pūrvāṅgirasam
pāvakapratimaṃ sākṣān munimāṅgirasaṃ dvijāḥ /
brūhi dharmānaśeṣānnaṃ ityūcuḥ praṇipatya tam //
tebhyaḥ sa tu tataḥ prītyā śṛṇudhvamiti cāphaṇat /
vacmi tānakhilān dharmān vaidikān muktaye parān //
dharmaḥ syāccodanā proktas tadanyastūpacārataḥ /
liṅādirūpā sā jñeyā muktidā śruticoditā //
śrutyuktaliṅloṭtavyapratyayalakṣaṇalakṣitā /
codanā saiva nānyā sā purāṇasmṛticoditā //
Note: purāṇoktaṃ na kuryāt
na vaidikaḥ purāṇoktaiḥ karmāṇi manubhiścaret /
[2]vedoktaireva tairmantrair nikhilāni samācaret //
karmamadhye purāṇoktamantroccāraṇamātrataḥ /
naśyettu vaidikaṃ karma tasmāttu na tathā''caret //
purāṇokteṣveṣu satsu laukikeṣu tathā''caret /
Note: mantrābhāve vyāhṛtayaḥmantrābhāve tu sarvatra smṛtā vyāhṛtayaḥ kila //
anvaye liṅgato 'rthādvā virodhābhāvataḥ pare /
tattanmantrā saṃbhavanti teṣu teṣu tu karmasu //
prāyaścittaṃ dṛśyate naṃ yatra kutrāpi tatra vai /
tasyaitatkathitaṃ divyaṃ prāyaścittaṃ mahattaram //
puṇyā vyāhṛtayaśceti sā ṛgvā vaiṣṇavī śivā /
sarvapāpapraśamanī cintitārthaikadāyinī //
prāyaścittakriyāhetor nirṇītā viṣṇunā purā /
na vyāhṛtisamo mantro na vyāhṛtisamo japaḥ //
na vyāhṛtisamastīrtho na vyāhatisamaṃ tapaḥ /
na vyāhatisamo yajño na vyāhṛtisamāḥ kriyāḥ //
[3]tasmātsarvatra tā dṛṣṭāḥ prāyaścittāya kevalam /
tasmādvaidikakṛtyānāṃ laukikānāmaśeṣataḥ //
pramādākaraṇe kṛtsne tattyāge buddhipūrvake /
ajñānināṃ jñānināṃ ca pāvakāstārakāḥ parāḥ //
uttārakā vyāhṛtayo ṛcā yuktāstayā punaḥ /
Note: jātakarmādyatikramekarmaṇo 'karaṇe jātanāmnorvyāhatayaḥ smṛtāḥ //
dinaikasādhyāḥ kathitās tathā nāmākhyakarmaṇaḥ /
tathānnaprāśanasyāpi caulasyākaraṇe tataḥ //
divasadvayasādhyā yāḥ parā vyāhṛtayaḥ smṛtāḥ /
paścānmauñjī prakartavyā mauñjyāstvakaraṇe tathā //
mukhyakāle ṣoḍaśābdaparyantaṃ daśamāditaḥ /
dinatrayacatuṣpañcaṣaṭsaptāṣṭanavādikāḥ //
rātrayaḥ kathitāstasya tajjapastasya niṣkṛtiḥ /
kimanyeṣāṃ karmaṇāṃ tu yasya nāsti hi niṣkṛtiḥ //
tasyaitāḥ kathitāḥ sadbhiḥ satataṃ vedavādibhiḥ /
japtvaitā vyāhṛtīrdivyāḥ prāyaścittāya kevalam //
(paripūtāḥ) tataḥ sadyas tattatkarma samārabhet /
[4]pākārambhasamārambhaḥ śrāddhamātrasya saṃtatam //
prabhaveddhi viśeṣeṇa saṃkalpastu na tasya vai /
Note: śrāddhapākānantaramāśaucaṃ yadiyadi daivādyatnamadhye bhavetsūtakamṛtvijām //
tatkriyākaraṇe tattu na teṣāṃ vārakaṃ bhavet /
tatkriyārthaṃ prathamataḥ snātvā samyak samantrakam //
tatkriyāmatha kurvīta tāvatteṣāṃ na sūtakam /
karmakāle tadāśaucaṃ sadyo vilayameti vai //
vṛtte karmaṇi bhūyaśca tadudeti svayaṃ punaḥ /
Note: pākārambhānantaraṃ tadvīthyāṃ mṛtisaṃbhaveśrāddhe pākasamārambhe vṛtte 'tha nipatecchavam //
tadvīthyāṃ tena tacchrāddhaṃ dūṣitaṃ na bhavedapi /
Note: pākārambhātpūrvaṃ tadvīthyāṃ mṛtisaṃbhavepākārambhasya pūrvaṃ tat prabhavecchrāddhavārakam //
śavaṃ vīthyāṃ nipatitaṃ pākārambhātparaṃ tu na /
upakrāntasya tasyāsya sūtakaṃ yadi madhyataḥ //
apyāgataṃ tena taddhi vāritaṃ na bhaviṣyati /
[5]tasmācchrāddhamupakrāntaṃ sūtake 'pi tathā''caret //
ātarpaṇaṃ vidhānena pākasyārambhato 'khilam /
Note: darśapūrṇamāseṣṭipaśubandhānantaraṃ śrāddhamsarveṣāṃ vratakṛchrāṇāṃ vārakaṃ śrāddhamekakam //
tasyāpi vārako yāgaḥ paurṇamāsaśca dārśikaḥ /
paurṇamāsaṃ ca darśaṃ ca paśubandhaṃ ca taddine //
samāgataṃ samāpyā''dau paścācchrāddhaṃ samācaret /
pitṛkriyādinaprāptayāgānuṣṭhānato 'khilāḥ //
vasavaścāpi rudrāścāpy ādityāścaiva kṛtsnaśaḥ /
tadrūpāḥ pitaraḥ sarve sarve cāpi pitāmahāḥ //
nityatṛptā bhaveyurvai nikhilāḥ prapitāmahāḥ /
dīkṣāprāptyā tu bhūyiṣṭhā tṛptisteṣāṃ bhaviṣyati //
Note: mahādīkṣāmadhyagataśrāddham
pratyabdamāsastanmāsadīkṣā yā na bhaviṣyati /
pratyabdamapi pitrostan na pitṛvyādikaṃ matam //
mahādīkṣāmadhyagataṃ gatameva bhaviṣyati /
mahādīkṣāgatasyāsya tadante karaṇaṃ nanu //
[6]dīkṣāmahatyastā jñeyāś caturviṃśaddinādhikāḥ /
Note: kharvadīkṣāmadhyetisrastābhyastu yā nyūnās triṣaḍādidinātmakāḥ //
kharvātmakāstā vijñeyās tanmadhyagatapaitṛkam /
yadvā tadante tatkāryam anyatkabalitaṃ tayā //
Note: dīkṣāvṛddhau
mahatyā dīkṣayā karma satreṣvevaṃ gataṃ gatam /
na kāryamiti vācyaṃ kiṃ dīkṣāvṛddhau kathaṃcana //
saṃprāptamapi tacchrāddham avaśāddaivayogataḥ /
tadanta eva kurvīta tasyā api punaḥ kadā //
daivayogena cidvṛddher mahattvaṃ cetsamāgatam /
kāraṇāntarasaṃgatyā tadante cetkṛtākṛtam //
Note: dīkṣāmadhyamṛte na saṃskāraḥ kartavyaḥ
tacchrāddhaṃ bhavatītyāhur dīkṣāmadhyamṛtānapi /
na saṃskuryānnāpi paśyet saṃskuryāttadvyatikrame //
[7]karmaṇo vaidikasyaivaṃ prābalyaṃ pratipāditam /
brahmavidbhirmahābhāgair dharmajñaistattvadarśibhiḥ //
dānatīrthavratādibhyaḥ kṛchrebhyo 'pi viśiṣyate /
vaidikaṃ tu mahatkarma vaidikaṃ prabhavettataḥ //
śuddhaḥ sanneva kurvīta vaidikaṃ karma nāśuciḥ /
āśaucādaśucitvaṃ hi brāhmaṇānāṃ bhaviṣyati //
Note: sūtyāśaucasyāspṛśyatvam
sūtyāśauce mṛtāśauce vaidikaṃ karma nācaret /
aspṛśyatvaṃ na sūtyāṃ syād āśauce tu bhaveddhi tat //
ubhayorbhojanaṃ kuryān mahāgurunipātane /
ahorātraṃ bhuktihainyaṃ sarveṣāmapi tanmatam //
akālabhuktirāśauce sūtyāśauce na tanmatam /
saṃdhyāmātraṃ prakurvīta tayormānasamantrataḥ //
ekadvitricaturnārīnaṣṭāśaucasya cetpunaḥ /
āśauce vartamānasya saṃghātāśaucinastataḥ //
sākṣādannasya muktirna saṃdhyā sā syājjale kriyā /
Note: satatāśaucasaṃbhaveśatajñātigatagrāmavāsinaḥ saṃtatāghinaḥ //
sūtakānte punaḥprāptasūtakasya nirantaram /
[8]abdaṃ dṛṣṭvā tato yatnāt tyaktvā taṃ grāmamādarāt //
sadyo deśāntare pitroḥ śrāddhaṃ kāryamiti sthitiḥ /
yadā paraṃparāgho 'sya jāyate śrāddhavārakaḥ //
tadā saṃvatsaraṃ dṛṣṭvā sadyo deśāntaraṃ vrajet /
yadi vighno na jāyeta śrāddhasyātha tathā tadā //
śrāddhaṃ tatraiva kurvīta dhṛtayajñopavītavān /
ekadaiva samākrāntaḥ sūtakatrayato yadi //
ekāśaucena vā paścād yajñasūtraṃ tu bibhṛyāt /
yajñasūtravihīnaḥ syād anarhaḥ sarvakarmasu //
abhāve tasya sūtrasya celaṃ vājinameva vā /
dhārayati vidhānena na mantrastatra vidyate //
sūtrasyaiva bhavenmantraḥ śikhāhīnaśca tādṛśaḥ /
Note: śatrucchinnaśikhaścetśatrucchinnaśikhaḥ sadyo bibhran karṇe śuciryatan //
samagopucchalomāni prājāpatyaprapūrvakam /
punaḥsaṃskārataḥ śuddhaḥ prabhavennātra saṃśayaḥ //
[9]Note: madhyacchede
madhyacchinnā yadā cūḍā prājāpatyena śudhyati /
Note: rogādinā nāśeśikhāyā rogato nāśe kṛtsnāyāḥ saṃkaṭe 'pi vā //
avaśādvahnito vāpi punaḥsaṃskāra eva hi /
śikhārohaṇataḥ paścān na tatpūrvaṃ samācaret //
tāvadgopucchalomāni dhāryāṇyeva vidhānataḥ /
yathāvat sā tu na bhaved vārdhakeṇa ca rogataḥ //
Note: saptatyūrdhvaṃ romabhiḥ
saptatyūrdhvaṃ tu cettasyāḥ pūrvataḥ pṛṣṭhato 'pi vā /
pārśvataḥ parito vāpi samudbhūtaiśca romabhiḥ //
śikhā kāryā prayatnena na cennaivopapadyate /
tatsthāne sarvaśūnye tu parito vāpi kiṃ punaḥ //
brāhmaṇyasūcanāyaivaṃ tāni lomāni dhārayet /
anyathā na bhavedeva tathā tasmātsamācaret //
evaṃ varṣāṣṭake 'tīte tārtīyīkāśramaṃ vrajet /
śikhā sūtra ca tadyugmaṃ brāhmaṇatvasya mūlake //
yayā kayā ca vidhayā śikhāṃ sūtraṃ ca bibhṛyāt /
[10]śikhācchedo pañcavāraṃ yadi jāyeta śatrubhiḥ //
brāhmaṇyaṃ tasya naṣṭaṃ syāt punaḥsaṃskārato 'pi tat /
Note: śrāddhavighne strīsaṃgeśrāddhavighne samutpanne santataṃ sūtakādinā //
akṛtvaiva tadā śrāddhaṃ nopeyācca striyaṃ tarām /
tadā yadyāhito garbho brahmahatyāvrataṃ caret //
tadā sakṛtsannipāte prājāpatyatrayaṃ caret /
asakṛdgamanāccāpāgrayānaṃ ca samācaret //
tasyopanayanaṃ bhūyaś coditaṃ brahmavādibhiḥ /
praviṣṭaparakāyo yaḥ svabhāryā tena varṣmaṇā //
nopeyāttatpraviṣṭaḥ san nopeyāttasya tāmapi /
tādṛśaṃ karma kuryāccet tatkulaṃ svakulaṃ ca te //
ātmānaṃ pātayeddhore narake rauravābhidhe /
naṣṭe triprāyake śrāddhe pūrvasmin haviṣi kvacit //
tadā punastatsaṃpādya hutvā prāṇādibhiścarum /
dvātriśadāhuteḥ paścāt taccheṣeṇa samāpanam //
yattattriprāyakaṃ śrāddhaṃ tasyāgūśca samāpanam /
aparāhne ca madhyāhne sadyaḥ pakvaṃ bhaveddhi vai //
pṛthak pākāttasyaṃ bhuktir dvitīye tatra naiva sā /
[11]viprāṇāṃ bhuktimātraṃ syād ābhāntyetatsamācaret //
saṃbhāntyatha mṛtāhasya samārambho vidhīyate /
sarvaśeṣaṃ samādāya piṇḍāstrīnava nirvapet //
avaśiṣṭaṃ prāśayecca triprāyakavidhau tathā /
yatnānmahābhītimati paścātsyādbhūribhojanam //
Note: lājahomātpūrvaṃ yadi rajasvalā
arvāktu lājahomasya vadhūryadi rajasvalā /
haviṣmatīti mantreṇa śatakumbhairvidhānataḥ //
snāpayitvā vidhānena vastrābhyāṃ saṃparītyataḥ /
natvā dvivāraṃ yatnena yuñjānāhutiyugmakam //
pṛthagagnau sthāpite 'tha juhuyātsaṃskṛtaṃ ghṛtam /
paścāttantraṃ prayoktavyam ābrāhmaṇavisarjanam //
yoktraṃ vimucya tāṃ patnīṃ dūratastu vinikṣipet /
paścāccaturthadivase snātāyāṃ samanantaram //
pravāhanādikarmāṇi vidhinaiva samācaret /
ubhayostu tadā nityaṃ vidhinā syātpayovratam //
tadaupāsanahomaḥ syāt samārambhāttu tanmatam /
Note: lājahomātparaṃ cetlājahomātparaṃ sā cet tadā tatsnānataḥ param //
[12]arvāktu śeṣahomasya tūṣṇīkaṃ mantravarjitam /
vastradvayaṃ pradāyāsyai tābhyāmācchādya tatparam //
apāvṛtte tṛtīye ca divase 'tha caturthake /
ahni dvitīyayāme vai śatakumbhairamantritaiḥ //
abhiṣekaṃ kārayitvā śeṣaṃ karma samācaret /
Note: aupāsane tvanārabdhe dvitīye 'hni cetaupāsane tvanārabdhe dvitīyadivase yadi //
rajasvalā tadā tasyai haviṣmanmantrasecanāt /
paraṃ vastradvayaṃ datvā tūṣṇīkaṃ mantravarjanāt //
tābhyāmācchādya tatpaścāt sahasrairudakumbhakaiḥ /
caturthadivase kuryād abhiṣekaṃ samantrakaiḥ //
pañcagavyastilaiḥ śvetaiḥ sarṣapaiḥ sarvadhānyakaiḥ /
vyāhṛtyā caiva gāyatryā hunedaṣṭottaraṃ śatam //
aṣṭottarasahasraṃ cet sarvadoṣaharaṃ param /
āyuṣyasūktaṃ hutvātha caruṇā lājato 'pi vā //
homaśeṣaṃ samāpyātha karmaśeṣaṃ samāpayet /
paścācchuddhimavāpnoti karmaṇastasya kevalam //
tatpañcame 'tha divase tvaupāsanaparigrahaḥ /
tayāthaṃ saṃgamo māsād garbhādhānavidhānataḥ //
tadgṛhakṣetramanasāṃ parasparavirodhataḥ /
[13]niruddhapretakṛtyānāṃ sūtakaṃ tatsamāpanāt //
niruddhapretakṛtyā ye taddravyaharaṇecchayā /
tatsamāpanaparyantaṃ teṣāṃ tatsūtakaṃ bhavet //
Note: āśauce nityanaimittikādi
tatsamāpanaparyantaṃ na kuryuḥ śubhakarma ca /
nityaṃ naimittikaṃ kāmyaṃ brahmayajñādikaṃ tathā //
na svādhyāyaṃ na vā homaṃ na sabhāyāḥ praveśanam /
Note: pretakṛtyarodhekurvīta manasā saṃdhyāṃ na svādūni ca bhakṣayet //
tāni kuryāttu mohena sa preto na sahiṣyati /
śāpaṃ ghoraṃ dadātyeva tasmāttatkṛtyarodhanam //
manasāpi na kurvīta taccāṇḍālaṃ prakīrtitam /
kṛtyaṃ ghoraṃ hi duṣṭaṃ tat tādṛśaṃ na tadācaret //
Note: atyanyāyādi kalau na kārayet
atyanyāyamatidroham atikrauryaṃ kalāvapi /
atyakramaṃ cātyaśāstraṃ na kuryānna ca kārayet //
yadi kurvīta mohena sadyo vilayameṣyati /
kartā kārayitā cāpi prerakaśca nirodhakaḥ //
[14]tatsahāyaśca sarve te layameṣyanti satvaram /
gṛhakṣetrādikaṃ sarvaṃ na nityaṃ śubhakāriṇaḥ //
tannimittamidaṃ rūpaṃ pāpaṃ martyo na cā''caret /
āgāmisūtakaṃ jñātvā samupakrāntakarmaṇaḥ //
aṅgāpakarṣaṇaṃ naiva kuryāditi manormatam /
samāgate sūtake 'pi samupakrāntakarmaṇaḥ //
aṅgāni tattatkāleṣu kuryāttatra na sūtakī /
bhavedeva tadā sadyo gate tasmin punastathā //
Note: jītpitṛkapiṇḍapitṛyajñādiśrāddham
api jīvatpitā piṇḍapitṛyajñaṃ samācaret /
māsi śrāddhaṃ tathā homād aṣṭakāṃ pitṛyajñataḥ //
piturviyogātparataḥ piṇḍadānaṃ samācaret /
tenāyaṃ śrāddhakartā syānna mātuḥ piṇḍadānataḥ //
jīve pitari cecchrāddhe prāpte naimittike yadi /
yebhya eva pitā dadyāt tebhyo dadyāttu tatsutaḥ //
evaṃ pitāmahe jīve yebhyo dadyāt sa hi svayam /
tebhyo dadyāttu tatpautras tathā syātpripitāmahe //
[15]Note: pitari saṃnyaste pātityādidūṣite tatpitrādiśrāddham
saṃnyaste patite tāte bhrāntacitte calātmani /
tatkartṛkāṇi śrāddhāni svayaṃ putraḥ samācaret //
tattatkāleṣu vidhivac chrāddhakartā na tena saḥ /
teṣāmakaraṇātso 'yaṃ sadyaścaṇḍālatāṃ vrajet //
śrāddhādhikārī piṇḍasya dānamātreṇa jāyate /
ṛtviktvena vṛte tasmin na tu kartā bhavedayam //
pituḥ piṇḍapradānena śrāddhakartā bhavedayam /
śrāddhādhikārasidhyarthaṃ kuryādekādaśe 'hani //
pārvaṇaṃ tadvidhānena pituḥ siddheranantaram /
karmandī brahmabhūtasya tadā tasminniyojayet //
pratisaṃvatsaraṃ siddhidine śrāddhaṃ samācaret /
paścādārādhanaṃ kuryāt tasminno cetpare 'hani //
brahmabhūtasya tasyāsya sarvadevādirūpiṇaḥ /
saṃgacchate pitṛtvaṃ ca tena rūpeṇa taṃ tathā //
tasmin śrāddhadine bhaktyā yajedeva vidhānataḥ /
tādṛk tadyajanaṃ cāsya śrāddhanāmakakarmaṇaḥ //
[16]adhikāritvasidhyarthaṃ tasmāttenaiva taṃ yajet /
na mātaraṃ pitṛtvena yajeta tu kathaṃcana //
pitṛtvaṃ mātari gatam ekaśeṣajamalpakam /
yathā na tatkāryakaraṃ mātṛtvamapi tattathā //
Note: pitṛvyapatnyādīnām
pitṛvyapatnyādīnāṃ syāt tādṛkpatnītvameva hi /
tāsāṃ bhavati tasmāttu na tanmātṛtvamucyate //
pitṛtvamapi mātṛtvaṃ dānato nāśameṣyataḥ /
tatkarmaṇi punaḥ prāpte jananītvādinā bhavet //
pitṛtvamapi mātṛtvam ekatraiva hi tiṣṭhati /
na tiṣṭhati tadanyatra kriyāśatasahasrakāt //
Note: gauṇamātari
gauṇamātari mātṛtvaṃ puraskṛtyārthalobhataḥ /
samuccārya kriyāṃ kuryān na sā tadgā bhaveddhruvam //
lobhānmātṛtvamanyāsu yadi nikṣipya mohataḥ /
kriyāṃ kuryājjaḍamatiḥ sadyaścaṇḍālatāṃ vrajet //
atasmin tattvamāropya saṃskuryādyadi kāmataḥ /
niṣphalaṃ yāti tatkarma so 'pi pātityamāpnuyāt //
pitṛtvaṃ janitaryeva mukhyato 'nyatra gauṇataḥ /
tatpuraskṛtya cetkarma kṛtamanyaiḥ punaḥ kriyāṃ //
[17]vihitenaiva putratvaṃ svīkāreṇa na cānyataḥ /
samavāpnoti bandhūnāṃ rājavidvadanujñayā //
Note: bhrātṛjaḥ kṛtadāraḥ kṛtakriyo 'pi
bhrātṛjo vākyataḥ pitror jyaiṣṭhyakāniṣṭhyavarjitaḥ /
putratvaṃ samavāpnoti kṛtadāraḥ kṛtakriyaḥ //
so 'pyekaścedavāpnoti nobhayostu tathā vidhiḥ /
janiturmukhyasūnuḥ syād anyasya guṇataḥ sutaḥ //
mātulatvapitṛvyatvasutatvādyanubandhakam /
mukhyato yasya yadvā syāt taduddiśyaiva tatkriyā //
mukhyānubandhaṃ tyaktvā yaḥ karma kuryātpramādataḥ /
pitṛvyādikamuccārya punaḥ kuryāttu tāṃ kriyām //
Note: gotranāmānubandhavyatyāse
gotranāmānubandhānāṃ vyatyāsenāpyanehasaḥ /
yadi kuryātkriyāṃ tāṃ vai punaḥ kuryādyathāvidhi //
upanītastu cedupanetṛtvenaiva tatkriyā /
vidyādatvena taddātur bhaktadatvena tatprade //
bhayapatvena bhayape pitṛvyatvena tādṛśe /
tattaduccāraṇaṃ kṛtvā tattatkarma samācaret //
tadanyathākṛtaṃ taccet samyagbhūyaḥ samācaret /
[18]Note: kartari dūrage preṣyatvena kurvītamukhyakartrasamīpe 'nyo na kuryāt svānubandhataḥ //
tatpreṣyatvena kurvīta preṣitastena vai vṛtaḥ /
avṛtastena tatpreṣyatvena taddūrage sati //
kṛtaṃ cetkarma tadbhūyaḥ saṃkalpādi samācaret /
Note: anyena kṛte vāṅmātradāne śrāddhamātramvāṅmātradattaputrastu kṛtadāraḥ kṛtakriyaḥ //
grāhakasya na kurvīta darśādi na kadācana /
tatpatnyāstasya ca śrāddhamātraṃ samyak samācaret //
prativarṣaṃ prayatnena na darśādikamācaret /
satāmeva hi bandhūnāṃ karma kuryāt prayatnataḥ //
bhraṣṭānāmapi tucchānāṃ patitānāṃ vikarmiṇām /
na kurvīta kriyāṃ yatnād api snānaṃ samācaret //
asatāṃ patitānāṃ ca bhasmāntaṃ sūtakaṃ smṛtam /
Note: bhraṣṭapatitānāṃ ghaṭasphoṭanādhikāriṇaḥjātibhraṣṭānakarmiṣṭhān patitān mātaraṃ sutam //
pitaraṃ bhrātaraṃ patnīṃ patimeva mitho 'sataḥ /
tyajedghaṭaprahāreṇa nānyānevaṃ samācaret //
[19]Note: anāthapretasaṃskāre
anāthapretasaṃskārād aśvamedhaphalaṃ labhet /
pretanirvāpaṇaṃ proktam atra saṃskāraśabdataḥ //
Note: pretasaṃskārābhāve
akṛtvā pretasaṃskāraṃ yo bhuṅkte kāmakārataḥ /
tatpretakṛtapāpaughaṃ tatkṣaṇāllabhate 'khilam //
taddoṣaśamanāyātha cāpāgre snānamācaret /
māsamātraṃ prayatnena na cedukthyaṃ samācaret //
Note: viprānujñayā yatikṛtyam
viprābhyanujñayā kuryāt karmamātraṃ viśeṣataḥ /
pitṛkṛtyaṃ pretakṛtyaṃ tayorno cedyaterapi //
viprānujñāṃ yatirapi labdhvā snātvārdravastrataḥ /
pretakṛtyaṃ prakurvīta na cet kṛtyaṃ tu tanna tu //
api śāstrakṛtaṃ karma bahuviprāmataṃ tu yat /
tadabhyanujñayā tattu karmataḥ punarācaret //
bahuvipratiraskārapradveṣāgaḥpradūṣitam /
tadabhyanujñārahitaṃ yattatkarma punaścaret //
Note: kartari sannihite 'kartṛkṛtaṃ punaḥ
yadyakartṛkṛtaṃ karma samīpe kartari sthite /
[20]dhanavṛttigṛhakṣetrahetave tatpunaścaret //
Note: asagotrasaṃskṛtāvāśaucam
asagotramapi pretaṃ dāhayedyaḥ kathaṃcana /
sa cāpi gotribhistulyo daśāhaṃ sūtakī bhavet //
Note: mṛtāhasya parityāge mātāpitroḥ
mṛtāhasya parityāge mohātkṛchradvayaṃ caret /
gāyatrīdaśasāhasrajapo godānameva ca //
evaṃ pañcatriṃśavarṣaparyantaṃ cittamucyate /
pṛthaktvena mahābhāgais tadūrdhvaṃ patito bhavet //
Note: nadīsnānena niṣkṛtiḥ
mahānadīsnānaśataṃ pitrostyakte tu paitṛke /
niṣkṛtiḥ kathitā sadbhiḥ punaḥsaṃskāratastathā //
nadīsnānāni sarvatra sarvakṛtyeṣu vacmi vaḥ /
niṣkṛtitvena viprāṇāṃ vedināmabhyanujñayā //
na hi snānena sadṛśī niṣkṛtirvihitāsti hi /
tasmātsnānāni sarvatra tīrthādiṣu viśiṣyate //
Note: saṃhitāpaṭhanādiḥ
śrutipārāyaṇaṃ yadvā vyāhṛtīnāṃ japo 'thavā /
gāyatryā vā japo no cen mahārudrajapo 'thavā //
puruṣasūktajapo vāpi saṃhitāpaṭhanaṃ sakṛt /
niṣkṛtirvihitā sadbhir api pātakināmapi //
[21]Note: vedamahimā
vedākṣaroccāraṇataḥ sarvanāmaphalaṃ labhet /
harināmāni yāvanti paṭhitāni dvijātibhiḥ //
asaṃkhyākānyanantāni sarvāvilaharāṇyapi /
tānyekavedavarṇaḥ syāt tādṛśairdivyavarṇakaiḥ //
ameyaiḥ saṃvṛto vedaḥ sākṣānnārāyaṇātmakaḥ /
tādṛśasyāsya vedasya paṭhanāt sarvakilbiṣaiḥ //
sadya eva vimuktaḥ syāt pātakī nātra saṃśayaḥ /
Note: brāhmaṇasya vedādhikāraḥtādṛśasyāsya vedasya paṭhane brāhmaṇasya vai //
adhikāro na cānyasya saṃskṛtasyaiva karmabhiḥ /
tatrāpi pariśuddhasya kṛtanityakriyasya vai //
tatrāpi pariśuddhasya viśeṣeṣu dineṣvapi /
śuddhācchuddhaḥ svato vedas taduccāraṇataḥ kṣaṇāt //
devanāmānyanantāni nikhilānyaghahāni vai /
asakṛtpaṭhitāni syur nātra kāryā vicāraṇā //
snānaṃ kṛtvā prārabhecca vedaṃ taṃ tādṛśaṃ śivam /
[22]Note: asnātvārambheyadyasnātvaiva mohena prārabhet pātakī bhavet //
snānataḥ sarvakarmāṇi sidhyantyeva na saṃśayaḥ /
Note: sarvaṃ snānamūlamsnānamūlamidaṃ brāhmaṃ snānamūlamidaṃ tapaḥ //
snānamūlākhilā yajñāḥ snānamūlamidaṃ jagat /
sarvakṛtyevu sarvatra snānameva paraṃ matam //
kṛtsneṣvaśuciṣu snānaṃ tārakaṃ parikīrtitam /
Note: aspṛśyasparśanādikarmāṅgasnānamaspṛśyasparśane caivam abhakṣyāṇāṃ ca bhakṣaṇe //
sakalīkaraṇe cātra malinīkaraṇe tathā /
apātrīkaraṇe 'nyatra jātibhraṃśakarādiṣu //
sūtakādiṣu sarveṣu sarveṣvāśaucakarmasu /
snānameva paraṃ proktaṃ sarvakṛchravratādiṣu //
sarvādyanteṣu satreṣu tadeva parikīrtitam /
abhojyabhojaneṣvevaṃ snānaṃ tatsamudāhṛtam //
akāryakaraṇeṣveṣu mukhyasnānāni mukhyataḥ /
bhaveyurhi pavitrāṇi tānīmāni tataḥ sadā //
caredyatnena śudhyarthaṃ na cetkiṃ vātra śudhyati /
Note: vamane snānamsvakriyāvamane sadyaḥ savāsā jalamāviśet //
[23]ajīrṇavamane snānam auṣadhādikriyāvaśāt /
Note: vamane snānābhāvasthalamvamane 'pyavagāhaḥ syān makṣikāmūlato yadi //
nāvagāhaḥ prakartavyas tallepakṣālanaṃ param /
prakartavyaṃ prayatnena dhāraṇaṃ śuddhavāsasām //
Note: śākamūlādivamane
śākairmūlaiḥ phalaiḥ patraiḥ kaṭutiktarasādibhiḥ /
sadyaścedvamanaṃ tanna cirakāle tu tadbhavet //
yadā cedrogavamanaṃ tadā snānaṃ vidhānataḥ /
sadya eva prakartavyam aghamarṣavidhānataḥ //
Note: rātrau vamane
rātrau tu vamane jāte rogādyairapyajīrṇataḥ /
ardharātrādadhastūṣṇe pāthasi snānamucyate //
tatparaṃ prātareva syād iti śākalabhāṣitam /
Note: svagotratyāge 'nyagotraparigrahaṇesvīyagotraparityāgād anyagotraparigrahāt //
prabhavetpatitaḥ sadyaḥ śuddhaḥ saṃskārataḥ punaḥ /
svīyagotraparityāgo bhinnagotraparigrahaḥ //
dvayametatprakathitaṃ striya eva hi nurna tu /
[24]Note: ardhodayaḥarkaśrutivyatīpātayuktā 'mā puṣyamāvayoḥ //
asāvardhodayo yogaḥ koṭyarkagrahasaṃnibhaḥ /
asmin snāto cāpakoṭau kuryānsnānaśataṃ yadi //
triṃśadvarṣaṃ tyaktapitṛkarmā śuddho bhavettataḥ /
mahodaye tu tatsnānasahasraṃ yadi bhaktitaḥ //
kuryādvā kārayedvāpi śuddhaḥ pūrvāghato bhavet /
anyathā niṣkṛtirnāsti tādṛśasyāsya pāpinaḥ //
taṃ yogaṃ susamīkṣyeta tasmāttādṛktu kilbiṣī /
Note: patyanyena citārohitāyāḥ putrasya kṛtyamyadi sādhvī pramādena patyanyena citi vrajet //
kathaṃ tatkarmakaraṇaṃ paścāttajjātajanmanām /
iti cintāparā devā babhūyuḥ kila vai ciram //
paścādudabhavadvāṇī divyā spaṣṭapadākṣarā /
patyanyanarayogasya ṣaḍabdaṃ kṛcchramucyate //
mohāt prāṇaparityāge mahāpāpasya karmaṇaḥ /
tasyāḥ ṣaḍabdaṃ saṃproktaṃ ṣaḍguṇenaiva saṃyutam //
sadānenaiva kurvīta lobhaśāṭhyavivarjitam /
taddoṣaśamanāyaiva prāṇatyāgākhyakarmaṇaḥ //
[25]cāpāgrayānaṃ kṛtvādau tatra snānaśataṃ caret /
pakṣamātraṃ prayatnena nityaṃ priyapuraḥsaram //
tacchāntistena nānyena sārdhasāhasramajjanaiḥ /
brāhmaṇānāṃ prasādena kūṣmāṇḍagaṇapāṭhataḥ //
nityaṃ trivāraṃ tatraiva paścāttu prākṛtaṃ caret /
tataḥ śuddhā bhavetsā tu tairetaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ //
Note: jātibhedena niṣkṛtiḥ
dviguṇaṃ rājayogena triguṇaṃ vaiśyayogataḥ /
catugurṇaṃ śūdrayogād evaṃ niṣkṛtirīritā //
Note: striyaḥ punarvivāhe
punarvivāhitā mūḍhaiḥ pitṛbhrātṛmukhaiḥ khalaiḥ /
yadi sā te 'khilāḥ sarve syurvai nirayagāminaḥ //
punarvivāhitā sā tu mahārauravabhāginī /
tatpatiḥ pitṛbhiḥ sārdhaṃ kālasūtragato bhavet //
dātā cāṅgāraśayananāmakaṃ pratipadyate /
Note: tasya niṣkṛtiḥtaddoṣaśamanāyātha prāyaścittamidaṃ param //
dātā setugataḥ sadyo dhanuṣkoṭyāṃ samāhitaḥ /
nityaṃ triṣavaṇasnāyī yāvakāhāra eva vai //
saṃvatsaraṃ prayatnena vasedevānvahaṃ tarām /
svakṛtaṃ yacca tatpāpaṃ vadannityanvahan yatan //
sarveṣvapi ca tīrtheṣu taptakṛcchraśataṃ caret /
tataḥ śuddho bhavedevaṃ voḍhā cāpi tadā punaḥ //
[26]taddoṣaśamanāyaiva puṇyaṃ cāndrāyaṇatrayam /
yatnātkurvan vasettatra ṛtutrayamatandritaḥ //
pratinityaṃ pañcagavyaṃ pibaṃstadvidhinā rudan /
nirlajjayā lokapuraḥ kūṣmāṇḍādīn paṭhaṃstathā //
drupadāṃ nāma gāyatrīṃ gāyatrīṃ vedamātaram /
saṃdhyātraye sahasrāṇi japaṃstaptākhyakaṃ śivam //
kṛcchraṃ vidhānataḥ kṛtvā punaḥsaṃskārataḥ punaḥ /
puṭagarbhavidhānena śuddho bhavati tatra cet //
na cettaptaśataṃ kuryāt punarupanayātparam /
sā cedbhartṛdvayaṃ tyaktvā setusnānasahasrakam //
kṛtvā ca yāvakāhārā varṣamātreṇa śudhyati /
yadyaputrā putriṇī cet patedevāśu taiḥ saha //
sā vai putraistadudbhūtaiś caṇḍālatvaṃ bhajeta vai /
Note: bhrāntyā putrikādivivāhe jāte svamātraśuddhiḥyadi svasāraṃ tanayāṃ cirādbhrāntyādikṛcchrataḥ //
vivahenmohato jñāte kṛtvā cāndrasahasrakam /
cāpāgrayānataḥ paścāt puṭagarbhavidhānataḥ //
karaṇājjātakādīnāṃ svamātrasya śucirbhavet /
pareṣāṃ śūdratulyo 'yaṃ tatastāṃ bibhṛyādapi //
[27]pūrvadharmaṃ vinikṣipya tasyāṃ bhaktyā japanvaset /
Note: putre jāteyadi tasyāṃ prajāyeraṃs tāṃścaṇḍāleṣu vinyaset //
tataḥ svayaṃ ca nityaṃ vai yāvakāśī caredbhuvam /
pāpaprakhyāpanaṃ kurvan yāvajjīvaṃ hariṃ bhajan //
puṇyakṣetreṣu niyataṃ vasan bhaktyā rasāmaṭet /
vivāhitāṃ ca vidhavāṃ mahāmohena vañcakaiḥ //
dattāṃ vivāhya tajjñātvā sadyaścaṇḍālatāṃ vrajet /
taddoṣaśamanāyaiva pūrvavattu samācaret //
dviguṇaṃ nikhilaṃ kṛtyaṃ samunneyaṃ vicakṣaṇaiḥ /
Note: ekadvitricatuḥpañcavāraṃ vivāhitāekadvitricatuḥpañcavāraṃ vai yā vivāhitā //
atikṣudraikakāleṣu pāpaikabahuleṣu ca /
vijñātā cettu tāṃ samyak pṛṣṭvā gatvā vicārya ca //
tattvaṃ tasyāstu vijñāya prāyaścittaṃ tataścaret /
yatra yatra ca sā gatvā yaṃ yaṃ vā svajanaiḥ saha //
māyayā mohayāmāsa vañcayitvāticaryayā /
taṃ taṃ jñātvā ca saṃbhāṣya tattadvāṅmūlamapyalam //
[28]śrutvā paścācchrotriyebhyaḥ śrāvayitvākhilaṃ tataḥ /
rājñe bandhuni vāvedya prāyaścittaṃ tataścaret //
etādṛśeṣu kṛtyeṣu sā kṣetraṃ prabhaveddhruvam /
prathamodvāhakasyaiva paraṃ tveṣā parā na tu //
kadāciddharmakṛtyānāṃ na tasyāpi parasya vā /
Note: tadapekṣayā veśyā viśiṣyatesā bhogamātrayogyāpi veśyā tasyā viśiṣyate //
tayā cetteṣu kṛtyeṣu sapaṅktau bhojanaṃ tathā /
saha vā bhojanaṃ duṣṭaṃ yadi pātityakārakam //
tacchudhyarthaṃ rasāyāṃ tu śvabhre saṃchādya dharmataḥ /
khanitvā yāmamātraṃ vā ghaṭikādvayameva vā //
tasmāduddhṛtya paścāttu jātakādi samācaret /
taptakṛcchrasahasrāṇi dharmataśca samācaret //
niyatātmā yāvakāśī cāpāgraṃ tadbhavecchuciḥ /
pañca snānasahasrāṇi svayaṃ vipramukhena vā //
samācarettataḥ svasya śuddho bhavati kevalam /
na pareṣāmayaṃ yogya evamāha purā bhṛguḥ //
praviṣṭaparakāyena yadi saṃyogamāpnuyāt /
trimāsayāvakāhārā sādhvī śudhyati nānyathā //
praviṣṭaparavarṣmāṇaṃ vijñātaṃ svapatiṃ satī /
prapālayedviśeṣeṇa ratimātraṃ na cācaret //
[29]kāyayoreva saṃbandhaḥ purā saṃskṛtayoḥ purā /
nātmanorasti saṃbandho bhinnakāye na cettataḥ //
ātmānyakāyaṃ spṛśyenna tena pātityamāpnuyāt /
surāṇāmapi caivaṃ hi manuṣyāṇāṃ tu kiṃ punaḥ //
Note: agrāhyamūrtayo grāhyamūrtayaśca
agrāhyābhedyamūrtīnāṃ grāhmabhaidyaśarīriṇām /
devānāṃ sumahābhedas tāratamyaṃ ca tatparam //
spaṣṭameva prabhavati tenāgrāhyāḥ surāstu ye /
grāhyakāyasurāṇāṃ vai prapūjyāḥ paramāḥ param //
adhikā vandanīyāśca te na nīcāstu tena vai /
Note: agrāhyamūrtinivedyamtanniveditamatyarthaṃ na teṣāṃ parikalpayet //
tenāparādhaḥ sumahān prabhavenna tathācaret /
agrāhyābhedyamūrtīnāṃ grāhyabhedyaniveditam //
ayogyaṃ satataṃ syāddhi śūdrasyeva śrutiryathā /
śrautasmārtakriyādakṣaḥ paitṛkoddeśato 'pi vā //
niruptamanyoddeśena na devāya nivedayet /
[30]Note: niveditenāniveditayojaneniveditena rucyarthaṃ yojayennāniveditam //
tathā niveditaṃ bhūyo lavaṇaṃ ca niyojayet /
nivedanādatha punas tadādāya ghṛtena vā //
tailena lavaṇenāpi yatnena na niyojayet /
taducchiṣṭaṃ na kurvīta tatkareṇa na pīḍayet //
na khaṇḍayenmitho 'jñānān na tatprokṣaṇamācaret /
pariṣiñcennaivameva tūṣṇīmāsye vinikṣipet //
gṛhṇīyāttu tadantarvai na dantairapi pīḍayet /
tadetatparamaṃ śuddhaṃ nirmālyamatidurlabham //
devānāmapi tadbhojyaṃ prayatnenātibhaktitaḥ /
tadopadaṃśaṃ svīkuryān niveditamahākṣaṇe //
Note: bhagavatprasādagrahaṇe bhakṣaṇaviṣaye
niveditasya haviṣo bhakṣaṇe samupasthite /
āpośanaṃ na kurvīta prokṣaṇaṃ pariṣecanam //
yadi kurvīta mohena rauravaṃ narakaṃ vrajet /
annaṃ pakvāt samuddhṛtya pṛthakpātre niyujya ca //
kṛtvā sukhoṣṇaṃ saṃskṛtya paścācchākhādibhiryajet /
Note: atyuṣṇādinivedaneasahyoṣṇaṃ mahoṣṇaṃ vā pakvapātragamaiva vā //
yo nivedayate mohād devāya narakī bhavet /
[31]Note: nivedanaprakasaḥtasmādannaṃ samuddhṛtya pṛthakpātre nidhāya ca //
kṛtvā yatnātsukhoṣṇaṃ ca rāśi kṛtvābhighārya ca /
atiśuddhamatiśreṣṭhaṃ rājayogyaṃ suśobhanam //
śākabhakṣyaphalopetaṃ devāya vinivedayet /
tadannamapi yatnena paścāddadyātsamāhitaḥ //
aprokṣyāpariṣicyaivam aprāṇāhutipūrvakam /
ucchiṣṭamapyakṛtvaiva yatnāddadyātsvayaṃ śuciḥ //
Note: svīkāraprakāraḥ
niveditāni vastūni na dantaiḥ parighaṭṭayet /
na khaṇḍayecchabdayecca kiṃ tu tūṣṇīṃ tadambuvat //
rasavatphalavadyatnāt prāśayecca na śabdayet /
kaṇṭhato vāpi yatnena kāṣṭhabhūtaphalānyapi //
Note: arbhakebhyo dadyāt
pradadyādarbhakebhyo vai na svīkuryātsvayaṃ yadi /
svīkuryāttu tadā naktam upaviṣṭaḥ śucisthale //
śabdānajanayanneva tāmudantādibhirhyadan /
Note: guhasthasya rātrāvuṣṇodakasnānamgṛhī na rātrau snāyīta yadi snāyīta vāriṇā //
[32]uṣṇena bhavane viprasākṣito vahnisākṣitaḥ /
uṣṇena śakto na snāyād aśaktaścettadācaret //
Note: abhyaṅgam
abhyaktaśca tathā snāyāc charīrārogyahetave /
tatsnānaṃ kathitaṃ sadbhir na nityaṃ tena nācaret //
karma naimittikaṃ tasmād devānāmapi nārcanam /
yāvannityādikarmaughaṃ nirvatyaiva vidhānataḥ //
paścādabhyañjanasnānaṃ na cetkāle tu madhyame /
madhyāhne saṃgave vāpi snānaṃ kṛtvā tu tādṛśam //
Note: mādhyāhnikasnānam
mādhyaṃdinasya kṛtyasya punaḥsnānaṃ yathāvidhi /
kṛtvā tatprārabhetkarma tenaitatkarma nācaret //
malāpakarṣaṇārthāya taddhi snānaṃ prakīrtitam /
Note: kṣurasnānamevameva kṣurasnānaṃ karmāyogyaṃ pracakṣate //
kṣurasnānātparaṃ yastu punaḥ snānāntaraṃ vinā /
karoti vaidikaṃ karma na tatphalamavāpnuyāt //
bhavedapi pratyavāyī tathāto nācaredbudhaḥ /
[33]Note: prātaḥsāyaṃparvādiṣvabhyañjanasnānamnābhyañjanaṃ prakurvīta prātaḥsāyaṃ na parvasu //
grahaṇe śrāddhakāleṣu vrateṣu nikhileṣvapi /
puṇyavaidikadīkṣāsu na naktaṃ kṣetratīrthayoḥ //
suptvā bhuktvā ruditvā vā dūraṃ gatvā pipāsitaḥ /
atikṣudhāturo rogī na kurvīta kathaṃcana //
akṛtvā nityakarmāṇi chardayitvātitāḍitaḥ /
śaptaḥ śapitvā vyājena ghātayitvā narān parān //
hṛtvā dhanāni dīnānāṃ na kuryāttattu sarvadā /
svajanān preṣayitvā ca nyakkṛtya gurubāndhavān //
tadavaśyakakṛtyeṣu kartavyatvena śāstrataḥ /
mahatsūpasthiteṣveva tānyakṛtvaiva maurkhyataḥ //
na kuryādeva sahasā vigrahodvartanaṃ dvijaḥ /
Note: abhyañjanasnānaṃ sodakumbhanāndīśrāddhayoḥsodakumbhaśrāddhamātraṃ kṛtvābhyañjanataḥ param //
kuryādeveti hārīto naivāneneti vai manuḥ /
snātasnānena kurvīta na śrāddhāni kadācana //
[34]nāndiṃ tābhyāṃ prakurvītā-nukalpenaiva tatsmṛtam /
snānamabhyañjanaṃ snānam aśaktasya kadācana //
sodakumbhasya nāndyāśca kartuḥ saṃpadyate kila /
Note: krośasthitanadīsnānācchrāddhamkrośasthitanadīsnānān na pitroḥ śrāddhamācaret //
mahādavabhṛthāccāpi śāvādvārṣāvagāhataḥ /
tadaṅgasnānataḥ sadyaḥ śrāddhākhyaṃ karma taccaret //
Note: saṃkalpaḥ
karmamātrasya sarvatra prāṇānāyamya mantrataḥ /
kariṣya iti vāguktirūpaṃ saṃkalpamācaret //
na saṃkalpaṃ vinā karma nityakāmyādikaṃ caret /
sa mānasaḥ syātsaṃkalpaḥ kartavyo vācikaḥ paraḥ //
yasya ityetadvākyena tathā prāha śrutiḥ śivā /
deśaḥ kālaśca saṃkalpe vaktavyau tatra cetpunaḥ //
tithiḥ kāla iti prokto vyatyāse tasya karma tat /
naṣṭameva bhavetsadyas tasmāttattu punaścaret //
Note: pitṛśrāddhavyatyāse punaścaret
ekasminneva divase pitroḥ śrāddhamupasthitam /
tatkrameṇaiva kartavyaṃ vyatyāse tu punaścaret //
mohādataddinakṛtaśrāddhaṃ cāpi punaścaret /
[35]Note: śūnyatithikṛtaṃ punaścarettathā śūnyatithau yatnāt kṛtaṃ cāpi punaścaret //
sūtakānte śūnyatithidoṣo 'yaṃ śrāddhakarmaṇaḥ /
kadācinna bhavatyeva tasmāttatraiva taccaret //
Note: pitṛśrāddhātparaṃ kāruṇyaśrāddham
pituḥ śrāddhātparaṃ śrāddhaṃ kāruṇyānāṃ samācaret /
tadanyathākṛtaṃ taccet paredyustatpunaścaret //
nimittagrahaṇaśrāddhaṃ kṛtvānnenāpi taddinam /
bhūyaḥ samyak prakurvīta bhissayaiva na cānyathā //
Note: mātṛpitṛśrāddhamekadine 'nnena
pitrormṛtāhaṃ satatam api kṛcchragato naraḥ /
annenaiva prakurvīta nāmādyena kadācana //
grahaṇādiṣu śaktaśced bhissayā tāni cācaret /
na cedāmādinā śuddhas taddharmairakhilairvṛtaḥ //
grahe muhūrtadvitaye gate 'nnaśrāddhamācaret /
api śakto 'pi tannyūne tādṛk chrāddhaṃ na cācaret //
Note: cākrikaśrāddham
cākrikaṃ grahaṇaṃ mukhyam āyanaṃ tadamukhyakam /
puṣpavanmaṇḍalasamamadhyabhāgaprapīḍitam //
[36]yannīlalakṣmapṛthulaṃ vartulaṃ tattriyāmagam /
taccākrikamiti proktaṃ grahaṇaṃ pitṛtṛptidam //
tacca pañcaśatābdānām ekadā vai bhaviṣyati /
Note: grahaṇaṃ bhojananiṣedhaḥ, bṛddhabālāturāṇāṃ nagrahasya cākrikasyāsya pūrvaṃ yāmatrayaṃ naraiḥ //
bhojanaṃ naiva kartavyaṃ bṛddhabālāturānvinā /
aparāhne na madhyāhne madhyāhne na tu saṃgave //
saṃgave tu na tu prātaḥ pṛthukānāṃ tu kevalam /
stanyapāne na doṣo 'sti tatkāle kevale 'pi vā //
yavāgvāḥ payaso vāpi pānīyasyāśaratsamam /
niyamo 'yaṃ prakathito na tadūrdhvaṃ tu taccaret //
ayanagrahaṇe mukhye paunaḥpunyagate sakṛt /
koṇaikadeśasaṃspṛṣṭe tannyūnasamayasthite //
yāmadvayaṃ sārdhayāmadvayaṃ yāmatrayaṃ tathā /
sārdhayāmatrayaṃ yāmacatuṣṭayamiti kramāt //
adhikāraprabhedena bhojanasya nirūpaṇam /
yadetattasya sarvasya pravadāmi vinirṇayam //
tatkālājīrṇarāhitye hṛdayaṃ tannibodhata /
[37]evaṃ sthitaṃ punarvacmi yāmataḥ sārdhayāmataḥ //
jīrṇaśaktimato nuścet tatkāle kṣudbhavedyadi /
na doṣaḥ kathitaḥ sadbhiḥ kadāciddaivayogataḥ //
ajīrṇaḥ syāttadā doṣaḥ sumahān prabhavedapi /
tasmādyāmadvayaṃ sarvair bhuktistyājyā vicakṣaṇaiḥ //
Note: atyantāturādīnām
viśeṣaḥ ko 'pi bhūyaśca procyate sumahān paraḥ /
rogiṇo 'pyatimātrasya cauṣadhātikṣudaśnataḥ //
krūragrahātitaptasya piśācāveśinastathā /
vaśyākarṣaṇavidveṣastambhanoccāṭanādibhiḥ //
pīḍitasya viśeṣeṇa mūrchitasyātitāḍanaiḥ /
tatkālabhakṣaṇamapi na duṣyati kadācana //
atyutkrāntipravṛttasya ciratyaktāndhasastathā /
aprāśanotpannamṛtisaṃśayasya viśeṣataḥ //
tatkālabhakṣaṇāvṛttir na doṣāya bhavedayam /
sarveṣāmapi varṇānāṃ sarvāśramanivāsinām //
mukhyo sādhāraṇo dharmas tatkālājīrṇaśūnyatā /
yāmatrayādikāḥ kālās tatra tatra pracoditāḥ //
taistaiste nikhilā jñeyā nṛbhedena vivakṣitāḥ /
[38]Note: grastāstake sakāminiṣkāminoḥsomaṃ grastāstagaṃ sūryam api vā śāstradṛṣṭitaḥ //
muktaṃ jñātvā tataḥ snātvā niṣkāmo bhojanaṃ caret /
śubhrāṃśucaṇḍāṃśulokakāmī cenna tu bhojanam //
caredeva na saṃdehas tallokākāminaḥ param /
doṣāya bhojanatyāga evamāha prajāpatiḥ //
Note: agnihotram
vihitasya parityāgād agnihotrasvarūpiṇaḥ /
pītamātṛstanaraso janakāśaucamocane //
sahiṣṇurna bhavettasmāt tatpūrvaṃ tatsamācaret /
Note: dattaputraḥārānnyak sodarasutas tarṇakaḥ karmavarjitaḥ //
kṛtakarmatrayakṛto yo dattaḥ pravaraḥ smṛtaḥ /
Note: mātāpitṛbhyāṃ dānaṃ grahaṇaṃ cadadyātāṃ dampatī putraṃ gṛhṇīyātāṃ ca dampatī //
tayorevādhikāro 'yaṃ taddāne tatpratigrahe /
brāhmaṇānāṃ sapiṇḍeṣu kartavyaḥ putrasaṃgrahaḥ //
sagotreṣvathavā kāryo hy anyatra tu na kārayet /
asaṃskṛto dattasūnuḥ pituścāpyakṛtakriyaḥ //
na taddhanamavāpnoti tadvṛttau kā kathā punaḥ /
[39]jātakarmādinā tasya putratvaṃ nānyathā matam //
mauñjyantenātiharṣeṇa sarvamatyā samantrataḥ /
putro jñātimato dattaḥ kṛtasarvapitṛkriyaḥ //
yadi svayaṃ tadā sarvāṃ tadvṛttiṃ labhate parām /
sarvasya pratimantrasya pitṛhetuprapāṭhanāt //
dattasya tadbhūlābhaḥ syāt tatpūrvaṃ sā na sidhyati /
hiraṇyakakṣyāmantrāṇāṃ paṭhanāttattrayaṃ punaḥ //
pradūrīkṛtya tajjñātīn avaśādeti cākhilam /
dattasūnuḥ pitrānyena saṃskṛto yadi tadvṛtaḥ //
tadā tu taddhanaṃ sarvaṃ jñātisādhāraṇaṃ bhavet /
svayameva piturdattaḥ karma kuryātprayatnataḥ //
taddhanaṃ tu na cetsadyas tajjñātigatameva vai /
datto 'yamasagotraścet sadā durbala eva vai //
bhavedeva na saṃdehaḥ śāstre 'mutra paratra ca /
yadi jāmī tatra bhavet tanmukhaṃ nāvalokayet //
Note: avaśyaṃ putrasaṃgrahaḥ kartavyaḥ
yathākathaṃcitputrasya saṃgrahaḥ kārya eva vai /
daurbalye svasya saṃjāte dharmajñena mahātmanā //
jalabudbudasaṃkāśaṃ varṣmaitatkathitaṃ budhaiḥ /
[40]na hi pramāṇaṃ jantūnām uttarakṣaṇajīvane //
tasmādātmahitaṃ nityaṃ cintayanneva taccaret /
Note: aputrasya loko nāstināputrasya tu loko 'sti putriṇastu triviṣṭapam //
brahmalokādayo lokāḥ svādhīnā eva sarvadā /
Note: putravānagnimānputravānagnimānnityaṃ putravān śrotriyaḥ smṛtaḥ //
putrī sākṣādbrahmavicca putravāneva bhāgyavān /
ye ye dharmāḥ svena te te putreṇaitena tatkṣaṇāt //
saṃpāditā bhaviṣyanti nātra kāryā vicāraṇā /
na putravānapatnīkaḥ kiṃ tu so 'yamaputravān //
anagniko na putrī syād aputro 'nagnimān smṛtaḥ /
putreṇa sthāvaraṃ dānaṃ phalavaddānameva ca //
yadyalloke mahatsarvair durlabhaṃ putriṇī caret /
putrayatraṃ sadā kuryād vaidikaṃ laukikaṃ śubham //
tasmādṛtumatīṃ bhāryāṃ sadā svastho na laṅghayet /
laṅghayedyadi tāṃ mūḍho bhrūṇahatyāmavāpnuyāt //
[41]ṛtusnātadine so 'yaṃ yuvā śrotriya eva vā /
na kavyāya bhavedeva putravān yadi tadbhavet //
Note: jātamātre putramukhavīkṣaṇam
putreṇa jātamātreṇa ṛṇānmukto bhavedayam /
tasmātputrasya jātasya paśyetsadyo mukhaṃ pumān //
na paśyatastallapanam ṛṇānmuktirna jāyate /
yena kena prakāreṇa tasmātkurvīta mānavaḥ //
putrasaṃpādanaṃ dhīmān durbalaścedviśeṣataḥ /
Note: vṛttidattādayaḥvṛttidattaṃ kalpayedvā mauñjīdattamathāpi vā //
vivāhadattamathavā yajñadattaṃ na cetparam /
vṛttidattaḥ kulānyaṣṭau mauñjīdattastu ṣoḍaśa //
vivāhadatto dvātriṃśadyajñadattastariṣyati /
catuḥṣaṣṭikulānyasya līlayā sadya eva vai //
aputradattavṛtyā yaḥ prāṇavṛttiṃ caratyalam /
vṛttidatta iti khyātas tanayaḥ puṇyalokakṛt //
dhanato yasya yo loke hy upanīto bhavedaho /
sa mauñjidatta ityākhyas tanayastu tato 'dhikaḥ //
evameva bhavedanyas tanayaḥ paralokadaḥ /
vivāhadattasaṃjñaḥ syāt tato 'pi dviguṇaḥ paraḥ //
tato 'dhiko yajñadattas tanayaḥ pitṛvallabhaḥ /
ta ete tanayāḥ sarve tattatkarmaikapūrtaye //
[42]kṛtena dhanadānena bhavanti kila nānyathā /
tasmātsantaḥ kilaiteṣāṃ karmaṇāmekato dhanam //
na gṛhṇanti mahātmāno paralokadidṛkṣavaḥ /
kaṇaśaḥ kaṇaśaḥ sadbhyaḥ pratigṛhya tatastataḥ //
śanaiḥ śanaiśca kālena mahatā tāni cācaret /
evaṃ kṛteṣu teṣveṣu mahatsu kila karmasu //
naikasya tanayāste syus tasmātteṣu tathācaret /
Note: anyeṣu sutagrahaṇamdurlabhe tu sagotreṣu sapiṇḍeṣu sute yadi //
sutaṃ bandhuṣu vānyeṣu gṛhṇīyādanyajātiṣu /
Note: savarṇeṣu grahaṇamsavarṇeṣveva kurvīta nāsavarṇeṣu tadgraham //
asavarṇeṣu tatkurvan sadyaḥ patati varṇataḥ /
Note: asagotrasvīkṛtaugṛhīta asagotraścet tanayaḥ puruṣatrayam //
kṛtārthatāṃ prāpayati tatkulaṃ tadanantaram /
saṃkīrṇamavaśādyāti yatnataścettariṣyati //
asagotrastu na grāhyo gṛhītuḥ syātsa eva hi /
datto rikthamavāpnoti santatirdātureva hi //
tasmāddattasutaḥ svasvatanayānudbhavān tataḥ /
janakasyaiva gotre tān mauñjyāṃ mantraiḥ praveśayet //
[43]yadi dattasvatanayān svagotre na praveśayet /
dattajo vātha tajjo vā tadgotradvayajāstu te //
Note: vivāhe gotradvayatyāgaḥ
evaṃ satyatra janane jātānāṃ pāṇipīḍane /
samāgate tadā samyag yatnādgotradvayaṃ tyajet //
tadgotradvayayuktyarthajñānāya kila tatparam /
tajjātānāṃ vivāhasya tadārṣadvayamācaret //
Note: abhivandanādau dvigotratvam
nityābhivandane sandhyāvandane kāmyavandane /
kṛtsnārṣeyaṃ tvekagotre parasminnapi gotrake //
svīkṛtyārṣadvayaṃ tena yojayitvā tataḥ param /
ekameva vadedgotram ekadvitryārṣakaṃ tathā //
pañcasaptārṣakaṃ vaitan navaikādaśakārṣakam /
gotramekaṃ bhavedevaṃ trayodaśakamārṣakam //
evaṃ pañcadaśārṣaṃ ca gotraṃ tatprabhavedapi /
evaṃ jātāni gotrāṇi dattāvṛttyudbhavāni vai //
vartante bhūtale tasmād gotriṇastānvicārya ca /
pṛṣṭvā tatsaṃśayastyājya etāvantyeva bhūtale //
gotrāṇi śāstrasiddhāni caikārṣeyāṇi kānicit /
[44]dvyārṣeyāṇi tryārṣeyāṇi pañcārṣeyāṇi santi hi //
etāvantyeva sarvatra śāstrasiddhāni netarat /
ādyadattaikataddattapāramparyeṇa kevalam //
dṛśyante brāhmaṇāḥ saptadaśārṣeyāvadhītare /
Note: dattajādīnāṃ pūrvagotramtasmāddattajaputrāstān pūrvagotre praveśayet //
vinā praveśaṃ yadi te paraṃ prāptaikagotriṇaḥ /
yadi syurmohataḥ paścāt pūrvaṃ tajjanakasya ca //
gotraṃ varjyaṃ vivāhādāv evaṃ satyatra kālataḥ /
ajñātvā pūrvavṛttāntaṃ gotre tajjanakasya ca //
vivaheran mahānarthaḥ prabhavetkila kevalam /
pūrvavṛtte 'tha vijñāte tāṃ tyaktvā mātṛvattu tām //
pālayedeva dharmeṇa paścātkṛcchratrayaṃ caret /
taddoṣaparihārāya tatra jātāstu cettataḥ //
caṇḍāleṣveva niṣkampaṃ yojayediti nirṇayaḥ /
asagotrasutaṃ tasmān na svīkuryātkathaṃcana //
buddhimān dharmavitkiṃ tu paurvāparyaviśeṣavit /
sagotreṣveva kurvīta śāstrataḥ putrasaṃgraham //
[45]Note: bhrātṛjeṣu na vivāhahomādiḥ
bhrātṛjeṣu vivāho na na svīkāraśca satkriyā /
na homādiśca kāryo vai vāṅmātreṇaiva putratā //
Note: bhrātṛputrādiparigrahaḥ
bhrātṛputreṣu tiṣṭhatsu nānyaṃ jñātijanaṃ tathā /
na svīkuryāddūragaṃ vā svīkṛtaścora eva saḥ //
putragrahaṇakāle tu tatpitrormānasaṃ tadā /
toṣayitvā pradānādyair bhaviṣyatkālakṛtyakam //
kṛtvā ca śapathaṃ bāḍhaṃ bandhurājādibhirjanaiḥ /
tatputrasya ca maryādā caivamityapi vai punaḥ //
jāte 'pi caurase bhūyaḥ karomyevaṃ na saṃśayaḥ /
dṛḍhayitvā svayaṃ paścāt svīkuryāttanayaṃ tataḥ //
na ceddoṣo mahāneva bhaviṣyati na saṃśayaḥ /
Note: svīkṛtyanantaramaurasotpattausvīkṛtya paraputraṃ yaḥ saṃjāte tvaurase punaḥ //
puroktānyanyathākṛtvā mohāttadahitaṃ caran /
pralapaṃstadduruktāni mama māstvayamadya vai //
vadetpāpī mahākrūras tena bhūrbhāravatyalam /
taṃ deśāddhārmiko rājā tāḍayitvā pravāsayet //
[46]sarvasvaṃ tasya gṛhṇīyāt tasmin janapade na cet /
na varṣetkila parjanyaḥ rāṣṭrakṣobho 'pi jāyate //
Note: putrapradānasamaye yaduktaṃ tatkartavyam
putrapradānasamaye tatpitrorgrāhakeṇa yā /
vāguktā tāṃ tataḥ kāle tiraskartuṃ na śakyate //
tadbandhubhistena rājñā tairjanairdātṛdāpakaiḥ /
tadbhāryābhistattanayair yena kenāpi vā punaḥ //
putrapradānasamaye proktavākyaṃ tu tatparam /
alpaṃ mahadaśakyaṃ vā śakyaṃ vā tanna laṅghayet //
svakāryāya purā proktvā janānāṃ purato dṛḍham /
icchaṃstadanyathayituṃ yatate yastu yā jaḍā //
ūrdhvaṃ lokaṃ na yāto vai bhrūṇahatyāmavāpnutaḥ /
Note: bhartuḥ piturvā vākyātikramesvaputrahitamicchantyo bhartṛvākyaṃ puroditam //
tiraskurvanti sahasā tā vai nirayabhājinaḥ /
bhartuḥ piturvā yadvākyaṃ tadā pūrvamudīritam //
patnī putro 'thavā maurkhyād anṛtaṃ maurkhyacoditam /
[47]duḥśrutaṃ paruṣaṃ krūram asmatkāryavirodhi tat //
nāpyakurma svīkaraṇam iti vaktḥn durātmanaḥ /
nyakkṛtya vācā dhikkṛtya tāḍayitvā kapolayoḥ //
śīghraṃ pravāsayeddeśāt sādhūn samyak prapūjayet /
Note: bhrātṛputrasvīkṛtau dattasya samāṃśaḥsvīkṛtabhrātṛsūnośca paścājjātaurasasya ca //
samabhāgaḥ sadā proktas tadanyasya punaryadi /
Note: sagotrasya turīyabhāgaḥturyabhāgaḥ sagotrāder evamāha pitāmahaḥ //
auraso vayasā nyūno jyeṣṭha eva na saṃśayaḥ /
naṣṭe tu pālake tāte svīkṛto vayasādhikaḥ //
upanītaḥ kalatrī vā jātaputro 'thavā yajan /
yatnācca taṃ nopanayed datto jātaṃ tadaurasam //
kaniṣṭho dharmato datto hy apyayaṃ vayasādhikaḥ /
nyūno 'pi vayasā jyeṣṭhaḥ auraso nātra saṃśayaḥ //
Note: dattanaurase upanīte
tasmāddattaḥ svayaṃ paścāj jātaṃ dharmeṇa pūrvajam /
[48]dharmanyūno nopanayed yadi mohena tādṛśam //
pramādena hyupanayet syātāṃ tau patitau dhruvam /
na tayordvandvabhāvo 'sti kadācittu parasparam //
Note: mṛtabhāryayatyādiputragrahaṇam
mṛtabhāryo yatirvarṇī viśvastā dūrabhartṛkā /
putraṃ na pratigṛhṇīyād dūrabhāryo 'pi sūtakī //
adhikāro militayor dampatyorubhayorapi /
kadācinna pṛthaktvena taddāne tatpratigrahe //
sūtiprajananasthānāpannayugmadvayasya cet /
vastuno melanaṃ putradānaṃ tadgrahaṇaṃ bhavet //
sūtiprajananasthānayugmadvandvamanaḥsukham /
acañcalaṃ sthiraṃ tuṣṭaṃ cenmanastaccarennanu //
dampatī dampatīcittaṃ tuṣṭaṃ kṛtvāmbarādibhiḥ /
kṛtvā ca śapathaṃ gāḍhaṃ bhaviṣyatkāryahetave //
sākṣiṇāṃ purato nūnaṃ devabrāhmaṇasannidhau /
rājñe bandhuni cāvedya gṛhṇīyātāṃ sutaṃ tataḥ //
Note: tatkāle pratijñāya tadakaraṇe
śapathānantaraṃ kālān maryādā yā kṛtā purā /
narāstānullaṅghayata rājā rāṣṭrātpravāsayet //
[49]Note: patnīṣu sutasvīkārakāle yā sannihitā sā mātā, anyā sapatnīmātā
sutasvīkaraṇe yā ''rāt sthitā sā 'mbāsya vai bhavet /
sāpatnī jananī dūrasthitā bhavati nānyathā //
Note: anye mātṛmātāmahādayaḥ
dve tisro vā sthitāścettu tadārādeva kevalam /
putragrahaṇatuṣṭyaiva bhartrā sākaṃ hṛdā tayā //
nikhilā mātaro jñeyā bahumātṛka eva saḥ /
tadānīṃ svīkṛtasuto nātra kāryā vicāraṇā //
tāsāṃ ca pitaraḥ sarve 'pyasya mātāmahāḥ smṛtāḥ /
sarvaśrāddheṣvanenātha sarvān mātāmahān kramāt //
ekasminneva tatpiṇḍe yojayedvā pṛthaktu vā /
piṇḍānvā nikṣipetteṣāṃ smartḥṇāmatra kevalam //
vacanānāṃ samatvena vikalpastulya eva hi /
yathāruci prakurvīta yathā vā purataḥ kṛtam //
tathaiva paścātkurvīta sarvatraivaṃ hi nirṇayaḥ /
Note: sapatnīpitā na mātāmahaḥsapatnījananītāto na tu mātāmaho bhavet //
Note: sapatnīmātṛtarpaṇam
sapatnījananī nityatarpaṇe dvañjalī labhet /
[50]svamātṛvattyrañjaliṃ sā kadācidapi no labhet //
punarvivāhitenaiva tadbhāryā dvañjaliṃ labhet /
aputrā vā saputrā vā tatsamā sā prakīrtitā //
Note: tasyā aupāsanāgnau śrāddham
tasyā aupāsane śrāddham agnau kuryānna laukike /
yadi kuryātpramādena kulaṃ tasya vinaśyati //
Note: patnyā agniḥ
yataḥ patnīmṛtadinaṃ pitṛnāśadinena vai /
tulyatvenaiva kathitaṃ tasyāḥ ko vā vimūḍhadhīḥ //
laukikāgnau prakurvīta svasamāyā vicakṣaṇaḥ /
sā vidyamānā bhāryaiva mṛtā cenmātṛvargagā //
Note: bhrātṛputragrahaṇavidhiḥ
kṛtatrayavivāhasya patnīṃ dṛṣṭvā ciraṃ pṛthak /
dvādaśābdamalabhyaitaṃ tadrajodarśanātparam //
putragrahaḥ prakathito mukhyo 'yaṃ tadgrahe vidhiḥ /
tatra sākṣātkaniṣṭhasya sutaścejjātamātrakaḥ //
pravaraḥ kathitaḥ sadbhis tasya vyavahitaśca cet /
tasmānnyūno bhavetputra evaṃ dvitrivibhedataḥ //
[51]bhrātuḥ putro bhavennyūnaḥ sadyaḥ stanyarasagrahāt /
paraṃ tadgrahaṇātputras tasmānnyūnaḥ prajāyate //
evamanyeṣu navasu jātahomātparaṃ pṛthak /
dinabhedena tannyūno datto bhavati putrakaḥ //
tato jyeṣṭhasya cetputras tannyūno nātra saṃśayaḥ /
na cāpyekadvitribhedād bhrātā vyavahito yadi //
tasya sūnustathā nyūna evameva punastvatha /
sāpatnīmātṛtanayā unneyā jyeṣṭhataḥ param //
tanayāḥ śāstramārgeṇa nyūnā eva bhavanti te /
evaṃ pitṛvyatanayatanayāśca pṛthagvidhāḥ //
tannyūnā eva kathitāḥ sagotrā evameva vai /
vijñeyāḥ kila kiṃ bhinnagotrāścettu tataḥ punaḥ //
kiṃ vācyamasti tajjñātvā buddhimān kāladeśakau /
samālocya vidhānena kuryātputrasya saṃgraham //
Note: vibhāge bhrātarastulyāḥ
vibhāge bhrātarastulyās tatputrāstatsamā hi yat /
te gṛhītvā na turyāśaṃ tallabhante sutodbhave //
samameva labhante 'ṃśam aurasena samā hi te /
dharmapatnyāṃ samudbhūta aurasaḥ kathito budhaiḥ //
dvitīyādisamudbhūto na tatsāmyamavāpnuyāt /
[52]Note: kāmajaputrāḥdharmapatnīsutaṃ prāhur aurasaṃ brahmavādinaḥ //
dvitīyādisutān sarvān kāmajāniti cocire /
dharmapatnīsuto jyaiṣṭhyaṃ dattādgauravamāpnuyāt //
paścājjātaḥ kaniṣṭho 'pi dvitīyādisutāstu cet /
pitryādikriyayā kālād dharmapatnīsutaiḥ samāḥ //
bhavantyapi na saṃdehas tathāpi punarekakam /
pravadāmi samudbhūtas tasmāttatkāryakṛdbhavet //
vayo 'dhiko dattasuto na tatkārye prabhurbhavet /
dattasūnurdharmapatnyāḥ sati tāte 'thavā na cet //
dvibhāryake kriyākṛccet tadbhāryāyā (athāpi vā) /
dattasūnustayoranyatarasya yadi karmakṛt //
satyaurase tatsamo 'yaṃ prabhavediti vai manuḥ /
dauhitro yadi dattaḥ syād bhrātṛjo vā tathāvidhaḥ //
aurasenaiva tulitau satataṃ dharmatatparau /
dattasya pitarau proktau grāhakāveva saṃtatam //
pitṛtvamapi dattena tiṣṭhejjanakayorna tu /
dānahomātparaṃ tasmāt pitarāvasya tau matau //
pitṛtvamapi mātṛtvam ekatraiva hi tiṣṭhati /
na tiṣṭhati tadanyatra kriyāśatasahasrakāt //
pitṛtvaṃ mātari gatam ekaśeṣajamalpakam /
yathā na tatkāryakaraṃ mātṛtvamapi tattathā //
[53]pitṛvyapatnyādīnāṃ syāt tādṛkpatnītvameva hi /
tāsāṃ bhavati tasmāttu na tanmātṛtvamuccaret //
prajāpatibhyo hyabhimānasūnuḥ pitṛvyasūnustvathavā sagotraḥ /
jyeṣṭhaḥ kanīyānna bhavettathaiko na bhinnagotro na sagotravidviṭ //
sagotryasaṃmataḥ sūnur yaḥ kaścana samāgataḥ /
putratvenodaraparo nābhimānasuto bhavet //
dharmapatnīsuto varṇī dvitīyādisuto gṛhī /
jātaputro 'pyāhitāgnir na samastena varṇinā //
dharmapatnīsuto bālo dvitīyādisuto yuvā /
āhitāgnirdaśasuto na samastena coditaḥ //
sa eva pitṛkṛtyeṣu mukhyakartā na saṃśayaḥ /
anupeto 'pyasau yadyapy atha tatkartṛto 'khilam //
kārayejjyeṣṭhamukhatas tathā cetkarma tatparam /
jātamātre dharmapatnīsute gauṇasutāḥ pare //
dvitīyādipurodbhūtā bhaveyustatkṣaṇānnanu /
dharmapatnīsutotpatyā dattatatkāryato 'pi ca //
dvitīyādisutānāṃ syāt sadyo hainyaṃ śrutīritam /
tatpatnīkarmakartā ced dvitīyātanayasya saḥ //
[54]Note: dattādau viśeṣaḥ
datto 'dhikaścedbhavati pituryadi punastarām /
asannidhau sannidhau vā tāte jīvati dattakaḥ //
tadbhāryākarmakartā cet tatsutāpatiriṣyate /
dvitīyātanayaścettu karmakṛddattakastadā //
sadyo hainyamavāpnoti na jyeṣṭhātanayo yadi /
tātastaddharmapatnī ca samau dattasya saṃtatam //
parāṇi tatkalatrāṇi saṃskāryāṇi suto na cet /
sute sati sa eva syāt tatkarmaṇi na cetaraḥ //
sarvadaivaṃ samākhyāto na tenāyaṃ hi durbalaḥ /
dattena tatkalatrasya prathamasya kṛtā kriyā //
satyanyātanaye tāvanmātreṇāyamathādhikaḥ /
turyāṃśo 'pi samāṃśaḥ syāt tādṛśaṃ karma tatkṛtam //
sati dattasute tasmāt pitṛpatnyā vicakṣaṇaḥ /
jyeṣṭhāyāstatkaniṣṭhājaḥ svayaṃ karma samācaret //
jyeṣṭhena dattaputreṇa tatkṣetrasya pitustu vā /
kṛte karmaṇi tasya syād ādhikyaṃ tatsutātparam //
tāte sati kalatrasya tatpuro jyāyaso 'sya cet /
kṛtaṃ karma hi dattena sadyaḥ putrādhiko bhavet //
putreṣu satsu dattena pituḥ karma kṛtaṃ tu cet /
na tadā tasya vādhikyaṃ svāmyaṃ kimapi labhyate //
[55]yadi tajjyeṣṭhabhāryāyā aputrāyāḥ kṛtaṃ tu tat /
karma tatpurato nūnaṃ dattaḥ syādadhikaḥ sutāt //
pituḥ karma kṛtaṃ tena dattena yadi tatparam /
apyayaṃ mukhyakartā na mukhyaḥ syātsuta eva vai //
nikhilebhyo sutebhyo 'sāv auraso hyatiricyate /
Note: patnīviśeṣāḥ, tatra dharmapatnīauraso dharmapatnījo dharmapatnī ca kevalam //
yā 'nena pūrvaṃ bālā vā durguṇā vā vivāhitā /
saivāsya dharmapatnī syād dharmavidbhirudāhṛtā //
Note: dvitīyapatnī
tatpaścādyā kulīnā vā surūpā vā vayo 'dhikā /
na sāsya dharmapatnī syād vitīyā bhoginī smṛtā //
sati cettanaye talpe punaḥ kāmādvivāhitā /
dvitīyā bhoginī nārī dharmapatnī na socyate //
Note: putrāṇāṃ jyaiṣṭhyakāniṣṭhyam
dharmapatnīsamudbhūto jyeṣṭhaputra iti smṛtaḥ /
patnī tanayarāhityakṛtavaivāhikasya sā //
yeyamūḍhā dharmahetor dharmapatnyabhicoditā /
Note: bhoginīkalatre sati putre vā pautre naptari santatau //
sthitāyāṃ yeyamūḍhā syād bhoginī kāñcanāhvayā /
[56]Note: bharmaṇāvāvātādipatnayaḥbharmaṇo yāni nāmāni tāni sarvāṇi kṛtstraśaḥ //
labhate 'tastu sā proktā dvitīyā kāñcanāhvayā /
na dharmapatnī bhavati bhoginyeva parā smṛtā //
bharmaṇeyaṃ yataḥ sādhyā vanitā tena sā smṛtā /
sarvasvarṇapadairvācyā vāvāteti ca phaṇyate //
parā durvarṇanāmāni yāni khyātāni bhūtale /
tāni sarvāṇyavāpnoti tṛtīyeti ca tāṃ viduḥ //
parivṛttīti tāmeke vijñeyā vimalāmiti /
haridrāṃ hariṇīṃ kalyāṃ jagadurbrahmavādinaḥ //
etāsāṃ tanayāḥ sarve 'pyuttarottaradurbalāḥ /
dharmapatnīsutānnyūnā vayasāpyadhikāstarām //
prathamā dharmapatnī ca subhagā mahiṣīti ca /
satkarṇīti ca kalyāṇī dharmajñaiḥ kathitā hi sā //
dharmapatnīsuto bālo mauñjīvirahito 'pi vā /
tiṣṭhatsu cānyāputreṣu karmabhiḥ satkṛteṣvapi //
uttamaḥ pitṛkṛtyeṣu tasmādagnipradaḥ sa tu /
tena prādhānikaṃ karma yadyattattattu tanmukhāt //
samyakkārayituṃ nyāyyaṃ mantrān sarvānpare sutāḥ /
paṭheyurvai vidhānena caiva dharmo 'khilo mahān //
[57]vihitastu samāsena tena yāvatkṛtaṃ na tu /
tāvatsa tu mṛto tātaḥ paralokaṃ na vindati //
pretatvācca na nirmuktaḥ kṣuttṛṣṇāpīḍitastarām /
śaraṇaṃ yatra kutrāpi hy aṭan dhāvan khalan bhraman //
nityaṃ ca salilākāṅkṣī pretaloke hyadhomukhaḥ /
rugṇo muṇḍaśca vikalo jaḍo bhrāntaśca durmanāḥ //
nivasedeva satataṃ tasmādaurasa eva saḥ /
Note: dharmapatnījasya sparśamātrakartṛtvamdharmapatnīsamudbhūto hy aparijñātavarṇakaḥ //
pretakāryasparśamātraṃ snātvā kuryādamantrakam /
tāvanmātreṇa tattātaḥ kṛtakṛtyaḥ sukhītarām //
samyak pitṛtvamāpnoti nityānandaḥ prajāyate /
tattanmātustattanayā mukhyakartāra īritāḥ //
satsvauraseṣu mukhyatvāt ta eva kathitāḥ parāḥ /
tattatkarmasu kartāro nānyamātṛsamudbhavāḥ //
dharmapatnīsute bāle kevalaṃ rahitākṣare /
aspaṣṭaspaṣṭavarṇe vā vidyamāne mṛte tu vā //
kakṣyānantaraniṣṭhena yena kena sutena vā /
tatsamenā 'thavā bhrātrā śiṣyeṇānyena bandhunā //
sarvaṃ kārayitavyaṃ syāt samantreṇātra tatra cet /
yadyatprādhānikaṃ karma tatra tatrāsya vai śiśoḥ //
[58]Note: sānnidhyaṃ sparśamātrakartṛtvam
sparśamātraḥ prakartavyas tatsānnidhyaṃ ca kevalam /
apekṣitaṃ mṛtasyātra mahātṛptyaikahetave //
tatsānnidhyasparśamātrāt sa mṛtaḥ sukhabhāgalam /
bhavedeva na saṃdehas tathā tasmāttu taccaret //
mṛtasyaitāni proktāni tārakāṇi mahātmabhiḥ /
kārakāṇi mahātṛptes tānīmāni smṛtāni hi //
Note: śrāddhādāvatyantatṛptikarāṇi
jakārapañcakaṃ tvekaṃ dharmapatnījasannidhiḥ /
tatkāryakaraṇaṃ tadvad grahaṇaśrāddhameva ca //
gayāśrāddhaṃ ca phalgunyāḥ śākaśrāddhamathāpi ca /
tathaiva varaṇaṃ gauryā vṛṣotsarjanameva ca //
mahālayaśca panasas ta ete nikhilāḥ parāḥ /
atyantatṛptimuktyaikanidānānīti tān jaguḥ //
janmabhūmyādikaṃ tatra tajjakārasya pañcakam /
mṛtasya tārakaṃ pūrvaṃ tatparaṃ tvaurasasya vai //
sānnidhyaṃ mṛtikāle tu dvitīyādisutasya vā /
paralokānukūlā yā mṛtasya prabhavettathā //
tatkriyā mantrapūrvaivaṃ mṛtasya prabhavettathā /
[59]evaṃ syādgrahaṇaśrāddhaṃ gayāśrāddhamathāparam //
tṛptidaṃ phālgunīśrāddham aṣṭottaraśatairuta /
śāke śrāddhaṃ yatkriyate tadekamatha tārakam //
Note: gaurīdānaṃ pitṛtṛptikaram
gaurīdānaṃ vṛṣotsargaḥ pākṣiko 'yaṃ mahālayaḥ /
sthāpanaṃ panasākhyasya tānīmāni smṛtāni hi //
pitḥṇāmapi sarveṣāṃ vallabhānīti vai jaguḥ /
jakārapañcakaṃ vatsaḥ paralokagatasya tat //
tṛptyai sataraṇāyāpi provācaivaṃ na cetarat /
Note: jakārapañcakamjalārdhaṃ jāhnavītīraṃ janārdanamahāsmṛtiḥ //
jvalano jananotpannasutasānnidhyameva ca /
jakārapañcakaṃ proktaṃ kathitaṃ janmamocakam //
Note: grahaṇaśrāddhalakṣaṇam
grahasparśādatha yatan sadyaḥ patnyādibhirvṛtaḥ /
tadānnenaivaṃ yacchrāddhaṃ karoti pitṛtṛptaye //
snātvā tenaiva vidhinā tadgrahaśrāddhamucyate /
tadetatkila deveśo bhagavān bhūtabhāvanaḥ //
ṣoḍaśaśrāddhatulitaṃ mahādānaśatādhikam /
provāca kila sarveśo gayasya sumahātmanaḥ //
gayāphalgunikāśākaśrāddhānyetatsamāni vai /
[60]gaurīdānaṃ tathaiveti vṛṣotsarjanameva ca //
mahānti niṣkriyāṇīti manuḥ kātyāyano 'ṅgirāḥ /
kutsavatsāgnibharataviśvāmitraśukādayaḥ //
naiteṣāṃ tulyamaparaṃ paitṛkaṃ karma vidyate /
lokatraye 'pi paramaṃ tasmādeteṣu caikakam //
api kartā kṛtārthaḥ syāt sukṛtī pitṛtārakaḥ /
ityevamenaṃ jahṛṣuḥ panasasthāpakaṃ tu tam //
vayaṃ na vidmaḥ ko vā sa dūrvāsājanako 'thavā /
kumbhodbhavo dadhīcirvā śibirvā nahuṣo nalaḥ //
māndhātā vā 'pyalarko vā hariścandro 'thavā mahān /
gayo rāmo 'thavā śrīmān eṣu caiko 'thavā na cet //
etatsamaṣṭirlokānāṃ hitāyā 'tra bhuvaḥ sthale /
avatīrṇo na sandeha iti brahmā śivo hariḥ //
Note: panase sthāpite mahān viśeṣaḥ
panasasthāpakaṃ procuḥ śalāṭostasya pṛṣṭhataḥ /
sarve kaṇṭakarūpeṇa samāśrityaiva santatam //
aṣṭottaraśataśrāddhadivyaśākaviśeṣakāḥ /
pravartante yatastasmāt tadā śākasahasrakam //
tasyāsya divyarūpasya pitṛprāṇaikarūpiṇaḥ /
sarvadevasvarūpasya sarvamantramayasya ca //
[61]sarvayajñamahātīrthasaridagnisuvarṣmaṇaḥ /
nikhilāgamaśāstraughavratakṛcchrāmṛtāndhasām //
nidhānasya pavitrasya pitryākarṣaṇavarṣmaṇaḥ /
sthāpanaṃ kriyate yena tacchāyāpatramūlakaiḥ //
phalaiḥ śalāṭubhirvāpi kāṣṭhaiśchāyābhireva ca /
kriyate pitṛtṛptiḥ syād buddhipūrvamabuddhitaḥ //
tasya puṇyaphalaṃ vaktuṃ guruṇā brahmaṇāpi vā /
śakyaṃ varṣasahasreṇa phaṇirājena vā na tu //
purā kila pitṛtṛptihetavo 'khilaśākakāḥ /
tapastaptvā vareṇātha brahmaṇaḥ panasaṃ śritāḥ //
Note: alarkaśrāddham
alakālarkakārūṣācyutacūtānarāmarāḥ /
saptasveteṣvacyutaśced alarkaścājarāstrayaḥ //
pratimāsajabhedena smṛtā dvādaśajātayaḥ /
ataḥ ṣaṭtriṃśatkasaṃkhyā tasmādetattrayasya ca //
eteṣāṃ māsajānāṃ syād ekajātiśalāṭutaḥ /
tadbhinnaikādaśānāṃ ca śalāṭuphalabhedataḥ //
[62]dvaividhyaṃ kila saṃprāptaṃ śalāṭorapi vai muhuḥ /
ārdraśuṣkaprabhedena dvaividhyaṃ samupāgatam //
tadvatphalānāṃ ca punadvaividhyaṃ samupāgatam /
taccaitrāmalako grāhya āśaratsapavitrakaḥ //
Note: divyaśākāḥ śrāddhārhāḥ
vārukaḥ karmajaḥ śāriḥ śrīparṇaṃ śrīkaraḥ śamī /
yugado yugmado ramyaṃ vajraparṇī karīṣakī //
kāravallī trayī kāruḥ kāmakṛt kāmavārakaḥ /
kāmavāhī kāmadūraḥ śākuṭadvayamagrimā //
kāmapraṃ kāmadaṃ kamraḥ kaliṅgaḥ kalivārukaḥ /
ajaśrīrajacarmākhyo dāruko dharmado damaḥ //
kulaṃ kārī manurmānī rājaśrīḥ śekharī nalaḥ /
nālakaṃ kārakaḥ khādyo gāyatro harilocanaḥ //
haridaśvo hayagrīvaḥ kāruṇyaḥ kanakapriyaḥ /
kārmukaḥ karmakṛtkāryo dhairyado mānakṛt kuṇiḥ //
śaracchrīko maṅgalako kuṇḍo 'kuṇḍo guḍapriyaḥ /
phalaśrīrmadhuragrīvo dānadaḥ kaṭukaḥ kṣamī //
[63]mānmatho madhurasrāvā vajraghno vajrapañjaraḥ /
valmīkajo bālarājo bālaputro bṛhadrathaḥ //
karṇakāro 'kṣirogaghnaḥ pratīhārī valīmukhaḥ /
śarmakṛnnetrarogaghno dhānyadveṣī daridrahṛt //
kuśalaḥ karmasukhakṛt kaṇṭhahṛt kanakaprabhaḥ /
viśvākaraḥ pippalaghnaḥ kṣunmūlo kṣunnivāraṇaḥ //
agnidhāmā dharānātho dharāvāso dharāśrayaḥ /
adrirājo dharmadeśī dharmāśrayakaraḥ prarāṭ //
aniketo nimigrīvo nīlanetro marutpatiḥ /
maṇimālo bṛhannālo nārado likuco naṭaḥ //
kumbhāḍaḥ kuṇḍalī cakraḥ śaityakarmā śatākaraḥ /
kalyāṇādhāra īśāna īśāno dakṣiṇāspadaḥ //
śatavallī mahāvallī cakravallī nipānakṛt /
droṇapriyo droṇarājo gulmahṛt kaṭumūlakaḥ //
nityaśrīko nityapuṣpo nirmūlo bahupuṣpakaḥ /
plakṣarājanyasaṃbhūto hetimūlo niśāpriyaḥ //
mahādāhakaro 'śvatthaḥ sundaraḥ parvatāśrayaḥ /
kardamāḍhyaḥ kardamādhaḥ sūpasthānaḥ surāspadaḥ //
pūrṇapātraṃ śarmapātraṃ śātakumbhaḥ sthirākaraḥ /
[64]kāvyaśrīḥ śrīkaraḥ śrīgaḥ parāgaśrutidīpanaḥ //
mahāmālī jīvamālī pāśāḍhyaḥ pāśaduḥsahaḥ /
prathito prāṇataraṇo devarājapriyaḥ paṇaḥ //
sadyomūlaḥ paṇyamatiḥ garadūṣo gaṇatrigaḥ /
guhāvāso guhāścayaṃ bharaṇyaṃ munivanditaḥ //
munipriyo dantaripuḥ śarmakṛccharmamatsarī /
ta ete divyaśākāḥ syuḥ śrāddhakarmaṇi coditāḥ //
eteṣāmamlayogena tadayogena ca dvidhā /
bhaveyuḥ kila te bhūya eteṣāṃ punareva vai //
madhye śākuṭakādīni mūlataḥ stambhatastathā /
patratastrividho jñeyaḥ kānicicchuṣkabhedataḥ //
pakvena jalatailābhyāṃ pṛthaktvena samaṣṭitaḥ /
cūrṇakalkaprabhedena yatnataḥ syātsahasrakam //
Note: panasamahimā
etatsarvaṃ caikapātre nidhāya kila padmajaḥ /
anyapātre ca panasaṃ tulayāmāsa pāṇinā //
tadā tu panasaḥ kiṃcid babhūvādhika eva vai /
[65]bṛhatī triśatasamā tadā jātā hi paśyatām //
ārdrakaṃ ṣaṭchatasamaṃ tilāḥ śatasamaṃ tarām /
evaṃ tulāyāṃ tritayaṃ saṃbabhūva tadādi vai //
bhūtale brāhmaṇāḥ santaḥ pavitre śrāddhakarmaṇi /
tulyaṃ śākasahasrasya tilārdrakabṛhatkakam //
saṃpādayanti yatnena pitḥṇāmatitṛptaye /
tilamāṣavrīhiyavā mudgagodhūmaśākakāḥ //
kāśā daśavidhā darbhā mukhyāmukhyāśca ye matāḥ /
khaḍgaṃ daśavidhaṃ māṃsaṃ pretaparpaṭabhūtapāḥ //
vāmadevādayo viprāḥ pitṛsūktaviśeṣakāḥ /
gayādipuṇyakṣetrāṇi vaṭabhūruha eva ca //
bindumādhavaviśveśacaturdaśapadāni ca /
īśānādimukhānyevaṃ gadādharamaheśvarau //
bhāgīrathī phalgunī ca yamunā ca sarasvatī /
pitṛsūktāni sarvāṇi vaiṣṇavāni viśeṣataḥ //
rakṣoghnāni pavitrāṇi punaranye tathāvidhāḥ /
śrāddhadravyaviśeṣāḥ syuḥ pitḥṇāmativallabhāḥ //
te sarve panasastvekaḥ sumahākṣayakārakaḥ /
etasmin panase labdhe sarvaśrāddhanidānake //
mṛtāhadivase puṇye nityatṛptāḥ sutoṣitāḥ /
pitarastundilāḥ sadyo bhavantyeveti sā śrutiḥ //
[66]evaṃ satyatra yo martyaḥ panasasthāpako hṛdā /
matyā 'matyāthavā 'tīvaṃ bhaktyā 'bhaktyāthavā punaḥ //
jñānenā 'jñānato vā 'pi bhūtale yatra kutracit /
sa eva kathitaḥ sadbhir gayāśrāddhasahasrakṛt //
panasaṃ sahakāraiśca kadalyādidrumaiḥ saha /
sthāpayitvā vidhānena yatnātsaṃvardhitaiḥ śivaiḥ //
campakaiḥ pāṭalībhiśca madhūkaiḥ sumanoramaiḥ /
candanaiḥ spandanairnīpais tacchāyābhiśca tatphalaiḥ //
patraiḥ puṣpaiśca tatkāṣṭhair nānāśākaviśeṣakaiḥ /
kurvan svavṛtyā prayatan kulakoṭisahasrakaiḥ //
brahmalokamavāpyeha tatsāyujyamavāpnuyāt /
panasaṃ yatra kutrāpi dṛṣṭvā sadyo mahāmanāḥ //
tatkāṣṭhapatrakusumaśalāṭuphalamukhyakaiḥ /
yena kenāpi vā tṛptiṃ pitḥṇāṃ tāṃ samācaret //
sadya eva brāhmaṇebhyo labdhamātre ca tatphale /
dṛṣṭamātre 'thavā bhaktyā dadyādvai pitṛtṛptaye //
śalāṭuṃ pānasaṃ patraṃ phalaṃ dṛṣṭvā tu yo naraḥ /
pitṛtṛptimakṛtvaiva tūṣṇīṃ tiṣṭhenmahājaḍaḥ //
taṃ tasya pitaraḥ sarve śapanti kila kopataḥ /
dṛṣṭamātre tu tasmāttu pānasadravyamuttamam //
yena kenāpyupāyena patreṇa ca phalena vā /
[67]śalāṭunā chāyayā vā pitṛtṛptinimattakam //
yatkiṃcidapi vā teṣu brāhmaṇebhyaḥ pradāpayet /
tāvanmātreṇa pitaro nityatṛptā bhavanti vai //
evaṃ satyatra yaḥ kaścid bhāgyavān panasī naraḥ /
taddravyairaniśaṃ bhaktyā tṛptyakṛt pātakī bhavet //
gālavastu purā vipro dṛṣṭvā bījāni bhaktitaḥ /
krayeṇa pañcaṣān gṛhya pitṛprītyai bubhukṣitaḥ //
svayaṃ patnyā bhakṣayitvā pitṛtṛptiṃ cakāra ha /
tāvanmātreṇa te cāpi paraṃ tṛptāḥ śatābdakāt //
ānandasāgare magnā babhūburiti naḥ śrutam /
purā kuśavane puṇye māṇḍavyo vedavittamaḥ //
mahāvindhyāṭavīmārge panasaṃ kārtike 'vaśāt /
dṛṣṭvārkaṃ ca natastūṣṇīṃ samālocya kṣaṇātparam //
tatpatrāṇi pavitrāṇi patitāni bhuvaḥ sthale /
dṛṣṭvā samādāyaitāni nipuṇaḥ sarvakarmasu //
tāni svakarataḥ śīghraṃ kṛtvā patrapuṭaṃ tvaran /
kasmaicidvipraputrāya pātrāya jalakāṃkṣiṇe //
samudyuktāya pātuṃ taj jalaṃ bhūmigataṃ katham /
pāsyāmi salilaṃ veti samālokayatetarām //
pibatyanekatarasā pitṛprītyai pitḥn mahān /
smṛtvā dadau tadā te 'pi samāgatyātisatvaram //
[68]tāvanmātreṇa saṃtuṣṭā gayāśrāddhaśatādhikāt /
atiharṣaṃ gatāḥ sadyas tamenaṃ bhūritejasam //
āśīrbhiśca praśastābhiḥ pratyakṣeṇainamīkṣya te /
paraṃ tṛptāḥ smeti coktvā tvaṃ kṛtārtho mahānasi //
śāstrārthadharmatattvajñas tvamasmatparitṛptikṛt /
ityuktvā''bhāṣya te tena tatpadaṃ cakrapāṇinaḥ //
paśyatastasya purato jagmuḥ kila surottamaiḥ /
prārthanīyaṃ viśeṣeṇa so 'yametādṛśo mahān //
pitḥṇāṃ panasaḥ śrīmān vallabhaḥ paramo mahān /
kāraśca kāravallīkaḥ kārukaḥ kāliko karut //
pañcaite brahmapurato devānāṃ śṛṇvatāṃ tadā /
idamūcurvaco duḥkhād asmākamapi santi hi //
kaṇṭakāni tato bhūyaḥ kharāṇi sumahāntyapi /
tvamasmākaṃ tu tatsāmyaṃ kimarthaṃ nākarorvibho //
ityevamatidainyena paunaḥpunyena kevalam /
ruruduḥ kila duḥkhārtās tānetāṃstādṛśānvibhuḥ //
nākināṃ purato bhūyaḥ prahasan vākyamabravīt /
Note: rodanamyanmāhātmyasumahato janmasiddhātisuśriyaḥ //
dṛṣṭvā vibhūtiṃ paramām asahanneva kevalam /
[69]tatsāmyamicchurārānme rodanaṃ kṛtavānasi //
tasmādetatprabhṛti te bhuvane ye daridrataḥ /
śrāddhaikakaraṇāśaktā aṣṭottaraśateṣvapi //
śrāddheṣu keṣucitkālaviśeṣeṣu kathaṃcana /
rodanācchrāddhakaraṇaphalaṃ te prāpnuyuḥ param //
Note: kārasya ślādhyatvam
yasmādatyamlavacanaṃ matpuraḥ proktavānasi /
devānāṃ śṛṇvatāṃ cāpi tasmāttvaṃ śrāddhakarmasu //
nityāmlayukto vartasva kāra re re kṛtī bhava /
kāravallyādayo yūyaṃ sveṣāṃ kaṇṭakasāmyataḥ //
tatsāmyacetaso yasmād aṅgīkurmaśca sāṃpratam /
yuṣmān śrāddheṣu sarveṣu tadyogyā bhavataiva vai //
tatsāmyaṃ tattrayasyaiva militvaiva pṛthaṅ na tu /
nityaṃ śākasahasrasya bṛhatyādestu vo na tu //
yuṣmākaṃ śrāddhayogyatvamātraṃ madvacasā matam /
sakaṇḍakabṛhatyastā manasā pūrvameva vai //
sāmyaṃ kaṇṭakatastasya panasasya tvakāmayan /
yuṣmadīyamimaṃ vṛttaṃ jñātvā tūṣṇīṃ vyavasthitāḥ //
[70]aticāturyato 'tīva nipuṇāśca vicakṣaṇāḥ /
jñātvā taddhṛdayaṃ sarvam avalepaṃ tathāvidham //
sarvaṃ jñātvā vidhāsyāmi lokeṣvadya ca śrūyatām /
manvādiṣu madīyeṣu yugādiṣu caturṣvapi //
aṣṭakāsu ca puṇyāsu saṃkrāntiṣu ca vṛddhike /
naimittike ca tāsāṃ syād ayogyatvaṃ tathāvidham //
tatra caitāsu yāḥ krūrāḥ pretakarmaṇi tāḥ parāḥ /
saṃbhavantu na cānyeṣu maryādaiva mayā kṛtā //
Note: urvārumahimā
etasminnantare tatra devasṛṣṭo 'tisundaraḥ /
patrapuṣpamahāvallīśalāṭuphalasaṃvṛtaḥ //
samāgatyāticapalāt kailāsāddharaṇīdharāt /
natvā baddhāñjalipuṭaś corvārurmama kā gatiḥ //
iti covāca lokeśaṃ bhagavantaṃ pitāmaham /
tādṛśaṃ taṃ samudvīkṣya gaurīvākyena kevalam //
śambhunā lokanāthena sṛṣṭaṃ śuddhaikavigraham /
samāgataṃ mahāprahvaṃ mahāguruṣu vatsalam //
śuddhasatvaṃ dūragarvaṃ jñātvā taṃ sarvasundaram /
atipraśasyaṃ covāca devānāṃ purato vibhuḥ //
tvamurvāro sthāṇusṛṣṭo bhavānīvacasā yataḥ /
svayaṃ prakṛtyā ca mahān śānto dānto mahāmanāḥ //
gurupriyo vinītaśca satataṃ guruvatsalaḥ /
[71]avalepaikarahitaś cādyaprabhṛti bhūtale //
daivikeṣu ca pitryeṣu kalyāṇeṣu naveṣu ca /
naimittikeṣu nityeṣu kāmyeṣu sakaleṣvapi //
kṛtsnakriyāviśeṣeṣu bālavṛddhāturādiṣu /
nityayuktaḥ sadā yogyaḥ śalāṭūnāṃ daśāsu ca //
daśāsveva phalānāṃ ca śāśvato bhava śāśvataḥ /
pitḥṇāṃ sarvadātyantaṃ vallabhaḥ paramo bhava //
vasantamādhavasya tvaṃ grīṣmamṛtyuṃjayasya ca /
mahāvarṣā saptatantuḥ śaratkālyastathā punaḥ //
hemantavanarājanyaḥ śiśiraḥ śītalaḥ śivaḥ /
sukhākaraḥ śubhakaro nityakalyāṇakārakaḥ //
prathito bhava sarveṣāṃ pānasairāmrakaiḥ śivaiḥ /
rambhābhistulito bhūyaḥ kadācidadhikastathā //
vidvatstutyo rājamānyo tvajjātīyakaṣoḍaśaiḥ /
saṃgrāhyo bhava sarvatra sarvanetrapriyo 'niśam //
sarvadā sarvasaṃvṛddho bhavorvāro 'tivardhitaḥ /
marutkṛtau tu tvadbījavikṣepaṇamukhāditaḥ //
phalabījasamutpattiparyantaṃ kila sarvadā /
tadiṣṭitrayataḥ śuddho mahānmantrapariṣkṛtaḥ //
trayastriṃśatkoṭisaṃkhyadevānāṃ vallabho bhava /
iti stutaḥ pūjitaśca śāsito vihito 'naghaḥ //
[72]atyantapitṛtṛptyaikakārakaḥ kila kāritaḥ /
urvārustādṛśaḥ proktaḥ saṃgrāhyaḥ śrāddhakarmasu //
Note: urvārutyāge doṣaḥ
tādṛśaṃ tamimaṃ yo vai mauḍhyācchrāddheṣu saṃtyajet /
sadya eva piturdrohī bhavedeva na saṃśayaḥ //
devadrohī śrutidrohī sarvadrohī sa eva hi /
vidhighnaḥ śrāddhahantā syāt tānīmāni pravacmyataḥ //
Note: ṣaṇṇavatiśrāddhāni
amāmanuyugakrāntidhṛtipātamahālayāḥ /
tisro 'ṣṭakā gajacchāyā ṣaṇṇavatyaḥ prakīrtitāḥ //
māsiśrāddhāni tānyevaṃ māsi māsi kṛtāni vai /
aṣṭottaraśatāni syus tānīmāni tataḥ punaḥ //
pitrormṛtāhaḥ kathito 'laṅghanīyaḥ kathaṃcana /
raviṃ ca prathame pāde kaviṃ caiva dvitīyake //
trayodaśa tṛtīye syād amāvyākhyānamucyate /
punarnirūpyate spaṣṭamamāvākyasya sāṃpratam //
amāvāsyā dvādaśa syur manavastu caturdaśa /
yugādayaśca catvāraḥ krāntayo dvādaśa smṛtāḥ //
dhṛtayaścāpi pātāśca trayodaśa trayodaśa /
mahālayāḥ pañcadaśa aṣṭakā dvādaśa smṛtāḥ //
gajacchāyā tathā caikā ṣaṇṇavatya itīritāḥ /
pratimāsaṃ prakartavyatvena tāni ca sāṃpratam //
[73]kīrtitāni dvādaśa hi militvaite 'khilānyapi /
aṣṭottaraśatāni syuḥ śrāddhāni vihitāni vai //
prativarṣaṃ prayatnena brāhmaṇasya mahātmanaḥ /
amāvāsyāstatra kḷptā māsāntā nityameva vai //
atraiva pitṛyajñaśca kartavyatvena coditaḥ /
śrutyukto 'yaṃ pitḥṇāṃ syād atitṛptyaikakārakaḥ //
śrāddhānāṃ prakṛtitvena coditaḥ smṛtikartṛbhiḥ /
naitasmāttu paraṃ śrāddhaṃ vidyate yatra kutracit //
śrutyuktametadeva syād etanmātre kṛte tu cet /
sarvāṇyapi kṛtāni syur athavaitaddine tu yaiḥ //
śrāddhaṃ vai kriyate tadvā prakṛtiśceti vai jaguḥ /
itaraiḥ sarvapitryāṇāṃ śrutito brahmavādinaḥ //
yadanuṣṭhānataḥ sarvā-nuṣṭhānaṃ jāyatetarām /
tadeva prakṛtiḥ proktā hi kaiścidbrahmavādibhiḥ //
Note: darśaśrāddham
darśānuṣṭhānataḥ sarvaśrāddhāni syuḥ kṛtāni vai /
iti sarve trayo lokās tūṣṇīṃ tiṣṭhanti kevalam //
na kenāpi ca tasmāttu darśaḥ saṃtyajyate paraḥ /
darśamātre 'nuṣṭhite 'smin yena kena prakārataḥ //
sarvāṇyanuṣṭhitāni syur iti vai lokasaṃsthitiḥ /
na tatra sākṣācchrāddhaṃ ca kriyate yena kena vā //
[74]kriyate kṛtinā tattu bhūtale yena kenacit /
tenāpyudakamātreṇa śrāddhenāpi kṛtena vai //
sarvāṇyapi kṛtānyevety evaṃ sarvaikaniścayaḥ /
sa darśastādṛśasyānu-ṣṭhātā yo brāhmaṇottamaḥ //
agnihotrī sa eva syād darśayājyakṣayānyapi /
somayājī sarvayājī tattyāgī brahmaghātakaḥ //
sa eva karmacaṇḍālas tamenaṃ brahmaghātakam /
dṛṣṭvā samāgataṃ pāpaṃ vāṅmātreṇāpi nārcayet //
prakṛtiśrāddhamātraśca darśa eva na cāparaḥ /
pitṛyajñamukhādeva prakṛtitvaṃ tadīritam //
tattaiva vihito 'yaṃ hi pitṛyajñaḥ śrutīritaḥ /
Note: darśābdikau tulyaudarśo mṛtāhaśca samau na kadācittu śakyate //
yena kenāpi vā tyaktuṃ tattyāgī cetpatatyadhaḥ /
pitrormṛtāhastvannena kāryaḥ syāttu na cānyataḥ //
na hemnānnena homena piṇḍadānena mantrataḥ /
akṣeṇa śaṣpairmantrairvā na duḥkhena tadācaret //
kiṃ tvagnaukaraṇādbrahmabhojanātpiṇḍadānataḥ /
kṛtaṃ bhavati tatkarma na ceccaṇḍālatāṃ vrajet //
Note: darśābdikau na tyājyau
mṛtāho 'laṅghanīyaḥ syād darśaścāpi tathāvidhaḥ /
[75]yena kena prakāreṇa śakyate kila durbalaiḥ //
akiṃcanairdurbalairvā vyādhitairvā viśeṣataḥ /
bādhitairdhāvamānairvā 'jñātavāsibhireva vai //
naṣṭakriyairnaṣṭadhanair mṛtaprāyairathāpi vā /
tyuktuṃ na śakyate śrāddhaṃ mṛtāhākhyaṃ kathaṃcana //
mṛtāhastādṛśaḥ kḷptaḥ prativarṣaṃ ca cāndrataḥ /
mānenaiva bhavennūnam akḷpto 'nyena cedbhavet //
atyantāvaśyako na syād akḷptaścettu yo bhavet /
kḷptasyāvṛttirityeva maryādā śāstrasaṃmatā //
tithyagnī na tithistithyāśe kṛṣṇebho 'nalo grahāḥ /
tithyarkau na śivo 'śvo 'mātithī manvādayaḥ smṛtāḥ //
tasmāttu kḷptā ityuktās tataśca krāntayaḥ smṛtāḥ /
sūryarāśikramaṇataś cā 'kḷptā ityudīritāḥ //
Note: saṃkrāntisvarūpam
ayane dve ca viṣuvau catasraḥ ṣaḍaśītayaḥ /
catasro viṣṇupadyaśca saṃkramā dvādaśa smṛtāḥ //
sthirabheṣvarkasaṃkrāntir jñeyā viṣṇupadāhvayā /
ṣaḍaśītimukhaṃ jñeyaṃ dvisvabhāveṣu rāśiṣu //
saumyayāmyāyane nūnaṃ bhavato mṛgakarkaṭau /
tulāmeṣobhayaṃ jñeyaṃ viṣuvaṃ sūryasaṃkrame //
Note: saṃkrāntipuṇyakālaḥ
ahaḥsaṃkramaṇe puṇyam ahaḥ kṛtsnaṃ prakīrtitam /
[76]rātrau saṃkramaṇe bhānor vyavasthā sarvakarmasu //
saumyayāmyāyanadvandve viśeṣa iti vai jaguḥ /
atītyāprāpya tatkālaṃ puṇyakāla udāhṛtaḥ //
saṃkrāntiṣvakhilāsvevaṃ tatkālaḥ puṇyadaḥ smṛtaḥ /
yā yāḥ sannihitāḥ nāḍyas tāstāḥ puṇyatamāḥ smṛtāḥ //
ayane dve ca viṣuve catasraḥ ṣaḍaśītayaḥ /
catasro viṣṇupadyaśca saṃkramā dvādaśa smṛtāḥ //
triṃśatkarkaṭake nāḍyo makare viṃśatiḥ smṛtāḥ /
vartamāne tulāmeṣe nāḍyastūbhayato daśa //
ṣaḍaśītyāṃ vyatītāyāṃ ṣaṣṭiruktāḥ praṇāḍikāḥ /
puṇyāyāṃ viṣṇupadyāṃ ca prāk paścādapi ṣoḍaśa //
ardharātrāttadūrdhvaṃ vā saṃkrāntau dakṣiṇāyane /
pūrvameva dine kuryād uttarāyaṇa eva vai //
Note: annaśrāddhe kutapaḥ
yadyattu paitṛkaṃ karma śrāddhamannena cetpunaḥ /
kutape taddhi kurvīta tadbhinnasya tu cedayam //
vidhiḥ khyāto na sandeho dharmavidbhiḥ sanātanaiḥ /
odanaśrāddhamātrasya saṃkrāntīnāṃ ca kṛtsnaśaḥ //
dvādaśānāṃ tathānyeṣāṃ kutapo mukhya ucyate /
tadbhinnasnānadānāditarpaṇādiṣu te smṛtāḥ //
tadā tadā tu vihitā ete kālaviśeṣakāḥ /
[77]śrāddhakartustu sarvatra kṛtinaḥ kāla ekakaḥ //
kutapo vedavacasā mukhyaḥ prokto na cetaraḥ /
so 'pi yasmin dine samyag dakṣiṇāyanakālakaḥ //
tamuttarāyaṇe kuryād uttarāyaṇameva hi /
kutapasya tu yatra syāl lobhapūrvaṃ tathācaret //
Note: darśasaṃkrāntyādiśrāddhāni
tatkrāntiyugmaśrāddhādikṛtyaṃ sarvaṃ yathā labhet /
auttare hyayane samyak kutape 'smin tathā''caret //
saṃkrattimātrāḥ kathitā akḷptā iti sūribhiḥ /
evaṃ dhṛtiśca pātaśca ṣaḍviṃśatikasaṃkhyayā //
kathitāḥ kila sarvāṇyapy akḷptānyeva kevalam /
Note: mahālayaḥmahālayā bahuvidhāḥ pūrvaṃ pañcadaśeti vai //
ṣoḍaśaiveti kecittu daśeti ca tathāpare /
pañcaiveti trayaṃ ceti ekameveti kecana //
ṣoḍhā tāḥ kathitāḥ sadbhir aṣṭakā dvādaśa smṛtāḥ /
yadenduḥ pitṛdaivatye haṃsaścaiva kare sthitaḥ //
yāmyā tithirbhavetsā tu gajacchāyā prakīrtitā /
Note: śrāddhadevatāḥkarmāṇi kāni khyātāni tridaivatyāni kevalam //
ṣaḍdaivatyāni kāni syur navadaivatyakāni ca /
[78]tatrādau tu tridaivatyaṃ mṛtāhastveka ucyate //
ṣaḍdaivatyastu darśaḥ syād aṣṭakā navadevatāḥ /
aṣṭakāsu ca vṛddhau ca gayāyāṃ ca mṛte 'hani //
mātuḥ śrāddhaṃ pṛthak kuryād anyatra patinā saha /
patinā saha kartavyaṃ pṛthaktvena kṛte yadi //
tatpaitṛkamahāsaṅgasaukhyavighnakaraṃ bhavet /
pitṛvargastu pūrvaṃ syān mātṛvargastataḥ param //
tato mātāmahānāṃ ca vargo 'yaṃ tatkalatrataḥ /
Note: pitrye 'pradakṣiṇam, śūnyalalāṭatā capitṛvargo yatra pūrvaṃ tatra syādapradakṣiṇam //
apasavyaṃ tathā śūnyalalāṭaṃ prabhavedapi /
yatra yatrā 'pasavyaṃ syāt tatra tatrā 'pradakṣiṇam //
tathā śūnyalalāṭaṃ ca pradhānāṅge ca tatsmṛtam /
Note: tatra gṛhālaṃkāro na kartavyaḥyatraitattritayaṃ tatra gṛhālaṃkaraṇa na tu //
Note: mātṛvarge pradakṣiṇādi
mātṛvargo yatra pūrvaṃ tatra syāttu pradakṣiṇam /
savyaṃ puṇḍralalāṭaṃ ca maṅgalasnānameva ca //
gṛhālaṃkaraṇaṃ cāpi maṅgalāni tathā punaḥ /
pitḥṇāṃ ca kramo mukhyo bhavatyapi ca santatam //
prapitāmahapūrvaṃ syāt tatpitāmahamadhyakam /
pitranta eva kathitaṃ taduccāraṇalakṣaṇam //
[79]Note: śrāddhabhedena viśvedevāḥ
teṣāṃ ca viśvedevāste satyasaṃjñikanāmakāḥ /
sarvatra vṛddhaśabdaśca prayoktavyaścaturṣvapi //
tathaiva mātṛvarge 'pi tārtīyīke ca vargake /
jananakramataścedaṃ teṣāmuccāraṇaṃ bhavet //
etadviruddhaṃ tatsarvaṃ tadviruddhamidaṃ param /
niḥśeṣamiti boddhavyaṃ te sarve devatāḥ kila //
vasavaḥ pitaro 'tra syū rudrāścāpi pitāmahāḥ /
prapitāmahāśca kathitā ādityā iti tadgaṇāḥ //
Note: sāpiṇḍyanirūpaṇam
etattrayātpūrvakasya caturthasya sakṛtkila /
śrāddhasya karaṇaṃ proktaṃ pātheyākhyasya sūribhiḥ //
tadevaṃ saptapūrṣākhyaṃ sāpiṇḍyasya nirūpaṇam /
Note: āśaucaṃ ca daśatridinamekadinamtāvattu sūtakaṃ sarvaṃ tajjānāṃ saṃprakīrtitam //
samānodakasaṃjñāśca tato bhūyaḥ sagotriṇaḥ /
tadūrdhvamiti vijñeyaṃ teṣāṃ tatsūtakaṃ tataḥ //
tridinaṃ caikadivasaṃ paścātsnānaṃ ca bodhitam /
krameṇaiva paraṃ yāvat tāvatparyantameva vai //
snānamātraṃ ca kathitaṃ prasaṃgādidamīritam /
[80]jīvacchrāddhaṃ tu tatproktaṃ sarvaśrāddhavilakṣaṇam //
catvāriṃśaddevatākam athavā pañcasaṃkhyayā /
punaḥ sametaṃ tatprocur atastaddvividhaṃ smṛtam //
śrāddhāni kānicidbhūyo devatāsahitānyapi /
adaivikāni ca punas tānīmāni ca bhaṇyate //
vṛddhiśrāddhaṃ gayāśrāddhaṃ hataśrāddhaṃ tathaiva ca /
dadhiśrāddhaṃ tṛṇaśrāddham amādīnyakhilānyapi //
sadaivikāni khyātāni pretaśrāddhāni kṛtsnaśaḥ /
adaivikāni proktāni sodakumbhāni kṛtsnaśaḥ //
Note: amādiśrāddhe kartavyāni
pretaśrāddheṣu sarvatra saṃkalpo mukhyataḥ smṛtaḥ /
abhyanujñāpi paramā sā cātrā''vāhanaṃ matam //
sapādyārghyagandhadhūpadīpapuṣpāṇi kevalāḥ /
tilāḥ sarvatra tūṣṇīkā kṛtsnaṃ vedamanu vinā //
tatra pūjā prakartavyā piṇḍadānaṃ ca dakṣiṇā /
āvaśyakyatra paramā dadhyājye vastrameva ca //
pūrvāhṇa eva kurvīta kutapaṃ nāvalokayet /
piṇḍāni vāyasebhyo vā gṛdhrebhyo vā nivedayet //
[81]na cejjalacarebhyo vā nānyatra tu vinikṣipet /
Note: ekoddiṣṭādhikāriṇaḥbhrātre bhaginyai putrāya svāmine mātulāya ca //
mitrāya gurave śrāddhaṃ piturmātuḥ svasustathā /
śvaśurāya śyālakāya caikoddiṣṭaṃ na pārvaṇam //
Note: apiṇḍakāni sapiṇḍakāni ca śrāddhāni
yugakrāntimanuśrāddhaṃ pretaśrāddhādikaṃ tathā /
apiṇḍakāni khyātāni sapiṇḍānītarāṇi ca //
mahālayaṣoḍaśatve gajacchāyā 'tra no bhavet /
ṣaṇṇavatyatvasaṃkhyāyai sā hi pañcadaśatvataḥ //
yayā kayā saṃkhyayā vā tayā ṣaḍvidhayā bhavet /
mahālayatvasya siddhir viśeṣe tu phalaṃ tathā //
sarvatraivaṃ samākhyātā prayāsādhikyataḥ phalam /
prabhavatyeva sumahan nātra kāryā vicāraṇā //
Note: mahālayaḥ
mahālayaḥ pākṣiko 'yaṃ dvividhaḥ parikīrtitaḥ /
ekaviprānekaviprabhedena kila tatra vai //
ekaviprākhyapakṣasya svarūpaṃ vacmi pūrvataḥ /
mahālayānāṃ sarveṣām āpakṣāntasya kevalam //
ye vṛtāḥ prathamadivase vānyeṣāṃ ca kevalam /
[82]ta eva nānye kartavyāḥ pakṣānte śrāddhadakṣiṇā //
ekadaiva hi deyā syān na deyā syāttadā tadā /
anekaviprapakṣe tu pratinityaṃ ca bāḍavāḥ //
bhinnabhinnāḥ prakartavyāḥ pratinityaṃ pṛthak pṛthak /
dakṣiṇā ca pradātavyā pratipūrṣaṃ pṛthak pṛthak //
prativargaṃ na cedviprā varaṇīyā vidhānataḥ /
ṣaḍdaivatyaṃ tu sarvatra navadaivatyameva vā //
khyāto mahālayaḥ sadbhiḥ ṣaḍvidho 'pi mahālayaḥ /
evameva prakartavyo nānyathā taṃ samācaret //
Note: sakṛnmahālayaḥ
caredyadi viśeṣeṇa nānādaivatakena vai /
sakṛnmahālayaḥ so 'yaṃ sa bhavetkiṃ tu sa smṛtaḥ //
gayāśrāddhasamaḥ ko 'pi kathitaḥ paramo mahān /
anirvācyo 'khilaiḥ śāstrair mahāśrāddhaviśeṣakaḥ //
tādṛśaśrāddhakartā 'pi ṣaḍdaivatyena saṃyutam /
navadaivatakenāpi viṣṇunā vā samanvitam //
dhurilocanasaṃyuktaṃ kuryācchrāddhaṃ mahālayam /
sakṛtpakṣeṇa vā pūrvaproktapakṣeṣu yena vā //
pakṣeṇa kenacitkuryāt sa mahālayakṛdbhavet /
na cedayaṃ gayāśrāddhatulitaṃ yaṃ ca kaṃcana //
puṇyaṃ śrāddhaviśeṣaṃ vai kuryādeveti sā śrutiḥ /
[83]Note: mahālayasya bharaṇyādīnāṃ ślāghyatvamdine dine gayātulya bharaṇyāṃ gayapañcakam //
daśatulyaṃ vyatīpāte pakṣamadhye tu viṃśatiḥ /
dvādaśyāṃ śatamityāhur amāyāṃ tu sahasrakam //
Note: mahālayakālaḥ
āṣāḍhīmavadhiṃ kṛtvā yasyāḥ pakṣastu pañcamaḥ /
mahālaya iti proktaḥ pitḥṇāṃ śrāddhasaṃpade //
Note: yatināṃ mahālayaḥtatra pakṣe yatīnāṃ tu dvādaśyāṃ śrāddhamācaret /
Note: durmṛtānāmcaturdaśyāṃ viśeṣeṇa durmṛtānāṃ caretkriyām //
Note: sumaṅgalyāḥ
sumaṅgalīnāṃ kathitaṃ navamyāṃ śrāddhamekakam /
aśrotriyakalatrāṇāṃ yāvattadbhartṛvartanam //
prāṇiloke tatastattu kuryādvā na tu vā dvayam /
etadasti hyanuṣṭhānaṃ sakṛnmahālaye tu cet //
yāvatpaitṛkadharmāḥ syus tulitastena sa smṛtaḥ /
atīto yadi pakṣaḥ sa tadbhinne 'parapakṣake //
tadanyasmin tādṛśe vai tadanyasmin tathāvidhe /
yāvattu vṛścikastiṣṭhet tāvattattu samācaret //
[84]adarśane vṛścikasya jāte tatpitaraḥ param /
dhanurmāse tu saṃprāpte śrāddhākaraṇamīkṣya vai //
sadyaḥ śāpapradānāyodyuktā eva bhavanti vai /
tāvadeva tato bhaktyā śrāddhaṃ mahālayākhyakam //
vidhinaiva prakurvīta na ceddoṣo mahān bhavet /
yena kena prakāreṇa tataśca śrāddhamekakam //
kuryādeva pituḥ śrāddhatulyaṃ pratyabdameva vai /
Note: mahālaye pare 'hani tarpaṇampratyabdadharmā nikhilāḥ sakṛnmahālayasya te //
bhaveyureva tasmāttu pare 'hanyeva tarpaṇam /
śrāddhe yāvanta uddiṣṭās tatpare 'hani tān yajet //
Note: ravyudayātpūrvaṃ tarpaṇam
taccheṣatiladarbhaistu pūrvaṃ sūryodayasya vai /
pranaṣṭapitṛkaścettu tarpaṇasyādhikāryayam //
sa pranaṣṭaprasūrnityaṃ tarpaṇe 'dhikṛto bhavet /
Note: jīvatpitṛkaśrāddhammāsiśrāddhe pitṛyajñe nāndīśrāddhe ca santatam //
jīvattāto 'pi kartā syād ā homātkaraṇaṃ smṛtam /
pūrvadvaye tu satataṃ nāndīśrāddhaṃ tu sarvadā //
yeṣāmeva pitā dadyāt tebhyo dadyāttu tatsutaḥ /
[85]tāte bhraṣṭe ca saṃnyaste rugṇe rogaikapīḍite //
yatkartavyaṃ tena karma paitṛkaṃ tatsutaścaret /
Note: śrāddhe vaidikāgnyadhikāriṇaḥpitroḥ śrāddhaṃ svapatnyāśca sapatnīmātureva ca //
mātāmahasya tatpatnyāḥ śrāddhamaupāsane bhavet /
tadbhinnānāṃ tu sarveṣāṃ śrāddhaṃ syāllaukikānale //
aputrāṇāṃ pitṛvyānāṃ bhrātḥṇāmagrajanmanām /
tatpatnīnāṃ ca sarvāsāṃ laukikāgnau yathāvidhi //
avaśyatvena kartavyaṃ na tyājyaṃ dharmato 'khilaiḥ /
pratyabdaṃ śrāddhamātraṃ syāt pitṛśrāddhasamānataḥ //
Note: aṣṭakāmāsiśrāddham
māghakṛṣṇāṣṭamī yasyāṃ rātrau kuryātsamantrakam /
homaṃ dadhyañjalistasyāpūpasya sthānake tataḥ //
navamyāṃ tu tato bhaktyā śrāddhaṃ kuryādvidhānataḥ /
māsiśrāddhavidhānena tāvanmātreṇa kevalam //
tāni śiṣṭāni sarvāṇi hy ekādaśa kilā 'ṣṭakāḥ /
kṛtā eva bhavennūnaṃ laghūpāyo 'yamucyate //
aṣṭakāsu yathā darśaśrāddhato 'khilapaitṛkāḥ /
kṛtaprāyā iti tathā laghūpāyaḥ prakīrtitaḥ //
sarvāṇi pṛthageva syuḥ kāryāṇi niyamena vai /
aṣṭottarāṇi khyātāni kadācittu viśeṣataḥ //
asamarthasya tu prokto laghūpāyastu kaścana /
[86]samarthastu yathākalpaṃ pratisaṃvatsaraṃ dvijaḥ //
sarvāṇi kuryācchrāddhāni na ceddoṣaśca kīrtitaḥ /
Note: śrāddhaprayogaḥśrāddhaprayogaśca mayā kṛtsna evocyate 'dhunā //
Note: nimantraṇamnimantraṇaṃ ca pūrvedyuḥ prakartavyaṃ vidhānataḥ /
Note: nimantraṇārhāḥviprāṇāṃ vedināṃ nityaṃ kāryaṃ nā 'vedināṃ tarām //
kukṣau tiṣṭhati yasyānnaṃ vedābhyāsena jīryate /
kulaṃ tārayate teṣāṃ daśa pūrvān daśā 'parān //
vedādhyāyī tu yo vipraḥ satataṃ brahmaṇi sthitaḥ /
sācāraḥ sāgnihotrī ca so 'gnirvai kavyavāhanaḥ //
Note: vedahīnanimantraṇe
mantrapūtaṃ tu yacchrāddham amantrāya prayacchati /
tadannaṃ tasya kukṣisthaṃ rudatyeva na saṃśayaḥ //
śapatyenaṃ pradātāraṃ svasya taṃ tādṛśaṃ kila /
yajanaṃ ca pradātāraṃ tadannaṃ taddhṛdi sthitam //
yāvataḥ piṇḍān khalu sa prāśnāti haviṣo 'lpakaḥ /
tāvataḥ śūlān grasati prāpya vaivasvataṃ yamam //
dātṛhastaṃ ca chindanti jihvāyamitarasya ca /
[87]paśyataścakṣuṣī caiva śṛṇvataḥ śrotrayugmakam //
durlabhāyāṃ svaśākhāyāṃ bhoktḥnanyānnivedayet /
Note: svaśāravīyaḥ ślāghyaḥpitroḥ śrāddhe viśeṣeṇa svaśākhīyānnivedayet //
kanyādānaṃ pitṛśrāddhaṃ śuddhakacchebhya eva ca /
pradeyaṃ syātprayatnena nāsatkacchebhya eva vai //
Note: abhojyāḥ
rogayuktaṃ duṣṭabuddhiṃ duṣṭacāritratatparam /
sadoṣakaṃ ca sadveṣaṃ kunakhaṃ śyāvadantakam //
nityā 'prayatavarṣmāṇaṃ durvarṇaṃ ca kurūpiṇam /
nakṣatrajīvanaṃ dāsakṛtyaṃ śūdraikajīvinam //
śūdraikayājakaṃ śūdrapuṣṭaṃ śūdraniketanam /
śūdrapratigrahaparaṃ nityayācakameva ca //
tathā pallavikaṃ krūram ātmasaṃbhāvinaṃ śapam /
atimāninamagrāhyaṃ niṣkriyaṃ vedanindakam //
vedavikrayiṇaṃ nityaṃ grāmayājakameva ca /
brahmavidveṣiṇaṃ caiva brahmasvaharaṇonmukham //
paradāraparaṃ duṣṭaṃ paradāraikacintakam /
tyaktabhāryaṃ dattaputraṃ putravikrayiṇaṃ tathā //
mātāpitrorupoṣṭāraṃ gurudrohiṇameva ca /
dhanasaṃgrahaṇodyuktamānasaṃ dhaninaṃ kaṭum //
[88]nirdayaṃ dānavimukhaṃ nāstikaṃ paradūṣakam /
maṇikārasvarṇakārarajakādipurohitam //
adhikāśamatṛptaṃ ca durvādaṃ dāmbhikaṃ jaḍam /
vedakarmatyāgapūrvaśāstramātrakṛtaśramam //
nāstikaṃ kiṃbhaviṣyantamṛṇinaṃ tyaktavedakam /
tyaktasnānaṃ tyaktasaṃdhyaṃ nivṛttakṣurakarmakam //
kṛtārdhakṣurakarmāṇaṃ tucchaṃ vikasitamehanam /
phalguṃ kubjaṃ tathā cāndhaṃ badhiraṃ bhrāntamulbaṇam //
unmattaṃ durbalaṃ sannaṃ kopinaṃ kunakhaṃ ratam /
kuṇḍakaṃ golakaṃ vrātyam aśuciṃ parasūtakam //
parānninaṃ parādhīnaṃ karṣakaṃ vārdhuṣiṃ vṛṣam /
nṛpavṛttiṃ vaiśyavṛttiṃ śūdravṛttiṃ durāśayam //
atyantacapalaṃ śrāntam avīrāpatimeva ca /
tathaiva garbhiṇīnātham abhojyānnaṃ durāgasam //
aśrotriyasutaṃ kārudhṛtavastraṃ ca duḥśaṭham /
gāyakaṃ vraṇinaṃ kṣudrabhāṣiṇaṃ tucchabhāṣakam //
hāsyakāraṃ naṭaṃ nāṭyavidyaṃ buruḍakṛtyakam /
kṣudrajīvaṃ kāryajīvaṃ nityavetanajīvinam //
na bhojayetprayatnena nimantraṇadinātparam /
dinatrayaṃ varjayityā vṛṇuyādaticaryayā //
[89]anumāsikabhoktāraṃ pakṣamātraṃ parityajet /
ūnamāsikabhoktāraṃ māsamātraṃ parityajet //
nagnaśrāddhe varṣamātraṃ navaśrāddhe tadardhakam /
ṣoḍaśe sārdhavarṣaṃ tu sapiṇḍe ca dvivatsaram //
varjayitvā dvijaṃ paścād grāhayecchrāddhakarmaṇi /
śūdrāmaśrāddhagaṃ samyak tyajedvarṣatrayaṃ tathā //
nṛpavaiśyaśrāddhabhissābhakṣakaṃ santataṃ tarām /
varjayedabdamātraṃ tu grāmacaṇḍālakarmasu //
āmaśrāddhagṛhītāraṃ taddine nāvalokayet /
divārātramasaṃbhāṣyo divākīrtyapurohitaḥ //
puṇyakāle tvasaṃbhāṣyaḥ kulālānāṃ purohitaḥ /
bhānuvāre bhaumavāre śukravāre ca santatam //
asaṃbhāṣyaḥ prayatnena parasaunapurohitaḥ /
parvaṇoryogakāleṣu dvijaveśyāpurohitaḥ //
nāvekṣyā eva caite vai yadi dṛṣṭāstadā tadā /
agnermanve 'nuvākasya paṭhanātkṛtakṛtyatā //
tīrthapratigrahī dṛṣṭo yadi śrāddhadine tarām /
tīrthajīvī tadāvāsī tatpurohita eva ca //
yadā dṛṣṭastadā sūryaṃ paśyemeti vilokayet /
[90]Note: varaṇamtripūrṣacaryāvṛttāntaḥ spaṣṭo yasya bhavettarām //
tādṛśaṃ prayataṃ dvāntam alolupamadāmbhikam /
yadṛcchālābhasantuṣṭaṃ śrotriyaṃ vedinaṃ śucim //
nityāgniṃ pūrvavayasaṃ sudhiyaṃ satkulodbhavam /
tasmātpratyupakāraikarahitaṃ sumukhaṃ dvijam //
samīkṣya varayetsamyag brāhmaṇaṃ śrāddhakarmaṇi /
ādau saṃkalpya prayataḥ sapavitrakarastathā //
darbhapāṇiḥ kṛtaprāṇāyāmo 'tvaratarastarām /
akrodhanaśca sumukho vācā saṃkalpamācaret //
deśaṃ kālaṃ ca saṃkīrtya tathā ca prakṛte tataḥ /
pitḥn devān prākṛtānvai samuddiśya ca prākṛtam //
kariṣye karma caiveti saṃkalpaṃ prathamaṃ caret /
Note: prasādāya darbhadānamviśveṣāmatra devānāṃ sthānamāhavanīyake //
kṣaṇaṃ kṛtvā prasādo 'dya karaṇīya udīryate /
ityevaṃ dakṣiṇe haste dadyāddarbhān dvijasya vai //
etaddhai varaṇaṃ proktaṃ pitḥṇāmevameva vai /
Note: maṇḍalapūjākṛtvā tu varaṇaṃ paścād oṃ tatheti ca codite //
[91]kṛtvā tu maṇḍalaṃ śuddhaṃ gomayena vidhānataḥ /
maṇḍalaṃ pūjayitvādau daivaṃ paitṛkameva ca //
maṇḍalātpaścime bhāge brāhmaṇe svāgatīkṛte /
tatraiva visṛjetpādyaṃ kṣālayenmaṇḍalopari //
Note: gulphayoradhaḥ kṣālanam
pādaprakṣālanaṃ śrāddhe varaṃ syādgulphayoradhaḥ /
pitḥṇāṃ narakaṃ ghoraṃ romasaṃsaktavāriṇā //
yadi syādromasaṃsaktaṃ pādaprakṣālane bhavet /
taddoṣaparihārāya ājānu kṣālayetparam //
Note: ācamanaprakaraṇam
ādāvantye ca pādye ca viṣṭare vikire tathā /
ucchiṣṭapiṇḍadāne ca ṣaṭsu cācamanaṃ smṛtam //
Note: kartuḥ pūrvaṃ bhokturācamane
kartā 'nācamya yadbhoktā kuryādācamanakriyām /
śuno mūtrasamaṃ toyaṃ tasmāttatparivarjayet //
Note: devādibhojanadik
udaṅmukhastu devānāṃ pitḥṇāṃ dakṣiṇāmukhaḥ /
pradadyātpārvaṇe sarvaṃ devapūjāvidhānataḥ //
Note: varaṇatrayakālaḥ
kecidrātrau tu pūrvedyus taddine prātareva ca /
[92]kutape taddine bhūyas trivāraṃ śrāddhamūcire //
sakṛdeveti tajjāmitayā śrāddhaṃ prakurvate /
tatsthāne varaṇaṃ kṛtvā śrāddhaṃ sarvaṃ prakurvate //
oṃ bhūrbhuvaḥ suvariti svāhāntamantro vai tataḥ /
Note: viṣṭaraḥayaṃ vo viṣṭaraśceti pradadyādviṣṭaraṃ tathā //
svadhāśabdaṃ pitṛsthāne sarvatraivaṃ vidhīyate /
anenaiva tu mantreṇa tatpūjā vihitā parā //
ayaṃ hi paramo mantraḥ pitḥṇāmarcane mahān /
prayoktavyaḥ śrāddhadine mantrāḥ prākṛtamātṛkāḥ //
viśvān devān pitḥnvāpi saṃbudhyoccārya tatparam /
pūrvoktenaiva mantreṇa viṣṭaraṃ pratipādayet //
ṣaṣṭhyantenāsanaṃ dadyāt kṣaṇaśca kriyatāmiti /
kṣaṇaṃ dadyāttu darbheṇa hastasaṃsparśanena vā //
prāpnuvantu bhavantaśca tārapūrveṇa vai vadet /
arghyaṃ kṛtvā kṛtaḥ proktaḥ kartavya iti cettataḥ //
darbhānāstīrya bhūpṛṣṭhe tatra pātramadhobilam /
nikṣipya taduparyevaṃ darbhairācchidya vai tataḥ //
uddhṛtya prokṣya tatpātre yavānnikṣipya śambaram /
bhūrbhuvaḥsuvarāpūrvagandhākṣatasumādikam //
[93]tatra nikṣipya taccāmbhas taddhaste 'rghyaṃ pradāpayet /
āvāhanaṃ ca tatpūrvaṃ paraṃ vā tatkṛtākṛtam //
yadi kartavyadhīḥ syāccet tadā vyāhṛtibhiścaret /
yā divyā iti vā no ced devā vo 'rdhyamiti bruvan //
dadyāttamarghyaṃ devebhyaḥ pitṛbhyaśca krameṇa vai /
āvāhane viśvedevā uśantastviti yugmakam //
ubhayatra prakathitaṃ kecanātrāparāmṛcam /
viśvedevāsa ityekāṃ viśvedeveti vai parām //
āgacchantviti tāṃ cāpi devārthe prajapanti vai /
pitṛsthāna uśantastvā āyantu na itīva vai //
prajapeyuḥ kecanātra tadetat kathitaṃ param /
kṛtākṛtaṃ prakathitam anuktābādhakaṃ na tu //
vedamātrānuktitastu gandhākṣatayavādikam /
dhūpadīpadukūlādi kṛtsnaṃ yajñopavītakam //
sarvaṃ vyāhātebhirdadyāt tūṣṇīṃ vā tadyathāruci /
Note: agnaukaṇāmatato 'gnau karaṇaṃ kuryād yadi pūrvaṃ svasūtrataḥ //
anuktamantraiḥ kāścittu kṛtāḥ syustāḥ kriyāstataḥ /
tatpūrvakṛtasaṃkalpakarmamadhyādhikatvataḥ //
[94]Note: punaḥsaṃkalpaprakaraṇam
tatkiṃcidviguṇībhūyāt tadvaiguṇyata eva vai /
punaḥ saṃkalpayitvaiva tatpūrvakakriyāṃ caret //
sarvatraivaṃ vijānīyāt tattatsaṃkalpakarmasu /
na cedekasya saṃkalpa ekadhaiva bhaveddhi vai //
āsamāptervidhānena prakṛte paitṛke kila /
anuktamantrapaṭhanāt punaḥ saṃkalpamācaret //
yadyuktamantramātreṇa yatkarma calati sthale /
tatkarmamadhye na punaḥ saṃkalpaḥ prabhaveddhi vai //
tasmātsaṃkalpayitvā 'tha cāśaikaraṇamārabhet /
Note: pariveṣaṇaprakārapaurvāparyamsaṃparistīrya vidhinā darbhaistairdakṣiṇāgrakaiḥ //
annamādāya pakvāttu copastīrya tataḥ punaḥ /
mekṣaṇenānnamādāya mantrametaṃ śrutīritam //
pratikalpaikapaṭhitaṃ somāyeti huneddhaviḥ /
taccheṣeṇa yamāyeti agnayeti ca tatparam //
uddeśatyāgamātraṃ ca prācīnāvītinaiva vai /
samuccārya punaścaiva pariṣicyāpradakṣiṇam //
amantrakaṃ vidhānena tadannaṃ śiṣṭamuddhṛtam /
ardhaṃ kṣipedviprapātre datvā hastodakaṃ tataḥ //
daivapātre 'bhighāryātha pūrvavacca vidhānataḥ /
[95]annaṃ ca pāyasaṃ bhakṣyaṃ vyañjanāni phalāni ca //
payo madhu ghṛtaṃ cānte sūpaṃ tu pariveṣayet /
Note: agre sūpadāneyadi sūpādatha punarvastu syātpariveṣitam //
tadrākṣasaṃ bhavecchrāddhaṃ tathā tasmānna cācaret /
Note: rakṣoghnamantramannamājyenābhighārya gāyatryā prokṣya tatparam //
dadhinānnaṃ ca pracchādya cāhamasmīti sūktakam /
prapaṭhedatra vidhinā rākṣoghnaśrutimadhyagam //
Note: yena kenāpyuccāraṇamasamarthasya
svayaṃ yadyasamarthaścen mantroccāraṇakarmaṇi /
yena kena ca vipreṇa vācanīyaṃ prayatnataḥ //
naite mantrā yājamānā atroktāḥ kila karmaṇi /
rākṣasānāṃ vināśāya vedaghoṣaḥ praśasyate //
sa ghoṣo brāhmaṇaiḥ kartuṃ śakyate prakṛte kila /
Note: uṣṇaṃ dātavyamannaṃ vastūni yānīha pātreṇa saha kevalam //
cullisthāni bhaveyurhi tebhyaḥ pātrebhya eva vai /
darvimyaśca samuddhṛtya svalpaṃ svalpaṃ yathoṣmakam //
yadā bhavettadā tatra viprebhyaḥ pariveṣayet /
ūṣmabhāgā hi pitaraś coṣmaśūnyaṃ na paitṛkam //
[96]bhavedeva na sandehaḥ paścādannaṃ yathā purā /
viprahaste jalaṃ datvā gāyatryā prokṣya vai tataḥ //
yadaivāhavanīyaṃ vai dakṣiṇāgniṃ vidhānataḥ /
nityaṃ vai gārhapatyaṃ ca pariṣiñcati mantrataḥ //
satyaṃ tvartena vidhinā brāhmaṇaṃ pariṣicya vai /
pṛthivī teti tatsarvam abhimṛśya tataḥ punaḥ //
samupasparśayitvātha pitrādibhyo nivedayet /
pradhānametaddhomaśca samupasparśanaṃ punaḥ //
Note: mantrāḥ vācyāḥ
etanmantratrayaṃ vācā yajamānaḥ samuccaret /
etanmantratrayaṃ śrāddhe pradhānakamihocyate //
tathā piṇḍapradānasya mantrāḥ kecana coditāḥ /
etaduccāraṇāśaktau vyarthaṃ śrāddhaṃ bhavetkila //
tasmādyatnena mahatā homāgneya iti trayam /
dvayaṃ vātha punaścaikaṃ pṛthivī teti kiṃcana //
annābhimarśane proktam amṛtopastarāṇakam /
pañca prāṇāhutau mantrāḥ prāṇāyetyādikā parāḥ //
yathāvadeva vācā te pravācyā śrāddhakarmaṇi /
na cecchrāddhaṃ bhavennaitad etairmantrairbhaveddhi tat //
paścātpiṇḍapradāne 'pi mantrā vācyāśca bhaktitaḥ /
[97]Note: mantravaikalpanāśāya vedaghoṣaḥbhojane samupakrānte vedaghoṣaṃ prayatnataḥ //
kārayedvipramukhataḥ ṛgyajuḥsāmabhistarām /
tena vaikalyadoṣā ye rakṣobhiḥ parikalpitāḥ //
sadyo naṣṭā bhaveyurhi tasmādeva tathācaret /
yathānyaghoṣo viprāṇāṃ śṛṇuyānnātra kevalam //
tathā ghoṣaḥ prakartavyaḥ svayaṃ paramukhāttathā /
yatnātkārayitavyaśca na ceddoṣo mahān bhavet //
vedoccāraṇasāmarthyavikalo yadi tatkaraḥ /
namo vaḥ pitaro mantramātraṃ bhaktyā japettu vai //
idaṃ viṣṇurvyāhṛtīrvā gāyatrīṃ vā vidhānataḥ /
viṣṇorarāṭamantre vā gāyatrīṃ vaiṣṇavīmapi //
na cettu pauruṣaṃ sūktam athavā taṃ triyambakam /
ā vo rājānamantraṃ vā madhutrayamathāpi vā //
namo brahmaṇyamantraṃ vā daśa śāntiṣu kāmapi /
svādhīnā tāmṛcaṃ no ced gāyatrīṃ sarvaśūnyadām //
pratadviṣṇumantramirāvatī dhenumatīti ca /
yajamānaḥ svayaṃ prītyai pitṛbhyo pravadettarām //
bhojanānte ca saṃpannaṃ pradadetpurataḥ sthitaḥ /
tṛptāḥ stheti dvivāraṃ tad uktvā dadyāttadannakam //
[98]tatraiva vikiretpātrasamīpe tatpuraḥ sthitaḥ /
ucchiṣṭapiṇḍaṃ ca dadyād uttarāpośanaṃ tataḥ //
sarvāṇyetāni śiṣṭānām ācāreṇa na coktitaḥ /
sūtrakārasya vedasya kṛte 'bhyudayamucyate //
akṛte pratyavāyo na punaranyāni kevalam /
tattatkriyāviśeṣeṣu tūṣṇīkaṃ vedamantrakaiḥ //
atrānuktairmahākālavilambo bādhakāya vai /
bhavedeva na sandehaḥ śrāddhamantro ya īritaḥ //
tanmātrasya samīcīnaproktyai tatkarma sādhu vai /
bhavetkilānyathā taddhi kiṃ bhavediti sādhubhiḥ //
samyagālocanīyo 'to śrāddhamantroktimātrataḥ /
yāvān kālavilambaḥ syāt tāvānevātra kevalam //
prāmāṇiko hi tadbhinno 'vihitaśca vidhānataḥ /
karmaṇo bādhakāyaiva sādhakāya bhavenna tu //
tasmādvidvān sūtravedavihitaṃ yāvadeva vai /
tāvadeva prakurvīta sarvasaukhyāya kevalam //
ātmano brāhmaṇānāṃ ca bhoktḥṇāṃ śāstravartmanaḥ /
Note: śāstravirodhi tyājyamevayathāvadeva kurvītā -dhikaṃ śāstravirodhi yat //
sarvaṃ samyakparityājyaṃ vihitaṃ yattadācaret /
viprāṇāṃ bhojanātpaścāt tacchāstrādhikakṛtyataḥ //
[99]samāgatātpunaḥ proktaḥ saṃkalpo nānyathācaret /
apāṃ madhyena cācchindya darbhān mūlaiḥ sakṛddhataiḥ //
śundhantāṃ pitaraḥ prokṣya āyantvityabhimantrya ca /
sakṛdācchinnamantreṇa saṃstīryaiva tataḥ punaḥ //
mārjayanteti mantreṇa tato dadyāttilodakam /
sakṛdācchinnadarbheṣu triṣu sthāneṣu tatparam //
etatteti ca mantreṇa dadyātpiṇḍatrayaṃ punaḥ /
yanme māteti mantraṃ tat pitṛbhya iti vai punaḥ //
atra pitaro 'mutra ca amī madamataḥ param /
ye samānāstato bhūyo yena jātāstataḥ param //
vīraṃ dhatteti tatprāśyā-ghrāya vā tatparaṃ punaḥ /
mārjayanteti mantreṇa pūrvavacca tilodakam //
datvāñjanābhyañjane ca vāsaśchitvā vidhānataḥ /
namo va iti mantreṇa namaskārān samācaret //
gṛhānna iti mantraṃ ca ūrja vahantīmanuṃ tataḥ /
uttiṣṭhata pitaro mano nvāhuveti mantrakam //
punarna iti bhūyaśca yadantarikṣamiti vai /
mantrān japtvā krameṇaivaṃ piṇḍāṃstānpūjayettataḥ //
pitṛpiṇḍārcanaṃ yaistu kriyate darbhapatrakaiḥ /
taṇḍulairakṣataiḥ puṣpais tilairapi yavaistathā //
prīṇitāḥ pitarastena yāvaccandrārkamedinī /
[100]Note: putrakalatrādibhiḥ pitṛpradakṣiṇanamaskārāḥvāsobhiḥ pūjayetpiṇḍān yathāśaktyā vicakṣaṇaḥ //
dakṣiṇābhiśca tāmbūlair dhūpadīpādibhistathā /
pradakṣiṇanamaskāraiḥ putrapautrādibhiḥ saha //
kalatraiḥ parivāraiśca na cettasya kulaṃ tarām /
na vardhate kṣīyate ca kāle kāle śanaiḥ śanaiḥ //
ta eva piṇḍāḥ pitaras tadrūpeṇa sthitāḥ param /
bhaveyuḥ pūjanārthāya nātra kāryā vicāraṇā //
apratyakṣā hi pitaro vāyurūpaṃ samāśritāḥ /
ākāśarūpamāpannāḥ kālabhedeṣu santatam //
nityamākāśarūpāste śrāddhakāleṣu bhaktitaḥ /
samāhūtāstadā sadyo vāyurūpaṃ samāśritāḥ //
samāyānti manovegāt piṇḍakāle tu te punaḥ /
tatpraviśyaiva putrāṇāṃ hitāya kṣaṇamañjasā //
tiṣṭhanti kila tatpūjāsvīkārāya tato yatan /
tatpūjāṃ vidhinā kuryāt tataścetputrakāmukaḥ //
Note: madhyamapiṇḍaṃ parimṛjya
prayacchenmadhyamaṃ piṇḍaṃ dharmapatnyai samantrakam /
ādhatta pitaraśceti tataḥ sā niyatā śuciḥ //
pragṛhyāñjalinā bhaktyā prāṅmukhī maunamāśritā /
[101]taṃ prāśya vidhinācamya tatpaścāttu trirātrakam //
kurvantī bhojanaṃ bhartur mukteḥ paścātsakṛcchuciḥ /
muditā harṣitātīva duḥkhitā malinā tathā //
bhāvayantī mahārudraṃ taṃ kālaṃ ninayedapi /
tāvanmātreṇa ca tataḥ sā putraṃ puṣkarasrajam //
labhate nātra sandeho yadi sā syādrajasvalā /
Note: śrāddhadine śūdrabhojanena śūdraṃ bhojayecchrāddhe gṛhe yatnena taddine //
śrāddhaśeṣaṃ na śūdrebhyo na dadyāttu khaleṣvapi /
Note: pitṛbhojanapātrasya khananampiturucchiṣṭapātrāṇi śrāddhe gopyāni kārayet //
khanitvaiva vinikṣipya yathā śrāddhe na gocaram /
Note: sodakumbhamkṛte 'kṛte vā sāpiṇḍye mātāpitroḥ parasya vā //
tasyāpyannaṃ sodakumbhaṃ dadyātsaṃvatsaraṃ dvijaḥ /
adaivaṃ pārvaṇaśrāddhaṃ sodakumbhamadharmakam //
kuryādābdikaparyantaṃ saṃkalpavidhinānvaham /
kuryādaharahaḥ śrāddham amāvāsyāṃ vinā sadā //
yatsodakalaśaśrāddhaṃ na kuryādanumāsike /
Note: prathamābde na tilatarpaṇamprathamābde na kartavyaṃ tilatarpaṇamityapi //
[102]Note: sapiṇḍīkaraṇātparaṃ śrāddhāṅgatarpaṇam
yadetattattu kathitaṃ vatsarābde sapiṇḍane /
ekādaśe dvādaśe vā sapiṇḍīkaraṇaṃ yadi //
kṛtaṃ cettatpuraṃ samyak sadyaḥ śrāddhāṅgatarpaṇam /
kurvītaiva tathā darśaṃ pratimāsaṃ pṛthak pṛthak //
akṛte tarpaṇe bhūyaḥ pitarastasya kevalam /
bhaveyurduḥkhitā ghoraṃ punaḥ pretatvaśaṅkayā //
teṣāṃ śaṅkānirāsāya māsikeṣvaṅgatarpaṇam /
śrāddhānte vidhinā kāryaṃ sadya eva na saṃśayaḥ //
pratimāsaṃ tadā darśaṃ yacchrāddhaṃ tarpaṇādikam /
asaṃśayaṃ prakurvīta na ceddoṣo mahān bhavet //
śrāddhamukteḥ paraṃ teṣāṃ dvijānāṃ karaśuddhaye /
tilairhastodakaṃ kāryaṃ ṣaḍvāraṃ darbhapuñjataḥ //
na cettatkaraśuddhiśca na bhavedeva kevalam /
madgotraṃ vardhatāṃ deva pitḥṇāṃ ca prasādataḥ //
iti brāhmaṇapādeṣu saparyāṃ tāṃ tadācaret /
viśvedevaprasādaṃ ca pitḥṇāṃ ca prasādakam //
svīkṛtya śirasā gṛhya devāśca pitarastataḥ /
svasti brūteti vācoktvā hy akṣayodakamityapi //
astvityapi ca taddhaste śambaraṃ satilākṣatam /
yathākrameṇa dadyācca vācayiṣye svadhāṃ tathā //
[103]svāhāmapi ca saṃprārthya vācyatāmiti taistataḥ /
saṃproktastu ṛce tveti dhārāṃ tāṃ pravadetparām //
pitṛbhyaśca prathamataḥ pitāmahebhya eva ca /
prapitāmahebhyaśca tadvat svadhāstā vācyatāmiti //
bruvantu ca bhavanto vai oṃ svadhāmiti vai vadet /
saṃpadyantāṃ svadhāśceti devāścāpi tathā punaḥ //
prīyantāṃ pitaraḥ paścāt pitāmahāstataḥ kila /
prapitāmahāśca pitaras taddhaste salilaṃ kṣipet //
Note: pitḥṇāṃ rajataṃ, devānāṃ svarṇam
tataḥ śrāddhaikasādguṇyahetave dakṣiṇāṃ mudā /
yathāśaktyā pradadyācca pitḥṇāṃ rajataṃ param //
hiraṇyaṃ cāpi devānāṃ vājevājeti vai vadet /
uttiṣṭhateti pitaraḥ anugacchantu devatāḥ //
ityudvāsya tu tān paścād annaśeṣo 'khilaḥ punaḥ /
kriyatāṃ kimiti prokte ceṣṭaiḥ sa upabhujyatām //
ityuktastu tato bhūyaḥ svāduṣaṁ sada ityataḥ /
upasthānaṃ pitḥṇāṃ tu kuryātprāñjalinā dvijaḥ //
teṣāṃ tāmāśiṣaṃ gṛhya praṇipatya vidhānataḥ /
anuvrajya vidhānena svagṛhasyāntime tyajet //
na cetsarvatra tāḥ proktāḥ parā vyāhṛtayaḥ śivāḥ /
na cettu vāmadevāya mantraṃ paramamuttamam //
[104]pravadettena manunā yadyadvaiguṇyamāgatam /
karmamadhye paitṛke 'smin jñānājñānata eva vai //
kartṛbhoktṛmahādoṣadravyakālādisaṃbhavāḥ /
lobhamohājñānacittakāyakṛtyaviśeṣajāḥ //
mahāparādhāḥ sukrūrāḥ parīhāraikavarjitāḥ /
te sarve smaraṇāttasya mahāmantrasya vaibhavāt //
sadyo vilayamāyānti karmasādguṇyamapyati /
prabhavetsadya evaivaṃ tasmāttu manumuttamam //
namodvādaśasaṃyuktaṃ paṭhanīyaṃ sakṛtkila /
tāvanmātreṇa tatkarma paramaṃ tṛptikārakam //
acchidraṃ sadguṇaṃ sāṅgaṃ vikalaikavivarjitam /
pratyavāyaikarahitaṃ gayāśrāddhaśatādhikam //
bhavatyeva na sandehas tasmāttanmantramuccaret /
Note: ucchiṣṭādi śrāddhe sapta pavitrāṇiucchiṣṭaṃ śivanirmālyaṃ vamanaṃ pretaparpaṭam //
śrāddhe sapta pavitrāṇi dauhitraḥ kutapastilāḥ /
payaso vatsapītatvād ucchiṣṭamiti nāma tat //
bhagīrathaprārthanayā tadgaṅgātyavalepahā /
tirodhānaṃ jaṭāraṇye kṛtvā tāmadharadyataḥ //
tannirmālyaṃ tato gaṅgā sā prītyai paramā smṛtā /
sā nityaśuddhā tadyogād gaṅgā patitapāvanī //
[105]nirdoṣā saiva kathitā tadbhinnā sapta yāśca tāḥ /
aśuddhāśca kadācitsyuḥ śivāṅgapatitā tu sā //
atyantaikapavitrā hi nānyā vai tatsamā sarit /
tadīyodakasaṃbandhād yatpitryaṃ karma tattu vai //
apavitrasahasrebhyo muktaṃ sadyo bhaviṣyati /
pitaro nityatṛptāste naṣṭakṣutkāḥ pitāmahāḥ //
pārameśvarasāyujyaṃ labhante prapitāmahāḥ /
apyanye kulajā eva syuste kulasahasrakam //
taccāpi vaiṣṇavaṃ dhāma tatkṣaṇātprāpitaṃ bhavet /
trirātraphaladā nadyaḥ puṇye tadayanadvaye //
ardhodaye mahodaye cakrike grahaṇe tathā /
padmakāpilaṣaṣṭhyāṃ vā punaranyeṣu tāḥ punaḥ //
vidhiprayatnaracitā 'vagāhanajapādikaiḥ /
phalapradā hi sarito na tathā jāhnavī śivā //
darśanasparśanadhyānair jantūnāṃ janmamocanī /
taduttarakṣaṇādgaṅgā tadbhārgatanusaṃbhavā //
siṃhakarkaṭayormadhye sarvā nadyo rajasvalāḥ /
dinatrayamasaṃspṛśyās tatrādau yāḥ saridvarāḥ //
Note: mahānadyaḥ
godāvarī bhīmarathī tuṅgabhadrā ca veṇikā /
tāpī payoṣṇī divyā syur dakṣiṇe tu saridvarāḥ //
pāvanī narmadā caiva yamunā ca mahānadī /
[106]sarasvatī viśokā ca vitastā ca tathā punaḥ //
dakṣiṇāyanakāle tu saṃprāpte cāvagāhanāt /
paraṃ tridinaparyantaṃ bhaveyustā rajasvalāḥ //
na tu sā śambhusaṃbandhān nityaśuddhā prakīrtitā /
jāhnavī saritāṃ mukhyā sarvalokaikapāvanī //
hlādanī pāvanī kāmā kāmanīyā kalāvatī /
karakā kaluṣaghnī yā nāgāścaitāsturīyakāt //
divasāt prabhṛti proktās tisro rātrī rajasvalāḥ /
saptamīprabhṛti hyevaṃ saritaḥ kāścanāparāḥ //
nalinī nirmalā nārā gurvī garbhā garā dharā /
kṣurikā kāśikā śyāmā daśa proktā rajasvalāḥ //
dāridryanāśinī deyā bāhudā bahulā balā /
śarmiṣṭhā śayanā svāpā nava nadyo rajasvalāḥ //
daśamīprabhṛti proktās tisro rātrīrmanīṣibhiḥ /
taptā tāpā tāpasā ca viśvāmitrā bṛhadvarā //
dhenā senā sanā somā nava nadyo rajasvalāḥ /
trayodaśīprabhṛtyetā kathitāstā rajasvalāḥ //
kalikā varuṇā vāmā somadā mahilā kalā /
[107]tvaritā lulitā tārā ṣoḍaśaprabhṛti smṛtāḥ //
tisro rātrīrāpagāstā mahāśuddhā rajasvalāḥ /
gārutmatā gatimatī gatidā gaṇavāritā //
guṇāḍhyā guṇadā śeṣā sapta nadyaḥ prakīrtitāḥ /
ekonaviṃśatidinaprabhṛtyetā rajasvalāḥ //
śātadruśca śatadruśca varaṇī vāruṇī rasā /
hiraṇyadā haimavatī gajavāsī manasvinī //
rajasvalā navaitāḥ syur dvāviṃśatidināditaḥ /
karatoyā kālatoyā varṣatoyā saradrasā //
antarjalā kheyatoyā bṛhattoyā sravajjalā /
pañcaviṃśatyādito vai vijñeyāstā rajasvalāḥ //
aṣṭāviṃśatprabhṛti vai yāḥ kāścana janaiḥ kila /
nadīti nityaṃ kathyante khanyante ca tadā tadā //
nadīgāḥ sindhugā vāpi parvatādisamudbhavāḥ /
yatra kutrāpi vā jātāḥ kṣudrā dīrghā jalairyutāḥ //
varṣājalāśca khananajalā lavaṇaśambarāḥ /
sarvāstāḥ kathitāḥ sadbhir māsānte syū rajasvalāḥ //
viśeṣeṇādhunā proktāḥ sarvāsāṃ saritāmapi /
prasaṃgāttatsvarūpasya māhātmyaṃ ca tathāvidham //
uktaprāyaṃ vijānīyād yā vā nityajalāḥ punaḥ /
uttamā iti tāḥ proktā nadīnāṃ sindhusaṃgataḥ //
ādhikyaṃ tatprakathitaṃ puṇyakṣetrādinā tathā /
[108]kṣetraṃ cāpi tathā jñeyaṃ nadīyugmaikamelanāt //
khananotpannasalilā tannyūnā kathitā tathā /
khananāccādhikajalā tacchreṣṭhā vai smṛtākhilaiḥ //
pañcayojanaparyantapravahatsalilottamā /
utpattiprabhṛtisthairyavahatsalilasaṃyutā //
paramā cottamā ceti sā gaṅgeti ca phaṇyate /
nadīnāṃ pravarā gaṅgā tajjalaṃ śrāddhakarmaṇi //
pāvanaṃ paramaṃ proktaṃ vamanaṃ madhu cocyate /
tatpretaparpaṭaṃ sākṣāt pitḥṇāṃ duḥkhavārakam //
khaḍgapātraṃ hi kutapo dauhitro vā punaḥ smṛtaḥ /
śivanirmālyataḥ śrāddhavaiguṇyaṃ tatpraśāmyati //
punaḥkaraṇasaṃprāptau śivanirmālyayogataḥ /
pranaṣṭaḥ prabhaveddoṣas te cātrāpi vadāmyuta //
Note: punaḥśrāddhaprakaraṇam
vipravāntāvagnināśe piṇḍe ca vidalīkṛte /
piṇḍagolakasaṃyoge dīpanāśe tathaiva ca //
rajasvalānāthabhuktau buddhipūrvaṃ tathaiva ca /
aśaucabhuktāvāśaucisaṃsparśe homavismṛtau //
atithau taddinabhrāntyā saṃkalpakaraṇe 'pi vā /
ekasminneva divase pitrorvyatyāsataḥ kṛtaḥ //
taddine copavāsaḥ syāt punaḥ śrāddhaṃ pare 'hani /
[109]ādyaśrāddhe tu bhuñjānaviprasya vamanaṃ yadi //
yatte kṛṣṇeti mantreṇa homaṃ kuryādyathāvidhi /
ṣoḍaśaśrāddhabhuñjānabrāhmaṇastu vamedyadi //
pretāhutistu kartavyā laukikāgnau yathāvidhi /
Note: anumāsikādyucchiṣṭavamaneanumāsike 'tra kartavya ucchiṣṭe vamanaṃ yadi //
kabale tu subhuñjāne tṛptiṃ caiva vinirdiśet /
amāvāsyāmāsike ca brāhmaṇo mukhaniḥsrutam //
tathā mahālayaśrāddhe pitrādervamanaṃ yadi /
pitāmahādivatkṛtvā śrāddhaśeṣaṃ samāpayet //
Note: ucchiṣṭocchiṣṭasaṃsparśe
ucchiṣṭena tu saṃspṛṣṭo bhuñjānaḥ śrāddhakarmaṇi /
śeṣamannaṃ tu nāśnīyāt kartuḥ śrāddhasya kā gatiḥ //
tatsthānanāmagotreṇa hmāsanādi tathārcayet /
annatyāgaṃ tataḥ kṛtvā pāvake juhuyāccarum //
puruṣasūktena juhuyād yāvaddvātriṃśadāhutiḥ /
homaśeṣaṃ samāpyātha śrāddhaśeṣaṃ samāpayet //
akṛtvā tu samīpe tu brāhmaṇe vamanaṃ yadi /
punaḥ pākaṃ prakurvīta piṇḍadānaṃ yathāvidhi //
ucchiṣṭasparśanaṃ jñātvā tatpātraṃ ca vihāya ca /
tatpātraṃ parihatyātha bhūmiṃ samanulipya ca //
[110]tasya śīghraṃ vidhāyaiva sarvamannaṃ praveṣṭayet /
pariṣicya tataḥ paścād bhojayecca na doṣakṛt //
Note: anyonyasparśe
śrāddhapaṅktau tu bhuñjānāv anyonyaṃ spṛśato yadi /
dvau viprau visṛjedannaṃ bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret //
ucchiṣṭocchiṣṭasaṃsparśe śunā śūdreṇa vā tathā /
upoṣya rajanīmekāṃ pañcagavyena śudhyati //
indrāya somasūktena śrāddhavighno yadā bhavet /
agnyādibhirbhojanena śrāddhaṃ saṃpūrṇameva hi //
indrāya somasūktena bhojaneneti ca trayam /
vidhānaṃ kathitaṃ samyag vyavasthā hyatra cocyate //
piṇḍadānātparaṃ yasya kasyacidbrāhmaṇasya vai /
vamanācchrāddhavighne tu tadā sūktajapāddhi sā //
śrāddhasaṃpūrṇatā jñeyā tatpūrvaṃ cettu daivake /
Note: pitāmahaviṣṇuvamanepitāmahe tatparasmin viṣṇvā vā vamane yadi //
homenaiva tadā jñeyā dvayoryadi tadā punaḥ /
tatsūktajapahomābhyāṃ śrāddhasaṃpūrṇatā smṛtā //
Note: darśādau chardane
pitṛsthānasya viprasya vamane yadi darśake /
punaḥ pākena tacchrāddhabhojanaṃ vihitaṃ tadā //
[111]ābdike vānumāse vā taddinopoṣaṇaṃ bhavet /
pare 'hani punaḥśrāddhaṃ bhojanenaiva nānyathā //
eka eva yadā vipro bhonane chardito yadi /
ābdike tu pare 'hnyeva darśe vā yadi māsike //
tathaivāgniṃ samādhāya homaṃ kuryādyathāvidhi /
tatsthānanāmagotreṇa cāsanādi samarcayet //
annatyāgaṃ prakurvīta tato 'gnau juhuyāccarum /
prāṇādipañcabhirmantrair yāvaddvātriṃśadāhutiḥ //
homaśeṣaṃ samāpyātha śrāddhaśeṣaṃ samāpayet /
punaḥ pākena sadyo vai śrāddhasya karaṇaṃ smṛtam //
darśādiṣveva kathitaṃ na pratyabde kathaṃcana /
pratyabdasya pare 'hnyeva sthānaṃ viprasya tatsmṛtam //
Note: upavāsārthaḥ
upāvṛttistu pākebhyo yastu vāso guṇaiḥ saha //
upavāsaḥ sa vijñeyaḥ sarvabhogavivarjitaḥ /
Note: aputrāsāpiṇḍyampatnyāḥ kuryādaputrāyāḥ patyurmātrādibhiḥ saha //
sāpiṇḍyamanuyāne tu janakena sahātmajaḥ. /
Note: anugamanemṛtaṃ yānugatā nāthaṃ sā tena saha piṇḍanam //
[112]arhati svargavāse 'pi yāvadābhūtasaṃplavam /
strīpiṇḍaṃ bhartṛpiṇḍena saṃyujya vidhivatpunaḥ //
tredhā vibhajya tatpiṇḍaṃ kṣipenmātrādiṣu triṣu /
bhartuḥ pitrādibhiḥ kuryād bhartrā patnyāstathaiva ca //
sapatnyā vā 'sapatnyā vā na bheda iti gobhilaḥ /
Note: ekādaśe 'hani ṣoḍaśamkecidatra pṛthakprocus taṃ pakṣaṃ pravadāmyaham //
ekacityāṃ samārūḍhau dampatī nidhanaṃ gatau /
ekoddiṣṭaṃ ṣoḍaśaṃ ca pṛthagekādaśe 'hani //
dvādaśe 'hani saṃprāpte piṇḍamekaṃ dvayoḥ kṣipet /
pitāmahādipiṇḍeṣu taṃ piturviniyojayet //
kecittameva piṇḍaṃ tu dvedhā kṛtvā tataḥ param /
udagbhāgagataṃ piṇḍaṃ pitṛvarge niyojayet //
yaṃ dakṣiṇasthitaṃ piṇḍaṃ mātṛvarge niyojayet /
Note: taddine paredyurvā sahagamane śrāddhamatra kecitpunaḥ procuḥ prakārāntarataḥ kila //
taddine vā paredyurvā bhartāramanugacchati /
bhartrā sahaiva śuddhiḥ syāt śrāddhaṃ caikadine bhavet //
paitṛkaṃ maraṇaṃ yatra tadevāhuḥ pradhānakam /
kecittu mātṛkaṃ prāhur evaṃ pakṣadvayaṃ smṛtam //
[113]pracetā atra covāca svamataṃ tatpravacmyaham /
bhartrā saha pramītāyāḥ mṛte 'hanyapare 'hni vā //
āśaucaṃ maraṇoddiśya dahanādi tayorna tu /
punaḥ pakṣāntaraṃ proktaṃ kaiścittatra maharṣibhiḥ //
pativratā tvanyadine 'nugacched yā strī paticittyadhirohaṇena /
daśāhato bharturaghasya śuddhiḥ śrāddhadvayaṃ syātpṛthagekakāle //
Note: tayorāśauce maraṇādi
bhartāramanugacchantī patnī cedārtavā yadi /
tailadroṇyāṃ vinikṣipya lavaṇe vā svakaṃ patim //
paraṃ trirātrāddahanaṃ kuryuste bāndhavāstayā /
śrāddhaṃ caikadine kuryur dvayorapi hi nirṇayaḥ //
ekoddiṣṭaṃ ṣoḍaśaṃ ca bharturekādaśe 'hani /
dvādaśe 'hani saṃprāpte piṇḍamekaṃ dvayoḥ kṣipet //
pitāmahādipiṇḍeṣu taṃ piturviniyojayet /
brahmavādimataṃ bhūyas tv anyadvakṣyāmi śobhanam //
dahyamānaṃ tu bhartāraṃ dṛṣṭvā nārī pativratā /
anugacchettayoḥ śrāddhaṃ pṛthagekādaśe 'hani //
śilāpratiṣṭhāpanādikṛtyaṃ sarvaṃ pṛthak pṛthak /
ekatraiva prakurvīta piturmātuḥ samantrakam //
ṣoḍaśāntaṃ pṛthakkṛtvā sāpiṇḍyaṃ dvādaśe 'hani /
pretatvāttu vimuktena saha mātuḥ sapiṇḍakam //
[114]Note: tatpiṇḍasaṃyojanam
strīpiṇḍaṃ bhartṛpiṇḍena saṃyujya vidhivatpunaḥ /
tredhā vibhajya taṃ piṇḍaṃ kṣipenmātrādiṣu triṣu //
Note: mātuḥ sāpiṇḍyābhāvasthalam
atra viṣṇurmataṃ svasya sulabhāyāvadatkila /
kṛte pituḥ sapiṇḍatve mātustu na sapiṇḍanam //
pitureva sapiṇḍatve tasyā api kṛtaṃ bhavet /
strīṇāṃ pṛthaṅ na kartavyā sapiṇḍīkaraṇakriyā //
Note: dattena pālakapituḥ sāpiṇḍyam
anyagotrapradattaścet tanayaḥ svapitustataḥ /
pālakasya prakurvīta tatpitrādisapiṇḍanam //
Note: dattaputrakṛtyam
vivādo nātra ko 'pyasti tādṛgdattasutaḥ pituḥ /
svayaṃ tadbhinnagotro 'pi tadgotre yojayecca tam //
pitāmahādibhiḥ samyak yatprācīnaikagotrakaiḥ /
dattapautrasya pitaraṃ prapitāmahamukhyakaiḥ //
tyaktvā pitāmahaṃ tvanyagotraṃ samyak tataḥ param /
yojayennātra sandehas tajjaṃ tatprapitāmaham //
tyaktvā samyagvicāyaiva svagotraireva yojanam /
kuryāttadvidhinā no cet pitḥṇāṃ saṃkaro bhavet //
tena doṣaśca sumahān prabhavedeva durghaṭaḥ /
[115]dattaputrodbhavo yatnāt sapiṇḍīkaraṇe pituḥ //
tyajetpitāmahaṃ yatnāt tatputraḥ prapitāmaham /
tatputraścettato vṛddhaprapitāmahameva vai //
evaṃ mātuḥ sapiṇḍe tu dattaputrodbhavaścaret /
Note: anyagotradattaḥyadyanyagotrajo dattaḥ santatau tatparaṃparām //
catuṣkulaikaparyantaṃ jātānāṃ saṅkaṭaṃ mahat /
tasmin sapiṇḍīkaraṇe tadānīṃ samupasthite //
bhavatyeva hi tatpaścāt pañcamādi yathākramam /
svayameva bhavettāvat tadvarge janmināṃ mahat //
avekṣaṇaṃ jāgarūka-tā ca nitye smṛte tarām /
tasmātsagotre tanayaṃ saṃgṛhṇīyādaputrakaḥ //
śiṣṭaṃ sarvaṃ pūrvameva mayā samyaṅ nirūpitam /
putre jāte tato bhūyaḥ putrasvīkaraṇādatha //
jāto 'dhikaḥ pradattāttu dharmataḥ sarvakarmasu /
Note: pituḥ śrāddhasya ṣaṇmāsāt pūrvaṃ prabhṛti kṛtyampitroḥ śrāddhasya ṣaṇmāsāt pūrvameva tadā tadā //
śrāddhasmṛtiṃ prakurvanvai kathāḥ kāścana santatam /
prakurvan svajanaistiṣṭhed iṣṭān kāṃścidviśeṣakān //
tilamāṣavrīhiyavān guḍamudgādikān madhu /
[116]kandamūlādikān kāṃścid vastrakārpāsakādikān //
saṃgṛhya sthāpayedyatnād divyacandanakhaṇḍakam /
divyośīraṃ gugguluṃ ca nikṣipeccāvanītale //
śuṣkān śalāṭukān kāṃścid gopayecchrāddhahetave /
vṛkṣeṣu kāṃścidyatnena bhūmyantarbhūtale tathā //
kusūleṣu dukūleṣu punaḥ kumbhaghaṭeṣu ca /
sthāpayennikṣipedevaṃ nikhanetkāṃścidapyuta //
samīcīnāni vastūni dṛṣṭamātrāṇi cettadā /
śrāddhārthamiti niścitya proktvā svīyaiśca kevalam //
gopayitvaiva yatnena sthāpayetpālayedapi /
taduktitatkathātṛptāḥ pitaro nityameva vai //
āśīrbhirenaṃ satataṃ vardhayantyapi tāritāḥ /
Note: kathātṛptiḥbhavanti kathayā svarge pitṛloke ca te 'niśam //
kathayā tṛptireteṣāṃ smṛtyoktyā vacanādapi /
tadīyakṛtyasaṃbhāṣāpriyavastupracāraṇaiḥ //
Note: vidyamānāgnirapi tridinātpūrvaṃ punaḥ
yatnāddinatrayātpūrvaṃ vidyamānāgnirapyalam /
punaḥsaṃdhānavidhinā śrāddhāyāgniṃ susaṃskriyāt //
Note: śrāddhadine varjyam
aupāsanaṃ vinā homam anyaṃ homaṃ tu taddine /
na kuryādeva vidhinā yadi kuryāttu tatpatet //
[117]Note: śrāddhadine dānajapādi na kartavyam
dānādhyayanadevārcājapahomavratādikān /
na kuryācchrāddhadivase prāgviprāṇāṃ visarjanāt //
na dadyādyācamānebhyaḥ phalapuṣpajalākṣatān /
taṇḍulān dadhitakrājyaśākapātratṛṇasthalam //
kāṣṭhamūlakandabhāṇḍavidyāpustakabhūṣaṇam /
ṛṇamevaṃ dhanaṃ dhānyaṃ celaṃ vā 'nugrahādikam //
kalyāṇavārtākopādicāṭupāruṣyabhāṣaṇam /
bālanigrahatadgrāhatatsallāpādi varjayet //
uccaiḥ saṃbhāṣaṇaṃ hastatāḍanaṃ hasanaṃ vṛthā /
durālāpaṃ duṣṭalokabhāṣaṇaṃ duṣṭaśikṣaṇam //
naitāni kuryādyatnena pratyabde tu viśeṣataḥ /
Note: mṛtāhe darśedarśādiṣu mṛtāhaścen mṛtāhaṃ pūrvamācaret //
paścāddarśaṃ prakurvīta pitrorevāyamucyate /
Note: mṛtāhe mātāmahādiśrāddhasaṃbhavemātāmahasya tatpatnyā sāpatnīmātureva ca //
pituḥ śrāddhasamatvena procuḥ kila maharṣayaḥ /
darśe samāgataṃ manvā-dikaṃ śrāddhaṃ samācaret //
darśasiddhistāvatā syād daivataikyena kevalam /
sapiṇḍakamapiṇḍaṃ vā daivataikye pṛthaṅ na tu //
kāryaṃ bhavati tacchrāddhaṃ bhinnadaivatake punaḥ /
[118]Note: nityanaimittike prāptepūrvaṃ naimittikaṃ kāryaṃ pratyabde yadi tattadā //
pratyabdamāgataṃ pratyāsattiyogavaśāccaret /
pituḥ śrāddhaṃ prathamato mātuḥ śrāddhaṃ tataḥ param //
paścānmātāmahasyāpi tatpatnyāśca tataḥ param /
paścātsapatnīmātuḥ syāt paścātpatnyā prakīrtitam //
sutabhrātṛpitṛvyāṇāṃ mātulādikramātsmṛtam /
Note: darśe bahuśrāddhasaṃbhavepitrādibhinnaśrāddhānāṃ kāruṇyānāṃ yadā punaḥ //
darśādiṣvāgatānāṃ cen mṛtāhānāṃ tadā param /
darśādikaṃ samāpyaiva kāruṇyaśrāddhamācaret //
kecitpatnyāḥ pitṛvyasya tatpatnyāśca samāgamam /
darśādiṣu mṛtāhaṃ vai pūrvaṃ kṛtvā tataḥ param //
darśādikamanuṣṭheyam iti procuśca tatkṛtau /
tasmādyathāruciparam ātmatṛptiḥ praśasyate //
vastuto 'tra punarvacmi pitṛvyo yadi kevalam /
etasya paramo mukhyas tatpatnī vāpi patnyapi //
mātṛtvakāryakāraṇe mahatī sumahatyapi /
tadā cettanmṛtāhaṃ tu pūrvaṃ kṛtvā tataḥ punaḥ //
[119]darśādikaṃ prakurvīta na cette kevalā yadi /
nāmamātreṇa kathitās tadā darśādikaṃ purā //
kṛtvaiva paścāttacchrāddhaṃ kāruṇyānāmiti sthitiḥ /
sarvatraivaṃ prakathitaṃ svāminaḥ sakhyureva vā //
purohitācāryayośca pratyāsattiprabhedataḥ /
śrāddhasya karaṇaṃ proktaṃ punarapyupakāriṇaḥ //
teṣāṃ teṣāṃ kriyābhedāc chrāddhānuṣṭhānamucyate /
sarvatraivātmatuṣṭiḥ syād viduṣaḥ paramottamā //
Note: keṣāṃcitkalpaprakāraḥ
punarviśeṣaḥ ko 'pyasti pravakṣyāmyatra taṃ punaḥ /
yatastāto yato vṛttir yato jīvo yataḥ prasūḥ //
sa svīkṛtaḥ śrāddhatithir bhraṣṭatyaktapitāpi vā /
darśādiśrāddhaparato mṛtāhaśrāddhamācaret //
pitrātyantaikakalahe dhāvanāvasare sute /
jāte naṣṭe ca pitari tathā mātari tatparam //
alpakālamṛtāyāṃ tu tattadgrāmasthitairapi /
tadā tadā pālito yo daivājjīvanpravardhitaḥ //
dṛṣṭamātrairbālya eva viprabudhyaiva taistarām /
saṃskṛtaścādhyāpitaśca jñātājñātaikagotrakaḥ //
ajñātagrāmatātādir jñātajātirjanoktitaḥ /
[120]tato vidvān mahātmā yo yatastāta iti smṛtaḥ //
evameva tathānyo 'pi tathāvasthāprabhedataḥ /
yatotpattistu kathitā ajñātagrāmasaṃbhavaḥ //
svajīvanaprakāraṃ yo bālye dvādaśavārṣikāt /
na vetti naṣṭajanako yatotpattistu kathyate //
mātaraṃ yo na jānāti svakīyajanaśūnyataḥ /
tathā pitrādikān sarvān procyate 'sau yataḥ prasūḥ //
ta ete kila sarvepi vipatkālasamudbhavāḥ /
naṣṭapitrādikajanā daivātsaṃprāptajīvanāḥ //
yaiśca kaiściddṛṣṭamātrair viprabudhyaikapālitaiḥ /
avasthābhedataḥ sarve tattannāmāṅkitāḥ smṛtāḥ //
catvāraḥ kathitāḥ sadbhir atiduḥkhaikajīvitam /
atibālye tato bhūyo yauvane prāptasaṃpadaḥ //
daivayogena vidvāṃsaḥ karmaṭhāścāpi vā bhavan /
piturmṛtatithiṃ yo vā jñātvā bālyena kevalam //
svayameva śrāddhahetor mārgaśīrṣe hyamādikam /
śāstradṛṣṭyā samālocya sadbhirukto 'thavā gṛṇan //
svasvīkṛtaśrāddhatithir ucyate brahmavādibhiḥ /
Note: bhraṣṭakriyāmadyapānādinā bhraṣṭaḥ pitā yasya babhūva vai //
mṛtestasya paraṃ proṣya caturviṃśativārṣikam /
[121]bhraṣṭakriyā prakartavyā putreṇa vidinātmanā //
tasya śrāddhaṃ tataḥ kāryaṃ tādṛśasya durātmanaḥ /
tādṛkpitṛkriyākartā sa u bhraṣṭapitā smṛtaḥ //
pitustu bhraṃśamātreṇa nāyaṃ bhraṣṭapitā bhavet /
tādṛkkarmaikakaraṇasamayādatha tādṛśaḥ //
Note: sarvathā patitasya pañcaviṃśadvarṣātparaṃ kriyārambhaḥ
bhavatyapi tathā tyaktapitā cāpi prakathyate /
svayaṃ caṇḍālatāṃ budhyā prāpto yo svajanairapi //
bahiṣkṛtaśca saṃtyaktas tādṛśaṃ pitaraṃ mṛtam /
pañcaviṃśativarṣebhyaḥ paraṃ putraḥ sa śāstrataḥ //
ṣaḍabdaṃ ṣaḍguṇatvena varṣayitvātikṛcchrakaiḥ /
mahākṛcchraistaptakṛcchraiḥ parākātiśatairapi //
cāpāgrasnānaśanakair mantrakumbhasahasrakaiḥ /
gosahasrairvidhānena saṃskuryāttasya kevalam //
pratisaṃvatsaraṃ paścāt tādṛkcchrāddhakarastu yaḥ /
sa u tyaktapitā jñeyas ta ete tanayāḥ sadā //
evaṃjātīyakā ye syus te sarve dharmatatparāḥ /
darśādiśrāddhaparato mṛtāhaśrādvamācaret //
teṣāṃ śrāddhaikakaraṇam eteṣāṃ svasya kevalam /
pratyavāyaikaśūnyāya na ceddoṣo mahān bhavet //
tatsaṃbhūtamahādoṣaparihārāya vā na cet /
[122]prāptaye karmaṭhatvasya na cedasya tu kevalam //
śrāddhatyāgāt pratyavāyo bhavettasmāttathā''caret /
nityaṃ teṣāṃ mṛtāheṣu dānadharmādikaṃ caret //
viprāṇāṃ bhojanātpūrvaṃ niyamo 'yamudāhṛtaḥ /
durātmanāṃ viśeṣeṇa pūrvavaddoṣaśāntaye //
śrāddhamukteḥ paraṃ teṣāṃ na kuryādbhūribhojanam /
Note: śrāddhāṅgatarpaṇaṃ pare 'haniparedyurvā prayatnena śrāddhāṅgatilatarpaṇam //
sadya eva prakartavyaṃ pūrvaṃ paścāttu vā tathā /
abhiśravaṇamevaṃ syād ekenaiva hi kāritam //
nānnasūktaṃ tyāgakāle prācīnāvītikaṃ na tu /
agnaukaraṇahome 'piṃ taccāvaśyakamucyate //
Note: uddeśatyāgakāle savyamuddeśatyāgakāle ca savyameva bhaveddhi vai /
Note: madhuvātādyante namadhuvātādikaṃ mukter ante naiva vadedapi //
Note: vikiraṃ na kuryāt
vikiraṃ naiva kurvīta nityakarmāṇi yāni vā /
tāni sarvāṇi sarvatra dhṛtvā puṇḍraṃ vidhānataḥ //
[123]niveditānnataḥ pañcayajñānte 'tithipūjanāt /
pūrvaṃ teṣāṃ prakartavyaṃ pratyabdādikakarma vai //
teṣāṃ śrāddhe tyāgamātrāt kṛte sarvaṃ kṛtaṃ bhavet /
Note: vamaneapi prāpte 'pi vamane pitṛsthānasya vā kimu //
na punaḥ karaṇaṃ kuryāc chrāddhaśeṣaṃ samāpayet /
pādaprakṣālane teṣāṃ maṇḍalānarcanaṃ bhavet //
pādaprakṣālanārthāya pradeyamudakaṃ param /
ta ete nikhilā dharmā mṛtāhe kevalaṃ smṛtāḥ //
na darśādiṣu vijñeyās tatra dharmā yathoktitaḥ /
prakartavyā viśeṣeṇa vikāro 'tyantakutsitaḥ //
mṛtāha eva kathito nānyato yatra kutracit /
śrāddhānte vā paredyurvā śakto yaḥ pitṛkarmaṇi //
na kuryānmohatastūṣṇīṃ viprāṇāṃ bhūribhojanam /
ardhatṛptā hi pitaro bhaveyurnātra saṃśayaḥ //
Note: karturbhojanābhāve
śrāddhaṃ kṛtvā tu yo mūḍho na bhuṅkte pitṛsevitam /
iṣṭaiḥ putrairbandhubhiśca brāhmaṇairbahmavādibhiḥ //
Note: ācāyairgurubhiḥ sadbhirāgatābhyāgatairapi
pitaro naiva tṛptāḥ syur bhuñjīyāttena tṛptitaḥ //
tadvaṃśyānāmarbhakāṇāṃ viprabhukteranantaram /
tatkāṃkṣitāni vastūni bhakṣyādīni phalānyapi //
[124]svacchandanaḥ pradeyāni tāvanmātreṇa te param /
atituṣṭā mahātuṣṭāḥ parituṣṭāḥ praharṣitāḥ //
pūjitāśca bhaviṣyanti tasmādbālamanoratham /
pūrayetpitṛtṛptyarthaṃ taddineṣu viśeṣataḥ //
tṛptāḥ stheti tathā prokte trivāraṃ pitṛsūnunā /
bhāvayanti tadā taṃ vai cetasā tu vayaṃ tathā //
tṛptā jātāstathā tvaṃ ca tṛpto yadi tadā vayam /
tṛptā bhūma na cenno 'dya kā tṛptiriti vai tarām //
dūyamānana manasā tiṣṭhanti kila tena vai /
samyagbhuñjīta vai pūrvaṃ yathā kurvan bhujikriyām //
atṛptā eva no te syur iṣṭaiḥ putraiśca bandhubhiḥ /
viprālaṃkaraṇe jāte gṛhālaṃkaraṇaṃ bhavet //
patnyādīnāmalaṃkāraḥ śiṣṭabrāhmaṇabhojanam /
anveva bhojanaṃ taṣāṃ taddine kriyate tu yat //
tatsarvaṃ prītaye teṣāṃ bhavedevaṃ na cānyathā /
yadvā tadvā prakartavyaṃ tattatsarvaṃ prayatnataḥ //
anantaraṃ viprabhukteḥ pitrudvāmanataḥ param /
tatpūrvaṃ lavamātraṃ vā vastu kiñcidapi svayam //
na dadyācchrāddhakṛdvācā dāsyāmīti vadenna vā /
Note: tiladroṇavrayaḥtiladroṇavrayaṃ kuryāt taddine samupasthite //
[125]bhakṣyāstilamayāḥ kāryās tilakalkaṃ viśeṣataḥ /
tilacūrṇaṃ tailapiṣṭaṃ tilabharjanamapyuta //
tilārcanaṃ tilamukhaṃ rakṣohananamācaret /
tilairvikiraṇaṃ kuryād dravyalopeṣu kṛtsnaśaḥ //
samīcīnaṃ tilaiḥ kuryāt tilāḥ syuḥ somadevatāḥ /
somaḥ pitḥṇāmādhāraḥ somāyaiva tu hūyate //
so 'yaṃ hi pitṛbhiḥ prītas taddattaṃ kavyamuttamam /
somatṛptyaikajanakaṃ tasmātsomahutaṃ haviḥ //
tatkalāvṛddhijanakaṃ sā kalā pīyate hi taiḥ /
vasvādibhiḥ pitṛbhistu tadeva tattilaiḥ sadā //
sarvaśrāddheṣu pitaraḥ pūjanīyā viśeṣataḥ /
Note: darśaśrāddhaṃ tarpaṇasvarūpeṇasarvābhāve viśeṣeṇa tilairjalavimiśritaiḥ //
darśādikāni śrāddhāni kāryāṇyeva samantrataḥ /
svadhā namastarpayāmi pitaraṃ ca pitāmaham //
prapitāmahamevaṃ ca vasvādikamayāṃstathā /
nāmagotraikasaṃyuktān śrāddhaṃ kṛtvāpi tatparam //
tadaṅgatarpaṇaṃ kāryaṃ mṛtasyādau tilodakam /
samārabhya kriyāḥ kāryās tasmātsantastilodakam //
prayamaśrāddhamevocuḥ śrāddhapratividhitvataḥ /
tadevocuśca nikhilā durbalānāṃ hitecchavaḥ //
[126]samālokyaiva śāstrāṇi śrutimūlāni te purā /
manvādayo mahātmānas tilā syustādṛśāḥ kila //
satilairvidyate śrāddhaṃ vinā sarvatra kevalam /
mukhyadravyaistilairadbhiḥ paitṛkaṃ nikhilaṃ bhavet //
sarveṣāṃ karmaṇāmādyā āpa eva viśeṣataḥ /
paramāḥ kāraṇānīha tasmādbrāhmaṇapuṃgavāḥ //
apa eva samāśritya varṣante toyadā mahat /
jalaṃ tatraiva vartante tadeva paramaṃ sthalam //
prabhūtaidhodakagrāmaḥ sarvadeśottamottamaḥ /
nadītīraṃ viśeṣeṇa tacchatādhikamucyate //
tatraiva sakalā dharmā anuṣṭheyā hi santatam /
nadī ca sajalā jñeyā na tacchūnyā kadācana //
iti āṅgirasam |
ityāṅgirasasmṛtau pūrvāṅgirasaṃ samāptam |