya rakṣasaḥ

bhrātus te meṣarūpasya gatasya yamasādanam //

atha tasya vacaḥ śrutvā bhrātur nidhanasaṃśritam

pradharṣayitum ārebhe muniṃ krodhān niśācaraḥ //

so 'bhyadravad dvijendraṃ taṃ muninā dīptatejasā

cakṣuṣānalakalpena nirdagdho nidhanaṃ gataḥ //

tasyāyam āśramo bhrātus taṭākavanaśobhitaḥ

viprānukampayā yena karmedaṃ duṣkaraṃ kṛtam //

evaṃ kathayamānasya tasya saumitriṇā saha

rāmasyāstaṃ gataḥ sūryaḥ saṃdhyākālo 'bhyavartata //

upāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ saha bhrātrā yathāvidhi

praviveśāśramapadaṃ tam ṛṣiṃ cābhyavādayan //

samyak pratigṛhītas tu muninā tena rāghavaḥ

nyavasat tāṃ niśām ekāṃ prāśya mūlaphalāni ca //

tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ vimale sūryamaṇḍale

bhrātaraṃ tam agastyasya āmantrayata rāghavaḥ //

abhivādaye tvā bhagavan sukham adhyuṣito niśām

āmantraye tvāṃ gacchāmi guruṃ te draṣṭum agrajam //

gamyatām iti tenokto jagāma raghunandanaḥ

yathoddiṣṭena mārgeṇa vanaṃ tac cāvalokayan //

nīvārān panasāṃs tālāṃs timiśān vañjulān dhavān

ciribilvān madhūkāṃś ca bilvān api ca tindukān //

puṣpitān puṣpitāgrābhir latābhir anuveṣṭitān

dadarśa rāmaḥ śataśas tatra kāntārapādapān //

hastihastair vimṛditān vānarair upaśobhitān

mattaiḥ śakunisaṃghaiś ca śataśaḥ pratināditān //

tato 'bravīt samīpasthaṃ rāmo rājīvalocanaḥ

pṛṣṭhato 'nugataṃ vīraṃ lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam //

snigdhapattrā yathā vṛkṣā yathā kṣāntā mṛgadvijāḥ

āśramo nātidūrastho maharṣer bhāvitātmanaḥ //

agastya iti vikhyāto loke svenaiva karmaṇā

āśramo dṛśyate tasya pariśrāntaśramāpahaḥ //

prājyadhūmākulavanaś cīramālāpariṣkṛtaḥ

praśāntamṛgayūthaś ca nānāśakunināditaḥ //

nigṛhya tarasā mṛtyuṃ lokānāṃ hitakāmyayā

dakṣiṇā dik kṛtā yena śaraṇyā puṇyakarmaṇā //

tasyedam āśramapadaṃ prabhāvād yasya rākṣasaiḥ

dig iyaṃ dakṣiṇā trāsād dṛśyate nopabhujyate //

yadāprabhṛti cākrāntā dig iyaṃ puṇyakarmaṇā

tadā prabhṛti nirvairāḥ praśāntā rajanīcarāḥ //

nāmnā ceyaṃ bhagavato dakṣiṇā dik pradakṣiṇā

prathitā triṣu lokeṣu durdharṣā krūrakarmabhiḥ //

mārgaṃ niroddhuṃ satataṃ bhāskarasyācalottamaḥ

saṃdeśaṃ pālayaṃs tasya vindhyaḥ śailo na vardhate //

ayaṃ dīrghāyuṣas tasya loke viśrutakarmaṇaḥ

agastyasyāśramaḥ śrīmān vinītamṛgasevitaḥ //

eṣa lokārcitaḥ sādhur hite nityaṃ rataḥ satām

asmān adhigatān eṣa śreyasā yojayiṣyati //

ārādhayiṣyāmy atrāham agastyaṃ taṃ mahāmunim

śeṣaṃ ca vanavāsasya saumya vatsyāmy ahaṃ prabho //

atra devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ

agastyaṃ niyatāhāraṃ satataṃ paryupāsate //

nātra jīven mṛṣāvādī krūro vā yadi vā śaṭhaḥ

nṛśaṃsaḥ kāmavṛtto vā munir eṣa tathāvidhaḥ //

atra devāś ca yakṣāś ca nāgāś ca patagaiḥ saha

vasanti niyatāhārā dharmam ārādhayiṣṇavaḥ //

atra siddhā mahātmāno vimānaiḥ sūryasaṃnibhaiḥ

tyaktvā dehān navair dehaiḥ svaryātāḥ paramarṣayaḥ //

yakṣatvam amaratvaṃ ca rājyāni vividhāni ca

atra devāḥ prayacchanti bhūtair ārādhitāḥ śubhaiḥ //

āgatāḥ smāśramapadaṃ saumitre praviśāgrataḥ

nivedayeha māṃ prāptam ṛṣaye saha sītayā //

sa praviśyāśramapadaṃ lakṣmaṇo rāghavānujaḥ

agastyaśiṣyam āsādya vākyam etad uvāca ha //

rājā daśaratho nāma jyeṣṭhas tasya suto balī

rāmaḥ prāpto muniṃ draṣṭuṃ bhāryayā saha sītayā //

lakṣmaṇo nāma tasyāhaṃ bhrātā tv avarajo hitaḥ

anukūlaś ca bhaktaś ca yadi te śrotram āgataḥ //

te vayaṃ vanam atyugraṃ praviṣṭāḥ pitṛśāsanāt

draṣṭum icchāmahe sarve bhagavantaṃ nivedyatām //

tasya tadvacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya tapodhanaḥ

tathety uktvāgniśaraṇaṃ praviveśa niveditum //

sa praviśya muniśreṣṭhaṃ tapasā duṣpradharṣaṇam

kṛtāñjalir uvācedaṃ rāmāgamanam añjasā //

putrau daśarathasyemau rāmo lakṣmaṇa eva ca

praviṣṭāv āśramapadaṃ sītayā saha bhāryayā //

draṣṭuṃ bhavantam āyātau śuśrūṣārtham ariṃdamau

yad atrānantaraṃ tattvam ājñāpayitum arhasi //

tataḥ śiṣyād upaśrutya prāptaṃ rāmaṃ salakṣmaṇam

vaidehīṃ ca mahābhāgām idaṃ vacanam abravīt //

diṣṭyā rāmaś cirasyādya draṣṭuṃ māṃ samupāgataḥ

manasā kāṅkṣitaṃ hy asya mayāpy āgamanaṃ prati //

gamyatāṃ satkṛto rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ

praveśyatāṃ samīpaṃ me kiṃ cāsau na praveśitaḥ //

evam uktas tu muninā dharmajñena mahātmanā

abhivādyābravīc chiṣyas tatheti niyatāñjaliḥ //

tato niṣkramya saṃbhrāntaḥ śiṣyo lakṣmaṇam abravīt

kvāsau rāmo muniṃ draṣṭum etu praviśatu svayam //

tato gatvāśramapadaṃ śiṣyeṇa sahalakṣmaṇaḥ

darśayāmāsa kākutsthaṃ sītāṃ ca janakātmajām //

taṃ śiṣyaḥ praśritaṃ vākyam agastyavacanaṃ bruvan

prāveśayad yathānyāyaṃ satkārārthaṃ susatkṛtam //

praviveśa tato rāmaḥ sītayā sahalakṣmaṇaḥ

praśāntahariṇākīrṇam āśramaṃ hy avalokayan //

sa tatra brahmaṇaḥ sthānam agneḥ sthānaṃ tathaiva ca

viṣṇoḥ sthānaṃ mahendrasya sthānaṃ caiva vivasvataḥ //

somasthānaṃ bhagasthānaṃ sthānaṃ kauberam eva ca

dhātur vidhātuḥ sthānaṃ ca vāyoḥ sthānaṃ tathaiva ca //

tataḥ śiṣyaiḥ parivṛto munir apy abhiniṣpatat

taṃ dadarśāgrato rāmo munīnāṃ dīptatejasam

abravīd vacanaṃ vīro lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam //

eṣa lakṣmaṇa niṣkrāmaty agastyo bhagavān ṛṣiḥ

audāryeṇāvagacchāmi nidhānaṃ tapasām imam //

evam uktvā mahābāhur agastyaṃ sūryavarcasam

jagrāha paramaprītas tasya pādau paraṃtapaḥ //

abhivādya tu dharmātmā tasthau rāmaḥ kṛtāñjaliḥ

sītayā saha vaidehyā tadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ //

pratigṛhya ca kākutstham arcayitvāsanodakaiḥ

kuśalapraśnam uktvā ca āsyatām iti so 'bravīt //

agniṃ hutvā pradāyārghyam atithiṃ pratipūjya ca

vānaprasthena dharmeṇa sa teṣāṃ bhojanaṃ dadau //

prathamaṃ copaviśyātha dharmajño munipuṃgavaḥ

uvāca rāmam āsīnaṃ prāñjaliṃ dharmakovidam //

anyathā khalu kākutstha tapasvī samudācaran

duḥsākṣīva pare loke svāni māṃsāni bhakṣayet //

rājā sarvasya lokasya dharmacārī mahārathaḥ

pūjanīyaś ca mānyaś ca bhavān prāptaḥ priyātithiḥ //

evam uktvā phalair mūlaiḥ puṣpaiś cānyaiś ca rāghavam

pūjayitvā yathākāmaṃ punar eva tato 'bravīt //

idaṃ divyaṃ mahac cāpaṃ hemavajravibhūṣitam

vaiṣṇavaṃ puruṣavyāghra nirmitaṃ viśvakarmaṇā //

amoghaḥ sūryasaṃkāśo brahmadattaḥ śarottamaḥ

datto mama mahendreṇa tūṇī cākṣayasāyakau //

sampūrṇau niśitair bāṇair jvaladbhir iva pāvakaiḥ

mahārajatakośo 'yam asir hemavibhūṣitaḥ //

anena dhanuṣā rāma hatvā saṃkhye mahāsurān

ājahāra śriyaṃ dīptāṃ purā viṣṇur divaukasām //

tad dhanus tau ca tūṇīrau śaraṃ khaḍgaṃ ca mānada

jayāya pratigṛhṇīṣva vajraṃ vajradharo yathā //

evam uktvā mahātejāḥ samastaṃ tad varāyudham

dattvā rāmāya bhagavān agastyaḥ punar abravīt //

rāma prīto 'smi bhadraṃ te parituṣṭo 'smi lakṣmaṇa

abhivādayituṃ yan māṃ prāptau sthaḥ saha sītayā //

adhvaśrameṇa vāṃ khedo bādhate pracuraśramaḥ

vyaktam utkaṇṭhate cāpi maithilī janakātmajā //

eṣā hi sukumārī ca duḥkhaiś ca na vimānitā

prājyadoṣaṃ vanaṃ prāptā bhartṛsnehapracoditā //

yathaiṣā ramate rāma iha sītā tathā kuru

duṣkaraṃ kṛtavaty eṣā vane tvām anugacchatī //

eṣā hi prakṛtiḥ strīṇām āsṛṣṭe raghunandana

samastham anurajyante viṣamasthaṃ tyajanti ca //

śatahradānāṃ lolatvaṃ śastrāṇāṃ tīkṣṇatāṃ tathā

garuḍānilayoḥ śaighryam anugacchanti yoṣitaḥ //

iyaṃ tu bhavato bhāryā doṣair etair vivarjitā

ślāghyā ca vyapadeśyā ca yathā devī hy arundhatī //

alaṃkṛto 'yaṃ deśaś ca yatra saumitriṇā saha

vaidehyā cānayā rāma vatsyasi tvam ariṃdama //

evam uktas tu muninā rāghavaḥ saṃyatāñjaliḥ

uvāca praśritaṃ vākyam ṛṣiṃ dīptam ivānalam //

dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me munipuṃgavaḥ

guṇaiḥ sabhrātṛbhāryasya varadaḥ parituṣyati //

kiṃ tu vyādiśa me deśaṃ sodakaṃ bahukānanam

yatrāśramapadaṃ kṛtvā vaseyaṃ nirataḥ sukham //

tato 'bravīn muniśreṣṭhaḥ śrutvā rāmasya bhāṣitam

dhyātvā muhūrtaṃ dharmātmā dhīro dhīrataraṃ vacaḥ //

ito dviyojane tāta bahumūlaphalodakaḥ

deśo bahumṛgaḥ śrīmān pañcavaṭy abhiviśrutaḥ //

tatra gatvāśramapadaṃ kṛtvā saumitriṇā saha

ramasva tvaṃ pitur vākyaṃ yathoktam anupālayan //

vidito hy eṣa vṛttānto mama sarvas tavānagha

tapasaś ca prabhāvena snehād daśarathasya ca //

hṛdayasthaś ca te chando vijñātas tapasā mayā

iha vāsaṃ pratijñāya mayā saha tapovane //

ataś ca tvām ahaṃ brūmi gaccha pañcavaṭīm iti

sa hi ramyo vanoddeśo maithilī tatra raṃsyate //

sa deśaḥ ślāghanīyaś ca nātidūre ca rāghava

godāvaryāḥ samīpe ca maithilī tatra raṃsyate //

prājyamūlaphalaiś caiva nānādvijagaṇair yutaḥ

viviktaś ca mahābāho puṇyo ramyas tathaiva ca //

bhavān api sadāraś ca śaktaś ca parirakṣaṇe

api cātra vasan rāmas tāpasān pālayiṣyasi //

etad ālakṣyate vīra madhūkānāṃ mahad vanam

uttareṇāsya gantavyaṃ nyagrodham abhigacchatā //

tataḥ sthalam upāruhya parvatasyāvidūrataḥ

khyātaḥ pañcavaṭīty eva nityapuṣpitakānanaḥ //

agastyenaivam uktas tu rāmaḥ saumitriṇā saha

satkṛtyāmantrayāmāsa tam ṛṣiṃ satyavādinam //

tau tu tenābhyanujñātau kṛtapādābhivandanau

tadāśramāt pañcavaṭīṃ jagmatuḥ saha sītayā //

gṛhītacāpau tu narādhipātmajau viṣaktatūṇī samareṣv akātarau

yathopadiṣṭena pathā maharṣiṇā prajagmatuḥ pañcavaṭīṃ samāhitau //

atha pañcavaṭīṃ gacchann antarā raghunandanaḥ

āsasāda mahākāyaṃ gṛdhraṃ bhīmaparākramam //

taṃ dṛṣṭvā tau mahābhāgau vanasthaṃ rāmalakṣmaṇau

menāte rākṣasaṃ pakṣiṃ bruvāṇau ko bhavān iti //

sa tau madhurayā vācā saumyayā prīṇayann iva

uvāca vatsa māṃ viddhi vayasyaṃ pitur ātmanaḥ //

sa taṃ pitṛsakhaṃ buddhvā pūjayāmāsa rāghavaḥ

sa tasya kulam avyagram atha papraccha nāma ca //

rāmasya vacanaṃ śrutvā kulam ātmānam eva ca

ācacakṣe dvijas tasmai sarvabhūtasamudbhavam //

pūrvakāle mahābāho ye prajāpatayo 'bhavan

tān me nigadataḥ sarvān āditaḥ śṛṇu rāghava //

kardamaḥ prathamas teṣāṃ vikṛtas tadanantaram

śeṣaś ca saṃśrayaś caiva bahuputraś ca vīryavān //

sthāṇur marīcir atriś ca kratuś caiva mahābalaḥ

pulastyaś cāṅgirāś caiva pracetāḥ pulahas tathā //

dakṣo vivasvān aparo 'riṣṭanemiś ca rāghava

kaśyapaś ca mahātejās teṣām āsīc ca paścimaḥ //

prajāpates tu dakṣasya babhūvur iti naḥ śrutam

ṣaṣṭir duhitaro rāma yaśasvinyo mahāyaśaḥ //

kaśyapaḥ pratijagrāha tāsām aṣṭau sumadhyamāḥ

aditiṃ ca ditiṃ caiva danum api ca kālakām //

tāmrāṃ krodhavaśāṃ caiva manuṃ cāpy analām api

tās tu kanyās tataḥ prītaḥ kaśyapaḥ punar abravīt //

putrāṃs trailokyabhartṝn vai janayiṣyatha matsamān

aditis tanmanā rāma ditiś ca danur eva ca //

kālakā ca mahābāho śeṣās tv amanaso 'bhavan

adityāṃ jajñire devās trayastriṃśad ariṃdama //

ādityā vasavo rudrā aśvinau ca paraṃtapa

ditis tv ajanayat putrān daityāṃs tāta yaśasvinaḥ //

teṣām iyaṃ vasumatī purāsīt savanārṇavā

danus tv ajanayat putram aśvagrīvam ariṃdama //

narakaṃ kālakaṃ caiva kālakāpi vyajāyata

krauñcīṃ bhāsīṃ tathā śyenīṃ dhṛtarāṣṭrīṃ tathā śukīm //

tāmrāpi suṣuve kanyāḥ pañcaitā lokaviśrutāḥ

ulūkāñ janayat krauñcī bhāsī bhāsān vyajāyata //

śyenī śyenāṃś ca gṛdhrāṃś ca vyajāyata sutejasaḥ

dhṛtarāṣṭrī tu haṃsāṃś ca kalahaṃsāṃś ca sarvaśaḥ //

cakravākāṃś ca bhadraṃ te vijajñe sāpi bhāminī

śukī natāṃ vijajñe tu natāyā vinatā sutā //

daśa krodhavaśā rāma vijajñe 'py ātmasambhavāḥ

mṛgīṃ ca mṛgamandāṃ ca harīṃ bhadramadām api //

mātaṃgīm atha śārdūlīṃ śvetāṃ ca surabhīṃ tathā

sarvalakṣaṇasampannāṃ surasāṃ kadrukām api //

apatyaṃ tu mṛgāḥ sarve mṛgyā naravarottama

ṛkṣāś ca mṛgamandāyāḥ sṛmarāś camarās tathā //

tatas tv irāvatīṃ nāma jajñe bhadramadā sutām

tasyās tv airāvataḥ putro lokanātho mahāgajaḥ //

haryāś ca harayo 'patyaṃ vānarāś ca tapasvinaḥ

golāṅgūlāṃś ca śārdūlī vyāghrāṃś cājanayat sutān //

mātaṃgyās tv atha mātaṃgā apatyaṃ manujarṣabha

diśāgajaṃ tu śvetākṣaṃ śvetā vyajanayat sutam //

tato duhitarau rāma surabhir devy ajāyata

rohiṇīṃ nāma bhadraṃ te gandharvīṃ ca yaśasvinīm //

rohiṇy ajanayad gā vai gandharvī vājinaḥ sutān

surasājanayan nāgān rāma kadrūś ca pannagān //

manur manuṣyāñ janayat kaśyapasya mahātmanaḥ

brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ śūdrāṃś ca manujarṣabha //

mukhato brāhmaṇā jātā urasaḥ kṣatriyās tathā

ūrubhyāṃ jajñire vaiśyāḥ padbhyāṃ śūdrā iti śrutiḥ //

sarvān puṇyaphalān vṛkṣān analāpi vyajāyata

vinatā ca śukī pautrī kadrūś ca surasā svasā //

kadrūr nāgaṃ sahasraṃ tu vijajñe dharaṇīdharam

dvau putrau vinatāyās tu garuḍo 'ruṇa eva ca //

tasmāj jāto 'ham aruṇāt sampātiś ca mamāgrajaḥ

jaṭāyur iti māṃ viddhi śyenīputram ariṃdama //

so 'haṃ vāsasahāyas te bhaviṣyāmi yadīcchasi

sītāṃ ca tāta rakṣiṣye tvayi yāte salakṣmaṇe //

jaṭāyuṣaṃ tu pratipūjya rāghavo mudā pariṣvajya ca saṃnato 'bhavat

pitur hi śuśrāva sakhitvam ātmavāñ jaṭāyuṣā saṃkathitaṃ punaḥ punaḥ //

sa tatra sītāṃ paridāya maithilīṃ sahaiva tenātibalena pakṣiṇā

jagāma tāṃ pañcavaṭīṃ salakṣmaṇo ripūn didhakṣañ śalabhān ivānalaḥ //

tataḥ pañcavaṭīṃ gatvā nānāvyālamṛgāyutām

uvāca bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ dīptatejasam //

āgatāḥ sma yathoddiṣṭam amuṃ deśaṃ maharṣiṇā

ayaṃ pañcavaṭīdeśaḥ saumya puṣpitakānanaḥ //

sarvataś cāryatāṃ dṛṣṭiḥ kānane nipuṇo hy asi

āśramaḥ katarasmin no deśe bhavati saṃmataḥ //

ramate yatra vaidehī tvam ahaṃ caiva lakṣmaṇa

tādṛśo dṛśyatāṃ deśaḥ saṃnikṛṣṭajalāśayaḥ //

vanarāmaṇyakaṃ yatra jalarāmaṇyakaṃ tathā

saṃnikṛṣṭaṃ ca yatra syāt samitpuṣpakuśodakam //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ saṃyatāñjaliḥ

sītāsamakṣaṃ kākutstham idaṃ vacanam abravīt //

paravān asmi kākutstha tvayi varṣaśataṃ sthite

svayaṃ tu rucire deśe kriyatām iti māṃ vada //

suprītas tena vākyena lakṣmaṇasya mahādyutiḥ

vimṛśan rocayāmāsa deśaṃ sarvaguṇānvitam //

sa taṃ ruciram ākramya deśam āśramakarmaṇi

hastau gṛhītvā hastena rāmaḥ saumitrim abravīt //

ayaṃ deśaḥ samaḥ śrīmān puṣpitais tarubhir vṛtaḥ

ihāśramapadaṃ saumya yathāvat kartum arhasi //

iyam ādityasaṃkāśaiḥ padmaiḥ surabhigandhibhiḥ

adūre dṛśyate ramyā padminī padmaśobhitā //

yathākhyātam agastyena muninā bhāvitātmanā

iyaṃ godāvarī ramyā puṣpitais tarubhir vṛtā //

haṃsakāraṇḍavākīrṇā cakravākopaśobhitā

nātidūre na cāsanne mṛgayūthanipīḍitā //

mayūranāditā ramyāḥ prāṃśavo bahukandarāḥ

dṛśyante girayaḥ saumya phullais tarubhir āvṛtāḥ //

sauvarṇe rājatais tāmrair deśe deśe ca dhātubhiḥ

gavākṣitā ivābhānti gajāḥ paramabhaktibhiḥ //

sālais tālais tamālaiś ca kharjūraiḥ panasāmrakaiḥ

nīvārais timiśaiś caiva puṃnāgaiś copaśobhitāḥ //

cūtair aśokais tilakaiś campakaiḥ ketakair api

puṣpagulmalatopetais tais tais tarubhir āvṛtāḥ //

candanaiḥ syandanair nīpaiḥ panasair lakucair api

dhavāśvakarṇakhadiraiḥ śamīkiṃśukapāṭalaiḥ //

idaṃ puṇyam idaṃ medhyam idaṃ bahumṛgadvijam

iha vatsyāma saumitre sārdham etena pakṣiṇā //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ paravīrahā

acireṇāśramaṃ bhrātuś cakāra sumahābalaḥ //

parṇaśālāṃ suvipulāṃ tatra saṃghātamṛttikām

sustambhāṃ maskarair dīrghaiḥ kṛtavaṃśāṃ suśobhanām //

sa gatvā lakṣmaṇaḥ śrīmān nadīṃ godāvarīṃ tadā

snātvā padmāni cādāya saphalaḥ punar āgataḥ //

tataḥ puṣpabaliṃ kṛtvā śāntiṃ ca sa yathāvidhi

darśayāmāsa rāmāya tad āśramapadaṃ kṛtam //

sa taṃ dṛṣṭvā kṛtaṃ saumyam āśramaṃ saha sītayā

rāghavaḥ parṇaśālāyāṃ harṣam āhārayat param //

susaṃhṛṣṭaḥ pariṣvajya bāhubhyāṃ lakṣmaṇaṃ tadā

atisnigdhaṃ ca gāḍhaṃ ca vacanaṃ cedam abravīt //

prīto 'smi te mahat karma tvayā kṛtam idaṃ prabho

pradeyo yannimittaṃ te pariṣvaṅgo mayā kṛtaḥ //

bhāvajñena kṛtajñena dharmajñena ca lakṣmaṇa

tvayā putreṇa dharmātmā na saṃvṛttaḥ pitā mama //

evaṃ lakṣmaṇam uktvā tu rāghavo lakṣmivardhanaḥ

tasmin deśe bahuphale nyavasat sa sukhaṃ vaśī //

kaṃcit kālaṃ sa dharmātmā sītayā lakṣmaṇena ca

anvāsyamāno nyavasat svargaloke yathāmaraḥ //

asatas tasya tu sukhaṃ rāghavasya mahātmanaḥ

śaradvyapāye hemanta ṛtur iṣṭaḥ pravartate //

sa kadācit prabhātāyāṃ śarvaryāṃ raghunandanaḥ

prayayāv abhiṣekārthaṃ ramyāṃ godāvarīṃ nadīm //

prahvaḥ kalaśahastas taṃ sītayā saha vīryavān

pṛṣṭhato 'nuvrajan bhrātā saumitrir idam abravīt //

ayaṃ sa kālaḥ samprāptaḥ priyo yas te priyaṃvada

alaṃkṛta ivābhāti yena saṃvatsaraḥ śubhaḥ //

nīhāraparuṣo lokaḥ pṛthivī sasyamālinī

jalāny anupabhogyāni subhago havyavāhanaḥ //

navāgrayaṇapūjābhir abhyarcya pitṛdevatāḥ

kṛtāgrayaṇakāḥ kāle santo vigatakalmaṣāḥ //

prājyakāmā janapadāḥ sampannataragorasāḥ

vicaranti mahīpālā yātrārthaṃ vijigīṣavaḥ //

sevamāne dṛḍhaṃ sūrye diśam antakasevitām

vihīnatilakeva strī nottarā dik prakāśate //

prakṛtyā himakośāḍhyo dūrasūryaś ca sāmpratam

yathārthanāmā suvyaktaṃ himavān himavān giriḥ //

atyantasukhasaṃcārā madhyāhne sparśataḥ sukhāḥ

divasāḥ subhagādityāś chāyāsaliladurbhagāḥ //

mṛdusūryāḥ sanīhārāḥ paṭuśītāḥ samārutāḥ

śūnyāraṇyā himadhvastā divasā bhānti sāmpratam //

nivṛttākāśaśayanāḥ puṣyanītā himāruṇāḥ

śītā vṛddhatarāyāmās triyāmā yānti sāmpratam //

ravisaṃkrāntasaubhāgyas tuṣārāruṇamaṇḍalaḥ

niḥśvāsāndha ivādarśaś candramā na prakāśate //

jyotsnā tuṣāramalinā paurṇamāsyāṃ na rājate

sīteva cātapaśyāmā lakṣyate na tu śobhate //

prakṛtyā śītalasparśo himaviddhaś ca sāmpratam

pravāti paścimo vāyuḥ kāle dviguṇaśītalaḥ //

bāṣpacchannānyaraṇyāni yavagodhūmavanti ca

śobhante 'bhyudite sūrye nadadbhiḥ krauñcasārasaiḥ //

kharjūrapuṣpākṛtibhiḥ śirobhiḥ pūrṇataṇḍulaiḥ

śobhante kiṃcidālambāḥ śālayaḥ kanakaprabhāḥ //

mayūkhair upasarpadbhir himanīhārasaṃvṛtaiḥ

dūram abhyuditaḥ sūryaḥ śaśāṅka iva lakṣyate //

agrāhyavīryaḥ pūrvāhṇe madhyāhne sparśataḥ sukhaḥ

saṃraktaḥ kiṃcid āpāṇḍur ātapaḥ śobhate kṣitau //

avaśyāyanipātena kiṃcit praklinnaśādvalā

vanānāṃ śobhate bhūmir niviṣṭataruṇātapā //

avaśyāyatamonaddhā nīhāratamasāvṛtāḥ

prasuptā iva lakṣyante vipuṣpā vanarājayaḥ //

bāṣpasaṃchannasalilā rutavijñeyasārasāḥ

himārdravālukais tīraiḥ sarito bhānti sāmpratam //

tuṣārapatanāc caiva mṛdutvād bhāskarasya ca

śaityād agāgrastham api prāyeṇa rasavaj jalam //

jarājarjaritaiḥ parṇaiḥ śīrṇakesarakarṇikaiḥ

nālaśeṣā himadhvastā na bhānti kamalākarāḥ //

asmiṃs tu puruṣavyāghra kāle duḥkhasamanvitaḥ

tapaś carati dharmātmā tvadbhaktyā bharataḥ pure //

tyaktvā rājyaṃ ca mānaṃ ca bhogāṃś ca vividhān bahūn

tapasvī niyatāhāraḥ śete śīte mahītale //

so 'pi velām imāṃ nūnam abhiṣekārtham udyataḥ

vṛtaḥ prakṛtibhir nityaṃ prayāti sarayūṃ nadīm //

atyantasukhasaṃvṛddhaḥ sukumāro himārditaḥ

kathaṃ tv apararātreṣu sarayūm avagāhate //

padmapattrekṣaṇaḥ śyāmaḥ śrīmān nirudaro mahān

dharmajñaḥ satyavādī ca hrīniṣedho jitendriyaḥ //

priyābhibhāṣī madhuro dīrghabāhur ariṃdamaḥ

saṃtyajya vividhān bhogān āryaṃ sarvātmanāśritaḥ //

jitaḥ svargas tava bhrātrā bharatena mahātmanā

vanastham api tāpasye yas tvām anuvidhīyate //

na pitryam anuvartante mātṛkaṃ dvipadā iti

khyāto lokapravādo 'yaṃ bharatenānyathākṛtaḥ //

bhartā daśaratho yasyāḥ sādhuś ca bharataḥ sutaḥ

kathaṃ nu sāmbā kaikeyī tādṛśī krūradarśinī //

ity evaṃ lakṣmaṇe vākyaṃ snehād bruvati dhārmike

parivādaṃ jananyās tam asahan rāghavo 'bravīt //

na te 'mbā madhyamā tāta garhitavyā kathaṃcana

tām evekṣvākunāthasya bharatasya kathāṃ kuru //

niścitāpi hi me buddhir vanavāse dṛḍhavratā

bharatasnehasaṃtaptā bāliśī kriyate punaḥ //

ity evaṃ vilapaṃs tatra prāpya godāvarīṃ nadīm

cakre 'bhiṣekaṃ kākutsthaḥ sānujaḥ saha sītayā //

tarpayitvātha salilais te pitṝn daivatāni ca

stuvanti smoditaṃ sūryaṃ devatāś ca samāhitāḥ //

kṛtābhiṣekaḥ sa rarāja rāmaḥ sītādvitīyaḥ saha lakṣmaṇena

kṛtābhiṣekas tv agarājaputryā rudraḥ sanandī bhagavān iveśaḥ //

kṛtābhiṣeko rāmas tu sītā saumitrir eva ca

tasmād godāvarītīrāt tato jagmuḥ svam āśramam //

āśramaṃ tam upāgamya rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ

kṛtvā paurvāhṇikaṃ karma parṇaśālām upāgamat //

sa rāmaḥ parṇaśālāyām āsīnaḥ saha sītayā

virarāja mahābāhuś citrayā candramā iva

lakṣmaṇena saha bhrātrā cakāra vividhāḥ kathāḥ //

tadāsīnasya rāmasya kathāsaṃsaktacetasaḥ

taṃ deśaṃ rākṣasī kācid ājagāma yadṛcchayā //

sā tu śūrpaṇakhā nāma daśagrīvasya rakṣasaḥ

bhaginī rāmam āsādya dadarśa tridaśopamam //

siṃhoraskaṃ mahābāhuṃ padmapattranibhekṣaṇam

sukumāraṃ mahāsattvaṃ pārthivavyañjanānvitam //

rāmam indīvaraśyāmaṃ kandarpasadṛśaprabham

babhūvendropamaṃ dṛṣṭvā rākṣasī kāmamohitā //

sumukhaṃ durmukhī rāmaṃ vṛttamadhyaṃ mahodarī

viśālākṣaṃ virūpākṣī sukeśaṃ tāmramūrdhajā //

priyarūpaṃ virūpā sā susvaraṃ bhairavasvarā

taruṇaṃ dāruṇā vṛddhā dakṣiṇaṃ vāmabhāṣiṇī //

nyāyavṛttaṃ sudurvṛttā priyam apriyadarśanā

śarīrajasamāviṣṭā rākṣasī rāmam abravīt //

jaṭī tāpasarūpeṇa sabhāryaḥ śaracāpadhṛk

āgatas tvam imaṃ deśaṃ kathaṃ rākṣasasevitam //

evam uktas tu rākṣasyā śūrpaṇakhyā paraṃtapaḥ

ṛjubuddhitayā sarvam ākhyātum upacakrame //

āsīd daśaratho nāma rājā tridaśavikramaḥ

tasyāham agrajaḥ putro rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ //

bhrātāyaṃ lakṣmaṇo nāma yavīyān mām anuvrataḥ

iyaṃ bhāryā ca vaidehī mama sīteti viśrutā //

niyogāt tu narendrasya pitur mātuś ca yantritaḥ

dharmārthaṃ dharmakāṅkṣī ca vanaṃ vastum ihāgataḥ //

tvāṃ tu veditum icchāmi kathyatāṃ kāsi kasya vā

iha vā kiṃnimittaṃ tvam āgatā brūhi tattvataḥ //

sābravīd vacanaṃ śrutvā rākṣasī madanārditā

śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi tattvārthaṃ vacanaṃ mama //

ahaṃ śūrpaṇakhā nāma rākṣasī kāmarūpiṇī

araṇyaṃ vicarāmīdam ekā sarvabhayaṃkarā //

rāvaṇo nāma me bhrātā rākṣaso rākṣaseśvaraḥ

pravṛddhanidraś ca sadā kumbhakarṇo mahābalaḥ //

vibhīṣaṇas tu dharmātmā na tu rākṣasaceṣṭitaḥ

prakhyātavīryau ca raṇe bhrātarau kharadūṣaṇau //

tān ahaṃ samatikrāntā rāma tvā pūrvadarśanāt

samupetāsmi bhāvena bhartāraṃ puruṣottamam

cirāya bhava bhartā me sītayā kiṃ kariṣyasi //

vikṛtā ca virūpā ca na seyaṃ sadṛśī tava

aham evānurūpā te bhāryā rūpeṇa paśya mām //

imāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm

anena saha te bhrātrā bhakṣayiṣyāmi mānuṣīm //

tataḥ parvataśṛṅgāṇi vanāni vividhāni ca

paśyan saha mayā kānta daṇḍakān vicariṣyasi //

ity evam uktaḥ kākutsthaḥ prahasya madirekṣaṇām

idaṃ vacanam ārebhe vaktuṃ vākyaviśāradaḥ //

tāṃ tu śūrpaṇakhāṃ rāmaḥ kāmapāśāvapāśitām

svacchayā ślakṣṇayā vācā smitapūrvam athābravīt //

kṛtadāro 'smi bhavati bhāryeyaṃ dayitā mama

tvadvidhānāṃ tu nārīṇāṃ suduḥkhā sasapatnatā //

anujas tv eṣa me bhrātā śīlavān priyadarśanaḥ

śrīmān akṛtadāraś ca lakṣmaṇo nāma vīryavān //

apūrvī bhāryayā cārthī taruṇaḥ priyadarśanaḥ

anurūpaś ca te bhartā rūpasyāsya bhaviṣyati //

enaṃ bhaja viśālākṣi bhartāraṃ bhrātaraṃ mama

asapatnā varārohe merum arkaprabhā yathā //

iti rāmeṇa sā proktā rākṣasī kāmamohitā

visṛjya rāmaṃ sahasā tato lakṣmaṇam abravīt //

asya rūpasya te yuktā bhāryāhaṃ varavarṇinī

mayā saha sukhaṃ sarvān daṇḍakān vicariṣyasi //

evam uktas tu saumitrī rākṣasyā vākyakovidaḥ

tataḥ śūrpaṇakhīṃ smitvā lakṣmaṇo yuktam abravīt //

kathaṃ dāsasya me dāsī bhāryā bhavitum icchasi

so 'ham āryeṇa paravān bhrātrā kamalavarṇini //

samṛddhārthasya siddhārthā muditāmalavarṇinī

āryasya tvaṃ viśālākṣi bhāryā bhava yavīyasī //

etāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm

bhāryāṃ vṛddhāṃ parityajya tvām evaiṣa bhajiṣyati //

ko hi rūpam idaṃ śreṣṭhaṃ saṃtyajya varavarṇini

mānuṣeṣu varārohe kuryād bhāvaṃ vicakṣaṇaḥ //

iti sā lakṣmaṇenoktā karālā nirṇatodarī

manyate tad vacaḥ satyaṃ parihāsāvicakṣaṇā //

sā rāmaṃ parṇaśālāyām upaviṣṭaṃ paraṃtapam

sītayā saha durdharṣam abravīt kāmamohitā //

imāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm

vṛddhāṃ bhāryām avaṣṭabhya na māṃ tvaṃ bahu manyase //

adyemāṃ bhakṣayiṣyāmi paśyatas tava mānuṣīm

tvayā saha cariṣyāmi niḥsapatnā yathāsukham //

ity uktvā mṛgaśāvākṣīm alātasadṛśekṣaṇā

abhyadhāvat susaṃkruddhā maholkā rohiṇīm iva //

tāṃ mṛtyupāśapratimām āpatantīṃ mahābalaḥ

nigṛhya rāmaḥ kupitas tato lakṣmaṇam abravīt //

krūrair anāryaiḥ saumitre parihāsaḥ kathaṃcana

na kāryaḥ paśya vaidehīṃ kathaṃcit saumya jīvatīm //

imāṃ virūpām asatīm atimattāṃ mahodarīm

rākṣasīṃ puruṣavyāghra virūpayitum arhasi //

ity ukto lakṣmaṇas tasyāḥ kruddho rāmasya paśyataḥ

uddhṛtya khaḍgaṃ cicheda karṇanāsaṃ mahābalaḥ //

nikṛttakarṇanāsā tu visvaraṃ sā vinadya ca

yathāgataṃ pradudrāva ghorā śūrpaṇakhā vanam //

sā virūpā mahāghorā rākṣasī śoṇitokṣitā

nanāda vividhān nādān yathā prāvṛṣi toyadaḥ //

sā vikṣarantī rudhiraṃ bahudhā ghoradarśanā

pragṛhya bāhū garjantī praviveśa mahāvanam //

tatas tu sā rākṣasasaṃghasaṃvṛtaṃ kharaṃ janasthānagataṃ virūpitā

upetya taṃ bhrātaram ugratejasaṃ papāta bhūmau gaganād yathāśaniḥ //

tataḥ sabhāryaṃ bhayamohamūrchitā salakṣmaṇaṃ rāghavam āgataṃ vanam

virūpaṇaṃ cātmani śoṇitokṣitā śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā //

tāṃ tathā patitāṃ dṛṣṭvā virūpāṃ śoṇitokṣitām

bhaginīṃ krodhasaṃtaptaḥ kharaḥ papraccha rākṣasaḥ //

balavikramasampannā kāmagā kāmarūpiṇī

imām avasthāṃ nītā tvaṃ kenāntakasamā gatā //

devagandharvabhūtānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām

ko 'yam evaṃ mahāvīryas tvāṃ virūpāṃ cakāra ha //

na hi paśyāmy ahaṃ loke yaḥ kuryān mama vipriyam

antarena sahasrākṣaṃ mahendraṃ pākaśāsanam //

adyāhaṃ mārgaṇaiḥ prāṇān ādāsye jīvitāntakaiḥ

salile kṣīram āsaktaṃ niṣpibann iva sārasaḥ //

nihatasya mayā saṃkhye śarasaṃkṛttamarmaṇaḥ

saphenaṃ rudhiraṃ raktaṃ medinī kasya pāsyati //

kasya pattrarathāḥ kāyān māṃsam utkṛtya saṃgatāḥ

prahṛṣṭā bhakṣayiṣyanti nihatasya mayā raṇe //

taṃ na devā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ

mayāpakṛṣṭaṃ kṛpaṇaṃ śaktās trātuṃ mahāhave //

upalabhya śanaiḥ saṃjñāṃ taṃ me śaṃsitum arhasi

yena tvaṃ durvinītena vane vikramya nirjitā //

iti bhrātur vacaḥ śrutvā kruddhasya ca viśeṣataḥ

tataḥ śūrpaṇakhā vākyaṃ sabāṣpam idam abravīt //

taruṇau rūpasampannau sukumārau mahābalau

puṇḍarīkaviśālākṣau cīrakṛṣṇājināmbarau //

gandharvarājapratimau pārthivavyañjanānvitau

devau vā mānuṣau vā tau na tarkayitum utsahe //

taruṇī rūpasampannā sarvābharaṇabhūṣitā

dṛṣṭā tatra mayā nārī tayor madhye sumadhyamā //

tābhyām ubhābhyāṃ sambhūya pramadām adhikṛtya tām

imām avasthāṃ nītāhaṃ yathānāthāsatī tathā //

tasyāś cānṛjuvṛttāyās tayoś ca hatayor aham

saphenaṃ pātum icchāmi rudhiraṃ raṇamūrdhani //

eṣa me prathamaḥ kāmaḥ kṛtas tāta tvayā bhavet

tasyās tayoś ca rudhiraṃ pibeyam aham āhave //

iti tasyāṃ bruvāṇāyāṃ caturdaśa mahābalān

vyādideśa kharaḥ kruddho rākṣasān antakopamān //

mānuṣau śastrasampannau cīrakṛṣṇājināmbarau

praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ ghoraṃ pramadayā saha //

tau hatvā tāṃ ca durvṛttām upāvartitum arhatha

iyaṃ ca rudhiraṃ teṣāṃ bhaginī mama pāsyati //

manoratho 'yam iṣṭo 'syā bhaginyā mama rākṣasāḥ

śīghraṃ saṃpadyatāṃ gatvā tau pramathya svatejasā //

iti pratisamādiṣṭā rākṣasās te caturdaśa

tatra jagmus tayā sārdhaṃ ghanā vāteritā yathā //

ataḥ śūrpaṇakhā ghorā rāghavāśramam āgatā

rakṣasām ācacakṣe tau bhrātarau saha sītayā //

te rāmaṃ parṇaśālāyām upaviṣṭaṃ mahābalam

dadṛśuḥ sītayā sārdhaṃ vaidehyā lakṣmaṇena ca //

tān dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmān āgatāṃ tāṃ ca rākṣasīm

abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ dīptatejasam //

muhūrtaṃ bhava saumitre sītāyāḥ pratyanantaraḥ

imān asyā vadhiṣyāmi padavīm āgatān iha //

vākyam etat tataḥ śrutvā rāmasya viditātmanaḥ

tatheti lakṣmaṇo vākyaṃ rāmasya pratyapūjayat //

rāghavo 'pi mahac cāpaṃ cāmīkaravibhūṣitam

cakāra sajyaṃ dharmātmā tāni rakṣāṃsi cābravīt //

putrau daśarathasyāvāṃ bhrātarau rāmalakṣmaṇau

praviṣṭau sītayā sārdhaṃ duścaraṃ daṇḍakāvanam //

phalamūlāśanau dāntau tāpasau dharmacāriṇau

vasantau daṇḍakāraṇye kimartham upahiṃsatha //

yuṣmān pāpātmakān hantuṃ viprakārān mahāvane

ṛṣīṇāṃ tu niyogena prāpto 'haṃ saśarāsanaḥ //

tiṣṭhataivātra saṃtuṣṭā nopasarpitum arhatha

yadi prāṇair ihārtho vo nivartadhvaṃ niśācarāḥ //

tasya tadvacanaṃ śrutvā rākṣasās te caturdaśa

ūcur vācaṃ susaṃkruddhā brahmaghnāḥ śūlapāṇayaḥ //

saṃraktanayanā ghorā rāmaṃ raktāntalocanam

paruṣāmadhurābhāṣaṃ hṛṣṭā dṛṣṭaparākramam //

krodham utpādya no bhartuḥ kharasya sumahātmanaḥ

tvam eva hāsyase prāṇān adyāsmābhir hato yudhi //

kā hi te śaktir ekasya bahūnāṃ raṇamūrdhani

asmākam agrataḥ sthātuṃ kiṃ punar yoddhum āhave //

ebhir bāhuprayuktair naḥ parighaiḥ śūlapaṭṭiśaiḥ

prāṇāṃs tyakṣyasi vīryaṃ ca dhanuś ca karapīḍitam //

ity evam uktvā saṃrabdhā rākṣasās te caturdaśa

udyatāyudhanistriṃśā rāmam evābhidudruvuḥ

cikṣipus tāni śūlāni rāghavaṃ prati durjayam //

tāni śūlāni kākutsthaḥ samastāni caturdaśa

tāvadbhir eva cicheda śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ //

tataḥ paścān mahātejā nārācān sūryasaṃnibhān

jagrāha paramakruddhaś caturdaśa śilāśitān //

gṛhītvā dhanur āyamya lakṣyān uddiśya rākṣasān

mumoca rāghavo bāṇān vajrān iva śatakratuḥ //

rukmapuṅkhāś ca viśikhāḥ pradīptā hemabhūṣaṇāḥ

antarikṣe maholkānāṃ babhūvus tulyavarcasaḥ //

te bhittvā rakṣasāṃ vegād vakṣāṃsi rudhirāplutāḥ

viniṣpetus tadā bhūmau nyamajjantāśanisvanāḥ //

te bhinnahṛdayā bhūmau chinnamūlā iva drumāḥ

nipetuḥ śoṇitārdrāṅgā vikṛtā vigatāsavaḥ //

tān bhūmau patitān dṛṣṭvā rākṣasī krodhamūrchitā

paritrastā punas tatra vyasṛjad bhairavaṃ ravam //

sā nadantī mahānādaṃ javāc chūrpaṇakhā punaḥ

upagamya kharaṃ sā tu kiṃcit saṃśuṣkaśoṇitā

papāta punar evārtā saniryāseva vallarī //

nipātitān prekṣya raṇe tu rākṣasān pradhāvitā śūrpaṇakhā punas tataḥ

vadhaṃ ca teṣāṃ nikhilena rakṣasāṃ śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā //

sa punaḥ patitāṃ dṛṣṭvā krodhāc chūrpaṇakhāṃ kharaḥ

uvāca vyaktayā vācā tām anarthārtham āgatām //

mayā tv idānīṃ śūrās te rākṣasā rudhirāśanāḥ

tvatpriyārthaṃ vinirdiṣṭāḥ kimarthaṃ rudyate punaḥ //

bhaktāś caivānuraktāś ca hitāś ca mama nityaśaḥ

ghnanto 'pi na nihantavyā na na kuryur vaco mama //

kim etac chrotum icchāmi kāraṇaṃ yatkṛte punaḥ

hā nātheti vinardantī sarpavad veṣṭase kṣitau //

anāthavad vilapasi kiṃ nu nāthe mayi sthite

uttiṣṭhottiṣṭha mā bhaiṣīr vaiklavyaṃ tyajyatām iha //

ity evam uktā durdharṣā khareṇa parisāntvitā

vimṛjya nayane sāsre kharaṃ bhrātaram abravīt //

preṣitāś ca tvayā śūrā rākṣasās te caturdaśa

nihantuṃ rāghavaṃ ghorā matpriyārthaṃ salakṣmaṇam //

te tu rāmeṇa sāmarṣāḥ śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ

samare nihatāḥ sarve sāyakair marmabhedibhiḥ //

tān bhūmau patitān dṛṣṭvā kṣaṇenaiva mahābalān

rāmasya ca mahat karma mahāṃs trāso 'bhavan mama //

sāsmi bhītā samudvignā viṣaṇṇā ca niśācara

śaraṇaṃ tvāṃ punaḥ prāptā sarvato bhayadarśinī //

viṣādanakrādhyuṣite paritrāsormimālini

kiṃ māṃ na trāyase magnāṃ vipule śokasāgare //

ete ca nihatā bhūmau rāmeṇa niśitaiḥ śaraiḥ

ye ca me padavīṃ prāptā rākṣasāḥ piśitāśanāḥ //

mayi te yady anukrośo yadi rakṣaḥsu teṣu ca

rāmeṇa yadi śaktis te tejo vāsti niśācara

daṇḍakāraṇyanilayaṃ jahi rākṣasakaṇṭakam //

yadi rāmaṃ mamāmitram adya tvaṃ na vadhiṣyasi

tava caivāgrataḥ prāṇāṃs tyakṣyāmi nirapatrapā //

buddhyāham anupaśyāmi na tvaṃ rāmasya saṃyuge

sthātuṃ pratimukhe śaktaḥ sacāpasya mahāraṇe //

śūramānī na śūras tvaṃ mithyāropitavikramaḥ

mānuṣau yan na śaknoṣi hantuṃ tau rāmalakṣmaṇau //

apayāhi janasthānāt tvaritaḥ sahabāndhavaḥ

niḥsattvasyālpavīryasya vāsas te kīdṛśas tv iha //

rāmatejo'bhibhūto hi tvaṃ kṣipraṃ vinaśiṣyasi

sa hi tejaḥsamāyukto rāmo daśarathātmajaḥ

bhrātā cāsya mahāvīryo yena cāsmi virūpitā //

evam ādharṣitaḥ śūraḥ śūrpaṇakhyā kharas tadā

uvāca rakṣasāṃ madhye kharaḥ kharataraṃ vacaḥ //

tavāpamānaprabhavaḥ krodho 'yam atulo mama

na śakyate dhārayituṃ lavaṇāmbha ivotthitam //

na rāmaṃ gaṇaye vīryān mānuṣaṃ kṣīṇajīvitam

ātmā duścaritaiḥ prāṇān hato yo 'dya vimokṣyati //

bāṣpaḥ saṃhriyatām eṣa sambhramaś ca vimucyatām

ahaṃ rāmaṃ saha bhrātrā nayāmi yamasādanam //

paraśvadhahatasyādya mandaprāṇasya bhūtale

rāmasya rudhiraṃ raktam uṣṇaṃ pāsyasi rākṣasi //

sā prahṛṣṭā vacaḥ śrutvā kharasya vadanāc cyutam

praśaśaṃsa punar maurkhyād bhrātaraṃ rakṣasāṃ varam //

tayā paruṣitaḥ pūrvaṃ punar eva praśaṃsitaḥ

abravīd dūṣaṇaṃ nāma kharaḥ senāpatiṃ tadā //

caturdaśa sahasrāṇi mama cittānuvartinām

rakṣasāṃ bhīmavegānāṃ samareṣv anivartinām //

nīlajīmūtavarṇānāṃ ghorāṇāṃ krūrakarmaṇām

lokahiṃsāvihārāṇāṃ balinām ugratejasām //

teṣāṃ śārdūladarpāṇāṃ mahāsyānāṃ mahaujasām

sarvodyogam udīrṇānāṃ rakṣasāṃ saumya kāraya //

upasthāpaya me kṣipraṃ rathaṃ saumya dhanūṃṣi ca

śarāṃś ca citrān khaḍgāṃś ca śaktīś ca vividhāḥ śitāḥ //

agre niryātum icchāmi paulastyānāṃ mahātmanām

vadhārthaṃ durvinītasya rāmasya raṇakovidaḥ //

iti tasya bruvāṇasya sūryavarṇaṃ mahāratham

sadaśvaiḥ śabalair yuktam ācacakṣe 'tha dūṣaṇaḥ //

taṃ meruśikharākāraṃ taptakāñcanabhūṣaṇam

hemacakram asaṃbādhaṃ vaidūryamayakūbaram //

matsyaiḥ puṣpair drumaiḥ śailaiś candrasūryaiś ca kāñcanaiḥ

māṅgalyaiḥ pakṣisaṃghaiś ca tārābhiś ca samāvṛtam //

dhvajanistriṃśasampannaṃ kiṅkiṇīkavibhūṣitam

sadaśvayuktaṃ so 'marṣād āruroha rathaṃ kharaḥ //

niśāmya taṃ rathagataṃ rākṣasā bhīmavikramāḥ

tasthuḥ saṃparivāryainaṃ dūṣaṇaṃ ca mahābalam //

kharas tu tān maheṣvāsān ghoracarmāyudhadhvajān

niryātety abravīd dṛṣṭvā rathasthaḥ sarvarākṣasān //

tatas tad rākṣasaṃ sainyaṃ ghoracarmāyudhadhvajam

nirjagāma janasthānān mahānādaṃ mahājavam //

mudgaraiḥ paṭṭiśaiḥ śūlaiḥ sutīkṣṇaiś ca paraśvadhaiḥ

khaḍgaiś cakraiś ca hastasthair bhrājamānaiś ca tomaraiḥ //

śaktibhiḥ parighair ghorair atimātraiś ca kārmukaiḥ

gadāsimusalair vajrair gṛhītair bhīmadarśanaiḥ //

rākṣasānāṃ sughorāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa

niryātāni janasthānāt kharacittānuvartinām //

tāṃs tv abhidravato dṛṣṭvā rākṣasān bhīmavikramān

kharasyāpi rathaḥ kiṃcij jagāma tadanantaram //

tatas tāñ śabalān aśvāṃs taptakāñcanabhūṣitān

kharasya matam ājñāya sārathiḥ samacodayat //

sa codito rathaḥ śīghraṃ kharasya ripughātinaḥ

śabdenāpūrayām āsa diśaḥ pratidiśas tathā //

pravṛddhamanyus tu kharaḥ kharasvano ripor vadhārthaṃ tvarito yathāntakaḥ

acūcudat sārathim unnadan punar mahābalo megha ivāśmavarṣavān //

tat prayātaṃ balaṃ ghoram aśivaṃ śoṇitodakam

abhyavarṣan mahāmeghas tumulo gardabhāruṇaḥ //

nipetus turagās tasya rathayuktā mahājavāḥ

same puṣpacite deśe rājamārge yadṛcchayā //

śyāmaṃ rudhiraparyantaṃ babhūva pariveṣaṇam

alātacakrapratimaṃ pratigṛhya divākaram //

tato dhvajam upāgamya hemadaṇḍaṃ samucchritam

samākramya mahākāyas tasthau gṛdhraḥ sudāruṇaḥ //

janasthānasamīpe ca samākramya kharasvanāḥ

visvarān vividhāṃś cakrur māṃsādā mṛgapakṣiṇaḥ //

vyājahruś ca pradīptāyāṃ diśi vai bhairavasvanam

aśivaṃ yātudhānānāṃ śivā ghorā mahāsvanāḥ //

prabhinnagirisaṃkāśās toyaśoṣitadhāriṇaḥ

ākāśaṃ tad anākāśaṃ cakrur bhīmā balāhakāḥ //

babhūva timiraṃ ghoram uddhataṃ romaharṣaṇam

diśo vā vidiśo vāpi suvyaktaṃ na cakāśire //

kṣatajārdrasavarṇābhā saṃdhyākālaṃ vinā babhau

kharasyābhimukhaṃ nedus tadā ghorā mṛgāḥ khagāḥ //

nityāśivakarā yuddhe śivā ghoranidarśanāḥ

nedur balasyābhimukhaṃ jvālodgāribhir ānanaiḥ //

kabandhaḥ parighābhāso dṛśyate bhāskarāntike

jagrāha sūryaṃ svarbhānur aparvaṇi mahāgrahaḥ //

pravāti mārutaḥ śīghraṃ niṣprabho 'bhūd divākaraḥ

utpetuś ca vinā rātriṃ tārāḥ khadyotasaprabhāḥ //

saṃlīnamīnavihagā nalinyaḥ puṣpapaṅkajāḥ

tasmin kṣaṇe babhūvuś ca vinā puṣpaphalair drumāḥ //

uddhūtaś ca vinā vātaṃ reṇur jaladharāruṇaḥ

vīcīkūcīti vāśyanto babhūvus tatra sārikāḥ //

ulkāś cāpi sanirghoṣā nipetur ghoradarśanāḥ

pracacāla mahī cāpi saśailavanakānanā //

kharasya ca rathasthasya nardamānasya dhīmataḥ

prākampata bhujaḥ savyaḥ kharaś cāsyāvasajjata //

sāsrā saṃpadyate dṛṣṭiḥ paśyamānasya sarvataḥ

lalāṭe ca rujā jātā na ca mohān nyavartata //

tān samīkṣya mahotpātān utthitān romaharṣaṇān

abravīd rākṣasān sarvān prahasan sa kharas tadā //

mahotpātān imān sarvān utthitān ghoradarśanān

na cintayāmy ahaṃ vīryād balavān durbalān iva //

tārā api śarais tīkṣṇaiḥ pātayeyaṃ nabhastalāt

mṛtyuṃ maraṇadharmeṇa saṃkruddho yojayāmy aham //

rāghavaṃ taṃ balotsiktaṃ bhrātaraṃ cāpi lakṣmaṇam

ahatvā sāyakais tīkṣṇair nopāvartitum utsahe //

sakāmā bhaginī me 'stu pītvā tu rudhiraṃ tayoḥ

yannimittaṃ tu rāmasya lakṣmaṇasya viparyayaḥ //

na kvacit prāptapūrvo me saṃyugeṣu parājayaḥ

yuṣmākam etat pratyakṣaṃ nānṛtaṃ kathayāmy aham //

devarājam api kruddho mattairāvatayāyinam

vajrahastaṃ raṇe hanyāṃ kiṃ punas tau ca mānuṣau //

sā tasya garjitaṃ śrutvā rākṣasasya mahācamūḥ

praharṣam atulaṃ lebhe mṛtyupāśāvapāśitā //

sameyuś ca mahātmāno yuddhadarśanakāṅkṣiṇaḥ

ṛṣayo devagandharvāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ //

sametya cocuḥ sahitās te 'nyonyaṃ puṇyakarmaṇaḥ

svasti gobrāhmaṇebhyo 'stu lokānāṃ ye ca saṃmatāḥ //

jayatāṃ rāghavo yuddhe paulastyān rajanīcarān

cakrahasto yathā yuddhe sarvān asurapuṃgavān //

etac cānyac ca bahuśo bruvāṇāḥ paramarṣayaḥ

dadṛśur vāhinīṃ teṣāṃ rākṣasānāṃ gatāyuṣām //

rathena tu kharo vegāt sainyasyāgrād viniḥsṛtaḥ

taṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ bhūyo rākṣasāś ca viniḥsṛtāḥ //

śyenagāmī pṛthugrīvo yajñaśatrur vihaṃgamaḥ

durjayaḥ karavīrākṣaḥ paruṣaḥ kālakārmukaḥ //

meghamālī mahāmālī sarpāsyo rudhirāśanaḥ

dvādaśaite mahāvīryāḥ pratasthur abhitaḥ kharam //

mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ pramāthī triśirās tathā

catvāra ete senāgryā dūṣaṇaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ //

sā bhīmavegā samarābhikāmā sudāruṇā rākṣasavīrasenā

tau rājaputrau sahasābhyupetā mālā grahāṇām iva candrasūryau //

āśramaṃ pratiyāte tu khare kharaparākrame

tān evautpātikān rāmaḥ saha bhrātrā dadarśa ha //

tān utpātān mahāghorān utthitān romaharṣaṇān

prajānām ahitān dṛṣṭvā vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt //

imān paśya mahābāho sarvabhūtāpahāriṇaḥ

samutthitān mahotpātān saṃhartuṃ sarvarākṣasān //

amī rudhiradhārās tu visṛjantaḥ kharasvanān

vyomni meghā vivartante paruṣā gardabhāruṇāḥ //

sadhūmāś ca śarāḥ sarve mama yuddhābhinandinaḥ

rukmapṛṣṭhāni cāpāni viveṣṭante ca lakṣmaṇa //

yādṛśā iha kūjanti pakṣiṇo vanacāriṇaḥ

agrato no bhayaṃ prāptaṃ saṃśayo jīvitasya ca //

samprahāras tu sumahān bhaviṣyati na saṃśayaḥ

ayam ākhyāti me bāhuḥ sphuramāṇo muhur muhuḥ //

saṃnikarṣe tu naḥ śūra jayaṃ śatroḥ parājayam

suprabhaṃ ca prasannaṃ ca tava vaktraṃ hi lakṣyate //

udyatānāṃ hi yuddhārthaṃ yeṣāṃ bhavati lakṣmaṇaḥ

niṣprabhaṃ vadanaṃ teṣāṃ bhavaty āyuḥparikṣayaḥ //

anāgatavidhānaṃ tu kartavyaṃ śubham icchatā

āpadaṃ śaṅkamānena puruṣeṇa vipaścitā //

tasmād gṛhītvā vaidehīṃ śarapāṇir dhanurdharaḥ

guhām āśraya śailasya durgāṃ pādapasaṃkulām //

pratikūlitum icchāmi na hi vākyam idaṃ tvayā

śāpito mama pādābhyāṃ gamyatāṃ vatsa māciram //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ saha sītayā

śarān ādāya cāpaṃ ca guhāṃ durgāṃ samāśrayat //

tasmin praviṣṭe tu guhāṃ lakṣmaṇe saha sītayā

hanta niryuktam ity uktvā rāmaḥ kavacam āviśat //

sa tenāgninikāśena kavacena vibhūṣitaḥ

babhūva rāmas timire vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ //

sa cāpam udyamya mahac charān ādāya vīryavān

babhūvāvasthitas tatra jyāsvanaiḥ pūrayan diśaḥ //

tato devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ

ūcuḥ paramasaṃtrastā guhyakāś ca parasparam //

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām

ekaś ca rāmo dharmātmā kathaṃ yuddhaṃ bhaviṣyati //

tato gambhīranirhrādaṃ ghoravarmāyudhadhvajam

anīkaṃ yātudhānānāṃ samantāt pratyadṛśyata //

siṃhanādaṃ visṛjatām anyonyam abhigarjatām

cāpāni visphārayatāṃ jṛmbhatāṃ cāpy abhīkṣṇaśaḥ //

vipraghuṣṭasvanānāṃ ca dundubhīṃś cāpi nighnatām

teṣāṃ sutumulaḥ śabdaḥ pūrayāmāsa tad vanam //

tena śabdena vitrastāḥ śvāpadā vanacāriṇaḥ

dudruvur yatra niḥśabdaṃ pṛṣṭhato nāvalokayan //

tat tv anīkaṃ mahāvegaṃ rāmaṃ samupasarpata

dhṛtanānāpraharaṇaṃ gambhīraṃ sāgaropamam //

rāmo 'pi cārayaṃś cakṣuḥ sarvato raṇapaṇḍitaḥ

dadarśa kharasainyaṃ tad yuddhābhimukham udyatam //

vitatya ca dhanur bhīmaṃ tūṇyāś coddhṛtya sāyakān

krodham āhārayat tīvraṃ vadhārthaṃ sarvarakṣasām //

duṣprekṣyaḥ so 'bhavat kruddho yugāntāgnir iva jvalan

taṃ dṛṣṭvā tejasāviṣṭaṃ prāvyathan vanadevatāḥ //

tasya kruddhasya rūpaṃ tu rāmasya dadṛśe tadā

dakṣasyeva kratuṃ hantum udyatasya pinākinaḥ //

avaṣṭabdhadhanuṃ rāmaṃ kruddhaṃ ca ripughātinam

dadarśāśramam āgamya kharaḥ saha puraḥsaraiḥ //

taṃ dṛṣṭvā saguṇaṃ cāpam udyamya kharaniḥsvanam

rāmasyābhimukhaṃ sūtaṃ codyatām ity acodayat //

sa kharasyājñayā sūtas turagān samacodayat

yatra rāmo mahābāhur eko dhunvan dhanuḥ sthitaḥ //

taṃ tu niṣpatitaṃ dṛṣṭvā sarve te rajanīcarāḥ

nardamānā mahānādaṃ sacivāḥ paryavārayan //

sa teṣāṃ yātudhānānāṃ madhye rato gataḥ kharaḥ

babhūva madhye tārāṇāṃ lohitāṅga ivoditaḥ //

tatas taṃ bhīmadhanvānaṃ kruddhāḥ sarve niśācarāḥ

rāmaṃ nānāvidhaiḥ śastrair abhyavarṣanta durjayam //

mudgarair āyasaiḥ śūlaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśvadhaiḥ

rākṣasāḥ samare rāmaṃ nijaghnū roṣatatparāḥ //

te balāhakasaṃkāśā mahānādā mahābalāḥ

abhyadhāvanta kākutsthaṃ rāmaṃ yuddhe jighāṃsavaḥ //

te rāme śaravarṣāṇi vyasṛjan rakṣasāṃ guṇāḥ

śailendram iva dhārābhir varṣamāṇā balāhakāḥ //

sa taiḥ parivṛto ghorai rāghavo rakṣasāṃ gaṇaiḥ

tithiṣv iva mahādevo vṛtaḥ pāriṣadāṃ gaṇaiḥ //

tāni muktāni śastrāṇi yātudhānaiḥ sa rāghavaḥ

pratijagrāha viśikhair nadyoghān iva sāgaraḥ //

sa taiḥ praharaṇair ghorair bhinnagātro na vivyathe

rāmaḥ pradīptair bahubhir vajrair iva mahācalaḥ //

sa viddhaḥ kṣatajādigdhaḥ sarvagātreṣu rāghavaḥ

babhūva rāmaḥ saṃdhyābhrair divākara ivāvṛtaḥ //

viṣedur devagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ

ekaṃ sahasrair bahubhis tadā dṛṣṭvā samāvṛtam //

tato rāmaḥ susaṃkruddho maṇḍalīkṛtakārmukaḥ

sasarja niśitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ //

durāvārān durviṣahān kālapāśopamān raṇe

mumoca līlayā rāmaḥ kaṅkapattrān ajihmagān //

te śarāḥ śatrusainyeṣu muktā rāmeṇa līlayā

ādadū rakṣasāṃ prāṇān pāśāḥ kālakṛtā iva //

bhittvā rākṣasadehāṃs tāṃs te śarā rudhirāplutāḥ

antarikṣagatā rejur dīptāgnisamatejasaḥ //

asaṃkhyeyās tu rāmasya sāyakāś cāpamaṇḍalāt

viniṣpetur atīvogrā rakṣaḥprāṇāpahāriṇaḥ //

tair dhanūṃṣi dhvajāgrāṇi varmāṇi ca śirāṃsi ca

bahūn sahastābharaṇān ūrūn karikaropamān //

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ

bhīmam ārtasvaraṃ cakrur bhidyamānā niśācarāḥ //

tat sainyaṃ niśitair bāṇair arditaṃ marmabhedibhiḥ

rāmeṇa na sukhaṃ lebhe śuṣkaṃ vanam ivāgninā //

kecid bhīmabalāḥ śūrāḥ śūlān khaḍgān paraśvadhān

cikṣipuḥ paramakruddhā rāmāya rajanīcarāḥ //

tāni bāṇair mahābāhuḥ śastrāṇy āvārya rāghavaḥ

jahāra samare prāṇāṃś cicheda ca śirodharān //

avaśiṣṭāś ca ye tatra viṣaṇṇāś ca niśācarāḥ

kharam evābhyadhāvanta śaraṇārthaṃ śarārditāḥ //

tān sarvān punar ādāya samāśvāsya ca dūṣaṇaḥ

abhyadhāvata kākutsthaṃ kruddho rudram ivāntakaḥ //

nivṛttās tu punaḥ sarve dūṣaṇāśrayanirbhayāḥ

rāmam evābhyadhāvanta sālatālaśilāyudhāḥ //

tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam

rāmasyāsya mahāghoraṃ punas teṣāṃ ca rakṣasām //

tad drumāṇāṃ śilānāṃ ca varṣaṃ prāṇaharaṃ mahat

pratijagrāha dharmātmā rāghavas tīkṣṇasāyakaiḥ //

pratigṛhya ca tad varaṃ nimīlita ivarṣabhaḥ

rāmaḥ krodhaṃ paraṃ bheje vadhārthaṃ sarvarakṣasām //

tataḥ krodhasamāviṣṭaḥ pradīpta iva tejasā

śarair abhyakirat sainyaṃ sarvataḥ sahadūṣaṇam //

tataḥ senāpatiḥ kruddho dūṣaṇaḥ śatrudūṣaṇaḥ

jagrāha giriśṛṅgābhaṃ parighaṃ romaharṣaṇam //

veṣṭitaṃ kāñcanaiḥ paṭṭair devasainyābhimardanam

āyasaiḥ śaṅkubhis tīkṣṇaiḥ kīrṇaṃ paravasokṣitam //

vajrāśanisamasparśaṃ paragopuradāraṇam

taṃ mahoragasaṃkāśaṃ pragṛhya parighaṃ raṇe

dūṣaṇo 'bhyapatad rāmaṃ krūrakarmā niśācaraḥ //

tasyābhipatamānasya dūṣaṇasya sa rāghavaḥ

dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda sahastābharaṇau bhujau //

bhraṣṭas tasya mahākāyaḥ papāta raṇamūrdhani

parighaś chinnahastasya śakradhvaja ivāgrataḥ //

sa karābhyāṃ vikīrṇābhyāṃ papāta bhuvi dūṣaṇaḥ

viṣāṇābhyāṃ viśīrṇābhyāṃ manasvīva mahāgajaḥ //

dṛṣṭvā taṃ patitaṃ bhūmau dūṣaṇaṃ nihataṃ raṇe

sādhu sādhv iti kākutsthaṃ sarvabhūtāny apūjayan //

etasminn antare kruddhās trayaḥ senāgrayāyinaḥ

saṃhatyābhyadravan rāmaṃ mṛtyupāśāvapāśitāḥ

mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ pramāthī ca mahābalaḥ //

mahākapālo vipulaṃ śūlam udyamya rākṣasaḥ

sthūlākṣaḥ paṭṭiśaṃ gṛhya pramāthī ca paraśvadham //

dṛṣṭvaivāpatatas tāṃs tu rāghavaḥ sāyakaiḥ śitaiḥ

tīkṣṇāgraiḥ pratijagrāha samprāptān atithīn iva //

mahākapālasya śiraś cicheda raghunandanaḥ

asaṃkhyeyais tu bāṇaughaiḥ pramamātha pramāthinam //

sthūlākṣasyākṣiṇī tīkṣṇaiḥ pūrayāmāsa sāyakaiḥ

sa papāta hato bhūmau viṭapīva mahādrumaḥ //

tataḥ pāvakasaṃkāśair hemavajravibhūṣitaiḥ

jaghanaśeṣaṃ tejasvī tasya sainyasya sāyakaiḥ //

te rukmapuṅkhā viśikhāḥ sadhūmā iva pāvakāḥ

nijaghnus tāni rakṣāṃsi vajrā iva mahādrumān //

rakṣasāṃ tu śataṃ rāmaḥ śatenaikena karṇinā

sahasraṃ ca sahasreṇa jaghāna raṇamūrdhani //

tair bhinnavarmābharaṇāś chinnabhinnaśarāsanāḥ

nipetuḥ śoṇitādigdhā dharaṇyāṃ rajanīcarāḥ //

tair muktakeśaiḥ samare patitaiḥ śoṇitokṣitaiḥ

āstīrṇā vasudhā kṛtsnā mahāvediḥ kuśair iva //

kṣaṇena tu mahāghoraṃ vanaṃ nihatarākṣasam

babhūva nirayaprakhyaṃ māṃsaśoṇitakardamam //

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām

hatāny ekena rāmeṇa mānuṣeṇa padātinā //

tasya sainyasya sarvasya kharaḥ śeṣo mahārathaḥ

rākṣasas triśirāś caiva rāmaś ca ripusūdanaḥ //

tatas tu tad bhīmabalaṃ mahāhave samīkṣya rāmeṇa hataṃ balīyasā

rathena rāmaṃ mahatā kharas tataḥ samāsasādendra ivodyatāśaniḥ //

kharaṃ tu rāmābhimukhaṃ prayāntaṃ vāhinīpatiḥ

rākṣasas triśirā nāma saṃnipatyedam abravīt //

māṃ niyojaya vikrānta saṃnivartasva sāhasāt

paśya rāmaṃ mahābāhuṃ saṃyuge vinipātitam //

pratijānāmi te satyam āyudhaṃ cāham ālabhe

yathā rāmaṃ vadhiṣyāmi vadhārhaṃ sarvarakṣasām //

ahaṃ vāsya raṇe mṛtyur eṣa vā samare mama

vinivartya raṇotsāhaṃ muhūrtaṃ prāśniko bhava //

prahṛṣṭo vā hate rāme janasthānaṃ prayāsyasi

mayi vā nihate rāmaṃ saṃyugāyopayāsyasi //

kharas triśirasā tena mṛtyulobhāt prasāditaḥ

gaccha yudhyety anujñāto rāghavābhimukho yayau //

triśirāś ca rathenaiva vājiyuktena bhāsvatā

abhyadravad raṇe rāmaṃ triśṛṅga iva parvataḥ //

śaradhārāsamūhān sa mahāmegha ivotsṛjan

vyasṛjat sadṛśaṃ nādaṃ jalārdrasyeva dundubheḥ //

āgacchantaṃ triśirasaṃ rākṣasaṃ prekṣya rāghavaḥ

dhanuṣā pratijagrāha vidhunvan sāyakāñ śitān //

sa samprahāras tumulo rāmatriśirasor mahān

babhūvātīva balinoḥ siṃhakuñjarayor iva //

tatas triśirasā bāṇair lalāṭe tāḍitas tribhiḥ

amarṣī kupito rāmaḥ saṃrabdham idam abravīt //

aho vikramaśūrasya rākṣasasyedṛśaṃ balam

puṣpair iva śarair yasya lalāṭe 'smi parikṣataḥ

mamāpi pratigṛhṇīṣva śarāṃś cāpaguṇacyutān //

evam uktvā tu saṃrabdhaḥ śarān āśīviṣopamān

triśirovakṣasi kruddho nijaghāna caturdaśa //

caturbhis turagān asya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

nyapātayata tejasvī caturas tasya vājinaḥ //

aṣṭabhiḥ sāyakaiḥ sūtaṃ rathopasthe nyapātayat

rāmaś cicheda bāṇena dhvajaṃ cāsya samucchritam //

tato hatarathāt tasmād utpatantaṃ niśācaram

bibheda rāmas taṃ bāṇair hṛdaye so 'bhavaj jaḍaḥ //

sāyakaiś cāprameyātmā sāmarṣas tasya rakṣasaḥ

śirāṃsy apātayat trīṇi vegavadbhis tribhiḥ śataiḥ //

sa bhūmau śoṇitodgārī rāmabāṇābhipīḍitaḥ

nyapatat patitaiḥ pūrvaṃ svaśirobhir niśācaraḥ //

hataśeṣās tato bhagnā rākṣasāḥ kharasaṃśrayāḥ

dravanti sma na tiṣṭhanti vyāghratrastā mṛgā iva //

tān kharo dravato dṛṣṭvā nivartya ruṣitaḥ svayam

rāmam evābhidudrāva rāhuś candramasaṃ yathā //

nihataṃ dūṣaṇaṃ dṛṣṭvā raṇe triśirasā saha

kharasyāpy abhavat trāso dṛṣṭvā rāmasya vikramam //

sa dṛṣṭvā rākṣasaṃ sainyam aviṣahyaṃ mahābalam

hatam ekena rāmeṇa dūṣaṇas triśirā api //

tad balaṃ hatabhūyiṣṭhaṃ vimanāḥ prekṣya rākṣasaḥ

āsasāda kharo rāmaṃ namucir vāsavaṃ yathā //

vikṛṣya balavac cāpaṃ nārācān raktabhojanān

kharaś cikṣepa rāmāya kruddhān āśīviṣān iva //

jyāṃ vidhunvan subahuśaḥ śikṣayāstrāṇi darśayan

cacāra samare mārgāñ śarai rathagataḥ kharaḥ //

sa sarvāś ca diśo bāṇaiḥ pradiśaś ca mahārathaḥ

pūrayāmāsa taṃ dṛṣṭvā rāmo 'pi sumahad dhanuḥ //

sa sāyakair durviṣahaiḥ sasphuliṅgair ivāgnibhiḥ

nabhaś cakārāvivaraṃ parjanya iva vṛṣṭibhiḥ //

tad babhūva śitair bāṇaiḥ khararāmavisarjitaiḥ

paryākāśam anākāśaṃ sarvataḥ śarasaṃkulam //

śarajālāvṛtaḥ sūryo na tadā sma prakāśate

anyonyavadhasaṃrambhād ubhayoḥ samprayudhyatoḥ //

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ

ājaghāna raṇe rāmaṃ totrair iva mahādvipam //

taṃ rathasthaṃ dhanuṣpāṇiṃ rākṣasaṃ paryavasthitam

dadṛśuḥ sarvabhūtāni pāśahastam ivāntakam //

taṃ siṃham iva vikrāntaṃ siṃhavikrāntagāminam

dṛṣṭvā nodvijate rāmaḥ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā //

tataḥ sūryanikāśena rathena mahatā kharaḥ

āsasāda raṇe rāmaṃ pataṃga iva pāvakam //

tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭideśe mahātmanaḥ

kharaś cicheda rāmasya darśayan pāṇilāghavam //

sa punas tv aparān sapta śarān ādāya varmaṇi

nijaghāna raṇe kruddhaḥ śakrāśanisamaprabhān //

tatas tat prahataṃ bāṇaiḥ kharamuktaiḥ suparvabhiḥ

papāta kavacaṃ bhūmau rāmasyādityavarcasaḥ //

sa śarair arpitaḥ kruddhaḥ sarvagātreṣu rāghavaḥ

rarāja samare rāmo vidhūmo 'gnir iva jvalan //

tato gambhīranirhrādaṃ rāmaḥ śatrunibarhaṇaḥ

cakārāntāya sa ripoḥ sajyam anyan mahad dhanuḥ //

sumahad vaiṣṇavaṃ yat tad atisṛṣṭaṃ maharṣiṇā

varaṃ tad dhanur udyamya kharaṃ samabhidhāvata //

tataḥ kanakapuṅkhais tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

cicheda rāmaḥ saṃkruddhaḥ kharasya samare dhvajam //

sa darśanīyo bahudhā vicchinnaḥ kāñcano dhvajaḥ

jagāma dharaṇīṃ sūryo devatānām ivājñayā //

taṃ caturbhiḥ kharaḥ kruddho rāmaṃ gātreṣu mārgaṇaiḥ

vivyādha hṛdi marmajño mātaṃgam iva tomaraiḥ //

sa rāmo bahubhir bāṇaiḥ kharakārmukaniḥsṛtaiḥ

viddho rudhirasiktāṅgo babhūva ruṣito bhṛśam //

sa dhanur dhanvināṃ śreṣṭhaḥ pragṛhya paramāhave

mumoca parameṣvāsaḥ ṣaṭ śarān abhilakṣitān //

śirasy ekena bāṇena dvābhyāṃ bāhvor athārpayat

tribhiś candrārdhavaktraiś ca vakṣasy abhijaghāna ha //

tataḥ paścān mahātejā nārācān bhāskaropamān

jighāṃsū rākṣasaṃ kruddhas trayodaśa śilāśitān //

tato 'sya yugam ekena caturbhiś caturo hayān

ṣaṣṭhena ca śiraḥ saṃkhye cicheda kharasāratheḥ //

tribhis triveṇuṃ balavān dvābhyām akṣaṃ mahābalaḥ

dvādaśena tu bāṇena kharasya saśaraṃ dhanuḥ //

chittvā vajranikāśena rāghavaḥ prahasann iva

trayodaśenendrasamo bibheda samare kharam //

prabhagnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ

gadāpāṇir avaplutya tasthau bhūmau kharas tadā //

tat karma rāmasya mahārathasya sametya devāś ca maharṣayaś ca

apūjayan prāñjalayaḥ prahṛṣṭās tadā vimānāgragatāḥ sametāḥ //

kharaṃ tu virathaṃ rāmo gadāpāṇim avasthitam

mṛdupūrvaṃ mahātejāḥ paruṣaṃ vākyam abravīt //

gajāśvarathasambādhe bale mahati tiṣṭhatā

kṛtaṃ sudāruṇaṃ karma sarvalokajugupsitam //

udvejanīyo bhūtānāṃ nṛśaṃsaḥ pāpakarmakṛt

trayāṇām api lokānām īśvaro 'pi na tiṣṭhati //

karma lokaviruddhaṃ tu kurvāṇaṃ kṣaṇadācara

tīkṣṇaṃ sarvajano hanti sarpaṃ duṣṭam ivāgatam //

lobhāt pāpāni kurvāṇaḥ kāmād vā yo na budhyate

bhraṣṭaḥ paśyati tasyāntaṃ brāhmaṇī karakād iva //

vasato daṇḍakāraṇye tāpasān dharmacāriṇaḥ

kiṃ nu hatvā mahābhāgān phalaṃ prāpsyasi rākṣasa //

na ciraṃ pāpakarmāṇaḥ krūrā lokajugupsitāḥ

aiśvaryaṃ prāpya tiṣṭhanti śīrṇamūlā iva drumāḥ //

avaśyaṃ labhate kartā phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ

ghoraṃ paryāgate kāle drumaḥ puṣpam ivārtavam //

nacirāt prāpyate loke pāpānāṃ karmaṇāṃ phalam

saviṣāṇām ivānnānāṃ bhuktānāṃ kṣaṇadācara //

pāpam ācaratāṃ ghoraṃ lokasyāpriyam icchatām

aham āsādito rājā prāṇān hantuṃ niśācara //

adya hi tvāṃ mayā muktāḥ śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ

vidārya nipatiṣyanti valmīkam iva pannagāḥ //

ye tvayā daṇḍakāraṇye bhakṣitā dharmacāriṇaḥ

tān adya nihataḥ saṃkhye sasainyo 'nugamiṣyasi //

adya tvāṃ nihataṃ bāṇaiḥ paśyantu paramarṣayaḥ

nirayasthaṃ vimānasthā ye tvayā hiṃsitāḥ purā //

prahara tvaṃ yathākāmaṃ kuru yatnaṃ kulādhama

adya te pātayiṣyāmi śiras tālaphalaṃ yathā //

evam uktas tu rāmeṇa kruddhaḥ saṃraktalocanaḥ

pratyuvāca tato rāmaṃ prahasan krodhamūrchitaḥ //

prākṛtān rākṣasān hatvā yuddhe daśarathātmaja

ātmanā katham ātmānam apraśasyaṃ praśaṃsasi //

vikrāntā balavanto vā ye bhavanti nararṣabhāḥ

kathayanti na te kiṃcit tejasā svena garvitāḥ //

prākṛtās tv akṛtātmāno loke kṣatriyapāṃsanāḥ

nirarthakaṃ vikatthante yathā rāma vikatthase //

kulaṃ vyapadiśan vīraḥ samare ko 'bhidhāsyati

mṛtyukāle hi samprāpte svayam aprastave stavam //

sarvathā tu laghutvaṃ te katthanena vidarśitam

suvarṇapratirūpeṇa tapteneva kuśāgninā //

na tu mām iha tiṣṭhantaṃ paśyasi tvaṃ gadādharam

dharādharam ivākampyaṃ parvataṃ dhātubhiś citam //

paryāpto 'haṃ gadāpāṇir hantuṃ prāṇān raṇe tava

trayāṇām api lokānāṃ pāśahasta ivāntakaḥ //

kāmaṃ bahv api vaktavyaṃ tvayi vakṣyāmi na tv aham

astaṃ gaccheddhi savitā yuddhavighnas tato bhavet //

caturdaśa sahasrāṇi rākṣasānāṃ hatāni te

tvadvināśāt karomy adya teṣām aśrupramārjanam //

ity uktvā paramakruddhas tāṃ gadāṃ paramāṅgadaḥ

kharaś cikṣepa rāmāya pradīptām aśaniṃ yathā //

kharabāhupramuktā sā pradīptā mahatī gadā

bhasma vṛkṣāṃś ca gulmāṃś ca kṛtvāgāt tatsamīpataḥ //

tām āpatantīṃ jvalitāṃ mṛtyupāśopamāṃ gadām

antarikṣagatāṃ rāmaś cicheda bahudhā śaraiḥ //

sā viśīrṇā śarair bhinnā papāta dharaṇītale

gadāmantrauṣadhibalair vyālīva vinipātitā //

bhittvā tu tāṃ gadāṃ bāṇai rāghavo dharmavatsalaḥ

smayamānaḥ kharaṃ vākyaṃ saṃrabdham idam abravīt //

etat te balasarvasvaṃ darśitaṃ rākṣasādhama

śaktihīnataro matto vṛthā tvam avagarjasi //

eṣā bāṇavinirbhinnā gadā bhūmitalaṃ gatā

abhidhānapragalbhasya tava pratyayaghātinī //

yat tvayoktaṃ vinaṣṭānām idam aśrupramārjanam

rākṣasānāṃ karomīti mithyā tad api te vacaḥ //

nīcasya kṣudraśīlasya mithyāvṛttasya rakṣasaḥ

prāṇān apahariṣyāmi garutmān amṛtaṃ yathā //

adya te bhinnakaṇṭhasya phenabudbudabhūṣitam

vidāritasya madbāṇair mahī pāsyati śoṇitam //

pāṃsurūṣitasarvāṅgaḥ srastanyastabhujadvayaḥ

svapsyase gāṃ samāśliṣya durlabhāṃ pramadām iva //

pravṛddhanidre śayite tvayi rākṣasapāṃsane

bhaviṣyanty aśaraṇyānāṃ śaraṇyā daṇḍakā ime //

janasthāne hatasthāne tava rākṣasa maccharaiḥ

nirbhayā vicariṣyanti sarvato munayo vane //

adya viprasariṣyanti rākṣasyo hatabāndhavāḥ

bāṣpārdravadanā dīnā bhayād anyabhayāvahāḥ //

adya śokarasajñās tā bhaviṣyanti niśācara

anurūpakulāḥ patnyo yāsāṃ tvaṃ patir īdṛśaḥ //

nṛśaṃsaśīla kṣudrātman nityaṃ brāhmaṇakaṇṭaka

tvatkṛte śaṅkitair agnau munibhiḥ pātyate haviḥ //

tam evam abhisaṃrabdhaṃ bruvāṇaṃ rāghavaṃ raṇe

kharo nirbhartsayāmāsa roṣāt kharatarasvanaḥ //

dṛḍhaṃ khalv avalipto 'si bhayeṣv api ca nirbhayaḥ

vācyāvācyaṃ tato hi tvaṃ mṛtyuvaśyo na budhyase //

kālapāśaparikṣiptā bhavanti puruṣā hi ye

kāryākāryaṃ na jānanti te nirastaṣaḍindriyāḥ //

evam uktvā tato rāmaṃ saṃrudhya bhrukuṭiṃ tataḥ

sa dadarśa mahāsālam avidūre niśācaraḥ //

raṇe praharaṇasyārthe sarvato hy avalokayan

sa tam utpāṭayāmāsa saṃdṛśya daśanacchadam //

taṃ samutkṣipya bāhubhyāṃ vinarditvā mahābalaḥ

rāmam uddiśya cikṣepa hatas tvam iti cābravīt //

tam āpatantaṃ bāṇaughaiś chittvā rāmaḥ pratāpavān

roṣam āhārayat tīvraṃ nihantuṃ samare kharam //

jātasvedas tato rāmo roṣād raktāntalocanaḥ

nirbibheda sahasreṇa bāṇānāṃ samare kharam //

tasya bāṇāntarād raktaṃ bahu susrāva phenilam

gireḥ prasravaṇasyeva toyadhārāparisravaḥ //

vihvalaḥ sa kṛto bāṇaiḥ kharo rāmeṇa saṃyuge

matto rudhiragandhena tam evābhyadravad drutam //

tam āpatantaṃ saṃrabdhaṃ kṛtāstro rudhirāplutam

apāsarpat pratipadaṃ kiṃcit tvaritavikramaḥ //

tataḥ pāvakasaṃkāśaṃ vadhāya samare śaram

kharasya rāmo jagrāha brahmadaṇḍam ivāparam //

sa tad dattaṃ maghavatā surarājena dhīmatā

saṃdadhe ca sa dharmātmā mumoca ca kharaṃ prati //

sa vimukto mahābāṇo nirghātasamaniḥsvanaḥ

rāmeṇa dhanur udyamya kharasyorasi cāpatat //

sa papāta kharo bhūmau dahyamānaḥ śarāgninā

rudreṇaiva vinirdagdhaḥ śvetāraṇye yathāndhakaḥ //

sa vṛtra iva vajreṇa phenena namucir yathā

balo vendrāśanihato nipapāta hataḥ kharaḥ //

tato rājarṣayaḥ sarve saṃgatāḥ paramarṣayaḥ

sabhājya muditā rāmam idaṃ vacanam abruvan //

etadarthaṃ mahātejā mahendraḥ pākaśāsanaḥ

śarabhaṅgāśramaṃ puṇyam ājagāma puraṃdaraḥ //

ānītas tvam imaṃ deśam upāyena maharṣibhiḥ

eṣāṃ vadhārthaṃ krūrāṇāṃ rakṣasāṃ pāpakarmaṇām //

tad idaṃ naḥ kṛtaṃ kāryaṃ tvayā daśarathātmaja

sukhaṃ dharmaṃ cariṣyanti daṇḍakeṣu maharṣayaḥ //

etasminn antare vīro lakṣmaṇaḥ saha sītayā

giridurgād viniṣkramya saṃviveśāśramaṃ sukhī //

tato rāmas tu vijayī pūjyamāno maharṣibhiḥ

praviveśāśramaṃ vīro lakṣmaṇenābhivāditaḥ //

taṃ dṛṣṭvā śatruhantāraṃ maharṣīṇāṃ sukhāvaham

babhūva hṛṣṭā vaidehī bhartāraṃ pariṣasvaje //

tataḥ śūrpaṇakhā dṛṣṭvā sahasrāṇi caturdaśa

hatāny ekena rāmeṇa rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām //

dūṣaṇaṃ ca kharaṃ caiva hataṃ triśirasaṃ raṇe

dṛṣṭvā punar mahānādaṃ nanāda jaladopamā //

sā dṛṣṭvā karma rāmasya kṛtam anyaiḥ suduṣkaram

jagāma paramodvignā laṅkāṃ rāvaṇapālitām //

sā dadarśa vimānāgre rāvaṇaṃ dīptatejasam

upopaviṣṭaṃ sacivair marudbhir iva vāsavam //

āsīnaṃ sūryasaṃkāśe kāñcane paramāsane

rukmavedigataṃ prājyaṃ jvalantam iva pāvakam //

devagandharvabhūtānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām

ajeyaṃ samare śūraṃ vyāttānanam ivāntakam //

devāsuravimardeṣu vajrāśanikṛtavraṇam

airāvataviṣāṇāgrair utkṛṣṭakiṇavakṣasam //

viṃśadbhujaṃ daśagrīvaṃ darśanīyaparicchadam

viśālavakṣasaṃ vīraṃ rājalakṣmaṇalakṣitam //

snigdhavaiḍūryasaṃkāśaṃ taptakāñcanakuṇḍalam

subhujaṃ śukladaśanaṃ mahāsyaṃ parvatopamam //

viṣṇucakranipātaiś ca śataśo devasaṃyuge

āhatāṅgaṃ samastaiś ca devapraharaṇais tathā //

akṣobhyāṇāṃ samudrāṇāṃ kṣobhaṇaṃ kṣiprakāriṇam

kṣeptāraṃ parvatāgrāṇāṃ surāṇāṃ ca pramardanam //

ucchettāraṃ ca dharmāṇāṃ paradārābhimarśanam

sarvadivyāstrayoktāraṃ yajñavighnakaraṃ sadā //

purīṃ bhogavatīṃ gatvā parājitya ca vāsukim

takṣakasya priyāṃ bhāryāṃ parājitya jahāra yaḥ //

kailāsaṃ parvataṃ gatvā vijitya naravāhanam

vimānaṃ puṣpakaṃ tasya kāmagaṃ vai jahāra yaḥ //

vanaṃ caitrarathaṃ divyaṃ nalinīṃ nandanaṃ vanam

vināśayati yaḥ krodhād devodyānāni vīryavān //

candrasūryau mahābhāgāv uttiṣṭhantau paraṃtapau

nivārayati bāhubhyāṃ yaḥ śailaśikharopamaḥ //

daśavarṣasahasrāṇi tapas taptvā mahāvane

purā svayambhuve dhīraḥ śirāṃsy upajahāra yaḥ //

devadānavagandharvapiśācapatagoragaiḥ

abhayaṃ yasya saṃgrāme mṛtyuto mānuṣād ṛte //

mantrair abhiṣutaṃ puṇyam adhvareṣu dvijātibhiḥ

havirdhāneṣu yaḥ somam upahanti mahābalaḥ //

āptayajñaharaṃ krūraṃ brahmaghnaṃ duṣṭacāriṇam

karkaśaṃ niranukrośaṃ prajānām ahite ratam

rāvaṇaṃ sarvabhūtānāṃ sarvalokabhayāvaham //

rākṣasī bhrātaraṃ krūraṃ sā dadarśa mahābalam

taṃ divyavastrābharaṇaṃ divyamālyopaśobhitam

rākṣasendraṃ mahābhāgaṃ paulastyakulanandanam //

tam abravīd dīptaviśālalocanaṃ pradarśayitvā bhayamohamūrchitā

sudāruṇaṃ vākyam abhītacāriṇī mahātmanā śūrpaṇakhā virūpitā //

tataḥ śūrpaṇakhā dīnā rāvaṇaṃ lokarāvaṇam

amātyamadhye saṃkruddhā paruṣaṃ vākyam abravīt //

pramattaḥ kāmabhogeṣu svairavṛtto niraṅkuśaḥ

samutpannaṃ bhayaṃ ghoraṃ boddhavyaṃ nāvabudhyase //

saktaṃ grāmyeṣu bhogeṣu kāmavṛttaṃ mahīpatim

lubdhaṃ na bahu manyante śmaśānāgnim iva prajāḥ //

svayaṃ kāryāṇi yaḥ kāle nānutiṣṭhati pārthivaḥ

sa tu vai saha rājyena taiś ca kāryair vinaśyati //

ayuktacāraṃ durdarśam asvādhīnaṃ narādhipam

varjayanti narā dūrān nadīpaṅkam iva dvipāḥ //

ye na rakṣanti viṣayam asvādhīnā narādhipāḥ

te na vṛddhyā prakāśante girayaḥ sāgare yathā //

ātmavadbhir vigṛhya tvaṃ devagandharvadānavaiḥ

ayuktacāraś capalaḥ kathaṃ rājā bhaviṣyasi //

yeṣāṃ cāraś ca kośaś ca nayaś ca jayatāṃ vara

asvādhīnā narendrāṇāṃ prākṛtais te janaiḥ samāḥ //

yasmāt paśyanti dūrasthān sarvān arthān narādhipāḥ

cāreṇa tasmād ucyante rājāno dīrghacakṣuṣaḥ //

ayuktacāraṃ manye tvāṃ prākṛtaiḥ sacivair vṛtam

svajanaṃ ca janasthānaṃ hataṃ yo nāvabudhyase //

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām

hatāny ekena rāmeṇa kharaś ca sahadūṣaṇaḥ //

ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ

dharṣitaṃ ca janasthānaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā //

tvaṃ tu lubdhaḥ pramattaś ca parādhīnaś ca rāvaṇa

viṣaye sve samutpannaṃ bhayaṃ yo nāvabudhyase //

tīkṣṇam alpapradātāraṃ pramattaṃ garvitaṃ śaṭham

vyasane sarvabhūtāni nābhidhāvanti pārthivam //

atimāninam agrāhyam ātmasaṃbhāvitaṃ naram

krodhanaṃ vyasane hanti svajano 'pi narādhipam //

nānutiṣṭhati kāryāṇi bhayeṣu na bibheti ca

kṣipraṃ rājyāc cyuto dīnas tṛṇais tulyo bhaviṣyati //

śuṣkakāṣṭhair bhavet kāryaṃ loṣṭair api ca pāṃsubhiḥ

na tu sthānāt paribhraṣṭaiḥ kāryaṃ syād vasudhādhipaiḥ //

upabhuktaṃ yathā vāsaḥ srajo vā mṛditā yathā

evaṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ samartho 'pi nirarthakaḥ //

apramattaś ca yo rājā sarvajño vijitendriyaḥ

kṛtajño dharmaśīlaś ca sa rājā tiṣṭhate ciram //

nayanābhyāṃ prasupto 'pi jāgarti nayacakṣuṣā

vyaktakrodhaprasādaś ca sa rājā pūjyate janaiḥ //

tvaṃ tu rāvaṇa durbuddhir guṇair etair vivarjitaḥ

yasya te 'viditaś cārai rakṣasāṃ sumahān vadhaḥ //

parāvamantā viṣayeṣu saṃgato na deśakālapravibhāgatattvavit

ayuktabuddhir guṇadoṣaniścaye vipannarājyo na cirād vipatsyate //

iti svadoṣān parikīrtitāṃs tayā samīkṣya buddhyā kṣaṇadācareśvaraḥ

dhanena darpeṇa balena cānvito vicintayāmāsa ciraṃ sa rāvaṇaḥ //

tataḥ śūrpaṇakhāṃ kruddhāṃ bruvatīṃ paruṣaṃ vacaḥ

amātyamadhye saṃkruddhaḥ paripapraccha rāvaṇaḥ //

kaś ca rāmaḥ kathaṃvīryaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparākramaḥ

kimarthaṃ daṇḍakāraṇyaṃ praviṣṭaś ca suduścaram //

āyudhaṃ kiṃ ca rāmasya nihatā yena rākṣasāḥ

kharaś ca nihataḥ saṃkhye dūṣaṇas triśirās tathā //

ity uktā rākṣasendreṇa rākṣasī krodhamūrchitā

tato rāmaṃ yathānyāyam ākhyātum upacakrame //

dīrghabāhur viśālākṣaś cīrakṛṣṇājināmbaraḥ

kandarpasamarūpaś ca rāmo daśarathātmajaḥ //

śakracāpanibhaṃ cāpaṃ vikṛṣya kanakāṅgadam

dīptān kṣipati nārācān sarpān iva mahāviṣān //

nādadānaṃ śarān ghorān na muñcantaṃ mahābalam

na kārmukaṃ vikarṣantaṃ rāmaṃ paśyāmi saṃyuge //

hanyamānaṃ tu tat sainyaṃ paśyāmi śaravṛṣṭibhiḥ

indreṇevottamaṃ sasyam āhataṃ tv aśmavṛṣṭibhiḥ //

rakṣasāṃ bhīmavīryāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa

nihatāni śarais tīkṣṇais tenaikena padātinā //

ardhādhikamuhūrtena kharaś ca sahadūṣaṇaḥ

ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ //

ekā kathaṃcin muktāhaṃ paribhūya mahātmanā

strīvadhaṃ śaṅkamānena rāmeṇa viditātmanā //

bhrātā cāsya mahātejā guṇatas tulyavikramaḥ

anuraktaś ca bhaktaś ca lakṣmaṇo nāma vīryavān //

amarṣī durjayo jetā vikrānto buddhimān balī

rāmasya dakṣiṇo bāhur nityaṃ prāṇo bahiścaraḥ //

rāmasya tu viśālākṣī dharmapatnī yaśasvinī

sītā nāma varārohā vaidehī tanumadhyamā //

naiva devī na gandharvī na yakṣī na ca kiṃnarī

tathārūpā mayā nārī dṛṣṭapūrvā mahītale //

yasya sītā bhaved bhāryā yaṃ ca hṛṣṭā pariṣvajet

atijīvet sa sarveṣu lokeṣv api puraṃdarāt //

sā suśīlā vapuḥślāghyā rūpeṇāpratimā bhuvi

tavānurūpā bhāryā sā tvaṃ ca tasyās tathā patiḥ //

tāṃ tu vistīrṇajaghanāṃ pīnottuṅgapayodharām

bhāryārthe tu tavānetum udyatāhaṃ varānanām //

tāṃ tu dṛṣṭvādya vaidehīṃ pūrṇacandranibhānanām

manmathasya śarāṇāṃ ca tvaṃ vidheyo bhaviṣyasi //

yadi tasyām abhiprāyo bhāryārthe tava jāyate

śīghram uddhriyatāṃ pādo jayārtham iha dakṣiṇaḥ //

kuru priyaṃ tathā teṣāṃ rakṣasāṃ rākṣaseśvara

vadhāt tasya nṛśaṃsasya rāmasyāśramavāsinaḥ //

taṃ śarair niśitair hatvā lakṣmaṇaṃ ca mahāratham

hatanāthāṃ sukhaṃ sītāṃ yathāvad upabhokṣyase //

rocate yadi te vākyaṃ mamaitad rākṣaseśvara

kriyatāṃ nirviśaṅkena vacanaṃ mama rāghava //

niśamya rāmeṇa śarair ajihmagair hatāñ janasthānagatān niśācarān

kharaṃ ca buddhvā nihataṃ ca dūṣaṇaṃ tvam adya kṛtyaṃ pratipattum arhasi //

tataḥ śūrpaṇakhāvākyaṃ tac chrutvā romaharṣaṇam

sacivān abhyanujñāya kāryaṃ buddhvā jagāma ha //

tat kāryam anugamyātha yathāvad upalabhya ca

doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca sampradhārya balābalam //

iti kartavyam ity eva kṛtvā niścayam ātmanaḥ

sthirabuddhis tato ramyāṃ yānaśālāṃ jagāma ha //

yānaśālāṃ tato gatvā pracchanno rākṣasādhipaḥ

sūtaṃ saṃcodayāmāsa rathaḥ saṃyujyatām iti //

evam uktaḥ kṣaṇenaiva sārathir laghuvikramaḥ

rathaṃ saṃyojayāmāsa tasyābhimatam uttamam //

kāñcanaṃ ratham āsthāya kāmagaṃ ratnabhūṣitam

piśācavadanair yuktaṃ kharaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ //

meghapratimanādena sa tena dhanadānujaḥ

rākṣasādhipatiḥ śrīmān yayau nadanadīpatim //

sa śvetavālavyasanaḥ śvetacchattro daśānanaḥ

snigdhavaiḍūryasaṃkāśas taptakāñcanabhūṣaṇaḥ //

daśāsyo viṃśatibhujo darśanīyaparicchadaḥ

tridaśārir munīndraghno daśaśīrṣa ivādrirāṭ //

kāmagaṃ ratham āsthāya śuśubhe rākṣasādhipaḥ

vidyunmaṇḍalavān meghaḥ sabalāka ivāmbare //

saśailaṃ sāgarānūpaṃ vīryavān avalokayan

nānāpuṣpaphalair vṛkṣair anukīrṇaṃ sahasraśaḥ //

śītamaṅgalatoyābhiḥ padminībhiḥ samantataḥ

viśālair āśramapadair vedimadbhiḥ samāvṛtam //

kadalyāḍhakīsambādhaṃ nālikeropaśobhitam

sālais tālais tamālaiś ca tarubhiś ca supuṣpitaiḥ //

atyantaniyatāhāraiḥ śobhitaṃ paramarṣibhiḥ

nāgaiḥ suparṇair gandharvaiḥ kiṃnaraiś ca sahasraśaḥ //

jitakāmaiś ca siddhaiś ca cāraṇaiś copaśobhitam

ājair vaikhānasair māṣair vālakhilyair marīcipaiḥ //

divyābharaṇamālyābhir divyarūpābhir āvṛtam

krīḍāratividhijñābhir apsarobhiḥ sahasraśaḥ //

sevitaṃ devapatnībhiḥ śrīmatībhiḥ śriyā vṛtam

devadānavasaṃghaiś ca caritaṃ tv amṛtāśibhiḥ //

haṃsakrauñcaplavākīrṇaṃ sārasaiḥ saṃpraṇāditam

vaiḍūryaprastaraṃ ramyaṃ snigdhaṃ sāgaratejasā //

pāṇḍurāṇi viśālāni divyamālyayutāni ca

tūryagītābhijuṣṭāni vimānāni samantataḥ //

tapasā jitalokānāṃ kāmagāny abhisaṃpatan

gandharvāpsarasaś caiva dadarśa dhanadānujaḥ //

niryāsarasamūlānāṃ candanānāṃ sahasraśaḥ

vanāni paśyan saumyāni ghrāṇatṛptikarāṇi ca //

agarūṇāṃ ca mukhyānāṃ vanāny upavanāni ca

takkolānāṃ ca jātyānāṃ phalānāṃ ca sugandhinām //

puṣpāṇi ca tamālasya gulmāni maricasya ca

muktānāṃ ca samūhāni śuṣyamāṇāni tīrataḥ //

śaṅkhānāṃ prastaraṃ caiva pravālanicayaṃ tathā

kāñcanāni ca śailāni rājatāni ca sarvaśaḥ //

prasravāṇi manojñāni prasannāni hradāni ca

dhanadhānyopapannāni strīratnair āvṛtāni ca //

hastyaśvarathagāḍhāni nagarāṇy avalokayan

taṃ samaṃ sarvataḥ snigdhaṃ mṛdusaṃsparśamārutam //

anūpaṃ sindhurājasya dadarśa tridivopamam

tatrāpaśyat sa meghābhaṃ nyagrodham ṛṣibhir vṛtam //

samantād yasya tāḥ śākhāḥ śatayojanam āyatāḥ

yasya hastinam ādāya mahākāyaṃ ca kacchapam

bhakṣārthaṃ garuḍaḥ śākhām ājagāma mahābalaḥ //

tasya tāṃ sahasā śākhāṃ bhāreṇa patagottamaḥ

suparṇaḥ parṇabahulāṃ babhañjātha mahābalaḥ //

tatra vaikhānasā māṣā vālakhilyā marīcipāḥ

ajā babhūvur dhūmrāś ca saṃgatāḥ paramarṣayaḥ //

teṣāṃ dayārthaṃ garuḍas tāṃ śākhāṃ śatayojanām

jagāmādāya vegena tau cobhau gajakacchapau //

ekapādena dharmātmā bhakṣayitvā tad āmiṣam

niṣādaviṣayaṃ hatvā śākhayā patagottamaḥ

praharṣam atulaṃ lebhe mokṣayitvā mahāmunīn //

sa tenaiva praharṣeṇa dviguṇīkṛtavikramaḥ

amṛtānayanārthaṃ vai cakāra matimān matim //

ayojālāni nirmathya bhittvā ratnagṛhaṃ varam

mahendrabhavanād guptam ājahārāmṛtaṃ tataḥ //

taṃ maharṣigaṇair juṣṭaṃ suparṇakṛtalakṣaṇam

nāmnā subhadraṃ nyagrodhaṃ dadarśa dhanadānujaḥ //

taṃ tu gatvā paraṃ pāraṃ samudrasya nadīpateḥ

dadarśāśramam ekānte puṇye ramye vanāntare //

tatra kṛṣṇājinadharaṃ jaṭāvalkaladhāriṇam

dadarśa niyatāhāraṃ mārīcaṃ nāma rākṣasam //

sa rāvaṇaḥ samāgamya vidhivat tena rakṣasā

tataḥ paścād idaṃ vākyam abravīd vākyakovidaḥ //

mārīca śrūyatāṃ tāta vacanaṃ mama bhāṣataḥ

ārto 'smi mama cārtasya bhavān hi paramā gatiḥ //

jānīṣe tvaṃ janasthānaṃ bhrātā yatra kharo mama

dūṣaṇaś ca mahābāhuḥ svasā śūrpaṇakhā ca me //

triśirāś ca mahātejā rākṣasaḥ piśitāśanaḥ

anye ca bahavaḥ śūrā labdhalakṣā niśācarāḥ //

vasanti manniyogena adhivāsaṃ ca rākṣasaḥ

bādhamānā mahāraṇye munīn ye dharmacāriṇaḥ //

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām

śūrāṇāṃ labdhalakṣāṇāṃ kharacittānuvartinām //

te tv idānīṃ janasthāne vasamānā mahābalāḥ

saṃgatāḥ param āyattā rāmeṇa saha saṃyuge //

tena saṃjātaroṣeṇa rāmeṇa raṇamūrdhani

anuktvā paruṣaṃ kiṃcic charair vyāpāritaṃ dhanuḥ //

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām

nihatāni śarais tīkṣṇair mānuṣeṇa padātinā //

kharaś ca nihataḥ saṃkhye dūṣaṇaś ca nipātitaḥ

hatvā triśirasaṃ cāpi nirbhayā daṇḍakāḥ kṛtāḥ //

pitrā nirastaḥ kruddhena sabhāryaḥ kṣīṇajīvitaḥ

sa hantā tasya sainyasya rāmaḥ kṣatriyapāṃsanaḥ //

aśīlaḥ karkaśas tīkṣṇo mūrkho lubdho 'jitendriyaḥ

tyaktadharmas tv adharmātmā bhūtānām ahite rataḥ //

yena vairaṃ vināraṇye sattvam āśritya kevalam

karṇanāsāpahāreṇa bhaginī me virūpitā //

tasya bhāryāṃ janasthānāt sītāṃ surasutopamām

ānayiṣyāmi vikramya sahāyas tatra me bhava //

tvayā hy ahaṃ sahāyena pārśvasthena mahābala

bhrātṛbhiś ca surān yuddhe samagrān nābhicintaye //

tat sahāyo bhava tvaṃ me samartho hy asi rākṣasa

vīrye yuddhe ca darpe ca na hy asti sadṛśas tava //

etadartham ahaṃ prāptas tvatsamīpaṃ niśācara

śṛṇu tat karma sāhāyye yat kāryaṃ vacanān mama //

sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā citro rajatabindubhiḥ

āśrame tasya rāmasya sītāyāḥ pramukhe cara //

tvāṃ tu niḥsaṃśayaṃ sītā dṛṣṭvā tu mṛgarūpiṇam

gṛhyatām iti bhartāraṃ lakṣmaṇaṃ cābhidhāsyati //

tatas tayor apāye tu śūnye sītāṃ yathāsukham

nirābādho hariṣyāmi rāhuś candraprabhām iva //

tataḥ paścāt sukhaṃ rāme bhāryāharaṇakarśite

viśrabdhaḥ prahariṣyāmi kṛtārthenāntarātmanā //

tasya rāmakathāṃ śrutvā mārīcasya mahātmanaḥ

śuṣkaṃ samabhavad vaktraṃ paritrasto babhūva ca //

sa rāvaṇaṃ trastaviṣaṇṇacetā mahāvane rāmaparākramajñaḥ

kṛtāñjalis tattvam uvāca vākyaṃ hitaṃ ca tasmai hitam ātmanaś ca //

tac chrutvā rākṣasendrasya vākyaṃ vākyaviśāradaḥ

pratyuvāca mahāprājño mārīco rākṣaseśvaram //

sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ

apriyasya ca pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ //

na nūnaṃ budhyase rāmaṃ mahāvīryaṃ guṇonnatam

ayuktacāraś capalo mahendravaruṇopamam //

api svasti bhavet tāta sarveṣāṃ bhuvi rakṣasām

api rāmo na saṃkruddhaḥ kuryāl lokam arākṣasam //

api te jīvitāntāya notpannā janakātmajā

api sītā nimittaṃ ca na bhaved vyasanaṃ mahat //

api tvām īśvaraṃ prāpya kāmavṛttaṃ niraṅkuśam

na vinaśyet purī laṅkā tvayā saha sarākṣasā //

tvadvidhaḥ kāmavṛtto hi duḥśīlaḥ pāpamantritaḥ

ātmānaṃ svajanaṃ rāṣṭraṃ sa rājā hanti durmatiḥ //

na ca pitrā parityakto nāmaryādaḥ kathaṃcana

na lubdho na ca duḥśīlo na ca kṣatriyapāṃsanaḥ //

na ca dharmaguṇair hīnaḥ kausalyānandavardhanaḥ

na ca tīkṣṇo hi bhūtānāṃ sarveṣāṃ ca hite rataḥ //

vañcitaṃ pitaraṃ dṛṣṭvā kaikeyyā satyavādinam

kariṣyāmīti dharmātmā tataḥ pravrajito vanam //

kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ pitur daśarathasya ca

hitvā rājyaṃ ca bhogāṃś ca praviṣṭo daṇḍakāvanam //

na rāmaḥ karkaśas tāta nāvidvān nājitendriyaḥ

anṛtaṃ na śrutaṃ caiva naiva tvaṃ vaktum arhasi //

rāmo vigrahavān dharmaḥ sādhuḥ satyaparākramaḥ

rājā sarvasya lokasya devānām iva vāsavaḥ //

kathaṃ tvaṃ tasya vaidehīṃ rakṣitāṃ svena tejasā

icchasi prasabhaṃ hartuṃ prabhām iva vivasvataḥ //

śarārciṣam anādhṛṣyaṃ cāpakhaḍgendhanaṃ raṇe

rāmāgniṃ sahasā dīptaṃ na praveṣṭuṃ tvam arhasi //

dhanurvyāditadīptāsyaṃ śarārciṣam amarṣaṇam

cāpabāṇadharaṃ vīraṃ śatrusenāpahāriṇam //

rājyaṃ sukhaṃ ca saṃtyajya jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ

nātyāsādayituṃ tāta rāmāntakam ihārhasi //

aprameyaṃ hi tattejo yasya sā janakātmajā

na tvaṃ samarthas tāṃ hartuṃ rāmacāpāśrayāṃ vane //

prāṇebhyo 'pi priyatarā bhāryā nityam anuvratā

dīptasyeva hutāśasya śikhā sītā sumadhyamā //

kim udyamaṃ vyartham imaṃ kṛtvā te rākṣasādhipa

dṛṣṭaś cet tvaṃ raṇe tena tadantaṃ tava jīvitam

jīvitaṃ ca sukhaṃ caiva rājyaṃ caiva sudurlabham //

sa sarvaiḥ sacivaiḥ sārdhaṃ vibhīṣaṇapuraskṛtaiḥ

mantrayitvā tu dharmiṣṭhaiḥ kṛtvā niścayam ātmanaḥ //

doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca sampradhārya balābalam

ātmanaś ca balaṃ jñātvā rāghavasya ca tattvataḥ

hitaṃ hi tava niścitya kṣamaṃ tvaṃ kartum arhasi //

ahaṃ tu manye tava na kṣamaṃ raṇe samāgamaṃ kosalarājasūnunā

idaṃ hi bhūyaḥ śṛṇu vākyam uttamaṃ kṣamaṃ ca yuktaṃ ca niśācarādhipa //

kadācid apy ahaṃ vīryāt paryaṭan pṛthivīm imām

balaṃ nāgasahasrasya dhārayan parvatopamaḥ //

nīlajīmūtasaṃkāśas taptakāñcanakuṇḍalaḥ

bhayaṃ lokasya janayan kirīṭī parighāyudhaḥ

vyacaraṃ daṇḍakāraṇyam ṛṣimāṃsāni bhakṣayan //

viśvāmitro 'tha dharmātmā madvitrasto mahāmuniḥ

svayaṃ gatvā daśarathaṃ narendram idam abravīt //

ayaṃ rakṣatu māṃ rāmaḥ parvakāle samāhitaḥ

mārīcān me bhayaṃ ghoraṃ samutpannaṃ nareśvara //

ity evam ukto dharmātmā rājā daśarathas tadā

pratyuvāca mahābhāgaṃ viśvāmitraṃ mahāmunim //

ūnaṣoḍaśavarṣo 'yam akṛtāstraś ca rāghavaḥ

kāmaṃ tu mama yat sainyaṃ mayā saha gamiṣyati

vadhiṣyāmi muniśreṣṭha śatruṃ tava yathepsitam //

ity evam uktaḥ sa munī rājānaṃ punar abravīt

rāmān nānyad balaṃ loke paryāptaṃ tasya rakṣasaḥ //

bālo 'py eṣa mahātejāḥ samarthas tasya nigrahe

gamiṣye rāmam ādāya svasti te 'stu paraṃtapa //

ity evam uktvā sa munis tam ādāya nṛpātmajam

jagāma paramaprīto viśvāmitraḥ svam āśramam //

taṃ tadā daṇḍakāraṇye yajñam uddiśya dīkṣitam

babhūvāvasthito rāmaś citraṃ visphārayan dhanuḥ //

ajātavyañjanaḥ śrīmān bālaḥ śyāmaḥ śubhekṣaṇaḥ

ekavastradharo dhanvī śikhī kanakamālayā //

śobhayan daṇḍakāraṇyaṃ dīptena svena tejasā

adṛśyata tadā rāmo bālacandra ivoditaḥ //

tato 'haṃ meghasaṃkāśas taptakāñcanakuṇḍalaḥ

balī dattavaro darpād ājagāma tadāśramam //

tena dṛṣṭaḥ praviṣṭo 'haṃ sahasaivodyatāyudhaḥ

māṃ tu dṛṣṭvā dhanuḥ sajyam asambhrāntaś cakāra ha //

avajānann ahaṃ mohād bālo 'yam iti rāghavam

viśvāmitrasya tāṃ vedim adhyadhāvaṃ kṛtatvaraḥ //

tena muktas tato bāṇaḥ śitaḥ śatrunibarhaṇaḥ

tenāhaṃ tāḍitaḥ kṣiptaḥ samudre śatayojane //

rāmasya śaravegena nirasto bhrāntacetanaḥ

pātito 'haṃ tadā tena gambhīre sāgarāmbhasi

prāpya saṃjñāṃ cirāt tāta laṅkāṃ prati gataḥ purīm //

evam asmi tadā muktaḥ sahāyās te nipātitāḥ

akṛtāstreṇa rāmeṇa bālenākliṣṭakarmaṇā //

tan mayā vāryamāṇas tvaṃ yadi rāmeṇa vigraham

kariṣyasy āpadaṃ ghorāṃ kṣipraṃ prāpya naśiṣyasi //

krīḍāratividhijñānāṃ samājotsavaśālinām

rakṣasāṃ caiva saṃtāpam anarthaṃ cāhariṣyasi //

harmyaprāsādasambādhāṃ nānāratnavibhūṣitām

drakṣyasi tvaṃ purīṃ laṅkāṃ vinaṣṭāṃ maithilīkṛte //

akurvanto 'pi pāpāni śucayaḥ pāpasaṃśrayāt

parapāpair vinaśyanti matsyā nāgahrade yathā //

divyacandanadigdhāṅgān divyābharaṇabhūṣitān

drakṣyasy abhihatān bhūmau tava doṣāt tu rākṣasān //

hṛtadārān sadārāṃś ca daśa vidravato diśaḥ

hataśeṣān aśaraṇān drakṣyasi tvaṃ niśācarān //

śarajālaparikṣiptām agnijvālāsamāvṛtām

pradagdhabhavanāṃ laṅkāṃ drakṣyasi tvam asaṃśayam //

pramadānāṃ sahasrāṇi tava rājan parigrahaḥ

bhava svadāranirataḥ svakulaṃ rakṣa rākṣasa //

mānaṃ vṛddhiṃ ca rājyaṃ ca jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ

yadīcchasi ciraṃ bhoktuṃ mā kṛthā rāmavipriyam //

nivāryamāṇaḥ suhṛdā mayā bhṛśaṃ prasahya sītāṃ yadi dharṣayiṣyasi

gamiṣyasi kṣīṇabalaḥ sabāndhavo yamakṣayaṃ rāmaśarāttajīvitaḥ //

evam asmi tadā muktaḥ kathaṃcit tena saṃyuge

idānīm api yad vṛttaṃ tac chṛṇuṣva yad uttaram //

rākṣasābhyām ahaṃ dvābhyām anirviṇṇas tathā kṛtaḥ

sahito mṛgarūpābhyāṃ praviṣṭo daṇḍakāvanam //

dīptajihvo mahākāyas tīkṣṇaśṛṅgo mahābalaḥ

vyacaraṃ daṇḍakāraṇyaṃ māṃsabhakṣo mahāmṛgaḥ //

agnihotreṣu tīrtheṣu caityavṛkṣeṣu rāvaṇa

atyantaghoro vyacaraṃ tāpasāṃs tān pradharṣayan //

nihatya daṇḍakāraṇye tāpasān dharmacāriṇaḥ

rudhirāṇi pibaṃs teṣāṃ tathā māṃsāni bhakṣayan //

ṛṣimāṃsāśanaḥ krūras trāsayan vanagocarān

tadā rudhiramatto 'haṃ vyacaraṃ daṇḍakāvanam //

tadāhaṃ daṇḍakāraṇye vicaran dharmadūṣakaḥ

āsādayaṃ tadā rāmaṃ tāpasaṃ dharmam āśritam //

vaidehīṃ ca mahābhāgāṃ lakṣmaṇaṃ ca mahāratham

tāpasaṃ niyatāhāraṃ sarvabhūtahite ratam //

so 'haṃ vanagataṃ rāmaṃ paribhūya mahābalam

tāpaso 'yam iti jñātvā pūrvavairam anusmaran //

abhyadhāvaṃ susaṃkruddhas tīkṣṇaśṛṅgo mṛgākṛtiḥ

jighāṃsur akṛtaprajñas taṃ prahāram anusmaran //

tena muktās trayo bāṇāḥ śitāḥ śatrunibarhaṇāḥ

vikṛṣya balavac cāpaṃ suparṇānilatulyagāḥ //

te bāṇā vajrasaṃkāśāḥ sughorā raktabhojanāḥ

ājagmuḥ sahitāḥ sarve trayaḥ saṃnataparvaṇaḥ //

parākramajño rāmasya śaṭho dṛṣṭabhayaḥ purā

samutkrāntas tato muktas tāv ubhau rākṣasau hatau //

śareṇa mukto rāmasya kathaṃcit prāpya jīvitam

iha pravrājito yuktas tāpaso 'haṃ samāhitaḥ //

vṛkṣe vṛkṣe hi paśyāmi cīrakṛṣṇājināmbaram

gṛhītadhanuṣaṃ rāmaṃ pāśahastam ivāntakam //

api rāmasahasrāṇi bhītaḥ paśyāmi rāvaṇa

rāmabhūtam idaṃ sarvam araṇyaṃ pratibhāti me //

rāmam eva hi paśyāmi rahite rākṣaseśvara

dṛṣṭvā svapnagataṃ rāmam udbhramāmi vicetanaḥ //

rakārādīni nāmāni rāmatrastasya rāvaṇa

ratnāni ca rathāś caiva trāsaṃ saṃjanayanti me //

ahaṃ tasya prabhāvajño na yuddhaṃ tena te kṣamam

raṇe rāmeṇa yudhyasva kṣamāṃ vā kuru rākṣasa

na te rāmakathā kāryā yadi māṃ draṣṭum icchasi //

idaṃ vaco bandhuhitārthinā mayā yathocyamānaṃ yadi nābhipatsyase

sabāndhavas tyakṣyasi jīvitaṃ raṇe hato 'dya rāmeṇa śarair ajihmagaiḥ //

mārīcena tu tad vākyaṃ kṣamaṃ yuktaṃ ca rāvaṇaḥ

ukto na pratijagrāha martukāma ivauṣadham //

taṃ pathyahitavaktāraṃ mārīcaṃ rākṣasādhipaḥ

abravīt paruṣaṃ vākyam ayuktaṃ kālacoditaḥ //

yat kilaitad ayuktārthaṃ mārīca mayi kathyate

vākyaṃ niṣphalam atyarthaṃ bījam uptam ivoṣare //

tvadvākyair na tu māṃ śakyaṃ bhettuṃ rāmasya saṃyuge

pāpaśīlasya mūrkhasya mānuṣasya viśeṣataḥ //

yas tyaktvā suhṛdo rājyaṃ mātaraṃ pitaraṃ tathā

strīvākyaṃ prākṛtaṃ śrutvā vanam ekapade gataḥ //

avaśyaṃ tu mayā tasya saṃyuge kharaghātinaḥ

prāṇaiḥ priyatarā sītā hartavyā tava saṃnidhau //

evaṃ me niścitā buddhir hṛdi mārīca vartate

na vyāvartayituṃ śakyā sendrair api surāsuraiḥ //

doṣaṃ guṇaṃ vā saṃpṛṣṭas tvam evaṃ vaktum arhasi

apāyaṃ vāpy upāyaṃ vā kāryasyāsya viniścaye //

saṃpṛṣṭena tu vaktavyaṃ sacivena vipaścitā

udyatāñjalinā rājño ya icched bhūtim ātmanaḥ //

vākyam apratikūlaṃ tu mṛdupūrvaṃ śubhaṃ hitam

upacāreṇa yuktaṃ ca vaktavyo vasudhādhipaḥ //

sāvamardaṃ tu yad vākyaṃ mārīca hitam ucyate

nābhinandati tad rājā mānārho mānavarjitam //

pañcarūpāṇi rājāno dhārayanty amitaujasaḥ

agner indrasya somasya yamasya varuṇasya ca

auṣṇyaṃ tathā vikramaṃ ca saumyaṃ daṇḍaṃ prasannatām //

tasmāt sarvāsv avasthāsu mānyāḥ pūjyāś ca pārthivāḥ

tvaṃ tu dharmam avijñāya kevalaṃ moham āsthitaḥ //

abhyāgataṃ māṃ daurātmyāt paruṣaṃ vadasīdṛśam

guṇadoṣau na pṛcchāmi kṣamaṃ cātmani rākṣasa

asmiṃs tu sa bhavān kṛtye sāhāyyaṃ kartum arhasi //

sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā citro rajatabindubhiḥ

pralobhayitvā vaidehīṃ yatheṣṭaṃ gantum arhasi //

tvāṃ tu māyāmṛgaṃ dṛṣṭvā kāñcanaṃ jātavismayā

ānayainam iti kṣipraṃ rāmaṃ vakṣyati maithilī //

apakrānte ca kākutsthe lakṣmaṇe ca yathāsukham

ānayiṣyāmi vaidehīṃ sahasrākṣaḥ śacīm iva //

evaṃ kṛtvā tv idaṃ kāryaṃ yatheṣṭaṃ gaccha rākṣasa

rājyasyārdhaṃ pradāsyāmi mārīca tava suvrata //

gaccha saumya śivaṃ mārgaṃ kāryasyāsya vivṛddhaye

prāpya sītām ayuddhena vañcayitvā tu rāghavam

laṅkāṃ prati gamiṣyāmi kṛtakāryaḥ saha tvayā //

etat kāryam avaśyaṃ me balād api kariṣyasi

rājño hi pratikūlastho na jātu sukham edhate //

āsādya taṃ jīvitasaṃśayas te mṛtyur dhruvo hy adya mayā virudhya

etad yathāvat parigṛhya buddhyā yad atra pathyaṃ kuru tat tathā tvam //

ājñapto rājavad vākyaṃ pratikūlaṃ niśācaraḥ

abravīt paruṣaṃ vākyaṃ mārīco rākṣasādhipam //

kenāyam upadiṣṭas te vināśaḥ pāpakarmaṇā

saputrasya sarāṣṭrasya sāmātyasya niśācara //

kas tvayā sukhinā rājan nābhinandati pāpakṛt

kenedam upadiṣṭaṃ te mṛtyudvāram upāyataḥ //

śatravas tava suvyaktaṃ hīnavīryā niśācara

icchanti tvāṃ vinaśyantam uparuddhaṃ balīyasā //

kenedam upadiṣṭaṃ te kṣudreṇāhitavādinā

yas tvām icchati naśyantaṃ svakṛtena niśācara //

vadhyāḥ khalu na hanyante sacivās tava rāvaṇa

ye tvām utpatham ārūḍhaṃ na nigṛhṇanti sarvaśaḥ //

amātyaiḥ kāmavṛtto hi rājā kāpatham āśritaḥ

nigrāhyaḥ sarvathā sadbhir na nigrāhyo nigṛhyase //

dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca yaśaś ca jayatāṃ vara

svāmiprasādāt sacivāḥ prāpnuvanti niśācara //

viparyaye tu tat sarvaṃ vyarthaṃ bhavati rāvaṇa

vyasanaṃ svāmivaiguṇyāt prāpnuvantītare janāḥ //

rājamūlo hi dharmaś ca jayaś ca jayatāṃ vara

tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣitavyo narādhipaḥ //

rājyaṃ pālayituṃ śakyaṃ na tīkṣṇena niśācara

na cāpi pratikūlena nāvinītena rākṣasa //

ye tīkṣṇamantrāḥ sacivā bhajyante saha tena vai

viṣameṣu rathāḥ śīghraṃ mandasārathayo yathā //

bahavaḥ sādhavo loke yuktadharmam anuṣṭhitāḥ

pareṣām aparādhena vinaṣṭāḥ saparicchadāḥ //

svāminā pratikūlena prajās tīkṣṇena rāvaṇa

rakṣyamāṇā na vardhante meṣā gomāyunā yathā //

avaśyaṃ vinaśiṣyanti sarve rāvaṇa rākṣasāḥ

yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā durbuddhir ajitendriyaḥ //

tad idaṃ kākatālīyaṃ ghoram āsāditaṃ tvayā

atra kiṃ śobhanaṃ yat tvaṃ sasainyo vinaśiṣyasi //

māṃ nihatya tu rāmo 'sau nacirāt tvāṃ vadhiṣyati

anena kṛtakṛtyo 'smi mriye yad ariṇā hataḥ //

darśanād eva rāmasya hataṃ mām upadhāraya

ātmānaṃ ca hataṃ viddhi hṛtvā sītāṃ sabāndhavam //

ānayiṣyāmi cet sītām āśramāt sahito mayā

naiva tvam asi naivāhaṃ naiva laṅkā na rākṣasāḥ //

nivāryamāṇas tu mayā hitaiṣiṇā na mṛṣyase vākyam idaṃ niśācara

paretakalpā hi gatāyuṣo narā hitaṃ na gṛhṇanti suhṛdbhir īritam //

evam uktvā tu paruṣaṃ mārīco rāvaṇaṃ tataḥ

gacchāvety abravīd dīno bhayād rātriṃcaraprabhoḥ //

dṛṣṭaścāhaṃ punas tena śaracāpāsidhāriṇā

madvidhodyataśastreṇa vinaṣṭaṃ jīvitaṃ ca me //

kiṃ tu kartuṃ mayā śakyam evaṃ tvayi durātmani

eṣa gacchāmy ahaṃ tāta svasti te 'stu niśācara //

prahṛṣṭas tv abhavat tena vacanena sa rākṣasaḥ

pariṣvajya susaṃśliṣṭam idaṃ vacanam abravīt //

etac chauṇḍīryayuktaṃ te macchabdād iva bhāṣitam

idānīm asi mārīcaḥ pūrvam anyo niśācaraḥ //

āruhyatām ayaṃ śīghraṃ khago ratnavibhūṣitaḥ

mayā saha ratho yuktaḥ piśācavadanaiḥ kharaiḥ //

tato rāvaṇamārīcau vimānam iva taṃ ratham

āruhya yayatuḥ śīghraṃ tasmād āśramamaṇḍalāt //

tathaiva tatra paśyantau pattanāni vanāni ca

girīṃś ca saritaḥ sarvā rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca //

sametya daṇḍakāraṇyaṃ rāghavasyāśramaṃ tataḥ

dadarśa sahamarīco rāvaṇo rākṣasādhipaḥ //

avatīrya rathāt tasmāt tataḥ kāñcanabhūṣaṇāt

haste gṛhītvā mārīcaṃ rāvaṇo vākyam abravīt //

etad rāmāśramapadaṃ dṛśyate kadalīvṛtam

kriyatāṃ tat sakhe śīghraṃ yadarthaṃ vayam āgatāḥ //

sa rāvaṇavacaḥ śrutvā mārīco rākṣasas tadā

mṛgo bhūtvāśramadvāri rāmasya vicacāra ha //

maṇipravaraśṛṅgāgraḥ sitāsitamukhākṛtiḥ

raktapadmotpalamukha indranīlotpalaśravāḥ //

kiṃcid abhyunnatagrīva indranīlanibhodaraḥ

madhūkanibhapārśvaś ca kañjakiñjalkasaṃnibhaḥ //

vaiḍūryasaṃkāśakhuras tanujaṅghaḥ susaṃhataḥ

indrāyudhasavarṇena pucchenordhvaṃ virājitaḥ //

manoharasnigdhavarṇo ratnair nānāvidhair vṛtaḥ

kṣaṇena rākṣaso jāto mṛgaḥ paramaśobhanaḥ //

vanaṃ prajvalayan ramyaṃ rāmāśramapadaṃ ca tat

manoharaṃ darśanīyaṃ rūpaṃ kṛtvā sa rākṣasaḥ //

pralobhanārthaṃ vaidehyā nānādhātuvicitritam

vicaran gacchate samyak śādvalāni samantataḥ //

rūpyabinduśataiś citro bhūtvā ca priyadarśanaḥ

viṭapīnāṃ kisalayān bhaṅktvādan vicacāra ha //

kadalīgṛhakaṃ gatvā karṇikārān itas tataḥ

samāśrayan mandagatiḥ sītāsaṃdarśanaṃ tadā //

rājīvacitrapṛṣṭhaḥ sa virarāja mahāmṛgaḥ

rāmāśramapadābhyāśe vicacāra yathāsukham //

punar gatvā nivṛttaś ca vicacāra mṛgottamaḥ

gatvā muhūrtaṃ tvarayā punaḥ pratinivartate //

vikrīḍaṃś ca punar bhūmau punar eva niṣīdati

āśramadvāram āgamya mṛgayūthāni gacchati //

mṛgayūthair anugataḥ punar eva nivartate

sītādarśanam ākāṅkṣan rākṣaso mṛgatāṃ gataḥ //

paribhramati citrāṇi maṇḍalāni viniṣpatan

samudvīkṣya ca sarve taṃ mṛgā ye 'nye vanecarāḥ //

upagamya samāghrāya vidravanti diśo daśa

rākṣasaḥ so 'pi tān vanyān mṛgān mṛgavadhe rataḥ //

pracchādanārthaṃ bhāvasya na bhakṣayati saṃspṛśan

tasminn eva tataḥ kāle vaidehī śubhalocanā //

kusumāpacaye vyagrā pādapān atyavartata

karṇikārān aśokāṃś ca cūtāṃś ca madirekṣaṇā //

kusumāny apacinvantī cacāra rucirānanā

anarhāraṇyavāsasya sā taṃ ratnamayaṃ mṛgam

muktāmaṇivicitrāṅgaṃ dadarśa paramāṅganā //

taṃ vai ruciradantauṣṭhaṃ rūpyadhātutanūruham

vismayotphullanayanā sasnehaṃ samudaikṣata //

sa ca tāṃ rāmadayitāṃ paśyan māyāmayo mṛgaḥ

vicacāra tatas tatra dīpayann iva tad vanam //

adṛṣṭapūrvaṃ dṛṣṭvā taṃ nānāratnamayaṃ mṛgam

vismayaṃ paramaṃ sītā jagāma janakātmajā //

sā taṃ samprekṣya suśroṇī kusumāni vicinvatī

hemarājatavarṇābhyāṃ pārśvābhyām upaśobhitam //

prahṛṣṭā cānavadyāṅgī mṛṣṭahāṭakavarṇinī

bhartāram api cākrandal lakṣmaṇaṃ caiva sāyudham //

tayāhūtau naravyāghrau vaidehyā rāmalakṣmaṇau

vīkṣamāṇau tu taṃ deśaṃ tadā dadṛśatur mṛgam //

śaṅkamānas tu taṃ dṛṣṭvā lakṣmaṇo rāmam abravīt

tam evainam ahaṃ manye mārīcaṃ rākṣasaṃ mṛgam //

caranto mṛgayāṃ hṛṣṭā pāpenopādhinā vane

anena nihatā rāma rājānaḥ kāmarūpiṇā //

asya māyāvido māyāmṛgarūpam idaṃ kṛtam

bhānumatpuruṣavyāghra gandharvapurasaṃnibham //

mṛgo hy evaṃvidho ratnavicitro nāsti rāghava

jagatyāṃ jagatīnātha māyaiṣā hi na saṃśayaḥ //

evaṃ bruvāṇaṃ kākutsthaṃ prativārya śucismitā

uvāca sītā saṃhṛṣṭā chadmanā hṛtacetanā //

āryaputrābhirāmo 'sau mṛgo harati me manaḥ

ānayainaṃ mahābāho krīḍārthaṃ no bhaviṣyati //

ihāśramapade 'smākaṃ bahavaḥ puṇyadarśanāḥ

mṛgāś caranti sahitāś camarāḥ sṛmarās tathā //

ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca vānarāḥ kiṃnarās tathā

vicaranti mahābāho rūpaśreṣṭhā mahābalāḥ //

na cāsya sadṛśo rājan dṛṣṭapūrvo mṛgaḥ purā

tejasā kṣamayā dīptyā yathāyaṃ mṛgasattamaḥ //

nānāvarṇavicitrāṅgo ratnabindusamācitaḥ

dyotayan vanam avyagraṃ śobhate śaśisaṃnibhaḥ //

aho rūpam aho lakṣmīḥ svarasampac ca śobhanā

mṛgo 'dbhuto vicitro 'sau hṛdayaṃ haratīva me //

yadi grahaṇam abhyeti jīvann eva mṛgas tava

āścaryabhūtaṃ bhavati vismayaṃ janayiṣyati //

samāptavanavāsānāṃ rājyasthānāṃ ca naḥ punaḥ

antaḥpuravibhūṣārtho mṛga eṣa bhaviṣyati //

bharatasyāryaputrasya śvaśrūṇāṃ mama ca prabho

mṛgarūpam idaṃ divyaṃ vismayaṃ janayiṣyati //

jīvan na yadi te 'bhyeti grahaṇaṃ mṛgasattamaḥ

ajinaṃ naraśārdūla ruciraṃ me bhaviṣyati //

nihatasyāsya sattvasya jāmbūnadamayatvaci

śaṣpabṛsyāṃ vinītāyām icchāmy aham upāsitum //

kāmavṛttam idaṃ raudraṃ strīṇām asadṛśaṃ matam

vapuṣā tv asya sattvasya vismayo janito mama //

tena kāñcanaromnā tu maṇipravaraśṛṅgiṇā

taruṇādityavarṇena nakṣatrapathavarcasā

babhūva rāghavasyāpi mano vismayam āgatam //

evaṃ sītāvacaḥ śrutvā dṛṣṭvā ca mṛgam adbhutam

uvāca rāghavo hṛṣṭo bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ vacaḥ //

paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ spṛhāṃ mṛgagatām imām

rūpaśreṣṭhatayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati //

na vane nandanoddeśe na caitrarathasaṃśraye

kutaḥ pṛthivyāṃ saumitre yo 'sya kaścit samo mṛgaḥ //

pratilomānulomāś ca rucirā romarājayaḥ

śobhante mṛgam āśritya citrāḥ kanakabindubhiḥ //

paśyāsya jṛmbhamāṇasya dīptām agniśikhopamām

jihvāṃ mukhān niḥsarantīṃ meghād iva śatahradām //

masāragalvarkamukhaḥ śaṅkhamuktānibhodaraḥ

kasya nāmābhirūpo 'sau na mano lobhayen mṛgaḥ //

kasya rūpam idaṃ dṛṣṭvā jāmbūnadamayaprabham

nānāratnamayaṃ divyaṃ na mano vismayaṃ vrajet //

māṃsahetor api mṛgān vihārārthaṃ ca dhanvinaḥ

ghnanti lakṣmaṇa rājāno mṛgayāyāṃ mahāvane //

dhanāni vyavasāyena vicīyante mahāvane

dhātavo vividhāś cāpi maṇiratnasuvarṇinaḥ //

tat sāram akhilaṃ nṝṇāṃ dhanaṃ nicayavardhanam

manasā cintitaṃ sarvaṃ yathā śukrasya lakṣmaṇa //

arthī yenārthakṛtyena saṃvrajaty avicārayan

tam artham arthaśāstrajñaḥ prāhur arthyāś ca lakṣmaṇa //

etasya mṛgaratnasya parārdhye kāñcanatvaci

upavekṣyati vaidehī mayā saha sumadhyamā //

na kādalī na priyakī na praveṇī na cāvikī

bhaved etasya sadṛśī sparśaneneti me matiḥ //

eṣa caiva mṛgaḥ śrīmān yaś ca divyo nabhaścaraḥ

ubhāv etau mṛgau divyau tārāmṛgamahīmṛgau //

yadi vāyaṃ tathā yan māṃ bhaved vadasi lakṣmaṇa

māyaiṣā rākṣasasyeti kartavyo 'sya vadho mayā //

etena hi nṛśaṃsena mārīcenākṛtātmanā

vane vicaratā pūrvaṃ hiṃsitā munipuṃgavāḥ //

utthāya bahavo yena mṛgayāyāṃ janādhipāḥ

nihatāḥ parameṣvāsās tasmād vadhyas tv ayaṃ mṛgaḥ //

purastād iha vātāpiḥ paribhūya tapasvinaḥ

udarastho dvijān hanti svagarbho 'śvatarīm iva //

sa kadācic cirāl loke āsasāda mahāmunim

agastyaṃ tejasā yuktaṃ bhakṣyas tasya babhūva ha //

samutthāne ca tadrūpaṃ kartukāmaṃ samīkṣya tam

utsmayitvā tu bhagavān vātāpim idam abravīt //

tvayāvigaṇya vātāpe paribhūtāś ca tejasā

jīvaloke dvijaśreṣṭhās tasmād asi jarāṃ gataḥ //

evaṃ tan na bhaved rakṣo vātāpir iva lakṣmaṇa

madvidhaṃ yo 'timanyeta dharmanityaṃ jitendriyam //

bhaveddhato 'yaṃ vātāpir agastyeneva māṃ gatiḥ

iha tvaṃ bhava saṃnaddho yantrito rakṣa maithilīm //

asyām āyattam asmākaṃ yat kṛtyaṃ raghunandana

aham enaṃ vadhiṣyāmi grahīṣyāmy athavā mṛgam //

yāvad gacchāmi saumitre mṛgam ānayituṃ drutam

paśya lakṣmaṇa vaidehīṃ mṛgatvaci gataspṛhām //

tvacā pradhānayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati

apramattena te bhāvyam āśramasthena sītayā //

yāvat pṛṣatam ekena sāyakena nihanmy aham

hatvaitac carma ādāya śīghram eṣyāmi lakṣmaṇa //

pradakṣiṇenātibalena pakṣiṇā jaṭāyuṣā buddhimatā ca lakṣmaṇa

bhavāpramattaḥ pratigṛhya maithilīṃ pratikṣaṇaṃ sarvata eva śaṅkitaḥ //

tathā tu taṃ samādiśya bhrātaraṃ raghunandanaḥ

babandhāsiṃ mahātejā jāmbūnadamayatsarum //

tatas tryavanataṃ cāpam ādāyātmavibhūṣaṇam

ābadhya ca kalāpau dvau jagāmodagravikramaḥ //

taṃ vañcayāno rājendram āpatantaṃ nirīkṣya vai

babhūvāntarhitas trāsāt punaḥ saṃdarśane 'bhavat //

baddhāsir dhanur ādāya pradudrāva yato mṛgaḥ

taṃ sa paśyati rūpeṇa dyotamānam ivāgrataḥ //

avekṣyāvekṣya dhāvantaṃ dhanuṣpāṇir mahāvane

ativṛttam iṣoḥ pātāl lobhayānaṃ kadācana //

śaṅkitaṃ tu samudbhrāntam utpatantam ivāmbare

daśyamānam adṛśyaṃ ca navoddeśeṣu keṣucit //

chinnābhrair iva saṃvītaṃ śāradaṃ candramaṇḍalam

muhūrtād eva dadṛśe muhur dūrāt prakāśate //

darśanādarśanenaiva so 'pākarṣata rāghavam

āsīt kruddhas tu kākutstho vivaśas tena mohitaḥ //

athāvatasthe suśrāntaś chāyām āśritya śādvale

mṛgaiḥ parivṛto vanyair adūrāt pratyadṛśyata //

dṛṣṭvā rāmo mahātejās taṃ hantuṃ kṛtaniścayaḥ

saṃdhāya sudṛḍhe cāpe vikṛṣya balavad balī //

tam eva mṛgam uddiśya jvalantam iva pannagam

mumoca jvalitaṃ dīptam astrabrahmavinirmitam //

sa bhṛśaṃ mṛgarūpasya vinirbhidya śarottamaḥ

mārīcasyaiva hṛdayaṃ vibhedāśanisaṃnibhaḥ //

tālamātram athotpatya nyapatat sa śarāturaḥ

vyanadad bhairavaṃ nādaṃ dharaṇyām alpajīvitaḥ

mriyamāṇas tu mārīco jahau tāṃ kṛtrimāṃ tanum //

samprāptakālam ājñāya cakāra ca tataḥ svaram

sadṛśaṃ rāghavasyaiva hā sīte lakṣmaṇeti ca //

tena marmaṇi nirviddhaḥ śareṇānupamena hi

mṛgarūpaṃ tu tat tyaktvā rākṣasaṃ rūpam ātmanaḥ

cakre sa sumahākāyo mārīco jīvitaṃ tyajan //

tato vicitrakeyūraḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ

hemamālī mahādaṃṣṭro rākṣaso 'bhūc charāhataḥ //

taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau rākṣasaṃ ghoradarśanam

jagāma manasā sītāṃ lakṣmaṇasya vacaḥ smaran //

hā sīte lakṣmaṇety evam ākruśya tu mahāsvaram

mamāra rākṣasaḥ so 'yaṃ śrutvā sītā kathaṃ bhavet //

lakṣmaṇaś ca mahābāhuḥ kām avasthāṃ gamiṣyati

iti saṃcintya dharmātmā rāmo hṛṣṭatanūruhaḥ //

tatra rāmaṃ bhayaṃ tīvram āviveśa viṣādajam

rākṣasaṃ mṛgarūpaṃ taṃ hatvā śrutvā ca tatsvaram //

nihatya pṛṣataṃ cānyaṃ māṃsam ādāya rāghavaḥ

tvaramāṇo janasthānaṃ sasārābhimukhas tadā //

ārtasvaraṃ tu taṃ bhartur vijñāya sadṛśaṃ vane

uvāca lakṣmaṇaṃ sītā gaccha jānīhi rāghavam //

na hi me jīvitaṃ sthāne hṛdayaṃ vāvatiṣṭhate

krośataḥ paramārtasya śrutaḥ śabdo mayā bhṛśam //

ākrandamānaṃ tu vane bhrātaraṃ trātum arhasi

taṃ kṣipram abhidhāva tvaṃ bhrātaraṃ śaraṇaiṣiṇam //

rakṣasāṃ vaśam āpannaṃ siṃhānām iva govṛṣam

na jagāma tathoktas tu bhrātur ājñāya śāsanam //

tam uvāca tatas tatra kupitā janakātmajā

saumitre mitrarūpeṇa bhrātus tvam asi śatruvat //

yas tvam asyām avasthāyāṃ bhrātaraṃ nābhipadyase

icchasi tvaṃ vinaśyantaṃ rāmaṃ lakṣmaṇa matkṛte //

vyasanaṃ te priyaṃ manye sneho bhrātari nāsti te

tena tiṣṭhasi viśrabdhas tam apaśyan mahādyutim //

kiṃ hi saṃśayam āpanne tasminn iha mayā bhavet

kartavyam iha tiṣṭhantyā yat pradhānas tvam āgataḥ //

iti bruvāṇāṃ vaidehīṃ bāṣpaśokapariplutām

abravīl lakṣmaṇas trastāṃ sītāṃ mṛgavadhūm iva //

devi devamanuṣyeṣu gandharveṣu patatriṣu

rākṣaseṣu piśāceṣu kiṃnareṣu mṛgeṣu ca //

dānaveṣu ca ghoreṣu na sa vidyeta śobhane

yo rāmaṃ pratiyudhyeta samare vāsavopamam //

avadhyaḥ samare rāmo naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi

na tvām asmin vane hātum utsahe rāghavaṃ vinā //

anivāryaṃ balaṃ tasya balair balavatām api

tribhir lokaiḥ samudyuktaiḥ seśvaraiḥ sāmarair api //

hṛdayaṃ nirvṛtaṃ te 'stu saṃtāpas tyajyatām ayam

āgamiṣyati te bhartā śīghraṃ hatvā mṛgottamam //

na sa tasya svaro vyaktaṃ na kaścid api daivataḥ

gandharvanagaraprakhyā māyā sā tasya rakṣasaḥ //

nyāsabhūtāsi vaidehi nyastā mayi mahātmanā

rāmeṇa tvaṃ varārohe na tvāṃ tyaktum ihotsahe //

kṛtavairāś ca kalyāṇi vayam etair niśācaraiḥ

kharasya nidhane devi janasthānavadhaṃ prati //

rākṣasā vidhinā vāco visṛjanti mahāvane

hiṃsāvihārā vaidehi na cintayitum arhasi //

lakṣmaṇenaivam uktā tu kruddhā saṃraktalocanā

abravīt paruṣaṃ vākyaṃ lakṣmaṇaṃ satyavādinam //

anārya karuṇārambha nṛśaṃsa kulapāṃsana

ahaṃ tava priyaṃ manye tenaitāni prabhāṣase //

naitac citraṃ sapatneṣu pāpaṃ lakṣmaṇa yad bhavet

tvadvidheṣu nṛśaṃseṣu nityaṃ pracchannacāriṣu //

suduṣṭas tvaṃ vane rāmam ekam eko 'nugacchasi

mama hetoḥ praticchannaḥ prayukto bharatena vā //

katham indīvaraśyāmaṃ rāmaṃ padmanibhekṣaṇam

upasaṃśritya bhartāraṃ kāmayeyaṃ pṛthag janam //

samakṣaṃ tava saumitre prāṇāṃs tyakṣye na saṃśayaḥ

rāmaṃ vinā kṣaṇam api na hi jīvāmi bhūtale //

ity uktaḥ paruṣaṃ vākyaṃ sītayā romaharṣaṇam

abravīl lakṣmaṇaḥ sītāṃ prāñjalir vijitendriyaḥ //

uttaraṃ notsahe vaktuṃ daivataṃ bhavatī mama

vākyam apratirūpaṃ tu na citraṃ strīṣu maithili //

svabhāvas tv eṣa nārīṇām eṣu lokeṣu dṛśyate

vimuktadharmāś capalās tīkṣṇā bhedakarāḥ striyaḥ //

upaśṛṇvantu me sarve sākṣibhūtā vanecarāḥ

nyāyavādī yathā vākyam ukto 'haṃ paruṣaṃ tvayā //

dhik tvām adya praṇaśya tvaṃ yan mām evaṃ viśaṅkase

strītvād duṣṭasvabhāvena guruvākye vyavasthitam //

gamiṣye yatra kākutsthaḥ svasti te 'stu varānane

rakṣantu tvāṃ viśālākṣi samagrā vanadevatāḥ //

nimittāni hi ghorāṇi yāni prādurbhavanti me

api tvāṃ saha rāmeṇa paśyeyaṃ punar āgataḥ //

lakṣmaṇenaivam uktā tu rudatī janakātmajā

pratyuvāca tato vākyaṃ tīvraṃ bāṣpapariplutā //

godāvarīṃ pravekṣyāmi vinā rāmeṇa lakṣmaṇa

ābandhiṣye 'thavā tyakṣye viṣame deham ātmanaḥ //

pibāmi vā viṣaṃ tīkṣṇaṃ pravekṣyāmi hutāśanam

na tv ahaṃ rāghavād anyaṃ padāpi puruṣaṃ spṛśe //

iti lakṣmaṇam ākruśya sītā duḥkhasamanvitā

pāṇibhyāṃ rudatī duḥkhād udaraṃ prajaghāna ha //

tām ārtarūpāṃ vimanā rudantīṃ saumitrir ālokya viśālanetrām

āśvāsayāmāsa na caiva bhartus taṃ bhrātaraṃ kiṃcid uvāca sītā //

tatas tu sītām abhivādya lakṣmaṇaḥ kṛtāñjaliḥ kiṃcid abhipraṇamya

avekṣamāṇo bahuśaś ca maithilīṃ jagāma rāmasya samīpam ātmavān //

tayā paruṣam uktas tu kupito rāghavānujaḥ

sa vikāṅkṣan bhṛśaṃ rāmaṃ pratasthe nacirād iva //

tadāsādya daśagrīvaḥ kṣipram antaram āsthitaḥ

abhicakrāma vaidehīṃ parivrājakarūpadhṛk //

ślakṣṇakāṣāyasaṃvītaḥ śikhī chattrī upānahī

vāme cāṃse 'vasajyātha śubhe yaṣṭikamaṇḍalū

parivrājakarūpeṇa vaidehīṃ samupāgamat //

tām āsasādātibalo bhrātṛbhyāṃ rahitāṃ vane

rahitāṃ sūryacandrābhyāṃ saṃdhyām iva mahattamaḥ //

tām apaśyat tato bālāṃ rājaputrīṃ yaśasvinīm

rohiṇīṃ śaśinā hīnāṃ grahavad bhṛśadāruṇaḥ //

tam ugraṃ pāpakarmāṇaṃ janasthānaruhā drumāḥ

samīkṣya na prakampante na pravāti ca mārutaḥ //

śīghrasrotāś ca taṃ dṛṣṭvā vīkṣantaṃ raktalocanam

stimitaṃ gantum ārebhe bhayād godāvarī nadī //

rāmasya tv antaraṃ prepsur daśagrīvas tadantare

upatasthe ca vaidehīṃ bhikṣurūpeṇa rāvaṇaḥ //

abhavyo bhavyarūpeṇa bhartāram anuśocatīm

abhyavartata vaidehīṃ citrām iva śanaiścaraḥ //

sa pāpo bhavyarūpeṇa tṛṇaiḥ kūpa ivāvṛtaḥ

atiṣṭhat prekṣya vaidehīṃ rāmapatnīṃ yaśasvinīm //

śubhāṃ ruciradantauṣṭhīṃ pūrṇacandranibhānanām

āsīnāṃ parṇaśālāyāṃ bāṣpaśokābhipīḍitām //

sa tāṃ padmapalāśākṣīṃ pītakauśeyavāsinīm

abhyagacchata vaidehīṃ duṣṭacetā niśācaraḥ //

sa manmathaśarāviṣṭo brahmaghoṣam udīrayan

abravīt praśritaṃ vākyaṃ rahite rākṣasādhipaḥ //

tām uttamāṃ trilokānāṃ padmahīnām iva śriyam

vibhrājamānāṃ vapuṣā rāvaṇaḥ praśaśaṃsa ha //

kā tvaṃ kāñcanavarṇābhe pītakauśeyavāsini

kamalānāṃ śubhāṃ mālāṃ padminīva ca bibhratī //

hrīḥ śrīḥ kīrtiḥ śubhā lakṣmīr apsarā vā śubhānane

bhūtir vā tvaṃ varārohe ratir vā svairacāriṇī //

samāḥ śikhariṇaḥ snigdhāḥ pāṇḍurā daśanās tava

viśāle vimale netre raktānte kṛṣṇatārake //

viśālaṃ jaghanaṃ pīnam ūrū karikaropamau

etāv upacitau vṛttau sahitau saṃpragalbhitau //

pīnonnatamukhau kāntau snigdhatālaphalopamau

maṇipravekābharaṇau rucirau te payodharau //

cārusmite cārudati cārunetre vilāsini

mano harasi me rāme nadīkūlam ivāmbhasā //

karāntamitamadhyāsi sukeśī saṃhatastanī

naiva devī na gandharvī na yakṣī na ca kiṃnarī //

naivaṃrūpā mayā nārī dṛṣṭapūrvā mahītale

iha vāsaś ca kāntāre cittam unmādayanti me //

sā pratikrāma bhadraṃ te na tvaṃ vastum ihārhasi

rākṣasānām ayaṃ vāso ghorāṇāṃ kāmarūpiṇām //

prāsādāgryāṇi ramyāṇi nagaropavanāni ca

sampannāni sugandhīni yuktāny ācarituṃ tvayā //

varaṃ mālyaṃ varaṃ pānaṃ varaṃ vastraṃ ca śobhane

bhartāraṃ ca varaṃ manye tvadyuktam asitekṣaṇe //

kā tvaṃ bhavasi rudrāṇāṃ marutāṃ vā śucismite

vasūnāṃ vā varārohe devatā pratibhāsi me //

neha gacchanti gandharvā na devā na ca kiṃnarāḥ

rākṣasānām ayaṃ vāsaḥ kathaṃ nu tvam ihāgatā //

iha śākhāmṛgāḥ siṃhā dvīpivyāghramṛgās tathā

ṛkṣās tarakṣavaḥ kaṅkāḥ kathaṃ tebhyo na bibhyasi //

madānvitānāṃ ghorāṇāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām

katham ekā mahāraṇye na bibheṣi varānane //

kāsi kasya kutaś ca tvaṃ kiṃnimittaṃ ca daṇḍakān

ekā carasi kalyāṇi ghorān rākṣasasevitān //

iti praśastā vaidehī rāvaṇena durātmanā

dvijātiveṣeṇa hi taṃ dṛṣṭvā rāvaṇam āgatam

sarvair atithisatkāraiḥ pūjayāmāsa maithilī //

upānīyāsanaṃ pūrvaṃ pādyenābhinimantrya ca

abravīt siddham ity eva tadā taṃ saumyadarśanam //

dvijātiveṣeṇa samīkṣya maithilī tam āgataṃ pātrakusumbhadhāriṇam

aśakyam udveṣṭum upāyadarśanān nyamantrayad brāhmaṇavad yathāgatam //

iyaṃ bṛsī brāhmaṇa kāmam āsyatām idaṃ ca pādyaṃ pratigṛhyatām iti

idaṃ ca siddhaṃ vanajātam uttamaṃ tvadartham avyagram ihopabhujyatām //

nimantryamāṇaḥ pratipūrṇabhāṣiṇīṃ narendrapatnīṃ prasamīkṣya maithilīm

prahasya tasyā haraṇe dhṛtaṃ manaḥ samarpayāmāsa vadhāya rāvaṇaḥ //

tataḥ suveṣaṃ mṛgayāgataṃ patiṃ pratīkṣamāṇā sahalakṣmaṇaṃ tadā

nirīkṣamāṇā haritaṃ dadarśa tan mahad vanaṃ naiva tu rāmalakṣmaṇau //

rāvaṇena tu vaidehī tadā pṛṣṭā jihīrṣuṇā

parivrājakarūpeṇa śaśaṃsātmānam ātmanā //

brāhmaṇaś cātithiś caiṣa anukto hi śapeta mām

iti dhyātvā muhūrtaṃ tu sītā vacanam abravīt //

duhitā janakasyāhaṃ maithilasya mahātmanaḥ

sītā nāmnāsmi bhadraṃ te rāmabhāryā dvijottama //

saṃvatsaraṃ cādhyuṣitā rāghavasya niveśane

bhuñjānā mānuṣān bhogān sarvakāmasamṛddhinī //

tataḥ saṃvatsarād ūrdhvaṃ samamanyata me patim

abhiṣecayituṃ rāmaṃ sameto rājamantribhiḥ //

tasmin saṃbhriyamāṇe tu rāghavasyābhiṣecane

kaikeyī nāma bhartāraṃ mamāryā yācate varam //

pratigṛhya tu kaikeyī śvaśuraṃ sukṛtena me

mama pravrājanaṃ bhartur bharatasyābhiṣecanam

dvāv ayācata bhartāraṃ satyasaṃdhaṃ nṛpottamam //

nādya bhokṣye na ca svapsye na pāsye 'haṃ kadācana

eṣa me jīvitasyānto rāmo yady abhiṣicyate //

iti bruvāṇāṃ kaikeyīṃ śvaśuro me sa mānadaḥ

ayācatārthair anvarthair na ca yācñāṃ cakāra sā //

mama bhartā mahātejā vayasā pañcaviṃśakaḥ

rāmeti prathito loke guṇavān satyavāk śuciḥ

viśālākṣo mahābāhuḥ sarvabhūtahite rataḥ //

abhiṣekāya tu pituḥ samīpaṃ rāmam āgatam

kaikeyī mama bhartāram ity uvāca drutaṃ vacaḥ //

tava pitrā samājñaptaṃ mamedaṃ śṛṇu rāghava

bharatāya pradātavyam idaṃ rājyam akaṇṭakam //

tvayā tu khalu vastavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca

vane pravraja kākutstha pitaraṃ mocayānṛtāt //

tathety uvāca tāṃ rāmaḥ kaikeyīm akutobhayaḥ

cakāra tadvacas tasyā mama bhartā dṛḍhavrataḥ //

dadyān na pratigṛhṇīyāt satyaṃ brūyān na cānṛtam

etad brāhmaṇa rāmasya vrataṃ dhruvam anuttamam //

tasya bhrātā tu vaimātro lakṣmaṇo nāma vīryavān

rāmasya puruṣavyāghraḥ sahāyaḥ samare 'rihā //

sa bhrātā lakṣmaṇo nāma dharmacārī dṛḍhavrataḥ

anvagacchad dhanuṣpāṇiḥ pravrajantaṃ mayā saha //

te vayaṃ pracyutā rājyāt kaikeyyās tu kṛte trayaḥ

vicarāma dvijaśreṣṭha vanaṃ gambhīram ojasā //

samāśvasa muhūrtaṃ tu śakyaṃ vastum iha tvayā

āgamiṣyati me bhartā vanyam ādāya puṣkalam //

sa tvaṃ nāma ca gotraṃ ca kulam ācakṣva tattvataḥ

ekaś ca daṇḍakāraṇye kimarthaṃ carasi dvija //

evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ rāmapatnyāṃ mahābalaḥ

pratyuvācottaraṃ tīvraṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ //

yena vitrāsitā lokāḥ sadevāsurapannagāḥ

ahaṃ sa rāvaṇo nāma sīte rakṣogaṇeśvaraḥ //

tvāṃ tu kāñcanavarṇābhāṃ dṛṣṭvā kauśeyavāsinīm

ratiṃ svakeṣu dāreṣu nādhigacchāmy anindite //

bahvīnām uttamastrīṇām āhṛtānām itas tataḥ

sarvāsām eva bhadraṃ te mamāgramahiṣī bhava //

laṅkā nāma samudrasya madhye mama mahāpurī

sāgareṇa parikṣiptā niviṣṭā girimūrdhani //

tatra sīte mayā sārdhaṃ vaneṣu vicariṣyasi

na cāsyāraṇyavāsasya spṛhayiṣyasi bhāmini //

pañca dāsyaḥ sahasrāṇi sarvābharaṇabhūṣitāḥ

sīte paricariṣyanti bhāryā bhavasi me yadi //

rāvaṇenaivam uktā tu kupitā janakātmajā

pratyuvācānavadyāṅgī tam anādṛtya rākṣasam //

mahāgirim ivākampyaṃ mahendrasadṛśaṃ patim

mahodadhim ivākṣobhyam ahaṃ rāmam anuvratā //

mahābāhuṃ mahoraskaṃ siṃhavikrāntagāminam

nṛsiṃhaṃ siṃhasaṃkāśam ahaṃ rāmam anuvratā //

pūrṇacandrānanaṃ vīraṃ rājavatsaṃ jitendriyam

pṛthukīrtiṃ mahābāhum ahaṃ rāmam anuvratā //

tvaṃ punar jambukaḥ siṃhīṃ mām ihecchasi durlabhām

nāhaṃ śakyā tvayā spraṣṭum ādityasya prabhā yathā //

pādapān kāñcanān nūnaṃ bahūn paśyasi mandabhāk

rāghavasya priyāṃ bhāryāṃ yas tvam icchasi rāvaṇa //

kṣudhitasya ca siṃhasya mṛgaśatros tarasvinaḥ

āśīviṣasya vadanād daṃṣṭrām ādātum icchasi //

mandaraṃ parvataśreṣṭhaṃ pāṇinā hartum icchasi

kālakūṭaṃ viṣaṃ pītvā svastimān gantum icchasi //

akṣisūcyā pramṛjasi jihvayā lekṣi ca kṣuram

rāghavasya priyāṃ bhāryām adhigantuṃ tvam icchasi //

avasajya śilāṃ kaṇṭhe samudraṃ tartum icchasi

sūryācandramasau cobhau prāṇibhyāṃ hartum icchasi

yo rāmasya priyāṃ bhāryāṃ pradharṣayitum icchasi //

agniṃ prajvalitaṃ dṛṣṭvā vastreṇāhartum icchasi

kalyāṇavṛttāṃ rāmasya yo bhāryāṃ hartum icchasi //

ayomukhānāṃ śūlānām agre caritum icchasi

rāmasya sadṛśīṃ bhāryāṃ yo 'dhigantuṃ tvam icchasi //

yad antaraṃ siṃhaśṛgālayor vane yad antaraṃ syandanikāsamudrayoḥ

surāgryasauvīrakayor yad antaraṃ tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca //

yad antaraṃ kāñcanasīsalohayor yad antaraṃ candanavāripaṅkayoḥ

yad antaraṃ hastibiḍālayor vane tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca //

yad antaraṃ vāyasavainateyayor yad antaraṃ madgumayūrayor api

yad antaraṃ sārasagṛdhrayor vane tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca //

tasmin sahasrākṣasamaprabhāve rāme sthite kārmukabāṇapāṇau

hṛtāpi te 'haṃ na jarāṃ gamiṣye vajraṃ yathā makṣikayāvagīrṇam //

itīva tad vākyam aduṣṭabhāvā sudṛṣṭam uktvā rajanīcaraṃ tam

gātraprakampād vyathitā babhūva vātoddhatā sā kadalīva tanvī //

tāṃ vepamānām upalakṣya sītāṃ sa rāvaṇo mṛtyusamaprabhāvaḥ

kulaṃ balaṃ nāma ca karma cātmanaḥ samācacakṣe bhayakāraṇārtham //

evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ saṃrabdhaḥ paruṣākṣaram

lalāṭe bhrukuṭīṃ kṛtvā rāvaṇaḥ pratyuvāca ha //

bhrātā vaiśravaṇasyāhaṃ sāpatnyo varavarṇini

rāvaṇo nāma bhadraṃ te daśagrīvaḥ pratāpavān //

yasya devāḥ sagandharvāḥ piśācapatagoragāḥ

vidravanti bhayād bhītā mṛtyor iva sadā prajāḥ //

yena vaiśravaṇo bhrātā vaimātraḥ kāraṇāntare

dvaṃdvam āsāditaḥ krodhād raṇe vikramya nirjitaḥ //

madbhayārtaḥ parityajya svam adhiṣṭhānam ṛddhimat

kailāsaṃ parvataśreṣṭham adhyāste naravāhanaḥ //

yasya tat puṣpakaṃ nāma vimānaṃ kāmagaṃ śubham

vīryād āvarjitaṃ bhadre yena yāmi vihāyasam //

mama saṃjātaroṣasya mukhaṃ dṛṣṭvaiva maithili

vidravanti paritrastāḥ surāḥ śakrapurogamāḥ //

yatra tiṣṭhāmy ahaṃ tatra māruto vāti śaṅkitaḥ

tīvrāṃśuḥ śiśirāṃśuś ca bhayāt sampadyate raviḥ //

niṣkampapattrās taravo nadyaś ca stimitodakāḥ

bhavanti yatra yatrāhaṃ tiṣṭhāmi ca carāmi ca //

mama pāre samudrasya laṅkā nāma purī śubhā

sampūrṇā rākṣasair ghorair yathendrasyāmarāvatī //

prākāreṇa parikṣiptā pāṇḍureṇa virājitā

hemakakṣyā purī ramyā vaiḍūryamayatoraṇā //

hastyaśvarathasambādhā tūryanādavināditā

sarvakāmaphalair vṛkṣaiḥ saṃkulodyānaśobhitā //

tatra tvaṃ vasatī sīte rājaputri mayā saha

na smariṣyasi nārīṇāṃ mānuṣīṇāṃ manasvini //

bhuñjānā mānuṣān bhogān divyāṃś ca varavarṇini

na smariṣyasi rāmasya mānuṣasya gatāyuṣaḥ //

sthāpayitvā priyaṃ putraṃ rājñā daśarathena yaḥ

mandavīryaḥ suto jyeṣṭhas tataḥ prasthāpito vanam //

tena kiṃ bhraṣṭarājyena rāmeṇa gatacetasā

kariṣyasi viśālākṣi tāpasena tapasvinā //

sarvarākṣasabhartāraṃ kāmāt svayam ihāgatam

na manmathaśarāviṣṭaṃ pratyākhyātuṃ tvam arhasi //

pratyākhyāya hi māṃ bhīruparitāpaṃ gamiṣyasi

caraṇenābhihatyeva purūravasam urvaśī //

evam uktā tu vaidehī kruddhā saṃraktalocanā

abravīt paruṣaṃ vākyaṃ rahite rākṣasādhipam //

kathaṃ vaiśravaṇaṃ devaṃ sarvabhūtanamaskṛtam

bhrātaraṃ vyapadiśya tvam aśubhaṃ kartum icchasi //

avaśyaṃ vinaśiṣyanti sarve rāvaṇa rākṣasāḥ

yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā durbuddhir ajitendriyaḥ //

apahṛtya śacīṃ bhāryāṃ śakyam indrasya jīvitum

na tu rāmasya bhāryāṃ mām apanīyāsti jīvitam //

jīvec ciraṃ vajradharasya hastāc chacīṃ pradhṛṣyāpratirūparūpām

na mādṛśīṃ rākṣasa dharṣayitvā pītāmṛtasyāpi tavāsti mokṣaḥ //

sītāyā vacanaṃ śrutvā daśagrīvaḥ pratāpavān

haste hastaṃ samāhatya cakāra sumahad vapuḥ //

sa maithilīṃ punar vākyaṃ babhāṣe ca tato bhṛśam

nonmattayā śrutau manye mama vīryaparākramau //

udvaheyaṃ bhujābhyāṃ tu medinīm ambare sthitaḥ

āpibeyaṃ samudraṃ ca mṛtyuṃ hanyāṃ raṇe sthitaḥ //

arkaṃ rundhyāṃ śarais tīkṣṇair vibhindyāṃ hi mahītalam

kāmarūpiṇam unmatte paśya māṃ kāmadaṃ patim //

evam uktavatas tasya rāvaṇasya śikhiprabhe

kruddhasya hariparyante rakte netre babhūvatuḥ //

sadyaḥ saumyaṃ parityajya bhikṣurūpaṃ sa rāvaṇaḥ

svaṃ rūpaṃ kālarūpābhaṃ bheje vaiśravaṇānujaḥ //

saṃraktanayanaḥ śrīmāṃs taptakāñcanakuṇḍalaḥ

daśāsyaḥ kārmukī bāṇī babhūva kṣaṇadācaraḥ //

sa parivrājakacchadma mahākāyo vihāya tat

pratipede svakaṃ rūpaṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ //

saṃraktanayanaḥ krodhāj jīmūtanicayaprabhaḥ

raktāmbaradharas tasthau strīratnaṃ prekṣya maithilīm //

sa tām asitakeśāntāṃ bhāskarasya prabhām iva

vasanābharaṇopetāṃ maithilīṃ rāvaṇo 'bravīt //

triṣu lokeṣu vikhyātaṃ yadi bhartāram icchasi

mām āśraya varārohe tavāhaṃ sadṛśaḥ patiḥ //

māṃ bhajasva cirāya tvam ahaṃ ślāghyas tava priyaḥ

naiva cāhaṃ kvacid bhadre kariṣye tava vipriyam

tyajyatāṃ mānuṣo bhāvo mayi bhāvaḥ praṇīyatām //

rājyāc cyutam asiddhārthaṃ rāmaṃ parimitāyuṣam

kair guṇair anuraktāsi mūḍhe paṇḍitamānini //

yaḥ striyā vacanād rājyaṃ vihāya sasuhṛjjanam

asmin vyālānucarite vane vasati durmatiḥ //

ity uktvā maithilīṃ vākyaṃ priyārhāṃ priyavādinīm

jagrāha rāvaṇaḥ sītāṃ budhaḥ khe rohiṇīm iva //

vāmena sītāṃ padmākṣīṃ mūrdhajeṣu kareṇa saḥ

ūrvos tu dakṣiṇenaiva parijagrāha pāṇinā //

taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ mahābhujam

prādravan mṛtyusaṃkāśaṃ bhayārtā vanadevatāḥ //

sa ca māyāmayo divyaḥ kharayuktaḥ kharasvanaḥ

pratyadṛśyata hemāṅgo rāvaṇasya mahārathaḥ //

tatas tāṃ paruṣair vākyair abhitarjya mahāsvanaḥ

aṅkenādāya vaidehīṃ ratham āropayat tadā //

sā gṛhītāticukrośa rāvaṇena yaśasvinī

rāmeti sītā duḥkhārtā rāmaṃ dūragataṃ vane //

tām akāmāṃ sa kāmārtaḥ pannagendravadhūm iva

viveṣṭamānām ādāya utpapātātha rāvaṇaḥ //

tataḥ sā rākṣasendreṇa hriyamāṇā vihāyasā

bhṛśaṃ cukrośa matteva bhrāntacittā yathāturā //

hā lakṣmaṇa mahābāho gurucittaprasādaka

hriyamāṇāṃ na jānīṣe rakṣasā kāmarūpiṇā //

jīvitaṃ sukham arthāṃś ca dharmahetoḥ parityajan

hriyamāṇām adharmeṇa māṃ rāghava na paśyasi //

nanu nāmāvinītānāṃ vinetāsi paraṃtapa

katham evaṃvidhaṃ pāpaṃ na tvaṃ śādhi hi rāvaṇam //

nanu sadyo 'vinītasya dṛśyate karmaṇaḥ phalam

kālo 'py aṅgī bhavaty atra sasyānām iva paktaye //

sa karma kṛtavān etat kālopahatacetanaḥ

jīvitāntakaraṃ ghoraṃ rāmād vyasanam āpnuhi //

hantedānīṃ sakāmā tu kaikeyī bāndhavaiḥ saha

hriyeyaṃ dharmakāmasya dharmapatnī yaśasvinaḥ //

āmantraye janasthānaṃ karṇikārāṃś ca puṣpitān

kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ //

mālyavantaṃ śikhariṇaṃ vande prasravaṇaṃ girim

kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ //

haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ vande godāvarīṃ nadīm

kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ //

daivatāni ca yānty asmin vane vividhapādape

namaskaromy ahaṃ tebhyo bhartuḥ śaṃsata māṃ hṛtām //

yāni kānicid apy atra sattvāni nivasanty uta

sarvāṇi śaraṇaṃ yāmi mṛgapakṣigaṇān api //

hriyamāṇāṃ priyāṃ bhartuḥ prāṇebhyo 'pi garīyasīm

vivaśāpahṛtā sītā rāvaṇeneti śaṃsata //

viditvā māṃ mahābāhur amutrāpi mahābalaḥ

āneṣyati parākramya vaivasvatahṛtām api //

rāmāya tu yathātattvaṃ jaṭāyo haraṇaṃ mama

lakṣmaṇāya ca tat sarvam ākhyātavyam aśeṣataḥ //

taṃ śabdam avasuptasya jaṭāyur atha śuśruve

niraikṣad rāvaṇaṃ kṣipraṃ vaidehīṃ ca dadarśa saḥ //

tataḥ parvatakūṭābhas tīkṣṇatuṇḍaḥ khagottamaḥ

vanaspatigataḥ śrīmān vyājahāra śubhāṃ giram //

daśagrīva sthito dharme purāṇe satyasaṃśrayaḥ

jaṭāyur nāma nāmnāhaṃ gṛdhrarājo mahābalaḥ //

rājā sarvasya lokasya mahendravaruṇopamaḥ

lokānāṃ ca hite yukto rāmo daśarathātmajaḥ //

tasyaiṣā lokanāthasya dharmapatnī yaśasvinī

sītā nāma varārohā yāṃ tvaṃ hartum ihecchasi //

kathaṃ rājā sthito dharme paradārān parāmṛśet

rakṣaṇīyā viśeṣeṇa rājadārā mahābala

nivartaya matiṃ nīcāṃ paradārābhimarśanam //

na tat samācared dhīro yat paro 'sya vigarhayet

yathātmanas tathānyeṣāṃ dārā rakṣyā vimarśanāt //

arthaṃ vā yadi vā kāmaṃ śiṣṭāḥ śāstreṣvanāgatam

vyavasyanty anu rājānaṃ dharmaṃ paulastyanandana //

rājā dharmaś ca kāmaś ca dravyāṇāṃ cottamo nidhiḥ

dharmaḥ śubhaṃ vā pāpaṃ vā rājamūlaṃ pravartate //

pāpasvabhāvaś capalaḥ kathaṃ tvaṃ rakṣasāṃ vara

aiśvaryam abhisamprāpto vimānam iva duṣkṛtiḥ //

kāmasvabhāvo yo yasya na sa śakyaḥ pramārjitum

na hi duṣṭātmanām āryam āvasaty ālaye ciram //

viṣaye vā pure vā te yadā rāmo mahābalaḥ

nāparādhyati dharmātmā kathaṃ tasyāparādhyasi //

yadi śūrpaṇakhāhetor janasthānagataḥ kharaḥ

ativṛtto hataḥ pūrvaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā //

atra brūhi yathāsatyaṃ ko rāmasya vyatikramaḥ

yasya tvaṃ lokanāthasya hṛtvā bhāryāṃ gamiṣyasi //

kṣipraṃ visṛja vaidehīṃ mā tvā ghoreṇa cakṣuṣā

dahed dahanabhūtena vṛtram indrāśanir yathā //

sarpam āśīviṣaṃ baddhvā vastrānte nāvabudhyase

grīvāyāṃ pratimuktaṃ ca kālapāśaṃ na paśyasi //

sa bhāraḥ saumya bhartavyo yo naraṃ nāvasādayet

tad annam upabhoktavyaṃ jīryate yad anāmayam //

yat kṛtvā na bhaved dharmo na kīrtir na yaśo bhuvi

śarīrasya bhavet khedaḥ kas tat karma samācaret //

ṣaṣṭivarṣasahasrāṇi mama jātasya rāvaṇa

pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ yathāvad anutiṣṭhataḥ //

vṛddho 'haṃ tvaṃ yuvā dhanvī sarathaḥ kavacī śarī

tathāpy ādāya vaidehīṃ kuśalī na gamiṣyasi //

na śaktas tvaṃ balāddhartuṃ vaidehīṃ mama paśyataḥ

hetubhir nyāyasaṃyuktair dhruvāṃ vedaśrutim iva //

yudhyasva yadi śūro 'si muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa

śayiṣyase hato bhūmau yathāpūrvaṃ kharas tathā //

asakṛt saṃyuge yena nihatā daityadānavāḥ

nacirāc cīravāsās tvāṃ rāmo yudhi vadhiṣyati //

kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ gatau dūraṃ nṛpātmajau

kṣipraṃ tvaṃ naśyase nīca tayor bhīto na saṃśayaḥ //

na hi me jīvamānasya nayiṣyasi śubhām imām

sītāṃ kamalapattrākṣīṃ rāmasya mahiṣīṃ priyām //

avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ priyaṃ tasya mahātmanaḥ

jīvitenāpi rāmasya tathā daśarathasya ca //

tiṣṭha tiṣṭha daśagrīva muhūrtaṃ paśya rāvaṇa

yuddhātithyaṃ pradāsyāmi yathāprāṇaṃ niśācara

vṛntād iva phalaṃ tvāṃ tu pātayeyaṃ rathottamāt //

ity uktasya yathānyāyaṃ rāvaṇasya jaṭāyuṣā

kruddhasyāgninibhāḥ sarvā rejur viṃśatidṛṣṭayaḥ //

saṃraktanayanaḥ kopāt taptakāñcanakuṇḍalaḥ

rākṣasendro 'bhidudrāva patagendram amarṣaṇaḥ //

sa samprahāras tumulas tayos tasmin mahāvane

babhūva vātoddhatayor meghayor gagane yathā //

tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ gṛdhrarākṣasayos tadā

sapakṣayor mālyavator mahāparvatayor iva //

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ

abhyavarṣan mahāghorair gṛdhrarājaṃ mahābalaḥ //

sa tāni śarajālāni gṛdhraḥ pattraratheśvaraḥ

jaṭāyuḥ pratijagrāha rāvaṇāstrāṇi saṃyuge //

tasya tīkṣṇanakhābhyāṃ tu caraṇābhyāṃ mahābalaḥ

cakāra bahudhā gātre vraṇān patagasattamaḥ //

atha krodhād daśagrīvo jagrāha daśamārgaṇān

mṛtyudaṇḍanibhān ghorāñ śatrumardanakāṅkṣayā //

sa tair bāṇair mahāvīryaḥ pūrṇamuktair ajihmagaiḥ

bibheda niśitais tīkṣṇair gṛdhraṃ ghoraiḥ śilīmukhaiḥ //

sa rākṣasarathe paśyañ jānakīṃ bāṣpalocanām

acintayitvā bāṇāṃs tān rākṣasaṃ samabhidravat //

tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ muktāmaṇivibhūṣitam

caraṇābhyāṃ mahātejā babhañja patageśvaraḥ //

tac cāgnisadṛśaṃ dīptaṃ rāvaṇasya śarāvaram

pakṣābhyāṃ ca mahātejā vyadhunot patageśvaraḥ //

kāñcanoraśchadān divyān piśācavadanān kharān

tāṃś cāsya javasampannāñ jaghāna samare balī //

varaṃ triveṇusampannaṃ kāmagaṃ pāvakārciṣam

maṇihemavicitrāṅgaṃ babhañja ca mahāratham

pūrṇacandrapratīkāśaṃ chattraṃ ca vyajanaiḥ saha //

sa bhagnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ

aṅkenādāya vaidehīṃ papāta bhuvi rāvaṇaḥ //

dṛṣṭvā nipatitaṃ bhūmau rāvaṇaṃ bhagnavāhanam

sādhu sādhv iti bhūtāni gṛdhrarājam apūjayan //

pariśrāntaṃ tu taṃ dṛṣṭvā jarayā pakṣiyūthapam

utpapāta punar hṛṣṭo maithilīṃ gṛhya rāvaṇaḥ //

taṃ prahṛṣṭaṃ nidhāyāṅke gacchantaṃ janakātmajām

gṛdhrarājaḥ samutpatya jaṭāyur idam abravīt //

vajrasaṃsparśabāṇasya bhāryāṃ rāmasya rāvaṇa

alpabuddhe harasy enāṃ vadhāya khalu rakṣasām //

samitrabandhuḥ sāmātyaḥ sabalaḥ saparicchadaḥ

viṣapānaṃ pibasy etat pipāsita ivodakam //

anubandham ajānantaḥ karmaṇām avicakṣaṇāḥ

śīghram eva vinaśyanti yathā tvaṃ vinaśiṣyasi //

baddhas tvaṃ kālapāśena kva gatas tasya mokṣyase

vadhāya baḍiśaṃ gṛhya sāmiṣaṃ jalajo yathā //

na hi jātu durādharṣau kākutsthau tava rāvaṇa

dharṣaṇaṃ cāśramasyāsya kṣamiṣyete tu rāghavau //

yathā tvayā kṛtaṃ karma bhīruṇā lokagarhitam

taskarācarito mārgo naiṣa vīraniṣevitaḥ //

yudhyasva yadi śūro 'si muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa

śayiṣyase hato bhūmau yathā bhrātā kharas tathā //

paretakāle puruṣo yat karma pratipadyate

vināśāyātmano 'dharmyaṃ pratipanno 'si karma tat //

pāpānubandho vai yasya karmaṇaḥ ko nu tat pumān

kurvīta lokādhipatiḥ svayambhūr bhagavān api //

evam uktvā śubhaṃ vākyaṃ jaṭāyus tasya rakṣasaḥ

nipapāta bhṛśaṃ pṛṣṭhe daśagrīvasya vīryavān //

taṃ gṛhītvā nakhais tīkṣṇair virarāda samantataḥ

adhirūḍho gajāroho yathā syād duṣṭavāraṇam //

virarāda nakhair asya tuṇḍaṃ pṛṣṭhe samarpayan

keśāṃś cotpāṭayāmāsa nakhapakṣamukhāyudhaḥ //

sa tathā gṛdhrarājena kliśyamāno muhur muhuḥ

amarṣasphuritauṣṭhaḥ san prākampata sa rākṣasaḥ //

sampariṣvajya vaidehīṃ vāmenāṅkena rāvaṇaḥ

talenābhijaghānārto jaṭāyuṃ krodhamūrchitaḥ //

jaṭāyus tam atikramya tuṇḍenāsya kharādhipaḥ

vāmabāhūn daśa tadā vyapāharad ariṃdamaḥ //

tataḥ kruddho daśagrīvaḥ sītām utsṛjya vīryavān

muṣṭibhyāṃ caraṇābhyāṃ ca gṛdhrarājam apothayat //

tato muhūrtaṃ saṃgrāmo babhūvātulavīryayoḥ

rākṣasānāṃ ca mukhyasya pakṣiṇāṃ pravarasya ca //

tasya vyāyacchamānasya rāmasyārthe 'tha rāvaṇaḥ

pakṣau pādau ca pārśvau ca khaḍgam uddhṛtya socchinat //

sa chinnapakṣaḥ sahasā rakṣasā raudrakarmaṇā

nipapāta hato gṛdhro dharaṇyām alpajīvitaḥ //

taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam

abhyadhāvata vaidehī svabandhum iva duḥkhitā //

taṃ nīlajīmūtanikāśakalpaṃ supāṇḍuroraskam udāravīryam

dadarśa laṅkādhipatiḥ pṛthivyāṃ jaṭāyuṣaṃ śāntam ivāgnidāvam //

tatas tu taṃ pattrarathaṃ mahītale nipātitaṃ rāvaṇavegamarditam

punaḥ pariṣvajya śaśiprabhānanā ruroda sītā janakātmajā tadā //

tam alpajīvitaṃ bhūmau sphurantaṃ rākṣasādhipaḥ

dadarśa gṛdhraṃ patitaṃ samīpe rāghavāśramāt //

sā tu tārādhipamukhī rāvaṇena samīkṣya tam

gṛdhrarājaṃ vinihataṃ vilalāpa suduḥkhitā //

nimittaṃ lakṣaṇajñānaṃ śakunisvaradarśanam

avaśyaṃ sukhaduḥkheṣu narāṇāṃ pratidṛśyate //

na nūnaṃ rāma jānāsi mahad vyasanam ātmanaḥ

dhāvanti nūnaṃ kākutstha madarthaṃ mṛgapakṣiṇaḥ //

trāhi mām adya kākutstha lakṣmaṇeti varāṅganā

susaṃtrastā samākrandac chṛṇvatāṃ tu yathāntike //

tāṃ kliṣṭamālyābharaṇāṃ vilapantīm anāthavat

abhyadhāvata vaidehīṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ //

tāṃ latām iva veṣṭantīm āliṅgantīṃ mahādrumān

muñca muñceti bahuśaḥ pravadan rākṣasādhipaḥ //

krośantīṃ rāma rāmeti rāmeṇa rahitāṃ vane

jīvitāntāya keśeṣu jagrāhāntakasaṃnibhaḥ //

pradharṣitāyāṃ vaidehyāṃ babhūva sacarācaram

jagat sarvam amaryādaṃ tamasāndhena saṃvṛtam //

dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ dīnāṃ divyena cakṣuṣā

kṛtaṃ kāryam iti śrīmān vyājahāra pitāmahaḥ //

prahṛṣṭā vyathitāś cāsan sarve te paramarṣayaḥ

dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ daṇḍakāraṇyavāsinaḥ //

sa tu tāṃ rāma rāmeti rudantīṃ lakṣmaṇeti ca

jagāmākāśam ādāya rāvaṇo rākṣasādhipaḥ //

taptābharaṇasarvāṅgī pītakauśeyavāsanī

rarāja rājaputrī tu vidyut saudāmanī yathā //

uddhūtena ca vastreṇa tasyāḥ pītena rāvaṇaḥ

adhikaṃ paribabhrāja girir dīpta ivāgninā //

tasyāḥ paramakalyāṇyās tāmrāṇi surabhīṇi ca

padmapattrāṇi vaidehyā abhyakīryanta rāvaṇam //

tasyāḥ kauśeyam uddhūtam ākāśe kanakaprabham

babhau cādityarāgeṇa tāmram abhram ivātape //

tasyās tad vimalaṃ vaktram ākāśe rāvaṇāṅkagam

na rarāja vinā rāmaṃ vinālam iva paṅkajam //

babhūva jaladaṃ nīlaṃ bhittvā candra ivoditaḥ

sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ padmagarbhābham avraṇam

śuklaiḥ suvimalair dantaiḥ prabhāvadbhir alaṃkṛtam //

ruditaṃ vyapamṛṣṭāsraṃ candravat priyadarśanam

sunāsaṃ cārutāmrauṣṭham ākāśe hāṭakaprabham //

rākṣasendrasamādhūtaṃ tasyās tad vacanaṃ śubham

śuśubhe na vinā rāmaṃ divā candra ivoditaḥ //

sā hemavarṇā nīlāṅgaṃ maithilī rākṣasādhipam

śuśubhe kāñcanī kāñcī nīlaṃ maṇim ivāśritā //

sā padmagaurī hemābhā rāvaṇaṃ janakātmajā

vidyudghanam ivāviśya śuśubhe taptabhūṣaṇā //

tasyā bhūṣaṇaghoṣeṇa vaidehyā rākṣasādhipaḥ

babhūva vimalo nīlaḥ saghoṣa iva toyadaḥ //

uttamāṅgacyutā tasyāḥ puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ

sītāyā hriyamāṇāyāḥ papāta dharaṇītale //

sā tu rāvaṇavegena puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ

samādhūtā daśagrīvaṃ punar evābhyavartata //

abhyavartata puṣpāṇāṃ dhārā vaiśravaṇānujam

nakṣatramālāvimalā meruṃ nagam ivottamam //

caraṇān nūpuraṃ bhraṣṭaṃ vaidehyā ratnabhūṣitam

vidyunmaṇḍalasaṃkāśaṃ papāta madhurasvanam //

tarupravālaraktā sā nīlāṅgaṃ rākṣaseśvaram

prāśobhayata vaidehī gajaṃ kaṣyeva kāñcanī //

tāṃ maholkām ivākāśe dīpyamānāṃ svatejasā

jahārākāśam āviśya sītāṃ vaiśravaṇānujaḥ //

tasyās tāny agnivarṇāni bhūṣaṇāni mahītale

saghoṣāṇy avakīryanta kṣīṇās tārā ivāmbarāt //

tasyāḥ stanāntarād bhraṣṭo hāras tārādhipadyutiḥ

vaidehyā nipatan bhāti gaṅgeva gaganāc cyutā //

utpātavātābhihatā nānādvijagaṇāyutāḥ

mā bhair iti vidhūtāgrā vyājahrur iva pādapāḥ //

nalinyo dhvastakamalās trastamīnajale carāḥ

sakhīm iva gatotsāhāṃ śocantīva sma maithilīm //

samantād abhisaṃpatya siṃhavyāghramṛgadvijāḥ

anvadhāvaṃs tadā roṣāt sītāchāyānugāminaḥ //

jalaprapātāsramukhāḥ śṛṅgair ucchritabāhavaḥ

sītāyāṃ hriyamāṇāyāṃ vikrośantīva parvatāḥ //

hriyamāṇāṃ tu vaidehīṃ dṛṣṭvā dīno divākaraḥ

pravidhvastaprabhaḥ śrīmān āsīt pāṇḍuramaṇḍalaḥ //

nāsti dharmaḥ kutaḥ satyaṃ nārjavaṃ nānṛśaṃsatā

yatra rāmasya vaidehīṃ bhāryāṃ harati rāvaṇaḥ //

iti sarvāṇi bhūtāni gaṇaśaḥ paryadevayan

vitrastakā dīnamukhā rurudur mṛgapotakāḥ //

udvīkṣyodvīkṣya nayanair āsrapātāvilekṣaṇāḥ

supravepitagātrāś ca babhūvur vanadevatāḥ //

vikrośantīṃ dṛḍhaṃ sītāṃ dṛṣṭvā duḥkhaṃ tathā gatām

tāṃ tu lakṣmaṇa rāmeti krośantīṃ madhurasvarām //

avekṣamāṇāṃ bahuśo vaidehīṃ dharaṇītalam

sa tām ākulakeśāntāṃ vipramṛṣṭaviśeṣakām

jahārātmavināśāya daśagrīvo manasvinīm //

tatas tu sā cārudatī śucismitā vinākṛtā bandhujanena maithilī

apaśyatī rāghavalakṣmaṇāv ubhau vivarṇavaktrā bhayabhārapīḍitā //

kham utpatantaṃ taṃ dṛṣṭvā maithilī janakātmajā

duḥkhitā paramodvignā bhaye mahati vartinī //

roṣarodanatāmrākṣī bhīmākṣaṃ rākṣasādhipam

rudatī karuṇaṃ sītā hriyamāṇedam abravīt //

na vyapatrapase nīca karmaṇānena rāvaṇa

jñātvā virahitāṃ yo māṃ corayitvā palāyase //

tvayaiva nūnaṃ duṣṭātman bhīruṇā hartum icchatā

mamāpavāhito bhartā mṛgarūpeṇa māyayā

yo hi mām udyatas trātuṃ so 'py ayaṃ vinipātitaḥ //

paramaṃ khalu te vīryaṃ dṛśyate rākṣasādhama

viśrāvya nāmadheyaṃ hi yuddhe nāsti jitā tvayā //

īdṛśaṃ garhitaṃ karma kathaṃ kṛtvā na lajjase

striyāś ca haraṇaṃ nīca rahite ca parasya ca //

kathayiṣyanti lokeṣu puruṣāḥ karma kutsitam

sunṛśaṃsam adharmiṣṭhaṃ tava śauṇḍīryamāninaḥ //

dhik te śauryaṃ ca sattvaṃ ca yat tvayā kathitaṃ tadā

kulākrośakaraṃ loke dhik te cāritram īdṛśam //

kiṃ śakyaṃ kartum evaṃ hi yaj javenaiva dhāvasi

muhūrtam api tiṣṭhasva na jīvan pratiyāsyasi //

na hi cakṣuḥpathaṃ prāpya tayoḥ pārthivaputrayoḥ

sasainyo 'pi samarthas tvaṃ muhūrtam api jīvitum //

na tvaṃ tayoḥ śarasparśaṃ soḍhuṃ śaktaḥ kathaṃcana

vane prajvalitasyeva sparśam agner vihaṃgamaḥ //

sādhu kṛtvātmanaḥ pathyaṃ sādhu māṃ muñca rāvaṇa

matpradharṣaṇaruṣṭo hi bhrātrā saha patir mama

vidhāsyati vināśāya tvaṃ māṃ yadi na muñcasi //

yena tvaṃ vyavasāyena balān māṃ hartum icchasi

vyavasāyaḥ sa te nīca bhaviṣyati nirarthakaḥ //

na hy ahaṃ tam apaśyantī bhartāraṃ vibudhopamam

utsahe śatruvaśagā prāṇān dhārayituṃ ciram //

na nūnaṃ cātmanaḥ śreyaḥ pathyaṃ vā samavekṣase

mṛtyukāle yathā martyo viparītāni sevate //

mumūrṣūṇāṃ hi sarveṣāṃ yat pathyaṃ tan na rocate

paśyāmīva hi kaṇṭhe tvāṃ kālapāśāvapāśitam //

yathā cāsmin bhayasthāne na bibheṣi daśānana

vyaktaṃ hiraṇmayān hi tvaṃ saṃpaśyasi mahīruhān //

nadīṃ vaitaraṇīṃ ghorāṃ rudhiraughanivāhinīm

khaḍgapattravanaṃ caiva bhīmaṃ paśyasi rāvaṇa //

taptakāñcanapuṣpāṃ ca vaiḍūryapravaracchadām

drakṣyase śālmalīṃ tīkṣṇām āyasaiḥ kaṇṭakaiś citām //

na hi tvam īdṛśaṃ kṛtvā tasyālīkaṃ mahātmanaḥ

dharituṃ śakṣyasi ciraṃ viṣaṃ pītveva nirghṛṇaḥ //

baddhas tvaṃ kālapāśena durnivāreṇa rāvaṇa

kva gato lapsyase śarma bhartur mama mahātmanaḥ //

nimeṣāntaramātreṇa vinā bhrātaram āhave

rākṣasā nihatā yena sahasrāṇi caturdaśa //

sa kathaṃ rāghavo vīraḥ sarvāstrakuśalo balī

na tvāṃ hanyāc charais tīkṣṇair iṣṭabhāryāpahāriṇam //

etac cānyac ca paruṣaṃ vaidehī rāvaṇāṅkagā

bhayaśokasamāviṣṭā karuṇaṃ vilalāpa ha //

tathā bhṛśārtāṃ bahu caiva bhāṣiṇīṃ vilalāpa pūrvaṃ karuṇaṃ ca bhāminīm

jahāra pāpas taruṇīṃ viveṣṭatīṃ nṛpātmajām āgatagātravepathum //

hriyamāṇā tu vaidehī kaṃcin nātham apaśyatī

dadarśa giriśṛṅgasthān pañcavānarapuṃgavān //

teṣāṃ madhye viśālākṣī kauśeyaṃ kanakaprabham

uttarīyaṃ varārohā śubhāny ābharaṇāni ca

mumoca yadi rāmāya śaṃseyur iti maithilī //

vastram utsṛjya tanmadhye vinikṣiptaṃ sabhūṣaṇam

sambhramāt tu daśagrīvas tat karma na ca buddhavān //

piṅgākṣās tāṃ viśālākṣīṃ netrair animiṣair iva

vikrośantīṃ tadā sītāṃ dadṛśur vānararṣabhāḥ //

sa ca pampām atikramya laṅkām abhimukhaḥ purīm

jagāma rudatīṃ gṛhya maithilīṃ rākṣaseśvaraḥ //

tāṃ jahāra susaṃhṛṣṭo rāvaṇo mṛtyum ātmanaḥ

utsaṅgenaiva bhujagīṃ tīkṣṇadaṃṣṭrāṃ mahāviṣām //

vanāni saritaḥ śailān sarāṃsi ca vihāyasā

sa kṣipraṃ samatīyāya śaraś cāpād iva cyutaḥ //

timinakraniketaṃ tu varuṇālayam akṣayam

saritāṃ śaraṇaṃ gatvā samatīyāya sāgaram //

sambhramāt parivṛttormī ruddhamīnamahoragaḥ

vaidehyāṃ hriyamāṇāyāṃ babhūva varuṇālayaḥ //

antarikṣagatā vācaḥ sasṛjuś cāraṇās tadā

etadanto daśagrīva iti siddhās tadābruvan //

sa tu sītāṃ viveṣṭantīm aṅkenādāya rāvaṇaḥ

praviveśa purīṃ laṅkāṃ rūpiṇīṃ mṛtyum ātmanaḥ //

so 'bhigamya purīṃ laṅkāṃ suvibhaktamahāpathām

saṃrūḍhakakṣyābahulaṃ svam antaḥpuram āviśat //

tatra tām asitāpāṅgīṃ śokamohaparāyaṇām

nidadhe rāvaṇaḥ sītāṃ mayo māyām ivāsurīm //

abravīc ca daśagrīvaḥ piśācīr ghoradarśanāḥ

yathā naināṃ pumān strī vā sītāṃ paśyaty asaṃmataḥ //

muktāmaṇisuvarṇāni vastrāṇy ābharaṇāni ca

yad yad icchet tad evāsyā deyaṃ macchandato yathā //

yā ca vakṣyati vaidehīṃ vacanaṃ kiṃcid apriyam

ajñānād yadi vā jñānān na tasyā jīvitaṃ priyam //

tathoktvā rākṣasīs tās tu rākṣasendraḥ pratāpavān

niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt kiṃ kṛtyam iti cintayan

dadarśāṣṭau mahāvīryān rākṣasān piśitāśanān //

sa tān dṛṣṭvā mahāvīryo varadānena mohitaḥ

uvācaitān idaṃ vākyaṃ praśasya balavīryataḥ //

nānāpraharaṇāḥ kṣipram ito gacchata satvarāḥ

janasthānaṃ hatasthānaṃ bhūtapūrvaṃ kharālayam //

tatroṣyatāṃ janasthāne śūnye nihatarākṣase

pauruṣaṃ balam āśritya trāsam utsṛjya dūrataḥ //

balaṃ hi sumahad yan me janasthāne niveśitam

sadūṣaṇakharaṃ yuddhe hataṃ tad rāmasāyakaiḥ //

tataḥ krodho mamāpūrvo dhairyasyopari vardhate

vairaṃ ca sumahajjātaṃ rāmaṃ prati sudāruṇam //

niryātayitum icchāmi tac ca vairam ahaṃ ripoḥ

na hi lapsyāmy ahaṃ nidrām ahatvā saṃyuge ripum //

taṃ tv idānīm ahaṃ hatvā kharadūṣaṇaghātinam

rāmaṃ śarmopalapsyāmi dhanaṃ labdhveva nirdhanaḥ //

janasthāne vasadbhis tu bhavadbhī rāmam āśritā

pravṛttir upanetavyā kiṃ karotīti tattvataḥ //

apramādāc ca gantavyaṃ sarvair eva niśācaraiḥ

kartavyaś ca sadā yatno rāghavasya vadhaṃ prati //

yuṣmākaṃ hi balajño 'haṃ bahuśo raṇamūrdhani

ataś cāsmiñ janasthāne mayā yūyaṃ niyojitāḥ //

tataḥ priyaṃ vākyam upetya rākṣasā mahārtham aṣṭāv abhivādya rāvaṇam

vihāya laṅkāṃ sahitāḥ pratasthire yato janasthānam alakṣyadarśanāḥ //

tatas tu sītām upalabhya rāvaṇaḥ susamprahṛṣṭaḥ parigṛhya maithilīm

prasajya rāmeṇa ca vairam uttamaṃ babhūva mohān muditaḥ sa rākṣasaḥ //

saṃdiśya rākṣasān ghorān rāvaṇo 'ṣṭau mahābalān

ātmānaṃ buddhivaiklavyāt kṛtakṛtyam amanyata //

sa cintayāno vaidehīṃ kāmabāṇasamarpitaḥ

praviveśa gṛhaṃ ramyaṃ sītāṃ draṣṭum abhitvaran //

sa praviśya tu tadveśma rāvaṇo rākṣasādhipaḥ

apaśyad rākṣasīmadhye sītāṃ śokaparāyaṇām //

aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ śokabhārāvapīḍitām

vāyuvegair ivākrāntāṃ majjantīṃ nāvam arṇave //

mṛgayūthaparibhraṣṭāṃ mṛgīṃ śvabhir ivāvṛtām

adhomukhamukhīṃ dīnām abhyetya ca niśācaraḥ //

tāṃ tu śokavaśāṃ dīnām avaśāṃ rākṣasādhipaḥ

sa balād darśayāmāsa gṛhaṃ devagṛhopamam //

harmyaprāsādasambādhaṃ strīsahasraniṣevitam

nānāpakṣigaṇair juṣṭaṃ nānāratnasamanvitam //

kāñcanais tāpanīyaiś ca sphāṭikai rājatais tathā

vajravaiḍūryacitraiś ca stambhair dṛṣṭimanoharaiḥ //

divyadundubhinirhrādaṃ taptakāñcanatoraṇam

sopānaṃ kāñcanaṃ citram āruroha tayā saha //

dāntakā rājatāś caiva gavākṣāḥ priyadarśanāḥ

hemajālāvṛtāś cāsaṃs tatra prāsādapaṅktayaḥ //

sudhāmaṇivicitrāṇi bhūmibhāgāni sarvaśaḥ

daśagrīvaḥ svabhavane prādarśayata maithilīm //

dīrghikāḥ puṣkariṇyaś ca nānāpuṣpasamāvṛtāḥ

rāvaṇo darśayāmāsa sītāṃ śokaparāyaṇām //

darśayitvā tu vaidehīṃ kṛtsnaṃ tad bhavanottamam

uvāca vākyaṃ pāpātmā rāvaṇo janakātmajām //

daśarākṣasakoṭyaś ca dvāviṃśatir athāparāḥ

varjayitvā jarāvṛddhān bālāṃś ca rajanīcarān //

teṣāṃ prabhur ahaṃ sīte sarveṣāṃ bhīmakarmaṇām

sahasram ekam ekasya mama kāryapuraḥsaram //

yad idaṃ rājyatantraṃ me tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam

jīvitaṃ ca viśālākṣi tvaṃ me prāṇair garīyasī //

bahūnāṃ strīsahasrāṇāṃ mama yo 'sau parigrahaḥ

tāsāṃ tvam īśvarī sīte mama bhāryā bhava priye //

sādhu kiṃ te 'nyayā buddhyā rocayasva vaco mama

bhajasva mābhitaptasya prasādaṃ kartum arhasi //

parikṣiptā samudreṇa laṅkeyaṃ śatayojanā

neyaṃ dharṣayituṃ śakyā sendrair api surāsuraiḥ //

na deveṣu na yakṣeṣu na gandharveṣu narṣiṣu

ahaṃ paśyāmi lokeṣu yo me vīryasamo bhavet //

rājyabhraṣṭena dīnena tāpasena gatāyuṣā

kiṃ kariṣyasi rāmeṇa mānuṣeṇālpatejasā //

bhajasva sīte mām eva bhartāhaṃ sadṛśas tava

yauvanaṃ hy adhruvaṃ bhīru ramasveha mayā saha //

darśane mā kṛthā buddhiṃ rāghavasya varānane

kāsya śaktir ihāgantum api sīte manorathaiḥ //

na śakyo vāyur ākāśe pāśair baddhaṃ mahājavaḥ

dīpyamānasya vāpy agner grahītuṃ vimalāṃ śikhām //

trayāṇām api lokānāṃ na taṃ paśyāmi śobhane

vikrameṇa nayed yas tvāṃ madbāhuparipālitām //

laṅkāyāṃ sumahad rājyam idaṃ tvam anupālaya

abhiṣekodakaklinnā tuṣṭā ca ramayasva mām //

duṣkṛtaṃ yat purā karma vanavāsena tad gatam

yaś ca te sukṛto dharmas tasyeha phalam āpnuhi //

iha sarvāṇi mālyāni divyagandhāni maithili

bhūṣaṇāni ca mukhyāni tāni seva mayā saha //

puṣpakaṃ nāma suśroṇi bhrātur vaiśravaṇasya me

vimānaṃ ramaṇīyaṃ ca tad vimānaṃ manojavam //

tatra sīte mayā sārdhaṃ viharasva yathāsukham

vadanaṃ padmasaṃkāśaṃ vimalaṃ cārudarśanam //

śokārtaṃ tu varārohe na bhrājati varānane

alaṃ vrīḍena vaidehi dharmalopakṛtena te //

ārṣo 'yaṃ daivanisyando yas tvām abhigamiṣyati

etau pādau mayā snigdhau śirobhiḥ paripīḍitau //

prasādaṃ kuru me kṣipraṃ vaśyo dāso 'ham asmi te

nemāḥ śūnyā mayā vācaḥ śuṣyamāṇena bhāṣitāḥ //

na cāpi rāvaṇaḥ kāṃcin mūrdhnā strīṃ praṇameta ha

evam uktvā daśagrīvo maithilīṃ janakātmajām //

kṛtāntavaśam āpanno mameyam iti manyate

sā tathoktā tu vaidehī nirbhayā śokakarṣitā

tṛṇam antarataḥ kṛtvā rāvaṇaṃ pratyabhāṣata //

rājā daśaratho nāma dharmasetur ivācalaḥ

satyasaṃdhaḥ parijñāto yasya putraḥ sa rāghavaḥ //

rāmo nāma sa dharmātmā triṣu lokeṣu viśrutaḥ

dīrghabāhur viśālākṣo daivataṃ sa patir mama //

ikṣvākūṇāṃ kule jātaḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ

lakṣmaṇena saha bhrātrā yas te prāṇān hariṣyati //

pratyakṣaṃ yady ahaṃ tasya tvayā syāṃ dharṣitā balāt

śayitā tvaṃ hataḥ saṃkhye janasthāne yathā kharaḥ //

ya ete rākṣasāḥ proktā ghorarūpā mahābalāḥ

rāghave nirviṣāḥ sarve suparṇe pannagā yathā //

tasya jyāvipramuktās te śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ

śarīraṃ vidhamiṣyanti gaṅgākūlam ivormayaḥ //

asurair vā surair vā tvaṃ yady avadho 'si rāvaṇa

utpādya sumahad vairaṃ jīvaṃs tasya na mokṣyase //

sa te jīvitaśeṣasya rāghavo 'ntakaro balī

paśor yūpagatasyeva jīvitaṃ tava durlabham //

yadi paśyet sa rāmas tvāṃ roṣadīptena cakṣuṣā

rakṣas tvam adya nirdagdho gaccheḥ sadyaḥ parābhavam //

yaś candraṃ nabhaso bhūmau pātayen nāśayeta vā

sāgaraṃ śoṣayed vāpi sa sītāṃ mocayed iha //

gatāyus tvaṃ gataśrīko gatasattvo gatendriyaḥ

laṅkā vaidhavyasaṃyuktā tvatkṛtena bhaviṣyati //

na te pāpam idaṃ karma sukhodarkaṃ bhaviṣyati

yāhaṃ nītā vinā bhāvaṃ patipārśvāt tvayā vanāt //

sa hi daivatasaṃyukto mama bhartā mahādyutiḥ

nirbhayo vīryam āśritya śūnye vasati daṇḍake //

sa te darpaṃ balaṃ vīryam utsekaṃ ca tathāvidham

apaneṣyati gātrebhyaḥ śaravarṣeṇa saṃyuge //

yadā vināśo bhūtānāṃ dṛśyate kālacoditaḥ

tadā kārye pramādyanti narāḥ kālavaśaṃ gatāḥ //

māṃ pradhṛṣya sa te kālaḥ prāpto 'yaṃ rākṣasādhama

ātmano rākṣasānāṃ ca vadhāyāntaḥpurasya ca //

na śakyā yajñamadhyasthā vediḥ srugbhāṇḍamaṇḍitā

dvijātimantrasaṃpūtā caṇḍālenāvamarditum //

idaṃ śarīraṃ niḥsaṃjñaṃ bandha vā ghātayasva vā

nedaṃ śarīraṃ rakṣyaṃ me jīvitaṃ vāpi rākṣasa

na hi śakṣyāmy upakrośaṃ pṛthivyāṃ dātum ātmanaḥ //

evam uktvā tu vaidehī krodhāt suparuṣaṃ vacaḥ

rāvaṇaṃ maithilī tatra punar novāca kiṃcana //

sītāyā vacanaṃ śrutvā paruṣaṃ romaharṣaṇam

pratyuvāca tataḥ sītāṃ bhayasaṃdarśanaṃ vacaḥ //

śṛṇu maithili madvākyaṃ māsān dvādaśa bhāmini

kālenānena nābhyeṣi yadi māṃ cāruhāsini

tatas tvāṃ prātarāśārthaṃ sūdāś chetsyanti leśaśaḥ //

ity uktvā paruṣaṃ vākyaṃ rāvaṇaḥ śatrurāvaṇaḥ

rākṣasīś ca tataḥ kruddha idaṃ vacanam abravīt //

śīghram evaṃ hi rākṣasyo vikṛtā ghoradarśanāḥ

darpam asyā vineṣyadhvaṃ māṃsaśoṇitabhojanāḥ //

vacanād eva tās tasya vikṛtā ghoradarśanāḥ

kṛtaprāñjalayo bhūtvā maithilīṃ paryavārayan //

sa tāḥ provāca rājā tu rāvaṇo ghoradarśanaḥ

pracālya caraṇotkarṣair dārayann iva medinīm //

aśokavanikāmadhye maithilī nīyatām iti

tatreyaṃ rakṣyatāṃ gūḍham yuṣmābhiḥ parivāritā //

tatraināṃ tarjanair ghoraiḥ punaḥ sāntvaiś ca maithilīm

ānayadhvaṃ vaśaṃ sarvā vanyāṃ gajavadhūm iva //

iti pratisamādiṣṭā rākṣasyo rāvaṇena tāḥ

aśokavanikāṃ jagmur maithilīṃ parigṛhya tām //

sarvakāmaphalair vṛkṣair nānāpuṣpaphalair vṛtām

sarvakālamadaiś cāpi dvijaiḥ samupasevitām //

sā tu śokaparītāṅgī maithilī janakātmajā

rākṣasīvaśam āpannā vyāghrīṇāṃ hariṇī yathā //

na vindate tatra tu śarma maithilī virūpanetrābhir atīva tarjitā

patiṃ smarantī dayitaṃ ca devaraṃ vicetanābhūd bhayaśokapīḍitā //

rākṣasaṃ mṛgarūpeṇa carantaṃ kāmarūpiṇam

nihatya rāmo mārīcaṃ tūrṇaṃ pathi nyavartata //

tasya saṃtvaramāṇasya draṣṭukāmasya maithilīm

krūrasvaro 'tha gomāyur vinanādāsya pṛṣṭhataḥ //

sa tasya svaram ājñāya dāruṇaṃ romaharṣaṇam

cintayāmāsa gomāyoḥ svareṇa pariśaṅkitaḥ //

aśubhaṃ bata manye 'haṃ gomāyur vāśyate yathā

svasti syād api vaidehyā rākṣasair bhakṣaṇaṃ vinā //

mārīcena tu vijñāya svaram ālakṣya māmakam

vikruṣṭaṃ mṛgarūpeṇa lakṣmaṇaḥ śṛṇuyād yadi //

sa saumitriḥ svaraṃ śrutvā tāṃ ca hitvātha maithilīm

tayaiva prahitaḥ kṣipraṃ matsakāśam ihaiṣyati //

rākṣasaiḥ sahitair nūnaṃ sītāyā īpsito vadhaḥ

kāñcanaś ca mṛgo bhūtvā vyapanīyāśramāt tu mām //

dūraṃ nītvā tu mārīco rākṣaso 'bhūc charāhataḥ

hā lakṣmaṇa hato 'smīti yad vākyaṃ vyājahāra ha //

api svasti bhaved dvābhyāṃ rahitābhyāṃ mayā vane

janasthānanimittaṃ hi kṛtavairo 'smi rākṣasaiḥ

nimittāni ca ghorāṇi dṛśyante 'dya bahūni ca //

ity evaṃ cintayan rāmaḥ śrutvā gomāyuniḥsvanam

ātmanaś cāpanayanaṃ mṛgarūpeṇa rakṣasā

ājagāma janasthānaṃ rāghavaḥ pariśaṅkitaḥ //

taṃ dīnamānasaṃ dīnam āsedur mṛgapakṣiṇaḥ

savyaṃ kṛtvā mahātmānaṃ ghorāṃś ca sasṛjuḥ svarān //

tāni dṛṣṭvā nimittāni mahāghorāṇi rāghavaḥ

tato lakṣmaṇam āyāntaṃ dadarśa vigataprabham //

tato 'vidūre rāmeṇa samīyāya sa lakṣmaṇaḥ

viṣaṇṇaḥ sa viṣaṇṇena duḥkhito duḥkhabhāginā //

saṃjagarhe 'tha taṃ bhrātā jyeṣṭho lakṣmaṇam āgatam

vihāya sītāṃ vijane vane rākṣasasevite //

gṛhītvā ca karaṃ savyaṃ lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ

uvāca madhurodarkam idaṃ paruṣam ārtavat //

aho lakṣmaṇa garhyaṃ te kṛtaṃ yat tvaṃ vihāya tām

sītām ihāgataḥ saumya kaccit svasti bhaved iti //

na me 'sti saṃśayo vīra sarvathā janakātmajā

vinaṣṭā bhakṣitā vāpi rākṣasair vanacāribhiḥ //

aśubhāny eva bhūyiṣṭhaṃ yathā prādurbhavanti me

api lakṣmaṇa sītāyāḥ sāmagryaṃ prāpnuyāvahe //

idaṃ hi rakṣo mṛgasaṃnikāśaṃ pralobhya māṃ dūram anuprayātam

hataṃ kathaṃcin mahatā śrameṇa sa rākṣaso 'bhūn mriyamāṇa eva //

manaś ca me dīnam ihāprahṛṣṭaṃ cakṣuś ca savyaṃ kurute vikāram

asaṃśayaṃ lakṣmaṇa nāsti sītā hṛtā mṛtā vā pathi vartate vā //

sa dṛṣṭvā lakṣmaṇaṃ dīnaṃ śūnye daśarathātmajaḥ

paryapṛcchata dharmātmā vaidehīm āgataṃ vinā //

prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ yā mām anujagāma ha

kva sā lakṣmaṇa vaidehī yāṃ hitvā tvam ihāgataḥ //

rājyabhraṣṭasya dīnasya daṇḍakān paridhāvataḥ

kva sā duḥkhasahāyā me vaidehī tanumadhyamā //

yāṃ vinā notsahe vīra muhūrtam api jīvitum

kva sā prāṇasahāyā me sītā surasutopamā //

patitvam amarāṇāṃ vā pṛthivyāś cāpi lakṣmaṇa

vinā tāṃ tapanīyābhāṃ neccheyaṃ janakātmajām //

kaccij jīvati vaidehī prāṇaiḥ priyatarā mama

kaccit pravrājanaṃ saumya na me mithyā bhaviṣyati //

sītānimittaṃ saumitre mṛte mayi gate tvayi

kaccit sakāmā sukhitā kaikeyī sā bhaviṣyati //

saputrarājyāṃ siddhārthāṃ mṛtaputrā tapasvinī

upasthāsyati kausalyā kaccit saumya na kaikayīm //

yadi jīvati vaidehī gamiṣyāmy āśramaṃ punaḥ

suvṛttā yadi vṛttā sā prāṇāṃs tyakṣyāmi lakṣmaṇa //

yadi mām āśramagataṃ vaidehī nābhibhāṣate

punaḥ prahasitā sītā vinaśiṣyāmi lakṣmaṇa //

brūhi lakṣmaṇa vaidehī yadi jīvati vā na vā

tvayi pramatte rakṣobhir bhakṣitā vā tapasvinī //

sukumārī ca bālā ca nityaṃ cāduḥkhadarśinī

madviyogena vaidehī vyaktaṃ śocati durmanāḥ //

sarvathā rakṣasā tena jihmena sudurātmanā

vadatā lakṣmaṇety uccais tavāpi janitaṃ bhayam //

śrutaś ca śaṅke vaidehyā sa svaraḥ sadṛśo mama

trastayā preṣitas tvaṃ ca draṣṭuṃ māṃ śīghram āgataḥ //

sarvathā tu kṛtaṃ kaṣṭaṃ sītām utsṛjatā vane

pratikartuṃ nṛśaṃsānāṃ rakṣasāṃ dattam antaram //

duḥkhitāḥ kharaghātena rākṣasāḥ piśitāśanāḥ

taiḥ sītā nihatā ghorair bhaviṣyati na saṃśayaḥ //

aho 'smi vyasane magnaḥ sarvathā ripunāśana

kiṃ tv idānīṃ kariṣyāmi śaṅke prāptavyam īdṛśam //

iti sītāṃ varārohāṃ cintayann eva rāghavaḥ

ājagāma janasthānaṃ tvarayā sahalakṣmaṇaḥ //

vigarhamāṇo 'nujam ārtarūpaṃ kṣudhā śramāc caiva pipāsayā ca

viniḥśvasañ śuṣkamukho viṣaṇṇaḥ pratiśrayaṃ prāpya samīkṣya śūnyam //

svam āśramaṃ saṃpravigāhya vīro vihāradeśān anusṛtya kāṃścit

etat tad ity eva nivāsabhūmau prahṛṣṭaromā vyathito babhūva //

athāśramād upāvṛttam antarā raghunandanaḥ

paripapraccha saumitriṃ rāmo duḥkhārditaḥ punaḥ //

tam uvāca kimarthaṃ tvam āgato 'pāsya maithilīm

yadā sā tava viśvāsād vane virahitā mayā //

dṛṣṭvaivābhyāgataṃ tvāṃ me maithilīṃ tyajya lakṣmaṇa

śaṅkamānaṃ mahat pāpaṃ yat satyaṃ vyathitaṃ manaḥ //

sphurate nayanaṃ savyaṃ bāhuś ca hṛdayaṃ ca me

dṛṣṭvā lakṣmaṇa dūre tvāṃ sītāvirahitaṃ pathi //

evam uktas tu saumitrir lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ

bhūyo duḥkhasamāviṣṭo duḥkhitaṃ rāmam abravīt //

na svayaṃ kāmakāreṇa tāṃ tyaktvāham ihāgataḥ

pracoditas tayaivograis tvatsakāśam ihāgataḥ //

āryeṇeva parikruṣṭaṃ hā sīte lakṣmaṇeti ca

paritrāhīti yad vākyaṃ maithilyās tac chrutiṃ gatam //

sā tam ārtasvaraṃ śrutvā tava snehena maithilī

gaccha gaccheti mām āha rudantī bhayavihvalā //

pracodyamānena mayā gaccheti bahuśas tayā

pratyuktā maithilī vākyam idaṃ tvatpratyayānvitam //

na tat paśyāmy ahaṃ rakṣo yad asya bhayam āvahet

nirvṛtā bhava nāsty etat kenāpy evam udāhṛtam //

vigarhitaṃ ca nīcaṃ ca katham āryo 'bhidhāsyati

trāhīti vacanaṃ sīte yas trāyet tridaśān api //

kiṃnimittaṃ tu kenāpi bhrātur ālambya me svaram

visvaraṃ vyāhṛtaṃ vākyaṃ lakṣmaṇa trāhi mām iti

na bhavatyā vyathā kāryā kunārījanasevitā //

alaṃ vaiklavyam ālambya svasthā bhava nirutsukā

na cāsti triṣu lokeṣu pumān yo rāghavaṃ raṇe

jāto vā jāyamāno vā saṃyuge yaḥ parājayet //

evam uktā tu vaidehī parimohitacetanā

uvācāśrūṇi muñcantī dāruṇaṃ mām idaṃ vacaḥ //

bhāvo mayi tavātyarthaṃ pāpa eva niveśitaḥ

vinaṣṭe bhrātari prāpte na ca tvaṃ mām avāpsyasi //

saṃketād bharatena tvaṃ rāmaṃ samanugacchasi

krośantaṃ hi yathātyarthaṃ nainam abhyavapadyase //

ripuḥ pracchannacārī tvaṃ madartham anugacchasi

rāghavasyāntaraprepsus tathainaṃ nābhipadyase //

evam ukto hi vaidehyā saṃrabdho raktalocanaḥ

krodhāt prasphuramāṇauṣṭha āśramād abhinirgataḥ //

evaṃ bruvāṇaṃ saumitriṃ rāmaḥ saṃtāpamohitaḥ

abravīd duṣkṛtaṃ saumya tāṃ vinā yat tvam āgataḥ //

jānann api samarthaṃ māṃ rakṣasāṃ vinivāraṇe

anena krodhavākyena maithilyā niḥsṛto bhavān //

na hi te parituṣyāmi tyaktvā yad yāsi maithilīm

kruddhāyāḥ paruṣaṃ śrutvā striyā yat tvam ihāgataḥ //

sarvathā tv apanītaṃ te sītayā yat pracoditaḥ

krodhasya vaśam āgamya nākaroḥ śāsanaṃ mama //

asau hi rākṣasaḥ śete śareṇābhihato mayā

mṛgarūpeṇa yenāham āśramād apavāhitaḥ //

vikṛṣya cāpaṃ paridhāya sāyakaṃ salīlabāṇena ca tāḍito mayā

mārgīṃ tanuṃ tyajya ca viklavasvaro babhūva keyūradharaḥ sa rākṣasaḥ //

śarāhatenaiva tadārtayā girā svaraṃ mamālambya sudūrasaṃśravam

udāhṛtaṃ tad vacanaṃ sudāruṇaṃ tvam āgato yena vihāya maithilīm //

bhṛśam āvrajamānasya tasyādhovāmalocanam

prāsphurac cāskhalad rāmo vepathuś cāsya jāyate //

upālakṣya nimittāni so 'śubhāni muhur muhuḥ

api kṣemaṃ tu sītāyā iti vai vyājahāra ha //

tvaramāṇo jagāmātha sītādarśanalālasaḥ

śūnyam āvasathaṃ dṛṣṭvā babhūvodvignamānasaḥ //

udbhramann iva vegena vikṣipan raghunandanaḥ

tatra tatroṭajasthānam abhivīkṣya samantataḥ //

dadarśa parṇaśālāṃ ca rahitāṃ sītayā tadā

śriyā virahitāṃ dhvastāṃ hemante padminīm iva //

rudantam iva vṛkṣaiś ca mlānapuṣpamṛgadvijam

śriyā vihīnaṃ vidhvastaṃ saṃtyaktavanadaivatam //

viprakīrṇājinakuśaṃ vipraviddhabṛsīkaṭam

dṛṣṭvā śūnyoṭajasthānaṃ vilalāpa punaḥ punaḥ //

hṛtā mṛtā vā naṣṭā vā bhakṣitā vā bhaviṣyati

nilīnāpy atha vā bhīrur atha vā vanam āśritā //

gatā vicetuṃ puṣpāṇi phalāny api ca vā punaḥ

atha vā padminīṃ yātā jalārthaṃ vā nadīṃ gatā //

yatnān mṛgayamāṇas tu nāsasāda vane priyām

śokaraktekṣaṇaḥ śokād unmatta iva lakṣyate //

vṛkṣād vṛkṣaṃ pradhāvan sa girīṃś cāpi nadīn nadīm

babhūva vilapan rāmaḥ śokapaṅkārṇavaplutaḥ //

asti kaccit tvayā dṛṣṭā sā kadambapriyā priyā

kadamba yadi jānīṣe śaṃsa sītāṃ śubhānanām //

snigdhapallavasaṃkāśāṃ pītakauśeyavāsinīm

śaṃsasva yadi vā dṛṣṭā bilva bilvopamastanī //

atha vārjuna śaṃsa tvaṃ priyāṃ tām arjunapriyām

janakasya sutā bhīrur yadi jīvati vā na vā //

kakubhaḥ kakubhoruṃ tāṃ vyaktaṃ jānāti maithilīm

latāpallavapuṣpāḍhyo bhāti hy eṣa vanaspatiḥ //

bhramarair upagītaś ca yathā drumavaro hy ayam

eṣa vyaktaṃ vijānāti tilakas tilakapriyām //

aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam

tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyāsaṃdarśanena mām //

yadi tāla tvayā dṛṣṭā pakvatālaphalastanī

kathayasva varārohāṃ kāruṇyaṃ yadi te mayi //

yadi dṛṣṭā tvayā sītā jambu jāmbūnadaprabhā

priyāṃ yadi vijānīṣe niḥśaṅkaṃ kathayasva me //

atha vā mṛgaśāvākṣīṃ mṛga jānāsi maithilīm

mṛgaviprekṣaṇī kāntā mṛgībhiḥ sahitā bhavet //

gaja sā gajanāsorur yadi dṛṣṭā tvayā bhavet

tāṃ manye viditāṃ tubhyam ākhyāhi varavāraṇa //

śārdūla yadi sā dṛṣṭā priyā candranibhānanā

maithilī mama viśrabdhaḥ kathayasva na te bhayam //

kiṃ dhāvasi priye nūnaṃ dṛṣṭāsi kamalekṣaṇe

vṛkṣeṇācchādya cātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase //

tiṣṭha tiṣṭha varārohe na te 'sti karuṇā mayi

nātyarthaṃ hāsyaśīlāsi kimarthaṃ mām upekṣase //

pītakauśeyakenāsi sūcitā varavarṇini

dhāvanty api mayā dṛṣṭā tiṣṭha yady asti sauhṛdam //

naiva sā nūnam atha vā hiṃsitā cāruhāsinī

kṛcchraṃ prāptaṃ hi māṃ nūnaṃ yathopekṣitum arhati //

vyaktaṃ sā bhakṣitā bālā rākṣasaiḥ piśitāśanaiḥ

vibhajyāṅgāni sarvāṇi mayā virahitā priyā //

nūnaṃ tac chubhadantauṣṭhaṃ mukhaṃ niṣprabhatāṃ gatam

sā hi campakavarṇābhā grīvā graiveyaśobhitā //

komalā vilapantyās tu kāntāyā bhakṣitā śubhā

nūnaṃ vikṣipyamāṇau tau bāhū pallavakomalau //

bhakṣitau vepamānāgrau sahastābharaṇāṅgadau

mayā virahitā bālā rakṣasāṃ bhakṣaṇāya vai //

sārtheneva parityaktā bhakṣitā bahubāndhavā

hā lakṣmaṇa mahābāho paśyasi tvaṃ priyāṃ kvacit //

hā priye kva gatā bhadre hā sīteti punaḥ punaḥ

ity evaṃ vilapan rāmaḥ paridhāvan vanād vanam //

kvacid udbhramate vegāt kvacid vibhramate balāt

kvacin matta ivābhāti kāntānveṣaṇatatparaḥ //

sa vanāni nadīḥ śailān giriprasravaṇāni ca

kānanāni ca vegena bhramaty aparisaṃsthitaḥ //

tathā sa gatvā vipulaṃ mahad vanaṃ parītya sarvaṃ tv atha maithilīṃ prati

aniṣṭhitāśaḥ sa cakāra mārgaṇe punaḥ priyāyāḥ paramaṃ pariśramam //

dṛṣṭvāśramapadaṃ śūnyaṃ rāmo daśarathātmajaḥ

rahitāṃ parṇaśālāṃ ca vidhvastāny āsanāni ca //

adṛṣṭvā tatra vaidehīṃ saṃnirīkṣya ca sarvaśaḥ

uvāca rāmaḥ prākruśya pragṛhya rucirau bhujau //

kva nu lakṣmaṇa vaidehī kaṃ vā deśam ito gatā

kenāhṛtā vā saumitre bhakṣitā kena vā priyā //

vṛkṣeṇācchādya yadi māṃ sīte hasitum icchasi

alaṃ te hasitenādya māṃ bhajasva suduḥkhitam //

yaiḥ saha krīḍase sīte viśvastair mṛgapotakaiḥ

ete hīnās tvayā saumye dhyāyanty asrāvilekṣaṇāḥ //

mṛtaṃ śokena mahatā sītāharaṇajena mām

paraloke mahārājo nūnaṃ drakṣyati me pitā //

kathaṃ pratijñāṃ saṃśrutya mayā tvam abhiyojitaḥ

apūrayitvā taṃ kālaṃ matsakāśam ihāgataḥ //

kāmavṛttam anāryaṃ māṃ mṛṣāvādinam eva ca

dhik tvām iti pare loke vyaktaṃ vakṣyati me pitā //

vivaśaṃ śokasaṃtaptaṃ dīnaṃ bhagnamanoratham

mām ihotsṛjya karuṇaṃ kīrtir naram ivānṛjum //

kva gacchasi varārohe mām utsṛjya sumadhyame

tvayā virahitaś cāhaṃ mokṣye jīvitam ātmanaḥ //

itīva vilapan rāmaḥ sītādarśanalālasaḥ

na dadarśa suduḥkhārto rāghavo janakātmajām //

anāsādayamānaṃ taṃ sītāṃ daśarathātmajam

paṅkam āsādya vipulaṃ sīdantam iva kuñjaram

lakṣmaṇo rāmam atyartham uvāca hitakāmyayā //

mā viṣādaṃ mahābāho kuru yatnaṃ mayā saha

idaṃ ca hi vanaṃ śūra bahukandaraśobhitam //

priyakānanasaṃcārā vanonmattā ca maithilī

sā vanaṃ vā praviṣṭā syān nalinīṃ vā supuṣpitām //

saritaṃ vāpi samprāptā mīnavañjulasevitām

vitrāsayitukāmā vā līnā syāt kānane kvacit

jijñāsamānā vaidehī tvāṃ māṃ ca puruṣarṣabha //

tasyā hy anveṣaṇe śrīman kṣipram eva yatāvahe

vanaṃ sarvaṃ vicinuvo yatra sā janakātmajā

manyase yadi kākutstha mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ //

evam uktas tu sauhārdāl lakṣmaṇena samāhitaḥ

saha saumitriṇā rāmo vicetum upacakrame

tau vanāni girīṃś caiva saritaś ca sarāṃsi ca //

nikhilena vicinvantau sītāṃ daśarathātmajau

tasya śailasya sānūni guhāś ca śikharāṇi ca //

nikhilena vicinvantau naiva tām abhijagmatuḥ

vicitya sarvataḥ śailaṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt //

neha paśyāmi saumitre vaidehīṃ parvate śubhe

tato duḥkhābhisaṃtapto lakṣmaṇo vākyam abravīt //

vicaran daṇḍakāraṇyaṃ bhrātaraṃ dīptatejasam

prāpsyasi tvaṃ mahāprājña maithilīṃ janakātmajām //

yathā viṣṇur mahābāhur baliṃ baddhvā mahīm imām

evam uktas tu vīreṇa lakṣmaṇena sa rāghavaḥ //

uvāca dīnayā vācā duḥkhābhihatacetanaḥ

vanaṃ sarvaṃ suvicitaṃ padminyaḥ phullapaṅkajāḥ //

giriś cāyaṃ mahāprājña bahukandaranirjharaḥ

na hi paśyāmi vaidehīṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm //

evaṃ sa vilapan rāmaḥ sītāharaṇakarśitaḥ

dīnaḥ śokasamāviṣṭo muhūrtaṃ vihvalo 'bhavat //

sa vihvalitasarvāṅgo gatabuddhir vicetanaḥ

viṣasādāturo dīno niḥśvasyāśītam āyatam //

bahuśaḥ sa tu niḥśvasya rāmo rājīvalocanaḥ

hā priyeti vicukrośa bahuśo bāṣpagadgadaḥ //

taṃ sāntvayāmāsa tato lakṣmaṇaḥ priyabāndhavaḥ

bahuprakāraṃ dharmajñaḥ praśritaḥ praśritāñjaliḥ //

anādṛtya tu tad vākyaṃ lakṣmaṇauṣṭhapuṭacyutam

apaśyaṃs tāṃ priyāṃ sītāṃ prākrośat sa punaḥ punaḥ //

sa dīno dīnayā vācā lakṣmaṇaṃ vākyam abravīt

śīghraṃ lakṣmaṇa jānīhi gatvā godāvarīṃ nadīm

api godāvarīṃ sītā padmāny ānayituṃ gatā //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ punar eva hi

nadīṃ godāvarīṃ ramyāṃ jagāma laghuvikramaḥ //

tāṃ lakṣmaṇas tīrthavatīṃ vicitvā rāmam abravīt

naināṃ paśyāmi tīrtheṣu krośato na śṛṇoti me //

kaṃ nu sā deśam āpannā vaidehī kleśanāśinī

na hi taṃ vedmi vai rāma yatra sā tanumadhyamā //

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā dīnaḥ saṃtāpamohitaḥ

rāmaḥ samabhicakrāma svayaṃ godāvarīṃ nadīm //

sa tām upasthito rāmaḥ kva sītety evam abravīt //

bhūtāni rākṣasendreṇa vadhārheṇa hṛtām api

na tāṃ śaśaṃsū rāmāya tathā godāvarī nadī //

tataḥ pracoditā bhūtaiḥ śaṃsāsmai tāṃ priyām iti

na ca sābhyavadat sītāṃ pṛṣṭā rāmeṇa śocitā //

rāvaṇasya ca tad rūpaṃ karmāṇi ca durātmanaḥ

dhyātvā bhayāt tu vaidehīṃ sā nadī na śaśaṃsa tām //

nirāśas tu tayā nadyā sītāyā darśane kṛtaḥ

uvāca rāmaḥ saumitriṃ sītādarśanakarśitaḥ //

kiṃ nu lakṣmaṇa vakṣyāmi sametya janakaṃ vacaḥ

mātaraṃ caiva vaidehyā vinā tām aham apriyam //

yā me rājyavihīnasya vane vanyena jīvataḥ

sarvaṃ vyapanayacchokam vaidehī kva nu sā gatā //

jñātipakṣavihīnasya rājaputrīm apaśyataḥ

manye dīrghā bhaviṣyanti rātrayo mama jāgrataḥ //

godāvarīṃ janasthānam imaṃ prasravaṇaṃ girim

sarvāṇy anucariṣyāmi yadi sītā hi dṛśyate //

evaṃ sambhāṣamāṇau tāv anyonyaṃ bhrātarāv ubhau

vasuṃdharāyāṃ patitaṃ puṣpamārgam apaśyatām //

tāṃ puṣpavṛṣṭiṃ patitāṃ dṛṣṭvā rāmo mahītale

uvāca lakṣmaṇaṃ vīro duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ //

abhijānāmi puṣpāṇi tānīmānīha lakṣmaṇa

apinaddhāni vaidehyā mayā dattāni kānane //

evam uktvā mahābāhur lakṣmaṇaṃ puruṣarṣabham

kruddho 'bravīd giriṃ tatra siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā //

tāṃ hemavarṇāṃ hemābhāṃ sītāṃ darśaya parvata

yāvat sānūni sarvāṇi na te vidhvaṃsayāmy aham //

mama bāṇāgninirdagdho bhasmībhūto bhaviṣyasi

asevyaḥ satataṃ caiva nistṛṇadrumapallavaḥ //

imāṃ vā saritaṃ cādya śoṣayiṣyāmi lakṣmaṇa

yadi nākhyāti me sītām adya candranibhānanām //

evaṃ sa ruṣito rāmo didhakṣann iva cakṣuṣā

dadarśa bhūmau niṣkrāntaṃ rākṣasasya padaṃ mahat //

sa samīkṣya parikrāntaṃ sītāyā rākṣasasya ca

saṃbhrāntahṛdayo rāmaḥ śaśaṃsa bhrātaraṃ priyam //

paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ śīrṇāḥ kanakabindavaḥ

bhūṣaṇānāṃ hi saumitre mālyāni vividhāni ca //

taptabindunikāśaiś ca citraiḥ kṣatajabindubhiḥ

āvṛtaṃ paśya saumitre sarvato dharaṇītalam //

manye lakṣmaṇa vaidehī rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ

bhittvā bhittvā vibhaktā vā bhakṣitā vā bhaviṣyati //

tasya nimittaṃ vaidehyā dvayor vivadamānayoḥ

babhūva yuddhaṃ saumitre ghoraṃ rākṣasayor iha //

muktāmaṇicitaṃ cedaṃ tapanīyavibhūṣitam

dharaṇyāṃ patitaṃ saumya kasya bhagnaṃ mahad dhanuḥ //

taruṇādityasaṃkāśaṃ vaiḍūryagulikācitam

viśīrṇaṃ patitaṃ bhūmau kavacaṃ kasya kāñcanam //

chattraṃ śataśalākaṃ ca divyamālyopaśobhitam

bhagnadaṇḍam idaṃ kasya bhūmau saumya nipātitam //

kāñcanoraśchadāś ceme piśācavadanāḥ kharāḥ

bhīmarūpā mahākāyāḥ kasya vā nihatā raṇe //

dīptapāvakasaṃkāśo dyutimān samaradhvajaḥ

apaviddhaś ca bhagnaś ca kasya sāṃgrāmiko rathaḥ //

rathākṣamātrā viśikhās tapanīyavibhūṣaṇāḥ

kasyeme 'bhihatā bāṇāḥ prakīrṇā ghorakarmaṇaḥ //

vairaṃ śataguṇaṃ paśya mamedaṃ jīvitāntakam

sughorahṛdayaiḥ saumya rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ //

hṛtā mṛtā vā sītā hi bhakṣitā vā tapasvinī

na dharmas trāyate sītāṃ hriyamāṇāṃ mahāvane //

bhakṣitāyāṃ hi vaidehyāṃ hṛtāyām api lakṣmaṇa

ke hi loke priyaṃ kartuṃ śaktāḥ saumya mameśvarāḥ //

kartāram api lokānāṃ śūraṃ karuṇavedinam

ajñānād avamanyeran sarvabhūtāni lakṣmaṇa //

mṛduṃ lokahite yuktaṃ dāntaṃ karuṇavedinam

nirvīrya iti manyante nūnaṃ māṃ tridaśeśvarāḥ //

māṃ prāpya hi guṇo doṣaḥ saṃvṛttaḥ paśya lakṣmaṇa

adyaiva sarvabhūtānāṃ rakṣasām abhavāya ca

saṃhṛtyaiva śaśijyotsnāṃ mahān sūrya ivoditaḥ //

naiva yakṣā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ

kiṃnarā vā manuṣyā vā sukhaṃ prāpsyanti lakṣmaṇa //

mamāstrabāṇasampūrṇam ākāśaṃ paśya lakṣmaṇa

niḥsampātaṃ kariṣyāmi hy adya trailokyacāriṇām //

saṃniruddhagrahagaṇam āvāritaniśākaram

vipranaṣṭānalamarudbhāskaradyutisaṃvṛtam //

vinirmathitaśailāgraṃ śuṣyamāṇajalāśayam

dhvastadrumalatāgulmaṃ vipraṇāśitasāgaram //

na tāṃ kuśalinīṃ sītāṃ pradāsyanti mameśvarāḥ

asmin muhūrte saumitre mama drakṣyanti vikramam //

nākāśam utpatiṣyanti sarvabhūtāni lakṣmaṇa

mama cāpaguṇān muktair bāṇajālair nirantaram //

arditaṃ mama nārācair dhvastabhrāntamṛgadvijam

samākulam amaryādaṃ jagat paśyādya lakṣmaṇa //

ākarṇapūrṇair iṣubhir jīvalokaṃ durāvaraiḥ

kariṣye maithilīhetor apiśācam arākṣasam //

mama roṣaprayuktānāṃ sāyakānāṃ balaṃ surāḥ

drakṣyanty adya vimuktānām amarṣād dūragāminām //

naiva devā na daiteyā na piśācā na rākṣasāḥ

bhaviṣyanti mama krodhāt trailokye vipraṇāśite //

devadānavayakṣāṇāṃ lokā ye rakṣasām api

bahudhā nipatiṣyanti bāṇaughaiḥ śakulīkṛtāḥ

nirmaryādān imāṃl lokān kariṣyāmy adya sāyakaiḥ //

yathā jarā yathā mṛtyur yathā kālo yathā vidhiḥ

nityaṃ na pratihanyante sarvabhūteṣu lakṣmaṇa

tathāhaṃ krodhasaṃyukto na nivāryo 'smy asaṃśayam //

pureva me cārudatīm aninditāṃ diśanti sītāṃ yadi nādya maithilīm

sadevagandharvamanuṣyapannagaṃ jagat saśailaṃ parivartayāmy aham //

tapyamānaṃ tathā rāmaṃ sītāharaṇakarśitam

lokānām abhave yuktaṃ saṃvartakam ivānalam //

vīkṣamāṇaṃ dhanuḥ sajyaṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ

hantukāmaṃ paśuṃ rudraṃ kruddhaṃ dakṣakratau yathā //

adṛṣṭapūrvaṃ saṃkruddhaṃ dṛṣṭvā rāmaṃ sa lakṣmaṇaḥ

abravīt prāñjalir vākyaṃ mukhena pariśuṣyatā //

purā bhūtvā mṛdur dāntaḥ sarvabhūtahite rataḥ

na krodhavaśam āpannaḥ prakṛtiṃ hātum arhasi //

candre lakṣmīḥ prabhā sūrye gatir vāyau bhuvi kṣamā

etac ca niyataṃ sarvaṃ tvayi cānuttamaṃ yaśaḥ //

na tu jānāmi kasyāyaṃ bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ

kena vā kasya vā hetoḥ sāyudhaḥ saparicchadaḥ //

khuranemikṣataś cāyaṃ sikto rudhirabindubhiḥ

deśo nivṛttasaṃgrāmaḥ sughoraḥ pārthivātmaja //

ekasya tu vimardo 'yaṃ na dvayor vadatāṃ vara

na hi vṛttaṃ hi paśyāmi balasya mahataḥ padam //

naikasya tu kṛte lokān vināśayitum arhasi

yuktadaṇḍā hi mṛdavaḥ praśāntā vasudhādhipāḥ //

sadā tvaṃ sarvabhūtānāṃ śaraṇyaḥ paramā gatiḥ

ko nu dārapraṇāśaṃ te sādhu manyeta rāghava //

saritaḥ sāgarāḥ śailā devagandharvadānavāḥ

nālaṃ te vipriyaṃ kartuṃ dīkṣitasyeva sādhavaḥ //

yena rājan hṛtā sītā tam anveṣitum arhasi

maddvitīyo dhanuṣpāṇiḥ sahāyaiḥ paramarṣibhiḥ //

samudraṃ ca viceṣyāmaḥ parvatāṃś ca vanāni ca

guhāś ca vividhā ghorā nalinīḥ pārvatīś ca ha //

devagandharvalokāṃś ca viceṣyāmaḥ samāhitāḥ

yāvan nādhigamiṣyāmas tava bhāryāpahāriṇam //

na cet sāmnā pradāsyanti patnīṃ te tridaśeśvarāḥ

kosalendra tataḥ paścāt prāptakālaṃ kariṣyasi //

śīlena sāmnā vinayena sītāṃ nayena na prāpsyasi cen narendra

tataḥ samutsādaya hemapuṅkhair mahendravajrapratimaiḥ śaraughaiḥ //

taṃ tathā śokasaṃtaptaṃ vilapantam anāthavat

mohena mahatāviṣṭaṃ paridyūnam acetanam //

tataḥ saumitrir āśvāsya muhūrtād iva lakṣmaṇaḥ

rāmaṃ saṃbodhayāmāsa caraṇau cābhipīḍayan //

mahatā tapasā rāma mahatā cāpi karmaṇā

rājñā daśarathenāsīl labdho 'mṛtam ivāmaraiḥ //

tava caiva guṇair baddhas tvadviyogān mahīpatiḥ

rājā devatvam āpanno bharatasya yathā śrutam //

yadi duḥkham idaṃ prāptaṃ kākutstha na sahiṣyase

prākṛtaś cālpasattvaś ca itaraḥ kaḥ sahiṣyati //

duḥkhito hi bhavāṃl lokāṃs tejasā yadi dhakṣyate

ārtāḥ prajā naravyāghra kva nu yāsyanti nirvṛtim //

lokasvabhāva evaiṣa yayātir nahuṣātmajaḥ

gataḥ śakreṇa sālokyam anayas taṃ samaspṛśat //

maharṣayo vasiṣṭhas tu yaḥ pitur naḥ purohitaḥ

ahnā putraśataṃ jajñe tathaivāsya punar hatam //

yā ceyaṃ jagato mātā devī lokanamaskṛtā

asyāś ca calanaṃ bhūmer dṛśyate satyasaṃśrava //

yau cemau jagatāṃ netre yatra sarvaṃ pratiṣṭhitam

ādityacandrau grahaṇam abhyupetau mahābalau //

sumahānty api bhūtāni devāś ca puruṣarṣabha

na daivasya pramuñcanti sarvabhūtāni dehinaḥ //

śakrādiṣv api deveṣu vartamānau nayānayau

śrūyete naraśārdūla na tvaṃ vyathitum arhasi //

naṣṭāyām api vaidehyāṃ hṛtāyām api cānagha

śocituṃ nārhase vīra yathānyaḥ prākṛtas tathā //

tvadvidhā hi na śocanti satataṃ satyadarśinaḥ

sumahatsv api kṛcchreṣu rāmānirviṇṇadarśanāḥ //

tattvato hi naraśreṣṭha buddhyā samanucintaya

buddhyā yuktā mahāprājñā vijānanti śubhāśubhe //

adṛṣṭaguṇadoṣāṇām adhṛtānāṃ ca karmaṇām

nāntareṇa kriyāṃ teṣāṃ phalam iṣṭaṃ pravartate //

mām eva hi purā vīra tvam eva bahuśo 'nvaśāḥ

anuśiṣyāddhi ko nu tvām api sākṣād bṛhaspatiḥ //

buddhiś ca te mahāprājña devair api duranvayā

śokenābhiprasuptaṃ te jñānaṃ saṃbodhayāmy aham //

divyaṃ ca mānuṣaṃ caivam ātmanaś ca parākramam

ikṣvākuvṛṣabhāvekṣya yatasva dviṣatāṃ vadhe //

kiṃ te sarvavināśena kṛtena puruṣarṣabha

tam eva tu ripuṃ pāpaṃ vijñāyoddhartum arhasi //

pūrvajo 'py uktamātras tu lakṣmaṇena subhāṣitam

sāragrāhī mahāsāraṃ pratijagrāha rāghavaḥ //

saṃnigṛhya mahābāhuḥ pravṛddhaṃ kopam ātmanaḥ

avaṣṭabhya dhanuś citraṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt //

kiṃ kariṣyāvahe vatsa kva vā gacchāva lakṣmaṇa

kenopāyena paśyeyaṃ sītām iti vicintaya //

taṃ tathā paritāpārtaṃ lakṣmaṇo rāmam abravīt

idam eva janasthānaṃ tvam anveṣitum arhasi //

rākṣasair bahubhiḥ kīrṇaṃ nānādrumalatāyutam

santīha giridurgāṇi nirdarāḥ kandarāṇi ca //

guhāś ca vividhā ghorā nānāmṛgagaṇākulāḥ

āvāsāḥ kiṃnarāṇāṃ ca gandharvabhavanāni ca //

tāni yukto mayā sārdhaṃ tvam anveṣitum arhasi

tvadvidhā buddhisampannā mahātmāno nararṣabha //

āpatsu na prakampante vāyuvegair ivācalāḥ

ity uktas tad vanaṃ sarvaṃ vicacāra salakṣmaṇaḥ //

kruddho rāmaḥ śaraṃ ghoraṃ saṃdhāya dhanuṣi kṣuram

tataḥ parvatakūṭābhaṃ mahābhāgaṃ dvijottamam //

dadarśa patitaṃ bhūmau kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam

taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt

anena sītā vaidehī bhakṣitā nātra saṃśayaḥ //

gṛdhrarūpam idaṃ vyaktaṃ rakṣo bhramati kānanam

bhakṣayitvā viśālākṣīm āste sītāṃ yathāsukham

enaṃ vadhiṣye dīptāgrair ghorair bāṇair ajihmagaiḥ //

ity uktvābhyapatad gṛdhraṃ saṃdhāya dhanuṣi kṣuram

kruddho rāmaḥ samudrāntāṃ cālayann iva medinīm //

taṃ dīnadīnayā vācā saphenaṃ rudhiraṃ vaman

abhyabhāṣata pakṣī tu rāmaṃ daśarathātmajam //

yām oṣadhim ivāyuṣmann anveṣasi mahāvane

sā devī mama ca prāṇā rāvaṇenobhayaṃ hṛtam //

tvayā virahitā devī lakṣmaṇena ca rāghava

hriyamāṇā mayā dṛṣṭā rāvaṇena balīyasā //

sītām abhyavapanno 'haṃ rāvaṇaś ca raṇe mayā

vidhvaṃsitarathacchattraḥ pātito dharaṇītale //

etad asya dhanur bhagnam etad asya śarāvaram

ayam asya raṇe rāma bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ //

pariśrāntasya me pakṣau chittvā khaḍgena rāvaṇaḥ

sītām ādāya vaidehīm utpapāta vihāyasam

rakṣasā nihataṃ pūrvaṃ na māṃ hantuṃ tvam arhasi //

rāmas tasya tu vijñāya sītāsaktāṃ priyāṃ kathām

gṛdhrarājaṃ pariṣvajya ruroda sahalakṣmaṇaḥ //

ekam ekāyane durge niḥśvasantaṃ kathaṃcana

samīkṣya duḥkhito rāmaḥ saumitrim idam abravīt //

rājyād bhraṃśo vane vāsaḥ sītā naṣṭā hato dvijaḥ

īdṛśīyaṃ mamālakṣmīr nirdahed api pāvakam //

sampūrṇam api ced adya pratareyaṃ mahodadhim

so 'pi nūnaṃ mamālakṣmyā viśuṣyet saritāṃ patiḥ //

nāsty abhāgyataro loke matto 'smin sacarācare

yeneyaṃ mahatī prāptā mayā vyasanavāgurā //

ayaṃ pitṛvayasyo me gṛdhrarājo jarānvitaḥ

śete vinihato bhūmau mama bhāgyaviparyayāt //

ity evam uktvā bahuśo rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ

jaṭāyuṣaṃ ca pasparśa pitṛsnehaṃ nidarśayan //

nikṛttapakṣaṃ rudhirāvasiktaṃ taṃ gṛdhrarājaṃ parirabhya rāmaḥ

kva maithili prāṇasamā mameti vimucya vācaṃ nipapāta bhūmau //

rāmaḥ prekṣya tu taṃ gṛdhraṃ bhuvi raudreṇa pātitam

saumitriṃ mitrasampannam idaṃ vacanam abravīt //

mamāyaṃ nūnam artheṣu yatamāno vihaṃgamaḥ

rākṣasena hataḥ saṃkhye prāṇāṃs tyajati dustyajān //

ayam asya śarīre 'smin prāṇo lakṣmaṇa vidyate

tathā svaravihīno 'yaṃ viklavaṃ samudīkṣate //

jaṭāyo yadi śaknoṣi vākyaṃ vyāharituṃ punaḥ

sītām ākhyāhi bhadraṃ te vadham ākhyāhi cātmanaḥ //

kiṃnimitto 'harat sītāṃ rāvaṇas tasya kiṃ mayā

aparāddhaṃ tu yaṃ dṛṣṭvā rāvaṇena hṛtā priyā //

kathaṃ tac candrasaṃkāśaṃ mukham āsīn manoharam

sītayā kāni coktāni tasmin kāle dvijottama //

kathaṃvīryaḥ kathaṃrūpaḥ kiṃkarmā sa ca rākṣasaḥ

kva cāsya bhavanaṃ tāta brūhi me paripṛcchataḥ //

tam udvīkṣyātha dīnātmā vilapantam anantaram

vācātisannayā rāmaṃ jaṭāyur idam abravīt //

sā hṛtā rākṣasendreṇa rāvaṇena vihāyasā

māyām āsthāya vipulāṃ vātadurdinasaṃkulām //

pariśrāntasya me tāta pakṣau chittvā niśācaraḥ

sītām ādāya vaidehīṃ prayāto dakṣiṇāmukhaḥ //

uparudhyanti me prāṇā dṛṣṭir bhramati rāghava

paśyāmi vṛkṣān sauvarṇān uśīrakṛtamūrdhajān //

yena yāti muhūrtena sītām ādāya rāvaṇaḥ

vipraṇaṣṭaṃ dhanaṃ kṣipraṃ tatsvāmī pratipadyate //

vindo nāma muhūrto 'sau sa ca kākutstha nābudhat

jhaṣavad baḍiśaṃ gṛhya kṣipram eva vinaśyati //

na ca tvayā vyathā kāryā janakasya sutāṃ prati

vaidehyā raṃsyase kṣipraṃ hatvā taṃ rākṣasaṃ raṇe //

asaṃmūḍhasya gṛdhrasya rāmaṃ pratyanubhāṣataḥ

āsyāt susrāva rudhiraṃ mriyamāṇasya sāmiṣam //

putro viśravasaḥ sākṣād bhrātā vaiśravaṇasya ca

ity uktvā durlabhān prāṇān mumoca patageśvaraḥ //

brūhi brūhīti rāmasya bruvāṇasya kṛtāñjaleḥ

tyaktvā śarīraṃ gṛdhrasya jagmuḥ prāṇā vihāyasam //

sa nikṣipya śiro bhūmau prasārya caraṇau tadā

vikṣipya ca śarīraṃ svaṃ papāta dharaṇītale //

taṃ gṛdhraṃ prekṣya tāmrākṣaṃ gatāsum acalopamam

rāmaḥ subahubhir duḥkhair dīnaḥ saumitrim abravīt //

bahūni rakṣasāṃ vāse varṣāṇi vasatā sukham

anena daṇḍakāraṇye vicīrṇam iha pakṣiṇā //

anekavārṣiko yas tu cirakālaṃ samutthitaḥ

so 'yam adya hataḥ śete kālo hi duratikramaḥ //

paśya lakṣmaṇa gṛdhro 'yam upakārī hataś ca me

sītām abhyavapan no vai rāvaṇena balīyasā //

gṛdhrarājyaṃ parityajya pitṛpaitāmahaṃ mahat

mama hetor ayaṃ prāṇān mumoca patageśvaraḥ //

sarvatra khalu dṛśyante sādhavo dharmacāriṇaḥ

śūrāḥ śaraṇyāḥ saumitre tiryagyonigateṣv api //

sītāharaṇajaṃ duḥkhaṃ na me saumya tathāgatam

yathā vināśo gṛdhrasya matkṛte ca paraṃtapa //

rājā daśarathaḥ śrīmān yathā mama mahāyaśāḥ

pūjanīyaś ca mānyaś ca tathāyaṃ patageśvaraḥ //

saumitre hara kāṣṭhāni nirmathiṣyāmi pāvakam

gṛdhrarājaṃ didhakṣāmi matkṛte nidhanaṃ gatam //

nāthaṃ patagalokasya citām āropayāmy aham

imaṃ dhakṣyāmi saumitre hataṃ raudreṇa rakṣasā //

yā gatir yajñaśīlānām āhitāgneś ca yā gatiḥ

aparāvartināṃ yā ca yā ca bhūmipradāyinām //

mayā tvaṃ samanujñāto gaccha lokān anuttamān

gṛdhrarāja mahāsattva saṃskṛtaś ca mayā vraja //

evam uktvā citāṃ dīptām āropya patageśvaram

dadāha rāmo dharmātmā svabandhum iva duḥkhitaḥ //

rāmo 'tha sahasaumitrir vanaṃ yātvā sa vīryavān

sthūlān hatvā mahārohīn anu tastāra taṃ dvijam //

rohimāṃsāni coddhṛtya peśīkṛtvā mahāyaśāḥ

śakunāya dadau rāmo ramye haritaśādvale //

yat tat pretasya martyasya kathayanti dvijātayaḥ

tat svargagamanaṃ tasya kṣipraṃ rāmo jajāpa ha //

tato godāvarīṃ gatvā nadīṃ naravarātmajau

udakaṃ cakratus tasmai gṛdhrarājāya tāv ubhau //

sa gṛdhrarājaḥ kṛtavān yaśaskaraṃ suduṣkaraṃ karma raṇe nipātitaḥ

maharṣikalpena ca saṃskṛtas tadā jagāma puṇyāṃ gatim ātmanaḥ śubhām //

kṛtvaivam udakaṃ tasmai prasthitau rāghavau tadā

avekṣantau vane sītāṃ paścimāṃ jagmatur diśam //

tāṃ diśaṃ dakṣiṇāṃ gatvā śaracāpāsidhāriṇau

aviprahatam aikṣvākau panthānaṃ pratipedatuḥ //

gulmair vṛkṣaiś ca bahubhir latābhiś ca praveṣṭitam

āvṛtaṃ sarvato durgaṃ gahanaṃ ghoradarśanam //

vyatikramya tu vegena gṛhītvā dakṣiṇāṃ diśam

subhīmaṃ tan mahāraṇyaṃ vyatiyātau mahābalau //

tataḥ paraṃ janasthānāt trikrośaṃ gamya rāghavau

krauñcāraṇyaṃ viviśatur gahanaṃ tau mahaujasau //

nānāmeghaghanaprakhyaṃ prahṛṣṭam iva sarvataḥ

nānāvarṇaiḥ śubhaiḥ puṣpair mṛgapakṣigaṇair yutam //

didṛkṣamāṇau vaidehīṃ tad vanaṃ tau vicikyatuḥ

tatra tatrāvatiṣṭhantau sītāharaṇakarśitau //

lakṣmaṇas tu mahātejāḥ sattvavāñ śīlavāñ śuciḥ

abravīt prāñjalir vākyaṃ bhrātaraṃ dīptatejasam //

spandate me dṛḍhaṃ bāhur udvignam iva me manaḥ

prāyaśaś cāpy aniṣṭāni nimittāny upalakṣaye //

tasmāt sajjībhavārya tvaṃ kuruṣva vacanaṃ hitam

mamaiva hi nimittāni sadyaḥ śaṃsanti sambhramam //

eṣa vañculako nāma pakṣī paramadāruṇaḥ

āvayor vijayaṃ yuddhe śaṃsann iva vinardati //

tayor anveṣator evaṃ sarvaṃ tad vanam ojasā

saṃjajñe vipulaḥ śabdaḥ prabhañjann iva tad vanam //

saṃveṣṭitam ivātyarthaṃ gahanaṃ mātariśvanā

vanasya tasya śabdo 'bhūd divam āpūrayann iva //

taṃ śabdaṃ kāṅkṣamāṇas tu rāmaḥ kakṣe sahānujaḥ

dadarśa sumahākāyaṃ rākṣasaṃ vipulorasam //

āsedatus tatas tatra tāv ubhau pramukhe sthitam

vivṛddham aśirogrīvaṃ kabandham udare mukham //

romabhir nicitais tīkṣṇair mahāgirim ivocchritam

nīlameghanibhaṃ raudraṃ meghastanitaniḥsvanam //

mahāpakṣmeṇa piṅgena vipulenāyatena ca

ekenorasi ghoreṇa nayanenāśudarśinā //

mahādaṃṣṭropapannaṃ taṃ lelihānaṃ mahāmukham

bhakṣayantaṃ mahāghorān ṛkṣasiṃhamṛgadvipān //

ghorau bhujau vikurvāṇam ubhau yojanam āyatau

karābhyāṃ vividhān gṛhya ṛkṣān pakṣigaṇān mṛgān //

ākarṣantaṃ vikarṣantam anekān mṛgayūthapān

sthitam āvṛtya panthānaṃ tayor bhrātroḥ prapannayoḥ //

atha tau samatikramya krośamātre dadarśatuḥ

mahāntaṃ dāruṇaṃ bhīmaṃ kabandhaṃ bhujasaṃvṛtam //

sa mahābāhur atyarthaṃ prasārya vipulau bhujau

jagrāha sahitāv eva rāghavau pīḍayan balāt //

khaḍginau dṛḍhadhanvānau tigmatejau mahābhujau

bhrātarau vivaśaṃ prāptau kṛṣyamāṇau mahābalau //

tāv uvāca mahābāhuḥ kabandho dānavottamaḥ

kau yuvāṃ vṛṣabhaskandhau mahākhaḍgadhanurdharau //

ghoraṃ deśam imaṃ prāptau mama bhakṣāv upasthitau

vadataṃ kāryam iha vāṃ kimarthaṃ cāgatau yuvām //

imaṃ deśam anuprāptau kṣudhārtasyeha tiṣṭhataḥ

sabāṇacāpakhaḍgau ca tīkṣṇaśṛṅgāv ivarṣabhau

mamāsyam anusaṃprāptau durlabhaṃ jīvitaṃ punaḥ //

tasya tadvacanaṃ śrutvā kabandhasya durātmanaḥ

uvāca lakṣmaṇaṃ rāmo mukhena pariśuṣyatā //

kṛcchrāt kṛcchrataraṃ prāpya dāruṇaṃ satyavikrama

vyasanaṃ jīvitāntāya prāptam aprāpya tāṃ priyām //

kālasya sumahad vīryaṃ sarvabhūteṣu lakṣmaṇa

tvāṃ ca māṃ ca naravyāghra vyasanaiḥ paśya mohitau

nātibhāro 'sti daivasya sarvabhūteṣu lakṣmaṇa //

śūrāś ca balavantaś ca kṛtāstrāś ca raṇājire

kālābhipannāḥ sīdanti yathā vālukasetavaḥ //

iti bruvāṇo dṛḍhasatyavikramo mahāyaśā dāśarathiḥ pratāpavān

avekṣya saumitrim udagravikramaṃ sthirāṃ tadā svāṃ matim ātmanākarot //

tau tu tatra sthitau dṛṣṭvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau

bāhupāśaparikṣiptau kabandho vākyam abravīt //

tiṣṭhataḥ kiṃ nu māṃ dṛṣṭvā kṣudhārtaṃ kṣatriyarṣabhau

āhārārthaṃ tu saṃdiṣṭau daivena gatacetasau //

tac chrutvā lakṣmaṇo vākyaṃ prāptakālaṃ hitaṃ tadā

uvācārtisamāpanno vikrame kṛtaniścayaḥ //

tvāṃ ca māṃ ca purā tūrṇam ādatte rākṣasādhamaḥ

tasmād asibhyām asyāśu bāhū chindāvahai gurū //

tatas tau deśakālajñau khaḍgābhyām eva rāghavau

achindatāṃ susaṃhṛṣṭau bāhū tasyāṃsadeśayoḥ //

dakṣiṇo dakṣiṇaṃ bāhum asaktam asinā tataḥ

cicheda rāmo vegena savyaṃ vīras tu lakṣmaṇaḥ //

sa papāta mahābāhuś chinnabāhur mahāsvanaḥ

khaṃ ca gāṃ ca diśaś caiva nādayañ jalado yathā //

sa nikṛttau bhujau dṛṣṭvā śoṇitaughapariplutaḥ

dīnaḥ papraccha tau vīrau kau yuvām iti dānavaḥ //

iti tasya bruvāṇasya lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ

śaśaṃsa tasya kākutsthaṃ kabandhasya mahābalaḥ //

ayam ikṣvākudāyādo rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ

asyaivāvarajaṃ viddhi bhrātaraṃ māṃ ca lakṣmaṇam //

asya devaprabhāvasya vasato vijane vane

rakṣasāpahṛtā bhāryā yām icchantāv ihāgatau //

tvaṃ tu ko vā kimarthaṃ vā kabandha sadṛśo vane

āsyenorasi dīptena bhagnajaṅgho viceṣṭase //

evam uktaḥ kabandhas tu lakṣmaṇenottaraṃ vacaḥ

uvāca paramaprītas tad indravacanaṃ smaran //

svāgataṃ vāṃ naravyāghrau diṣṭyā paśyāmi cāpy aham

diṣṭyā cemau nikṛttau me yuvābhyāṃ bāhubandhanau //

virūpaṃ yac ca me rūpaṃ prāptaṃ hy avinayād yathā

tan me śṛṇu naravyāghra tattvataḥ śaṃsatas tava //

purā rāma mahābāho mahābalaparākrama

rūpam āsīn mamācintyaṃ triṣu lokeṣu viśrutam

yathā somasya śakrasya sūryasya ca yathā vapuḥ //

so 'haṃ rūpam idaṃ kṛtvā lokavitrāsanaṃ mahat

ṛṣīn vanagatān rāma trāsayāmi tatas tataḥ //

tataḥ sthūlaśirā nāma maharṣiḥ kopito mayā

saṃcinvan vividhaṃ vanyaṃ rūpeṇānena dharṣitaḥ //

tenāham uktaḥ prekṣyaivaṃ ghoraśāpābhidhāyinā

etad eva nṛśaṃsaṃ te rūpam astu vigarhitam //

sa mayā yācitaḥ kruddhaḥ śāpasyānto bhaved iti

abhiśāpakṛtasyeti tenedaṃ bhāṣitaṃ vacaḥ //

yadā chittvā bhujau rāmas tvāṃ dahed vijane vane

tadā tvaṃ prāpsyase rūpaṃ svam eva vipulaṃ śubham //

śriyā virājitaṃ putraṃ danos tvaṃ viddhi lakṣmaṇa

indrakopād idaṃ rūpaṃ prāptam evaṃ raṇājire //

ahaṃ hi tapasogreṇa pitāmaham atoṣayam

dīrgham āyuḥ sa me prādāt tato māṃ vibhramo 'spṛśat //

dīrgham āyur mayā prāptaṃ kiṃ me śakraḥ kariṣyati

ity evaṃ buddhim āsthāya raṇe śakram adharṣayam //

tasya bāhupramuktena vajreṇa śataparvaṇā

sakthinī ca śiraś caiva śarīre saṃpraveśitam //

sa mayā yācyamānaḥ sann ānayad yamasādanam

pitāmahavacaḥ satyaṃ tad astv iti mamābravīt //

anāhāraḥ kathaṃ śakto bhagnasakthiśiromukhaḥ

vajreṇābhihataḥ kālaṃ sudīrgham api jīvitum //

evam uktas tu me śakro bāhū yojanam āyatau

prādād āsyaṃ ca me kukṣau tīkṣṇadaṃṣṭram akalpayat //

so 'haṃ bhujābhyāṃ dīrghābhyāṃ samākṛṣya vanecarān

siṃhadvipamṛgavyāghrān bhakṣayāmi samantataḥ //

sa tu mām abravīd indro yadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ

chetsyate samare bāhū tadā svargaṃ gamiṣyasi //

sa tvaṃ rāmo 'si bhadraṃ te nāham anyena rāghava

śakyo hantuṃ yathātattvam evam uktaṃ maharṣiṇā //

ahaṃ hi matisācivyaṃ kariṣyāmi nararṣabha

mitraṃ caivopadekṣyāmi yuvābhyāṃ saṃskṛto 'gninā //

evam uktas tu dharmātmā danunā tena rāghavaḥ

idaṃ jagāda vacanaṃ lakṣmaṇasyopaśṛṇvataḥ //

rāvaṇena hṛtā sītā mama bhāryā yaśasvinī

niṣkrāntasya janasthānāt saha bhrātrā yathāsukham //

nāmamātraṃ tu jānāmi na rūpaṃ tasya rakṣasaḥ

nivāsaṃ vā prabhāvaṃ vā vayaṃ tasya na vidmahe //

śokārtānām anāthānām evaṃ viparidhāvatām

kāruṇyaṃ sadṛśaṃ kartum upakāre ca vartatām //

kāṣṭhāny ānīya śuṣkāṇi kāle bhagnāni kuñjaraiḥ

bhakṣyāmas tvāṃ vayaṃ vīra śvabhre mahati kalpite //

sa tvaṃ sītāṃ samācakṣva yena vā yatra vā hṛtā

kuru kalyāṇam atyarthaṃ yadi jānāsi tattvataḥ //

evam uktas tu rāmeṇa vākyaṃ danur anuttamam

provāca kuśalo vaktuṃ vaktāram api rāghavam //

divyam asti na me jñānaṃ nābhijānāmi maithilīm

yas tāṃ jñāsyati taṃ vakṣye dagdhaḥ svaṃ rūpam āsthitaḥ //

adagdhasya hi vijñātuṃ śaktir asti na me prabho

rākṣasaṃ taṃ mahāvīryaṃ sītā yena hṛtā tava //

vijñānaṃ hi mahad bhraṣṭaṃ śāpadoṣeṇa rāghava

svakṛtena mayā prāptaṃ rūpaṃ lokavigarhitam //

kiṃ tu yāvan na yāty astaṃ savitā śrāntavāhanaḥ

tāvan mām avaṭe kṣiptvā daha rāma yathāvidhi //

dagdhas tvayāham avaṭe nyāyena raghunandana

vakṣyāmi tam ahaṃ vīra yas taṃ jñāsyati rākṣasam //

tena sakhyaṃ ca kartavyaṃ nyāyyavṛttena rāghava

kalpayiṣyati te prītaḥ sāhāyyaṃ laghuvikramaḥ //

na hi tasyāsty avijñātaṃ triṣu lokeṣu rāghava

sarvān parisṛto lokān purā vai kāraṇāntare //

evam uktau tu tau vīrau kabandhena nareśvarau

giripradaram āsādya pāvakaṃ visasarjatuḥ //

lakṣmaṇas tu maholkābhir jvalitābhiḥ samantataḥ

citām ādīpayāmāsa sā prajajvāla sarvataḥ //

tac charīraṃ kabandhasya ghṛtapiṇḍopamaṃ mahat

medasā pacyamānasya mandaṃ dahati pāvakaḥ //

sa vidhūya citām āśu vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ

araje vāsasī bibhran mālāṃ divyāṃ mahābalaḥ //

tataś citāyā vegena bhāsvaro virajāmbaraḥ

utpapātāśu saṃhṛṣṭaḥ sarvapratyaṅgabhūṣaṇaḥ //

vimāne bhāsvare tiṣṭhan haṃsayukte yaśaskare

prabhayā ca mahātejā diśo daśa virājayan //

so 'ntarikṣagato rāmaṃ kabandho vākyam abravīt

śṛṇu rāghava tattvena yathā sīmām avāpsyasi //

rāma ṣaḍ yuktayo loke yābhiḥ sarvaṃ vimṛśyate

parimṛṣṭo daśāntena daśābhāgena sevyate //

daśābhāgagato hīnas tvaṃ rāma sahalakṣmaṇaḥ

yat kṛte vyasanaṃ prāptaṃ tvayā dārapradharṣaṇam //

tad avaśyaṃ tvayā kāryaḥ sa suhṛt suhṛdāṃ vara

akṛtvā na hi te siddhim ahaṃ paśyāmi cintayan //

śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi sugrīvo nāma vānaraḥ

bhrātrā nirastaḥ kruddhena vālinā śakrasūnunā //

ṛṣyamūke girivare pampāparyantaśobhite

nivasaty ātmavān vīraś caturbhiḥ saha vānaraiḥ //

vayasyaṃ taṃ kuru kṣipram ito gatvādya rāghava

adrohāya samāgamya dīpyamāne vibhāvasau //

na ca te so 'vamantavyaḥ sugrīvo vānarādhipaḥ

kṛtajñaḥ kāmarūpī ca sahāyārthī ca vīryavān //

śaktau hy adya yuvāṃ kartuṃ kāryaṃ tasya cikīrṣitam

kṛtārtho vākṛtārtho vā kṛtyaṃ tava kariṣyati //

sa ṛkṣarajasaḥ putraḥ pampām aṭati śaṅkitaḥ

bhāskarasyaurasaḥ putro vālinā kṛtakilbiṣaḥ //

saṃnidhāyāyudhaṃ kṣipram ṛṣyamūkālayaṃ kapim

kuru rāghava satyena vayasyaṃ vanacāriṇam //

sa hi sthānāni sarvāṇi kārtsnyena kapikuñjaraḥ

naramāṃsāśināṃ loke naipuṇyād adhigacchati //

na tasyāviditaṃ loke kiṃcid asti hi rāghava

yāvat sūryaḥ pratapati sahasrāṃśur ariṃdama //

sa nadīr vipulāñ śailān giridurgāṇi kandarān

anviṣya vānaraiḥ sārdhaṃ patnīṃ te 'dhigamiṣyati //

vānarāṃś ca mahākāyān preṣayiṣyati rāghava

diśo vicetuṃ tāṃ sītāṃ tvadviyogena śocatīm //

sa meruśṛṅgāgragatām aninditāṃ praviśya pātālatale 'pi vāśritām

plavaṃgamānāṃ pravaras tava priyāṃ nihatya rakṣāṃsi punaḥ pradāsyati //

nidarśayitvā rāmāya sītāyāḥ pratipādane

vākyam anvartham arthajñaḥ kabandhaḥ punar abravīt //

eṣa rāma śivaḥ panthā yatraite puṣpitā drumāḥ

pratīcīṃ diśam āśritya prakāśante manoramāḥ //

jambūpriyālapanasāḥ plakṣanyagrodhatindukāḥ

aśvatthāḥ karṇikārāś ca cūtāś cānye ca pādapāḥ //

tān āruhyāthavā bhūmau pātayitvā ca tān balāt

phalāny amṛtakalpāni bhakṣayantau gamiṣyathaḥ //

caṅkramantau varān deśāñ śailāc chailaṃ vanād vanam

tataḥ puṣkariṇīṃ vīrau pampāṃ nāma gamiṣyathaḥ //

aśarkarām avibhraṃśāṃ samatīrtham aśaivalām

rāma saṃjātavālūkāṃ kamalotpalaśobhitām //

tatra haṃsāḥ plavāḥ krauñcāḥ kurarāś caiva rāghava

valgusvarā nikūjanti pampāsalilagocarāḥ //

nodvijante narān dṛṣṭvā vadhasyākovidāḥ śubhāḥ

ghṛtapiṇḍopamān sthūlāṃs tān dvijān bhakṣayiṣyathaḥ //

rohitān vakratuṇḍāṃś ca nalamīnāṃś ca rāghava

pampāyām iṣubhir matsyāṃs tatra rāma varān hatān //

nistvakpakṣān ayastaptān akṛśān ekakaṇṭakān

tava bhaktyā samāyukto lakṣmaṇaḥ sampradāsyati //

bhṛśaṃ te khādato matsyān pampāyāḥ puṣpasaṃcaye

padmagandhi śivaṃ vāri sukhaśītam anāmayam //

uddhṛtya sa tadākliṣṭaṃ rūpyasphaṭikasaṃnibham

atha puṣkaraparṇena lakṣmaṇaḥ pāyayiṣyati //

sthūlān giriguhāśayyān varāhān vanacāriṇaḥ

apāṃ lobhād upāvṛttān vṛṣabhān iva nardataḥ

rūpānvitāṃś ca pampāyāṃ drakṣyasi tvaṃ narottama //

sāyāhne vicaran rāma viṭapīnmālyadhāriṇaḥ

śītodakaṃ ca pampāyāṃ dṛṣṭvā śokaṃ vihāsyasi //

sumanobhiś citāṃs tatra tilakān naktamālakān

utpalāni ca phullāni paṅkajāni ca rāghava //

na tāni kaścin mālyāni tatrāropayitā naraḥ

mataṃgaśiṣyās tatrāsann ṛṣayaḥ susamāhitaḥ //

teṣāṃ bhārābhitaptānāṃ vanyam āharatāṃ guroḥ

ye prapetur mahīṃ tūrṇaṃ śarīrāt svedabindavaḥ //

tāni mālyāni jātāni munīnāṃ tapasā tadā

svedabindusamutthāni na vinaśyanti rāghava //

teṣām adyāpi tatraiva dṛśyate paricāriṇī

śramaṇī śabarī nāma kākutstha cirajīvinī //

tvāṃ tu dharme sthitā nityaṃ sarvabhūtanamaskṛtam

dṛṣṭvā devopamaṃ rāma svargalokaṃ gamiṣyati //

tatas tad rāma pampāyās tīram āśritya paścimam

āśramasthānam atulaṃ guhyaṃ kākutstha paśyasi //

na tatrākramituṃ nāgāḥ śaknuvanti tam āśramam

ṛṣes tasya mataṃgasya vidhānāt tac ca kānanam //

tasmin nandanasaṃkāśe devāraṇyopame vane

nānāvihagasaṃkīrṇe raṃsyase rāma nirvṛtaḥ //

ṛṣyamūkas tu pampāyāḥ purastāt puṣpitadrumaḥ

suduḥkhārohaṇo nāma śiśunāgābhirakṣitaḥ

udāro brahmaṇā caiva pūrvakāle vinirmitaḥ //

śayānaḥ puruṣo rāma tasya śailasya mūrdhani

yat svapne labhate vittaṃ tat prabuddho 'dhigacchati //

na tv enaṃ viṣamācāraḥ pāpakarmādhirohati

tatraiva praharanty enaṃ suptam ādāya rākṣasāḥ //

tato 'pi śiśunāgānām ākrandaḥ śrūyate mahān

krīḍatāṃ rāma pampāyāṃ mataṃgāraṇyavāsinām //

siktā rudhiradhārābhiḥ saṃhatya paramadvipāḥ

pracaranti pṛthak kīrṇā meghavarṇās tarasvinaḥ //

te tatra pītvā pānīyaṃ vimalaṃ śītam avyayam

nivṛttāḥ saṃvigāhante vanāni vanagocarāḥ //

rāma tasya tu śailasya mahatī śobhate guhā

śilāpidhānā kākutstha duḥkhaṃ cāsyāḥ praveśanam //

tasyā guhāyāḥ prāgdvāre mahāñ śītodako hradaḥ

bahumūlaphalo ramyo nānānagasamāvṛtaḥ //

tasyāṃ vasati sugrīvaś caturbhiḥ saha vānaraiḥ

kadācicchikhare tasya parvatasyāvatiṣṭhate //

kabandhas tv anuśāsyaivaṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau

sragvī bhāskaravarṇābhaḥ khe vyarocata vīryavān //

taṃ tu khasthaṃ mahābhāgaṃ kabandhaṃ rāmalakṣmaṇau

prasthitau tvaṃ vrajasveti vākyam ūcatur antikāt //

gamyatāṃ kāryasiddhyartham iti tāv abravīc ca saḥ

suprītau tāv anujñāpya kabandhaḥ prasthitas tadā //

sa tat kabandhaḥ pratipadya rūpaṃ vṛtaḥ śriyā bhāskaratulyadehaḥ

nidarśayan rāmam avekṣya khasthaḥ sakhyaṃ kuruṣveti tadābhyuvāca //

tau kabandhena taṃ mārgaṃ pampāyā darśitaṃ vane

ātasthatur diśaṃ gṛhya pratīcīṃ nṛvarātmajau //

tau śaileṣv ācitānekān kṣaudrakalpaphaladrumān

vīkṣantau jagmatur draṣṭuṃ sugrīvaṃ rāmalakṣmaṇau //

kṛtvā ca śailapṛṣṭhe tu tau vāsaṃ raghunandanau

pampāyāḥ paścimaṃ tīraṃ rāghavāv upatasthatuḥ //

tau puṣkariṇyāḥ pampāyās tīram āsādya paścimam

apaśyatāṃ tatas tatra śabaryā ramyam āśramam //

tau tam āśramam āsādya drumair bahubhir āvṛtam

suramyam abhivīkṣantau śabarīm abhyupeyatuḥ //

tau tu dṛṣṭvā tadā siddhā samutthāya kṛtāñjaliḥ

pādau jagrāha rāmasya lakṣmaṇasya ca dhīmataḥ //

tām uvāca tato rāmaḥ śramaṇīṃ saṃśitavratām

kaccit te nirjitā vighnāḥ kaccit te vardhate tapaḥ //

kaccit te niyataḥ kopa āhāraś ca tapodhane

kaccit te niyamāḥ prāptāḥ kaccit te manasaḥ sukham

kaccit te guruśuśrūṣā saphalā cārubhāṣiṇi //

rāmeṇa tāpasī pṛṣṭā sā siddhā siddhasaṃmatā

śaśaṃsa śabarī vṛddhā rāmāya pratyupasthitā //

citrakūṭaṃ tvayi prāpte vimānair atulaprabhaiḥ

itas te divam ārūḍhā yān ahaṃ paryacāriṣam //

taiś cāham uktā dharmajñair mahābhāgair maharṣibhiḥ

āgamiṣyati te rāmaḥ supuṇyam imam āśramam //

sa te pratigrahītavyaḥ saumitrisahito 'tithiḥ

taṃ ca dṛṣṭvā varāṃl lokān akṣayāṃs tvaṃ gamiṣyasi //

mayā tu vividhaṃ vanyaṃ saṃcitaṃ puruṣarṣabha

tavārthe puruṣavyāghra pampāyās tīrasambhavam //

evam uktaḥ sa dharmātmā śabaryā śabarīm idam

rāghavaḥ prāha vijāne tāṃ nityam abahiṣkṛtām //

danoḥ sakāśāt tattvena prabhāvaṃ te mahātmanaḥ

śrutaṃ pratyakṣam icchāmi saṃdraṣṭuṃ yadi manyase //

etat tu vacanaṃ śrutvā rāmavaktrād viniḥsṛtam

śabarī darśayāmāsa tāv ubhau tad vanaṃ mahat //

paśya meghaghanaprakhyaṃ mṛgapakṣisamākulam

mataṃgavanam ity eva viśrutaṃ raghunandana //

iha te bhāvitātmāno guravo me mahādyute

juhavāṃścakrire tīrthaṃ mantravan mantrapūjitam //

iyaṃ pratyaksthalī vedī yatra te me susatkṛtāḥ

puṣpopahāraṃ kurvanti śramād udvepibhiḥ karaiḥ //

teṣāṃ tapaḥprabhāvena paśyādyāpi raghūttama

dyotayanti diśaḥ sarvāḥ śriyā vedyo 'tulaprabhāḥ //

aśaknuvadbhis tair gantum upavāsaśramālasaiḥ

cintite 'bhyāgatān paśya sametān sapta sāgarān //

kṛtābhiṣekais tair nyastā valkalāḥ pādapeṣv iha

adyāpi na viśuṣyanti pradeśe raghunandana //

kṛtsnaṃ vanam idaṃ dṛṣṭaṃ śrotavyaṃ ca śrutaṃ tvayā

tad icchāmy abhyanujñātā tyaktum etat kalevaram //

teṣām icchāmy ahaṃ gantuṃ samīpaṃ bhāvitātmanām

munīnām āśramo yeṣām ahaṃ ca paricāriṇī //

dharmiṣṭhaṃ tu vacaḥ śrutvā rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ

anujānāmi gaccheti prahṛṣṭavadano 'bravīt //

anujñātā tu rāmeṇa hutvātmānaṃ hutāśane

jvalatpāvakasaṃkāśā svargam eva jagāma sā //

yatra te sukṛtātmāno viharanti maharṣayaḥ

tat puṇyaṃ śabarī sthānaṃ jagāmātmasamādhinā //

divaṃ tu tasyāṃ yātāyāṃ śabaryāṃ svena karmaṇā

lakṣmaṇena saha bhrātrā cintayāmāsa rāghavaḥ //

cintayitvā tu dharmātmā prabhāvaṃ taṃ mahātmanām

hitakāriṇam ekāgraṃ lakṣmaṇaṃ rāghavo 'bravīt //

dṛṣṭo 'yam āśramaḥ saumya bahvāścaryaḥ kṛtātmanām

viśvastamṛgaśārdūlo nānāvihagasevitaḥ //

saptānāṃ ca samudrāṇām eṣu tīrtheṣu lakṣmaṇa

upaspṛṣṭaṃ ca vidhivat pitaraś cāpi tarpitāḥ //

pranaṣṭam aśubhaṃ yat tat kalyāṇaṃ samupasthitam

tena tv etat prahṛṣṭaṃ me mano lakṣmaṇa samprati //

hṛdaye hi naravyāghra śubham āvirbhaviṣyati

tad āgaccha gamiṣyāvaḥ pampāṃ tāṃ priyadarśanām //

ṛśyamūko girir yatra nātidūre prakāśate

yasmin vasati dharmātmā sugrīvo 'ṃśumataḥ sutaḥ

nityaṃ vālibhayāt trastaś caturbhiḥ saha vānaraiḥ //

abhitvare ca taṃ draṣṭuṃ sugrīvaṃ vānararṣabham

tadadhīnaṃ hi me saumya sītāyāḥ parimārgaṇam //

iti bruvāṇaṃ taṃ rāmaṃ saumitrir idam abravīt

gacchāvas tvaritaṃ tatra mamāpi tvarate manaḥ //

āśramāt tu tatas tasmān niṣkramya sa viśāṃ patiḥ

ājagāma tataḥ pampāṃ lakṣmaṇena sahābhibhūḥ //

samīkṣamāṇaḥ puṣpāḍhyaṃ sarvato vipuladrumam

koyaṣṭibhiś cārjunakaiḥ śatapattraiś ca kīcakaiḥ

etaiś cānyaiś ca vividhair nāditaṃ tad vanaṃ mahat //

sa rāmo vividhān vṛkṣān sarāṃsi vividhāni ca

paśyan kāmābhisaṃtapto jagāma paramaṃ hradam //

sa tām āsādya vai rāmo dūrād udakavāhinīm

mataṃgasarasaṃ nāma hradaṃ samavagāhata //

sa tu śokasamāviṣṭo rāmo daśarathātmajaḥ

viveśa nalinīṃ pampāṃ paṅkajaiś ca samāvṛtām //

tilakāśokapuṃnāgabakuloddālakāśinīm

ramyopavanasambādhāṃ padmasaṃpīḍitodakām //

sphaṭikopamatoyāḍhyāṃ ślakṣṇavālukasaṃtatām

matsyakacchapasambādhāṃ tīrasthadrumaśobhitām //

sakhībhir iva yuktābhir latābhir anuveṣṭitām

kiṃnaroragagandharvayakṣarākṣasasevitām

nānādrumalatākīrṇāṃ śītavārinidhiṃ śubhām //

padmaiḥ saugandhikais tāmrāṃ śuklāṃ kumudamaṇḍalaiḥ

nīlāṃ kuvalayoddhātair bahuvarṇāṃ kuthām iva //

aravindotpalavatīṃ padmasaugandhikāyutām

puṣpitāmravaṇopetāṃ barhiṇodghuṣṭanāditām //

sa tāṃ dṛṣṭvā tataḥ pampāṃ rāmaḥ saumitriṇā saha

vilalāpa ca tejasvī kāmād daśarathātmajaḥ //

tilakair bījapūraiś ca vaṭaiḥ śukladrumais tathā

puṣpitaiḥ karavīraiś ca puṃnāgaiś ca supuṣpitaiḥ //

mālatīkundagulmaiś ca bhaṇḍīrair niculais tathā

aśokaiḥ saptaparṇaiś ca ketakair atimuktakaiḥ

anyaiś ca vividhair vṛkṣaiḥ pramadevopaśobhitām //

asyās tīre tu pūrvoktaḥ parvato dhātumaṇḍitaḥ

ṛśyamūka iti khyātaś citrapuṣpitakānanaḥ //

harir ṛkṣarajonāmnaḥ putras tasya mahātmanaḥ

adhyāste taṃ mahāvīryaḥ sugrīva iti viśrutaḥ //

sugrīvam abhigaccha tvaṃ vānarendraṃ nararṣabha

ity uvāca punar vākyaṃ lakṣmaṇaṃ satyavikramam //

tato mahad vartma ca dūrasaṃkramaṃ krameṇa gatvā pravilokayan vanam

dadarśa pampāṃ śubhadarśakānanām anekanānāvidhapakṣisaṃkulām //

This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

---

Notes

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)

Holder of rights

Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

---

Citation Suggestion for this Object

TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_vAlmIki-rAmAyaNa-rev-2-3. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-949F-8