• GRETIL
• 1_sanskr
• tei
• transformations
• plaintext
• sa_bhartRhari-vAkyapadIya

          Bhartṛhari: Vākyapadīya


# Header

  This file is a plain text transformation of http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/corpustei/sa_bhartRhari-vAkyapadIya.xml
  with a rudimentary header. For a more extensive header please refer to the source file.

## Data entry: Yves Ramseier
## Contribution: Yves Ramseier
## Date of this version: 2020-07-31

## Source: 
   - .

## Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

## Licence:
   This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.
   Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

## Structure of references:
   A reference is assembled consisting of
   - a pragmatic abbreviation of the title: Vākyapadīya = BVaky,
   - the number of the  in arabic numerals,
   - the number of the verse in arabic numerals.

## Notes:
   This file has been created by mass conversion of GRETIL's Sanskrit corpus from vakyp1au.htm. Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented in the note element below:

   
	 Bhartrhari: Vakyapadiya
Input by Yves Ramseier
TEXT WITH PADA MARKERS
	


## Revisions:
   - 2020-07-31: TEI encoding by mass conversion of GRETIL's Sanskrit corpus


# Text


1st kāṇḍa

anādinidhanam brahma śabdatattvaṃ yad akṣaram 
vivartate 'rthabhāvena prakriyā jagato yataḥ // BVaky_1.1

ekam eva yad āmnātaṃ bhinnaśaktivyapāśrayāt 
apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ pṛthaktveneva vartate // BVaky_1.2

adhyāhitakalāṃ yasya kālaśaktim upāśritāḥ 
janmādayo vikārāḥ ṣaḍ bhāvabhedasya yonayaḥ // BVaky_1.3

ekasya sarvabījasya yasya ceyam anekadhā 
bhoktṛbhoktavyarūpeṇa bhogarūpeṇa ca sthitiḥ // BVaky_1.4

prāptyupāyo 'nukāraś ca tasya vedo maharṣibhiḥ 
eko 'py anekavartmeva samāmnātaḥ pṛthak pṛthak // BVaky_1.5

bhedānāṃ bahumārgatvaṃ karmaṇy ekatra cāṇgatā 
śabdānāṃ yataśaktitvaṃ tasya śākhāsu dṛṣyate // BVaky_1.6

smṛtayo bahurūpās ca dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ 
tam evāśritya liṅgebhyo vedavidbhiḥ prakalpitāḥ // BVaky_1.7

tasyārthavādarūpāṇi niśritāḥ svavikalpajāḥ 
ekatvināṃ dvaitināṃ ca pravādā bahudhāgatā // BVaky_1.8

satyā visuddhis tatroktā vidyaivekapadāgamā 
yuktā praṇavarūpeṇa sarvavādāvirodhinā // BVaky_1.9

vidhātus tasya lokānām aṅgopāṅganibandhanāḥ 
vidyābhedāḥ pratāyante jnānasaṃskārahetavaḥ // BVaky_1.10

āsannaṃ brahmaṇas tasya tapasām uttamaṃ tapaḥ 
prathamaṃ chandasām aṅgam āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ // BVaky_1.11

prāptarūpavibhāgāyā yo vācaḥ paramo rasaḥ 
yat tat puṇyatamaṃ jyotis tasya mārgo 'yam ānjasasḥ // BVaky_1.12

arthapravṛttitattvānāṃ śabdā eva nibandhanam 
tattvāvabodjaḥ śabdānaṃ nāsti vyākaraṇād ṛte // BVaky_1.13

tad dvāram apavargasya vāṅmalānāṃ cikitsitam 
pavitraṃ sarvavidyānām adhividyaṃ prakāsate // BVaky_1.14

yathārthajātayaḥ sarvāḥ sabākṛtinibandhanāḥ 
tathaiva loke vidyānām esā vidyā parāyanam // BVaky_1.15

idam ādyaṃ padasthānaṃ siddhisopānaparvaṇām 
iyaṃ sā mokṣamāṇānām ajihmā rājapaddhatiḥ // BVaky_1.16

atrātītaviparyāsaḥ kevalām anupasyati 
chandasyas chandasāṃ yonim ātmā chandomayīṃ tanum // BVaky_1.17

pratyasthamitabhedāyā yad vāco rūpam uttamam 
yad asminn eva tamasi jyotiḥ suddhaṃ vivartate // BVaky_1.18

vaikṛtaṃ samati krāntā mūrtivyāpāradarśanam 
vyatītyālokatamasī prakāśaṃ yam upāsate // BVaky_1.19

yatra vāco nimettāni cihnānīvākṣarasmṛteḥ 
śabdapūrveṇa yogena bhāsante pratibimbavat // BVaky_1.20

atharvaṇām aṅgirasāṃ sāṃnām ṛgyajuṣasya ca 
yasminn uccāvacā varṇāḥ pṛthaksthitaparigrahāḥ // BVaky_1.21

yad ekaṃ prakriyābhedair bahudhā pravibhajyate 
tad vyākaraṇaṃ āgamya paraṃ brahmādhigamyate // BVaky_1.22

nityāḥ śabdārthasaṃbandhās tatrāmnātā maharṣibhiḥ 
sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ // BVaky_1.23

apoddhārapadārthāḥ ye ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ 
anvākhyeyāś ca ye śabdā ye cāpi pratipādakāḥ // BVaky_1.24

kāryakāraṇabhāvena yogyabhāvena ca sthitāḥ 
dharme ye pratyaye cāṅgaṃ saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu // BVaky_1.25

te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca śāstre 'sminn upavarṇitāḥ 
smṛtyartham anugamyante ke cid eva yathāgamam // BVaky_1.26

śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ sādhavo dharmasādhanam 
arthapratyāyanābhede viparītās tv asādhavaḥ // BVaky_1.27

nityatve kṛtakatve vā teṣām ādir na vidyate 
prāṇinām iva sā caiṣā vyavasthānityatocyate // BVaky_1.28

nānarthikām imāṃ kaś cid vyavasthāṃ kartum arhati 
tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // BVaky_1.29

na cāgamād ṛte dharmas tarkeṇa vyavatiṣṭhate 
ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ tad apy āgamapūrvakam // BVaky_1.30

dharmasya cāvyavacchinnāḥ panthāno ye vyavasthitāḥ 
na tāṃl lokaprasiddhatvāt kaś cit tarkeṇa bādhate // BVaky_1.31

avasthādeśakālānāṃ bhedād bhinnāsu śaktiṣu 
bhāvānām anumānena prasiddhir atidurlabhā // BVaky_1.32

nirjñātaśakter dravyasya tāṃ tān arthakriyāṃ prati 
viśiṣṭadravyasaṃbandhe sā śaktiḥ pratibadhyate // BVaky_1.33

yatnenānumito 'py arthaḥ kuśalair anumātṛbhiḥ 
abhiyuktatarair anyair anyathaivopapādyate // BVaky_1.34

pareṣām asamākhyeyam abhyāsād eva jāyate 
maṇirūpyādivijñānaṃ tadvidāṃ nānumānikam // BVaky_1.35

pratyakṣam anumānaṃ ca vyatikramya vyavasthitāḥ 
pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ karmajā eva siddhayaḥ // BVaky_1.36

āvirbhūtaprakāśānām anupaplutacetasām 
atītānāgatajñānaṃ pratyakṣān na viśiṣyate // BVaky_1.37

atīndriyān asaṃvedyān paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā 
ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ nānumānena bādhate // BVaky_1.38

yo yasya svam iva jñānaṃ darśanaṃ nātiśaṅkate 
sthitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ katham anyo nivartayet // BVaky_1.39

idaṃ puṇyam idaṃ pāpam ity etasmin padadvaye 
ācaṇḍālamanuṣyāṇām alpaṃ śāstraprayojanam // BVaky_1.40

caitanyam iva yaś cāyam avicchedena vartate 
āgamas tam upāsīno hetuvādair na bādhyate // BVaky_1.41

hastasparśād ivāndhena viṣame pathi dhāvatā 
anumānapradhānena vinipāto na durlabhaḥ // BVaky_1.42

tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ smṛtiṃ ca sanibandhanām 
āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // BVaky_1.43

dvāv upādānaśabdeṣu śabdau śabdavido viduḥ 
eko nimittaṃ śabdānām aparo 'rthe prayujyate // BVaky_1.44

avibhakto vibhaktebhyo jāyate 'rthasya vācakaḥ 
śabdas tatrārtharūpātmā saṃbandham upagacchati // BVaky_1.45

ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid astīty āhuḥ purāṇagāḥ 
buddhibhedād abhinnasya bhedam eke pracakṣate // BVaky_1.46

araṇisthaṃ yathā jyotiḥ prakāśāntarakāraṇam 
tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak // BVaky_1.47

vitarkitaḥ purā buddhyā kva cid arthe niveśitaḥ 
karaṇebhyo vivṛttena dhvaninā so 'nugṛhyate // BVaky_1.48

nādasya kramajātatvān na pūrvo na paraś ca saḥ 
akramaḥ kramarūpeṇa bhedavān iva jāyate // BVaky_1.49

pratibimbaṃ yathānyatra sthitaṃ toyakriyāvaśāt 
tatpravṛttim ivānveti sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ // BVaky_1.50

ātmarūpaṃ yathā jñāne jñeyarūpaṃ ca dṛśyate 
artharūpaṃ tathā śabde svarūpaṃ ca prakāśate // BVaky_1.51

āṇḍabhāvam ivāpanno yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ 
vṛttis tasya kriyārūpā bhāgaśo bhajate kramam // BVaky_1.52

yathaikabuddhiviṣayā mūrtir ākriyate paṭe 
mūrtyantarasya tritayam evaṃ śabde 'pi dṛśyate // BVaky_1.53

yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ śabdeṣv eva pravartate 
vyavasāyo grahītṝṇām evaṃ teṣv eva jāyate // BVaky_1.54

arthopasarjanībhūtān abhidheyeṣu keṣu cit 
caritārthān parārthatvān na lokaḥ pratipadyate // BVaky_1.55

grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca dve śaktī tejaso yathā 
tathaiva sarvaśabdānām ete pṛthag avasthite // BVaky_1.56

viṣayatvam anāpannaiḥ śabdair nārthaḥ prakāśyate 
na sattayaiva te 'rthānām agṛhītāḥ prakāśakāḥ // BVaky_1.57

ato 'nirjñātarūpatvāt kim āhety abhidhīyate 
nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe svarūpaṃ gṛhyate tathā // BVaky_1.58

bhedenāvagṛhītau dvau śabdadharmāv apoddhṛtau 
bhedakāreṣu hetutvam avirodhena gacchataḥ // BVaky_1.59

vṛddhyādayo yathā śabdāḥ svarūpopanibandhanāḥ 
ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ // BVaky_1.60

agniśabdas tathaivāyam agniśabdanibandhanaḥ 
agniśrutyaiti saṃbandham agniśabdābhidheyayā // BVaky_1.61

yo ya uccāryate śabdo niyataṃ na sa kāryabhāk 
anyapratyāyane śaktir na tasya pratibadhyate // BVaky_1.62

uccaran paratantratvād guṇaḥ kāryair na yujyate 
tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ saṃbandhaḥ parikalpyate // BVaky_1.63

sāmānyam āśritaṃ yad yad upamānopameyayoḥ 
tasya tasyopamāneṣu dharmo 'nyo vyatiricyate // BVaky_1.64

guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ svātantryeṇopadiśyate 
tasyāśritād guṇād eva prakṛṣṭatvaṃ pratīyate // BVaky_1.65

tasyābhidheyabhāvena yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ 
tasāpy uccāraṇe rūpam anyat tasmād vivicyate // BVaky_1.66

prāk samjñinābhisaṃbandhāt saṃjñā rūpapadārthikā 
ṣaṣṭyāś ca prathamāyāś ca nimittatvāya kalpate // BVaky_1.67

tatrārthavattvāt prathamā saṃjñāśabdād vidhīyate 
asyete vyatirekaś ca tadarthād eva jāyate // BVaky_1.68

svaṃ rūpam iti kaiś cit tu vyaktiḥ saṃjñopadiśyate 
jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā jātis tu pratipadyate // BVaky_1.69

saṃjñinīṃ vyaktim icchanti sūtre grāhyām athāpare 
jātipratyāyitā vyaktiḥ pradeśeṣūpatiṣṭhate // BVaky_1.70

kāryatve nityatāyāṃ vā ke cid ekatvavādinaḥ 
kāryatve nityatāyāṃ vā ke cin nānātvavādinaḥ // BVaky_1.71

padabhede 'pi varṇānām ekatvaṃ na nivartate 
vākyeṣu padam ekaṃ ca bhinneṣv apy upalabhyate // BVaky_1.72

na varṇavyatirekeṇa padam anyac ca vidyate 
vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca pravibhāgo na kaś cana // BVaky_1.73

pade na varṇā vidyante varṇeṣv avayavā na ca 
vākyāt padānām atyantaṃ pravibhāgo na kaś cana // BVaky_1.74

bhinnadarśanam āśritya vyavahāro 'nugamyate 
tatra yan mukhyam ekeṣāṃ tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ // BVaky_1.75

sphotasyābhinnakālasya dhvanikālānupātinaḥ 
grahaṇopādhibhedena vṛttibhedaṃ pracakṣate // BVaky_1.76

svabhāvabhedān nityatve hrasvadīrghaplutādiṣu 
prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ śabdasyety upacaryate // BVaky_1.77

śabdasya grahaṇe hetuḥ prākṛto dhvanir iṣyate 
sthitibhedanimittatvaṃ vaikṛtaḥ pratipadyate // BVaky_1.78

śabdasyordhvam abhivyakter vṛttibhedaṃ tu vaikṛtaḥ 
dhvanayaḥ samupohante sphoṭātmā tair na bhidyate // BVaky_1.79

indriyasyaivasaṃskāraḥ śabdasyaivobhavasya vā 
kriyate dhvanibhir vādās trayo 'bhivyaktivādinām // BVaky_1.80

indriyasyaiva saṃskāraḥ samādhānāñjanādibhiḥ 
viṣayasya tu saṃskāraḥ tadgandhapratipattaye // BVaky_1.81

cakṣuṣaḥ prāpyakāritve tejasā tu dvayor api 
viṣayendriyayor iṣṭā saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ // BVaky_1.82

sphoṭarūpāvibhāgena dhvaner grahaṇam iṣyate 
kaiś cit dhvanir asaṃvedyaḥ svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ // BVaky_1.83

yathānuvākaḥ śloko vā soḍhatvam upagacchate 
āvṛttyā na tu sa granthaḥ pratyāvṛtti nirūpyate // BVaky_1.84

pratyayair anupākhyeyair grahaṇānuguṇais tathā 
dhvaniprakāśite śabde svarūpam avadhāryate // BVaky_1.85

nādair āhitabījāyām antyena dhvaninā saha 
āvṛttaparipākāyāṃ buddhau śabdo 'vadhāryate // BVaky_1.86

asataś cāntarāle yāñ chabdān astīti manyate 
pratipattur aśaktiḥ sā grahaṇopāya eva saḥ // BVaky_1.87

bhedānukāro jñānasya vācaś copaplavo dhruvaḥ 
kramopasṛṣṭarūpā vāg jñānaṃ jñeyavyapāśrayam // BVaky_1.88

*jñeyena na vinā jñānaṃ vyavahāre 'vatiṣṭhate 
nālabdhakramayā vācā kaś cid artho 'bhidhīyate // BVaky_1.89*

yathādyasaṃkhyāgrahaṇam upāyaḥ pratipattaye 
saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi tathā śabdāntaraśrutiḥ // BVaky_1.90

pratyekaṃ vyañjakā bhinna varṇavākyapadeṣu ye 
teṣām atyantabhede 'pi saṃkīrṇā iva śaktayaḥ // BVaky_1.91

yathaiva darśanaiḥ pūrvair dūrāt saṃtamase 'pi vā 
anyathākṛtya viṣayam anyathaivādhyavasyati // BVaky_1.92

vyajyamāne tathā vākye vākyābhivyaktihetubhiḥ 
bhāgāvagraharūpeṇa pūrvaṃ buddhiḥ pravartate // BVaky_1.93

yathānupūrvīniyamo vikāre kṣīrabījayoḥ 
tathaiva pratipattṝṇāṃ niyato buddhiṣu kramaḥ // BVaky_1.94

bhāgavatsv api teṣv eva rūpabhedo dhvaneḥ kramāt 
nirbhāgeṣv abhyupāyo vā bhāgabhedaprakalpanam // BVaky_1.95

anekavyaktyabhivyaṅgyā jātiḥ sphoṭa iti smṛtā 
kaiś cit vyaktaya evāsya dhvanitvena prakalpitāḥ // BVaky_1.96

avikārasya śabdasya nimittair vikṛto dhvaniḥ 
upalabdhau nimittatvam upayāti prakāśavat // BVaky_1.97

na cānityeṣv abhivyaktir niyamena vyavasthitā 
āśrayair api nityānāṃ jātīnāṃ vyaktir iṣyate // BVaky_1.98

deśādibhiś ca saṃbandho dṛṣṭaḥ kāyavatām api 
deśabhedavikalpe 'pi na bhedo dhvaniśabdayoḥ // BVaky_1.99

grahaṇagrāhyayoḥ siddhā yogyatā niyatā yathā 
vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi tathaiva sphoṭanādayoḥ // BVaky_1.100

sadṛśagrahaṇānāṃ ca gandhādīnāṃ prakāśakam 
nimittaṃ niyataṃ loke pratidravyam avasthitam // BVaky_1.101

prakāśakānāṃ bhedāṃś ca prakāśyo 'rtho 'nuvartate 
tailodakādibhede tat pratyakṣaṃ pratibimbake // BVaky_1.102

viruddhaparimāṇeṣu vajrādarśatalādiṣu 
parvatādisarūpāṇāṃ bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ // BVaky_1.103

tasmād abhinnakāleṣu varṇavākyapadādiṣu 
vṛttikālaḥ svakālaś ca nādabhedād vibhajyate // BVaky_1.104

yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ karaṇair upajanyate 
sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ // BVaky_1.105

alpe mahati vā śabde sphoṭakālo na bhidyate 
paras tu śabdasaṃtānaḥ pracayāpacayātmakaḥ // BVaky_1.106

dūrāt prabheva dīpasya dhvanimātraṃ tu lakṣyate 
ghaṇṭādūnāṃ ca śabdeṣu vyakto bhedaḥ sa dṛśyate // BVaky_1.107

dravyābhighātāt pracitau bhinnau dīrghaplutāv api 
kampe tūparate jātā nādā vṛtter viśeṣakāḥ // BVaky_1.108

anavasthitakampe 'pi karaṇe dhvanayo 'pare 
sphoṭād evopajāyante jvālā jvālāntarād iva // BVaky_1.109

vāyor aṇūnāṃ jñānasya śabdatvāpattir iṣyate 
kaiś cid darśanabhedo hi pravādeṣv anavasthitaḥ // BVaky_1.110

*labdhakriyāḥ prayatnena vaktur icccānuvartinā 
sthāneṣv abhihato vāyuḥ śabdatvaṃ pratipadyate // BVaky_1.111*

*tasya kāraṇasāmarthyād vegapracayadharmaṇaḥ 
saṃnipātād vibhajyante sāravatyo 'pi mūrtayaḥ // BVaky_1.112*

*aṇavaḥ sarvaśaktitvād bhedasaṃsargavṛttayaḥ 
chāyātapatamaḥśabdabhāvena pariṇāminaḥ // BVaky_1.113*

*svaśaktau vyajyamānāyāṃ prayatnena samīritāḥ 
abhrāṇīva pracīyante śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ // BVaky_1.114*

*athāyam āntaro jñātā sūkṣmavāgātmani sthitaḥ 
vyaktaye svasya rūpasya śabdatvena vivartate // BVaky_1.115*

*sa manobhāvam āpadya tejasā pākam āgataḥ 
vāyum āviśati prāṇam athāsau samudīryate // BVaky_1.116*

*antaḥkaraṇatattvasya vāyur āśrayatāṃ gataḥ 
taddharmeṇa samāviṣṭas tejasaiva vivartate // BVaky_1.117*

*vibhajan svātmano granthīñ chrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ 
prāṇo varṇān abhivyajya varṇeṣv evopalīyate // BVaky_1.118*

*ātmā buddhyā samarthyārthān mano yuṅkte vivakṣayā 
manaḥ kāyāgnim āhanti sa prerayati mārutam // BVaky_1.119*

ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ sūkṣmatvān nopalabhyate 
vyajanād vāyur iva sa svanimittāt pratīyate // BVaky_1.120

tasya prāṇe ca yā śaktir yā ca buddhau vyavasthitā 
vivartamānā sthāniṣu saiṣā bhedaṃ prapadyate // BVaky_1.121

śabdeṣv evāśritā śaktir viśvasyāsya nibandhanī 
yannetraḥ pratibhātmāyaṃ bhedarūpaḥ pratāyate // BVaky_1.122

śabdādibhedaḥ śabdena vyākhyāto rūpyate yataḥ 
tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ śabdamātrāsu niśritāḥ // BVaky_1.123
 (ṣaḍgādibhedaḥ a) 
śabdasyapariṇāmo 'yam ity āmnāyavido viduḥ 
chandobhya eva prathamam etad viśvaṃ pravartate // BVaky_1.124

vibhajya bahudhātmānaṃ sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ 
chandomayībhir mātrābhir bahudhaiva viveśa tam // BVaky_1.125

sādhvī vāg bhūyasī yeṣu puruṣeṣu vyavasthitā 
adhikaṃ vartate teṣu puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ // BVaky_1.126

prājāpatyaṃ mahat tejas tatpātrair iva saṃvṛttam 
śarīrabhede viduṣāṃ svāṃ yonim upadhāvati // BVaky_1.127

yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad dhāma citrasya rādhasaḥ 
tadbhāvam abhisaṃbhūya vidyāyāṃ pravilīyate // BVaky_1.128

itikartavyatā loke sarvā śabdavyapāśrayā 
yāṃ pūrvāhitasaṃskāro bālo 'pi pratipadyate // BVaky_1.129

ādyaḥ kāraṇavinyāsaḥ prāṇasyordhvaṃ samīraṇam 
sthānānām abhighātaś ca na vinā śabdabhāvanām // BVaky_1.130

na so 'sti pratyayo loke yaḥ śabdānugamād ṛte 
anuviddham iva jñānaṃ sarvaṃ śabdena bhāsate // BVaky_1.131

vāgrūpatā cet utkrāmed avabodhasya śāśvatī 
na prakāśaḥ prakāśeta sā hi pratyavamarśinī // BVaky_1.132

sā sarvavidyāśilpānāṃ kalānāṃ copabandhanī 
tadvaśād abhiniṣpannaṃ sarvaṃ vastu vibhajyate // BVaky_1.133

saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā bahir antaś ca vartate 
tanmātrām avyatikrāntaṃ caitanyaṃ sarvajātiṣu // BVaky_1.134

arthakriyāsu vāk sarvān samīhayati dehinaḥ 
tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ dṛśyate kāṣṭakuḍyavat // BVaky_1.135

*bhedodgrāhavivartena labdhākāraparigrahā 
āmnātā sarvavidyāsu vāg eva prakṛtiḥ parā // BVaky_1.136*

*ekatvam anatikrāntā vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ 
pṛthak pratyavabhāsante vāgvibhāgā gavādayaḥ // BVaky_1.137*

*ṣaḍdvāraṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ [ṣaṭpra]bodhāṃ ṣaḍavyayām 
te mṛtyum ativartante ye vai vācam upāsate // BVaky_1.138*

pravibhāge yathā kartā tayā kārye pravartate 
avibhāge tathā saiva kāryatvenāvatiṣṭhate // BVaky_1.139

*pravibhajyātmanātmānaṃ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān 
sarveśvaraḥ sarvamayaḥ svapne bhoktā pravartate // BVaky_1.140*

svamātrā paramātrā vā śrutyā prakramyate yathā 
tathaiva rūḍhatām eti tayā hy artho vidhīyate // BVaky_1.141

atyantam atathābhūte nimitte śrutyapāśrayāt 
dṛśyate 'lātacakrādau vastvākāranirūpaṇā // BVaky_1.142

api prayoktur ātmānaṃ śabdam antar avasthitam 
prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ yena sāyujyam iṣyate // BVaky_1.143

tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ sā siddhiḥ paramātmanaḥ 
tasya pravṛttitattvajñas tad brahmāmṛtam aśnute // BVaky_1.144

*prāṇavṛttim atikrānte vācas tattve vyavasthitaḥ 
kramasaṃhārayogena saṃhṛtyātmānam ātmani // BVaky_1.145*

*vācaḥ saṃskāram ādhāya vācaṃ jñāne niveśya ca 
vibhajya bandhanāny asyāḥ kṛtvā tāṃ chinnabandhanām // BVaky_1.146*

*jyotir āntaram āsādya cchinnagranthiparigrahaḥ 
kāraṇajyotiṣaikatvaṃ chittvā granthīn pravartate // BVaky_1.147*

na jātv akartṛkam kaś cid āgamaṃ pratipadyate 
bījaṃ sarvāgamāpāye trayy evāto vyavasthitā // BVaky_1.148

astaṃ yāteṣu vādeṣu kartṛṣv anyeṣv asatsv api 
śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ loko na vyativartate // BVaky_1.149

jñāne svābhāvike nārthaḥ śāstraiḥ kaś cana vidyate 
dharmo jñānasya hetuś cet tasyāmnāyo nibandhanam // BVaky_1.150

vedaśāstrāvirodhī ca tarkaś cakśur apaśyatām 
rūpamātrād dhi vākyārthaḥ kevalaṃ nātitiṣṭhati // BVaky_1.151

sato 'vivakṣā pārārthyaṃ vyaktir arthasya laiṅgikī 
iti nyāyo bahuvidhas tarkeṇa pravibhajyate // BVaky_1.152

śabdānām eva sā śaktis tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ 
sa śabdānugato nyāyo 'nāgameṣv anibandhanaḥ // BVaky_1.153

*yad udumbaravarṇānāṃ ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat 
pītaṃ na gamayet svargaṃ kiṃ tat kratugataṃ nayet // BVaky_1.154*

rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ paryarthaṃ yataśaktayaḥ 
śabdās tathaiva dṛśyante viṣāpaharaṇādiṣu // BVaky_1.155

yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ dharme 'py evaṃ pratīyatām 
sādhūnāṃ sādhubhis tasmād vācyam abhyudayārthinām // BVaky_1.156

sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān āgamāt pratipadyate 
viparītaṃ ca sarvatra śakyate vaktum āgame // BVaky_1.157

sādhutvajñānaviṣayā seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ 
avicchedena śiṣṭānām idaṃ smṛtinibandhanam // BVaky_1.158

vaikharyā madhyamāyāś ca paśyantyāś caitad adbhutam 
anekatīrthabhedāyās trayyā cācaḥ paraṃ param // BVaky_1.159

*gaur iva prakṣaraty ekā rasam uttamaśālinī 
divyādivyena rūpeṇa bhāratī gauḥ śucismitā // BVaky_1.160*

*etayor antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ 
prāṇāpānāntare nityam ekā sarvasya tiṣṭhati // BVaky_1.161*

*anyā tv apreryamāṇaiva vinā prāṇena vartate 
jāyate hi tataḥ prāṇo vācam āpyāyayan punaḥ // BVaky_1.162*

*prāṇenāpyāyitā saivaṃ vyavahāranibandhanī 
sarvasyocchvāsam āsādya na vāg vadati karhi cit // BVaky_1.163*

*ghoṣiṇī jātanirghoṣā aghoṣā ca pravartate 
tayor api ca ghoṣiṇyā nirghoṣaiva garīyasī // BVaky_1.164*

*sthāneṣu vivṛte vāyau kṛtavarṇaparigrahā 
vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ prāṇavṛttinibandhanā // BVaky_1.165*

*kevalaṃ buddhyupādānakramarūpānupātinī 
prāṇavṛttim atikramya madhyamā vāk pravartate // BVaky_1.166*

*avibhāgā tu paśyantī sarvataḥ saṃhṛtakramā 
svarūpajyotir evāntaḥ sūkṣmā vāg anapāyinī // BVaky_1.167*

*pīyūṣāpūryamāṇāpi nityam āgantubhir malaiḥ 
antyā kaleva somasya nātyantam abhidhīyate // BVaky_1.168*

*yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām adhikāro nivartate 
puruṣe ṣoḍaśakale tām āhur amṛtāṃ kalām // BVaky_1.169*

*prāptoparāgarūpā sā viplavair anuṣaṅgibhiḥ 
vaikharī sattvamātreva guṇair na vyavakīryate // BVaky_1.170*

tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ kriyamāṇām avasthitam 
svabhāvajñais tu bhāvānāṃ dṛśyante śabdaśaktayaḥ // BVaky_1.171

anādim avyavacchinnāṃ śrutim āhur akartṛkām 
śiṣṭair nibadhyamānā tu na vyavacchidyate smṛtiḥ // BVaky_1.172

avibhāgād vivṛttānām abhikhyā svapnavac chrutau 
bhāvatattvaṃ tu vijñāya liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ // BVaky_1.173

kāyavāgbuddhiviṣayā ye malāḥ samavasthitāḥ 
cikitsālakṣaṇādhyātmaśāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ // BVaky_1.174

śabdaḥ saṃskārahīno yo gaur iti prayuyukṣyate 
tam apabhraṃśam icchanti viśiṣṭārthaniveśinam // BVaky_1.175

asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ sādhavo viṣayāntare 
nimittabhedāt sarvatra sādhutvaṃ ca vyavasthitam // BVaky_1.176

te sādhuṣv anumānena pratyayotpattihetavaḥ 
tādātmyam upagamyeva śabdārthasya prakāśakāḥ // BVaky_1.177

na śiṣṭair anugamyante paryāyā iva sādhavaḥ 
te yataḥ smṛtiśāstreṇa tasmāt sākṣād avācakāḥ // BVaky_1.178

aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ śikṣamāṇo 'pabhāṣate 
avyaktaṃ tadvidāṃ tena vyaktau bhavati niścayaḥ // BVaky_1.179

evaṃ sādhau prayoktavye yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate 
tena sādhuvyavahitaḥ kaś cid artho 'bhidhīyate // BVaky_1.180

pāraṃparyād apabhraṃśā viguṇeṣv abhidhātṛṣu 
prasiddhim āgatā yena teṣāṃ sādhur avācakaḥ // BVaky_1.181

daivī vāg vyatikīrṇeyam aśaktair abhidhātṛbhiḥ 
anityadarśināṃ tv asmin vāde buddhiviparyayaḥ // BVaky_1.182

ubhayeṣām avicchedād anyaśabdavivakṣayā 
yo 'nyaḥ prayujyate śabdo na so 'rthasyābhidhāyakaḥ // BVaky_1.183

ākhyātaṃ śabdasaṃghāto jātiḥ saṃghātavartinī 
eko 'navayavaḥ śabdaḥ kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ // BVaky_2.1

padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ padaṃ sāpekṣam ity api 
vākyaṃ prati matir bhinnā bahudhā nyāyadarśinām // BVaky_2.2

nighātādivyavasthārthaṃ śāstre yat paribhāṣitam 
sākāṅkṣāvayavaṃ tena na sarvaṃ tulyalakṣaṇaṃ // BVaky_2.3

sākāṅkṣāvayavaṃ bhede parānākāṅkṣaśabdakam 
karmapradhānaṃ guṇavad ekārthaṃ vākyam ucyate // BVaky_2.4

saṃbodhanapadaṃ yac ca tat kriyāyā viśeṣakam 
tathā tiṅantaṃ tatrāhus tiṅantasya viśeṣakam // BVaky_2.5

yathānekam api ktvāntaṃ tiṅantasya viśeṣakam 
tathā tiṅantaṃ tatrāhus tiṅantasya viśeṣakam // BVaky_2.6

yathaika eva sarvārthaprakāśaḥ pravibhajyate 
dṛśyabhedānukāreṇa vākyārthāvagamas tathā // BVaky_2.7

citrasyaikasya rūpasya yathā bhedanidarśanaiḥ 
nīlādibhiḥ samākhyānaṃ kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ // BVaky_2.8

tathaivaikasya vākyasya nirākāṅkṣasya sarvataḥ 
śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ sākāṅkṣair anugamyate // BVaky_2.9

yathā pade vibhajyante prakṛtipratyayādayaḥ 
apoddhāras tathā vākye padānām upapadyate // BVaky_2.10

varṇāntarasarūpatvaṃ varṇabhāgeṣu dṛṣyate 
padāntarasarūpāś ca padabhāgā iva sthitāḥ // BVaky_2.11

bhāgair anarthakair yuktā vṛṣabhodakayāvakāḥ 
anvayavyatirekau tu vyavahāranibandhanam // BVaky_2.12

śabdasya na vibhāgo 'sti kuto 'rthasya bhaviṣyati 
vibhāgaiḥ prakriyābhedam avidvān pratipadyate // BVaky_2.13

brāhmaṇārtho yathā nāsti kaś cid brāhmaṇakambale 
devadattādayo vākye thataiva syur anarthakāḥ // BVaky_2.14

sāmānyārthas tirobhūto na viśeṣe 'vatiṣṭhate 
upāttasya kutas tyāgo nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām // BVaky_2.15

aśābdo yadi vākyārthaḥ padārtho 'pi tathā bhavet 
evaṃ sati ca saṃbandhaḥ śabdasyārthena hīyate // BVaky_2.16

viśeśaśabdāḥ keṣāṃ cit sāmānyapratirūpakāḥ 
śabdāntarābhisaṃbandhād vyajyante pratipattṛṣu // BVaky_2.17

teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ pratibhedaṃ samāpyate 
vyaktopavyañjanā siddhir arthasya pratipatṛṣu // BVaky_2.18

sa vyaktaḥ kramavāñ chabda upāṃśu yam adhīyate 
akramas tu vitatyeva buddhir yatrāvatiṣṭhate // BVaky_2.19

yathotkṣepaviśeṣe 'pi karmabhedo na gṛhyate 
āvṛttau vyajyate jātiḥ karmabhir bhramaṇādibhiḥ // BVaky_2.20

varṇavākyapadeṣv evaṃ tulyopavyañjanā śrutiḥ 
atyantabhede tattvasya sarūpeva pratīyate // BVaky_2.21

nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ paraṃ vā paramārthataḥ 
ekasyaiva tu sā śaktir yad evam avabhāsate // BVaky_2.22

ciraṃ kṣipram iti jñāne kālabhedād ṛte yathā 
bhinnakāle prakāśete sa dharmo hrasvadīrghayoḥ // BVaky_2.23

na nityaḥ kramamātrābhiḥ kālo bhedam ihārhati 
vyāvartinīnāṃ mātrāṇām abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ // BVaky_2.24

tābhyo yā jāyate buddhir ekā sā bhāgavarjitā 
sā hi svaśaktyā bhinneva kramapratyavamarśinī // BVaky_2.25

kramollekhānuṣaṅgeṇa tasyāṃ yad bījam āhitam 
tattvanānātvayos tasya niruktir nāvatiṣṭhate // BVaky_2.26

bhāvanāsamaye tv etat kramasāmarthyam akramam 
vyāvṛttabhedo yenārtho bhedavān upalabhyate // BVaky_2.27

padāni vākye tāny eva varṇās te ca pade yadi 
varṇeṣu varṇabhāgānāṃ bhedaḥ syāt paramāṇuvat // BVaky_2.28

bhāgānām anupaśleṣān na varṇo na padaṃ bhavet 
teṣām avyapadeśyatvāt kim anyad vyapadiśyatām // BVaky_2.29

yad antaḥśabdatattvaṃ tu bhāgair ekaṃ prakāśitam 
tam āhur apare śabdaṃ tasya vākye tathaikatām // BVaky_2.30

arthabhāgais tathā teṣām antaro 'rthaḥ prakāśyate 
ekasyaivātmano bhedau śabdārthāv apṛthaksthitau // BVaky_2.31

prakāśakaprakāśyatvaṃ kāryakāraṇarūpatā 
antarmātrātmanas tasya śabdatattvasya sarvadā // BVaky_2.32

tasyaivāstitvanāstitve sāmarthye samavasthite 
akrame kramanirbhāse vyavahāranibandhane // BVaky_2.33

saṃpratyayapramāṇatvāt padārthāstitvakalpane 
padārthābhyuccaye tyāgād ānarthakyaṃ prasajyate // BVaky_2.34

rājaśabdena rājārtho bhinnarūpeṇa gamyate 
vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ padam anyat prayujyate // BVaky_2.35

yathāśvakarṇa ity ukte vinaivāśvena gamyate 
kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ sarveṣu pratyayas tathā // BVaky_2.36

vākyeṣu arthāntaragataḥ sādṛśyaparikalpane 
keṣāṃ cit rūḍhiśabdatvaṃ śāstra evānugamyate // BVaky_2.37

upādāyāpi ye heyās tān upāyān pracakṣate 
upāyānāṃ ca niyamo nāvaśyam avatiṣṭhate // BVaky_2.38

arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ kaś cit saṃpratipadyate 
saṃsṛṣṭā vā vibhaktā cā bhedā vākyanibandhanāḥ // BVaky_2.39

so 'yam ity abhisaṃbandho buddhyā prakramyate yadā 
vākyārthasya tadaiko 'pi varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit // BVaky_2.40

kevalena padenārtho yāvān evābhidhīyate 
vākyasthaṃ tāvato 'rthasya tad āhur abhidhāyakam // BVaky_2.41

saṃbandhe sati yat tv anyad ādhikyam upajāyate 
vākyārtam eva taṃ prāhur anekapadasaṃśrayam // BVaky_2.42

sa tv anekapadastho 'pi pratibhedaṃ samāpyate 
jātivat samudāye 'pi saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ // BVaky_2.43

sarvabhedānuguṇyaṃ tu sāmānyam apare viduḥ 
tad arthāntarasaṃsargād bhajate bhedarūpatām // BVaky_2.44

bhedān ākāṅkṣatas tasya yā pariplavamāmatā 
avacchinatti saṃbandhas tāṃ viśeṣe niveśayan // BVaky_2.45

kāryānumeyaḥ saṃbandho rūpaṃ tasya na vidyate 
asattvabhūtam atyantam atas taṃ pratijānate // BVaky_2.46

niyataṃ sādhane sādhyaṃ kriyā niyatasādhanā 
sa saṃnidhānamātreṇa niyamaḥ saṃprakāśate // BVaky_2.47

guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ tatra nāma pravartate 
sādhyatvena nimittāni kriyāpadam apekṣate // BVaky_2.48

santa eva viśeṣā ye padārtheṣv avibhāvitāḥ 
te kramād anugamyante na vākyam abhidhāyakam // BVaky_2.49

śabdānāṃ kramamātre ca nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ 
kramo hi dharmaḥ kālasya tena vākyaṃ na vidyate // BVaky_2.50

ye ca saṃbhavino bhedāḥ padārtheṣv avibhāvitāḥ 
te saṃnidhāne vyajyante na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ // BVaky_2.51

varṇānāṃ ca padānāṃ ca kramamātraniveśinī 
padākhyā vākyasaṃjñā ca śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ // BVaky_2.52

samāne 'pi tu śabdatve dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt 
prativarṇaṃ tv asau nāsti padasyārtham ato viduḥ // BVaky_2.53

yathā sāvayavā varṇā vinā vācyena kena cit 
arthavantaḥ samuditā vākyam apy evam iṣyate // BVaky_2.54

anarthakāny apāyatvāt padārthenārthavanti vā 
krameṇoccaritāny āhur vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam // BVaky_2.55

nityatve samudāyānāṃ jāter vā parikalpane 
ekasyaikārthatām āhur vākyasyāvyabhicāriṇīm // BVaky_2.56

abhedapūrvakābhedāḥ kalpitā vākyavādibhiḥ 
bhedapūrvān abhedāṃs tu manyante padadarśinaḥ // BVaky_2.57

padaprakṛtibhāvaś ca vṛttibhedena varṇyate 
padānāṃ saṃhitā yoniḥ saṃhitā vā padāśrayā // BVaky_2.58

padāmnāyaś ca yady anyaḥ saṃhitāyā nidarśakaḥ 
nityas tatra kathaṃ kāryaṃ padaṃ lakṣaṇadarśanāt // BVaky_2.59

prativarṇam asaṃvedyaḥ padārthapratyayo yathā 
padeśv evam asaṃvedyaṃ vākyārthasya nirūpaṇam // BVaky_2.60

vākyārthaḥ saṃniviśate padeṣu sahavṛttiṣu 
yathā tathaiva varṇeṣu padārthaḥ sahavṛttiṣu // BVaky_2.61

sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate 
varṇo 'py anyena varṇena saṃbaddho vācakas tathā // BVaky_2.62

padasyoccāraṇād artho yathā kaś cin nirūpyate 
varṇānām api sāṃnidhyāt tathā so 'rthaḥ pratīyate // BVaky_2.63

prāptasya yasya sāmarthyān niyamārthā punaḥ śrutiḥ 
tenātyantaṃ viśeṣeṇa sāmānyaṃ yadi bādhyate // BVaky_2.64

yajeteti tato dravyaṃ prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam 
vrīhiśrutyā nivarteta na syāt pratinidhis tathā // BVaky_2.65

tasmād vrīhitvam adhikaṃ vrīhiśabdaḥ prakalpayet 
dravyatvam aviruddhatvāt prāptyarthaḥ san na bādhate // BVaky_2.66

tena cāpi vyavacchinne dravyatve sahacāriṇi 
asaṃbhavād viśeṣāṇāṃ tatrānyeṣām adarśanam // BVaky_2.67

na ca sāmānyavat sarve kriyāśabdena lakṣitāḥ 
viśeṣā na hi sarveṣāṃ satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ // BVaky_2.68

śuklādayo guṇāḥ santo yathā tatrāvivakṣitāḥ 
tathāvivakṣā bhedānāṃ dravyatvasahacāriṇām // BVaky_2.69

asaṃnidhau pratinidhir mā bhūn nityasya karmaṇaḥ 
kāmyasya vā pravṛttasya lopa ity upapadyate // BVaky_2.70

viśiṣṭaiva kriyā yena vākyārthaḥ parikalpyate 
dravyābhāve pratinidhau tasya tat syāt kriyāntaram // BVaky_2.71

nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca tadarthe pratipādite 
pikādi yad avijñātaṃ tat kim ity anuyujyate // BVaky_2.72

sāmarthyaprāpitaṃ yac ca vyaktyartham anuṣajyate 
śrutir evānuṣaṅgeṇa bādhikā liṅgavākyayoḥ // BVaky_2.73

aprāpto yas tu śuklādiḥ saṃnidhānena gamyate 
sa yatnaprāpito vākye śrutidharmavilakṣaṇaḥ // BVaky_2.74

abhinnam eva vākyaṃ tu yady abhinnārtham iṣyate 
tat sarvaṃ śrutibhūtatvān na śrutyaiva virotsyate // BVaky_2.75

vākyānāṃ samudāyaś ca ya ekārthaprasiddhaye 
sākāṅkṣāvayavas tatra vākyārtho 'pi na vidyate // BVaky_2.76

prāsaṅgikam idaṃ kāryam idaṃ tantreṇa labhyate 
idam āvṛttibhedābhyām atra bādhasamuccayau // BVaky_2.77

ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ saṃbandho 'sya na bādhyate 
sāmānyasyātideśo 'yaṃ viśeṣo 'trātidiśyate // BVaky_2.78

arthitvam atra sāmarthyam asminn artho na bhidyate 
śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ vyudāso 'sya kriyāntare // BVaky_2.79

iyaṃ śrutyā kramaprāptir iyam uccāraṇād iti 
kramo 'yam atra balavān asmiṃs tu na vivakṣitaḥ // BVaky_2.80

idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham aṅgānām aprayojakam 
prayojakam idaṃ teṣām atredaṃ nāntarīyakam // BVaky_2.81

idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ viniyogakramas tv ayam 
sākṣād asyopakārīdam idam ārād viśeṣakam // BVaky_2.82

śaktivyāpārabhedo 'smin phalam atra tu bhidyate 
saṃbandhāj jātabhedo 'yaṃ bhedas tatrāvivakṣitaḥ // BVaky_2.83

prasajyapratiṣedho 'yaṃ paryudāso 'yam atra tu 
idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ vyāpīdaṃ guru laghv idam // BVaky_2.84

bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya bahubhedaṃ vikalpyate 
idaṃ niyamyate 'syātra yogyatvam upajāyate // BVaky_2.85

asya vākyāntare dṛṣṭāl liṅgād bhedo 'numīyate 
ayaṃ śabdair apoddhṛtya padārthaḥ pravibhajyate // BVaky_2.86

iti vākyeṣu ye dharmāḥ padārthopanibandhanāḥ 
sarve tena prakalperan padaṃ cet syad avācakam // BVaky_2.87

avibhakte 'pi vākyārthe śaktibhedād apoddhṛte 
vākyāntaravibhāgena yathoktaṃ na virudhyate // BVaky_2.88

yathaivaikasya gandhasya bhedena parikalpanā 
puṣpādiṣu tathā vākye 'py arthabhedo 'bhidhīyate // BVaky_2.89

gavaye narasiṃhe vāpy ekajñānāvṛte yathā 
bhāgaṃ jātyantarasyaiva sadṛśaṃ pratipadyate // BVaky_2.90

aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam adṛṣṭam anupaśyati 
tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ sarvatra pratipadyate // BVaky_2.91

tathā pikādiyogena vākye 'tyantavilakṣaṇe 
sadṛśasyeva saṃjñānam asato 'rthasya manyate // BVaky_2.92

ekasya bhāge sādṛśyaṃ bhāge bhedaś ca lakṣyate 
nirbhāgasya prakāśasya nirbhāgeṇaiva cetasā // BVaky_2.93

tathaiva bhāge sādṛśyaṃ bhāge bhedo 'vasīyate 
bhāgābhāve 'pi vākyānām atyantaṃ bhinnadharmaṇām // BVaky_2.94

rūpanāśe padānāṃ syāt kathaṃ cāvadhikalpanā 
agṛhītāvadhau śabde kathaṃ cārtho vivicyate // BVaky_2.95

saṃsarga iva rūpāṇāṃ śabde 'nyatra vyavasthitaḥ 
nānārūpeṣu tadrūpaṃ tantreṇāparam iṣyate // BVaky_2.96

tasminn abhede bhedānāṃ saṃsarga iva vartate 
rūpaṃ rūpāntarāt tasmād ananyat pravibhajyate // BVaky_2.97

śāstre pratyāyakasyāpi kvacid ekatvam āśritam 
pratyāyyena kvacid bhedo grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ // BVaky_2.98

ū ity abhedam āśritya yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam 
lṛluṭor grahaṇe bhedo grāhyābhyāṃ parikalpitaḥ // BVaky_2.99

yasyety etad aṇo rūpaṃ saṃjñinām abhidhāyakam 
na hi pratīyamānena grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ // BVaky_2.100

ū ity etad abhinnaṃ ca bhinnavākyanibandhanam 
bhedena grahaṇaṃ yasya pararūpam iva dvayoḥ // BVaky_2.101

plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca samāhāram acos tathā 
vyudasyatā punar bhedaḥ śabdeṣv atyantam āśritaḥ // BVaky_2.102

ardharcādiṣu śabdeṣu rūpabhedaḥ kramād yathā 
tantrāt tathaikaśabdatve bhinnānāṃ śrutir anyathā // BVaky_2.103

saṃhitāviṣaye varṇāḥ svarūpeṇāvikāriṇaḥ 
śabdāntaratvaṃ yāntīva śaktyantaraparigrahāt // BVaky_2.104

indriyādivikāreṇa dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu 
ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau // BVaky_2.105

abhidhānakriyābhedāc chabdeṣv avikṛteṣv api 
rūpam atyantabhedena tad evaikaṃ prakāśate // BVaky_2.106

ṛco vā gītimātraṃ vā sāma dravyāntaraṃ na tu 
gītibhedāt tu gṛhyante tā eva vikṛtā ṛcaḥ // BVaky_2.107

upāyāc chrutisaṃhāre bhinnānām ekaśeṣiṇām 
tantreṇoccāraṇe teṣāṃ śāstre sādhutvam ucyate // BVaky_2.108

parigṛhya śrutiṃ caikāṃ rūpabhedavatām api 
tantreṇoccāraṇaṃ kāryam anyathā te na sādhavaḥ // BVaky_2.109

sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ śāstreṇāpratipāditam 
tantreṇoccāraṇād ekaṃ rūpaṃ sādhūpalabhyate // BVaky_2.110

ekasyānekarūpatvaṃ nālikādiparigrahāt 
yathā tathaiva tantrāt syād bahūnām ekarūpatā // BVaky_2.111

yathā padasarūpāṇāṃ vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak 
tathā vākyāntarābhāve syād eṣāṃ pṛthagarthatā // BVaky_2.112

abhidheyaḥ padasyārtho vākyasyārthaḥ prayojanam 
yasya tasya na saṃbandho vākyānām upapadyate // BVaky_2.113

tatra kriyāpadāny eva vyapekṣante parasparam 
kriyāpadānuṣaktas tu saṃbandho 'tha pratīyate // BVaky_2.114

āvṛttir anuvādo vā padārthavyaktikalpane 
pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ sahabhūteṣu vartate // BVaky_2.115

avikalpitavākyārthe vikalpā bhāvanāśrayāḥ 
atrādhikaraṇe vādāḥ pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ // BVaky_2.116

abhyāsāt pratibhāhetuḥ sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ 
bālānāṃ ca tiraścāṃ ca yathārthapratipādane // BVaky_2.117

anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ samayaḥ kaiś cid iṣyate 
anantaram idaṃ kāryam asmād ity upadarśakaḥ // BVaky_2.118

asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ iti pratyāyyalakṣaṇam 
apūrvadevatāsvargaiḥ samam āhur gavādiṣu // BVaky_2.119

prayogadarśanābhyāsād ākārāvagrahas tu yaḥ 
na sa śabdasya viṣayaḥ sa hi yatnāntarāśrayaḥ // BVaky_2.120

ke cid bhedāḥ prakāśyante śabdais tadabhidhāyibhiḥ 
anuniṣpādinaḥ kāṃś cic chabdārthān iti manyate // BVaky_2.121

jāteḥ pratyāyake śabde yā vyaktir anuṣaṅgiṇī 
na tadvyaktigatān bhedāñ jātiśabdo 'valambate // BVaky_2.122

ghaṭādīnāṃ na cākārān pratyāyayati vācakaḥ 
vastumātraniveśitvāt tadgatir nāntarīyakā // BVaky_2.123

kriyā vinā prayogeṇa na dṛṣṭā śabdacoditā 
prayogas tv anuniṣpādī śabdārtha iti gamyate // BVaky_2.124

niyatās tu prayogā ye niyataṃ yac ca sādhanam 
teṣāṃ śabdābhidheyatvam aparair anugamyate // BVaky_2.125

samudāyo 'bhidheyo vāpy avikalpasamuccayaḥ 
asatyo vāpi saṃsargaḥ śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate // BVaky_2.126

asatyopādhi yat satyaṃ tad vā śabdanibandhanām 
śabdo vāpy abhijalpatvam āgato yāti vācyatām // BVaky_2.127

so 'yam ity abhisaṃbandhād rūpam ekīkṛtaṃ yatā 
śabdasyārthena taṃ śabdam abhijalpaṃ pracakṣate // BVaky_2.128

tayor apṛthagātmatve rūḍhir avyabhicāriṇī 
kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ prādhānyenāvatiṣṭhate // BVaky_2.129

loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ pratipannaḥ pravartate 
śāstre tūbhayarūpatvaṃ pravibhaktaṃ vivakṣayā // BVaky_2.130

aśakteḥ sarvaśakter vā śabdair eva prakalpitā 
ekasyārthasya niyatā kriyādiparikalpanā // BVaky_2.131

yo vārtho buddhiviṣayo bāhyavastunibandhanaḥ 
sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ śabdārtha iti gamyate // BVaky_2.132

ākāravantaḥ saṃvedyā vyaktismṛtinibandhanāḥ 
ete pratyavabhāsante saṃvinṃātraṃ tv ato 'nyathā // BVaky_2.133

yathendriyaṃ saṃnipatad vaicitreṇopadarśakaṃ 
tathaiva śabdād arthasya pratipattir anekadhā // BVaky_2.134

vaktrānyathaiva prakrānto bhinneṣu pratipattṛṣu 
svapratyayānukāreṇa śabdārthaḥ pravibhajyate // BVaky_2.135

ekasminn api dṛśye 'rthe darśanaṃ bhidyate pṛthak 
kālāntareṇa caiko 'pi taṃ paśyaty anyathā punaḥ // BVaky_2.136

ekasyāpi ca śabdasya nimittair avyavasthitaiḥ 
ekena bahubhiś cārtho bahudhā parikalpyate // BVaky_2.137

tasmād adṛṣṭatattvānāṃ sāparādhaṃ bahucchalaṃ 
darśanaṃ vacanaṃ vāpi nityam evānavasthitam // BVaky_2.138

ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca tattve kiṃ cid avasthitam 
na tena vyavahāro 'sti na tac chabdanibandhanaṃ // BVaky_2.139

talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva 
naiva cāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ // BVaky_2.140

tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ vidvān īkṣeta yuktitaḥ 
na darśanasya prāmāṇyād dṛśyam arthaṃ prakalpayet // BVaky_2.141

asamākhyeyatattvānām arthānāṃ laukikair yathā 
vyavahāre samākhyānaṃ tat prajño na vikalpayet // BVaky_2.142

vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ pratibhānyaiva jāyate 
vākyārtha iti tām āhuḥ padārthair upapāditām // BVaky_2.143

idaṃ tad iti sānyeṣām anākyeyā kathaṃ cana 
pratyātmavṛtti siddhā sā kartrāpi na nirūpyate // BVaky_2.144

upaśleṣam ivārthānāṃ sā karoty avicāritā 
sārvarūpyam ivāpannā viṣayatvena vartate // BVaky_2.145

sākśāc chabdena janitāṃ bhāvanānugamena vā 
itikartavyatāyāṃ tāṃ na kaś cid ativartate // BVaky_2.146

pramāṇatvena tāṃ lokaḥ sarvaḥ samanugacchati 
samārambhāḥ pratāyante tiraścām api tadvaśāt // BVaky_2.147

yathā dravyaviśeṣāṇāṃ paripākair ayatnajāḥ 
madādiśaktayo dṛṣṭāḥ pratibhās tadvatāṃ tathā // BVaky_2.148

svaravṛttiṃ vikurute madhau puṃskokilasya kaḥ 
jantvādayaḥ kulāyādikaraṇe śikṣitāḥ katham // BVaky_2.149

āhāraprītyapadveṣaplavanādikriyāsu kaḥ 
jātyanvayaprasiddhāsu prayoktā mṛgapakṣiṇām // BVaky_2.150

bhāvanānugatād etad āgamād eva jāyate 
āsattiviprakarṣābhyām āgamas tu viśiṣyate // BVaky_2.151

svabhāvavaraṇābhāsayogādṛṣṭopapāditām 
viśiṣṭopahitāṃ ceti pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ // BVaky_2.152

yathā saṃyogibhir dravyair lakṣite 'rthe prayujyate 
gośabdo na tv asau teṣāṃ viśeśāṇāṃ prakāśakaḥ // BVaky_2.153

ākāravarṇāvayavaiḥ saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu 
śabdaḥ pravartamāno 'pi na tān aṅgīkaroty asau // BVaky_2.154

saṃsthānavarṇāvayavair viśiṣṭe 'rthe prayujyate 
śabdo na tasyāvayave pravṛttir upalabhyate // BVaky_2.155

durlabhaṃ kasya cil loke sarvāvayavadarśanaṃ 
kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair arthaḥ kṛtso 'numīyate // BVaky_2.156

tathā jātyutpalādīnāṃ gandhena sahacāriṇām 
nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ guṇānām avadhāraṇam // BVaky_2.157

saṃkhyāpramāṇasaṃsthānanirapekṣaḥ pravartate 
bindau ca samudāye ca vācakaḥ salilādiṣu // BVaky_2.158

saṃskārādiparicchinne tailādau yo vyavasthitaḥ 
āhaikadeśaṃ tattvena tasyāvayavavartinā // BVaky_2.159

yenārthenābhisaṃbaddham abhidhānaṃ prayujyate 
tadarthāpagame tasya prayogo vinivartate // BVaky_2.160

yāṃs tu saṃbhavino dharmān antarṇīya prayujyate 
śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ niyamena vyapekṣate // BVaky_2.161

yathā romaśaphādīnāṃ vyabhicāre 'pi dṛśyate 
gośabdo na tathā jāter viprayoge pravartate // BVaky_2.162

tasmāt saṃbhavino 'rthasya śabdāt saṃpratyaye sati 
adṛṣṭaviprayogārthaḥ saṃbandhitvena gamyate // BVaky_2.163

vācikā dyotikā va syur dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ 
syād vā saṃkhyāvato 'rthasya samudāyo 'bhidhāyakaḥ // BVaky_2.164

vinā saṃkhyābhidhānād vā saṃkhyābhedasamanvitān 
arthān svarūpabhedena kāmś cid āhur gavādayaḥ // BVaky_2.165

ye śabdā nityasaṃbandhā viveke jñātaśaktayaḥ 
anvayavyatirekābhyāṃ teṣām artho vibhajyate // BVaky_2.166

yāvac cāvyabhicāreṇa tayoḥ śakyaṃ prakalpanam 
niyamas tatra na tv evaṃ niyamo nuṭśabādiṣu // BVaky_2.167

saṃbhave nābhidhānasya lakṣaṇatvaṃ prakalpate 
āpekṣikyo hi saṃsarge niyatāḥ śabdaśaktayaḥ // BVaky_2.168

na kūpasūpayūpānām anvayo 'rthasya dṛśyate 
ato 'rthāntaravācitvaṃ saṃghātasyaiva gamyate // BVaky_2.169

anvākhyānāni bhidyante śabdavyutpattikarmasu 
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ nimittaṃ kiṃ cid iṣyate // BVaky_2.170

vairavāsiṣṭhagiriśās tathaikāgārikādayaḥ 
kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā nimittāvadhisaṃkaraiḥ // BVaky_2.171

yathā pathaḥ samākhyānaṃ vṛkṣavalmīkaparvataiḥ 
aviruddhaṃ gavādīnāṃ bhinnaiś ca sahacāribhiḥ // BVaky_2.172

anyathā ca samākhyānam avasthābhedadarśibhiḥ 
kriyate kiṃśukādīnām ekadeśāvadhāraṇaṃ // BVaky_2.173

kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ girater garjater gameḥ 
gavater gadater vāpi gaur ity atrānudarśitam // BVaky_2.174

gaur ity eva svarūpād vā gośabdo goṣu vartate 
vyutpādyate na vā sarvaṃ kaiś cic cobhayatheṣyate // BVaky_2.175

sāmānyenopadeśaś ca śāstre laghvartham āśritaḥ 
jātyantaravad anyasya viśeṣāḥ pratipādakāḥ // BVaky_2.176

arthāntare ca yad vṛttaṃ tat prakṛtyantaraṃ viduḥ 
tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv anyasminn anuṣajyate // BVaky_2.177

bhinnāv ijiyajī dhātū niyatau viṣayāntare 
kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau citraṃ hi pratipādanam // BVaky_2.178

evaṃ ca vālavāyādi jitvarīvad upācaret 
bhedābhedābhyupagame na virodho 'sti kaś cana // BVaky_2.179

aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ pṛthaktvena prakalpanam 
dhātūpasargayoḥ śāstre dhātur eva tu tādṛśaḥ // BVaky_2.180

tathā hi saṃgrāmayateḥ sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ 
kriyāviśeṣāḥ samghāte prakramyante tathāvidhāḥ // BVaky_2.181

kāryāṇām antaraṅgatvam evaṃ dhātūpasargayoḥ 
sādhanair yāti saṃbandhaṃ tathābhūtaiva sā kriyā // BVaky_2.182

prayogārtheṣu siddhaḥ san bhettavyo 'rtho viśiṣyate 
prāk ca sādhanasaṃbandhāt kriyā naivopajāyate // BVaky_2.183

dhātoḥ sādhanayogasya bhāvinaḥ prakramād yathā 
dhātutvaṃ karmabhāvaś ca tathānyad api dṛśyatām // BVaky_2.184

bījakāleṣu saṃbandhād yathā lākṣārasādayaḥ 
varṇādipariṇāmena phalānām upakurvate // BVaky_2.185

buddhisthād abhisaṃbandhāt tathā dhātūpasargayoḥ 
abhyantarīkṛtād bhedaḥ padakāle prakāśate // BVaky_2.186

kva cit saṃbhavino bhedāḥ kevalair anidarśitāḥ 
upasargeṇa saṃbandhe vyajyante pranirādinā // BVaky_2.187

sa vācako viśeṣāṇāṃ saṃbhavād dyotako 'pi vā 
śaktyādhānāya vā dhātoḥ sahakārī prayujyate // BVaky_2.188

sthādibhiḥ kevalair yac ca gamanādi na gamyate 
tatrānumānād dvividhāt taddharmā prādir ucyate // BVaky_2.189

aprayoge 'dhiparyoś ca yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram 
tasyābhidhāyako dhātuḥ saha tābhyām anarthakaḥ // BVaky_2.190

tathaiva svārthikāḥ ke cit saṃghātāntaravṛttayaḥ 
anarthakena saṃsṛṣṭāḥ prakṛtyarthānuvādinaḥ // BVaky_2.191

nipātā dyotakāḥ ke cit pṛthagarthaprakalpane 
āgamā iva ke cit tu saṃbhūyārthasya sādhakāḥ // BVaky_2.192

upariṣṭāt purastād vā dyotakatvaṃ na bhidyate 
teṣu prayujyamāneṣu bhinnārtheṣv api sarvathā // BVaky_2.193

cādayo na prayujyante padatve sati kevalāḥ 
pratyayo vācakatve 'pi kevalo na prayujyate // BVaky_2.194

samuccitābhidhāne tu vyatireko na vidyate 
asattvabhūto bhāvaś ca tiṅpadair abhidhīyate // BVaky_2.195

samuccitābhidhāne 'pi viśiṣṭārthābhidhāyinām 
guṇair padānāṃ saṃbandhaḥ paratantrās tu cādayaḥ // BVaky_2.196

janayitvā kriyā kā cit saṃbandhaṃ vinivartate 
śrūyamāṇe kriyāśabde saṃbandho jāyate kva cit // BVaky_2.197

tatra ṣaṣṭhī pratipadaṃ samāsasya nivṛttaye 
vihitā darśanārthaṃ tu kārakaṃ pratyudāhṛtam // BVaky_2.198

sa copajātaḥ saṃbandho vinivṛtte kriyāpade 
karmapravacanīyena tatra tatra niyamyate // BVaky_2.199

yena kriyāpadākṣepaḥ sa kārakavibhaktibhiḥ 
yujyate vir yathā tasya likhāv anupasargatā // BVaky_2.200

tiṣṭhater aprayogaś ca dṛṣṭo 'praty ajayann iti 
sunv abhīty ābhimukhye ca kevalo 'pi prayujyate // BVaky_2.201

karmapravacanīyatvaṃ kriyāyoge vidhīyate 
ṣatvādivinivṛttyarthaṃ svatyādīnāṃ vidharmaṇām // BVaky_2.202

hetuhetumator yogaparicchede 'nunā kṛte 
ārambhād bādhyate prāptā tṛtīyā hetulakṣaṇā // BVaky_2.203

kriyāyā dyotako nāyaṃ na saṃbandhasya vācakaḥ 
nāpi kriyāpadākṣepi saṃbandhasya tu bhedakaḥ // BVaky_2.204

anarthakānāṃ saṃghātaḥ sārthako 'narthakas tathā 
varṇānāṃ padam arthena yuktaṃ nāvayavāḥ pade // BVaky_2.205

padānām arthayuktānāṃ saṃghāto bhidyate punaḥ 
arthāntarāvabodhena saṃbandhavigamena ca // BVaky_2.206

sārthakānarthakau bhede saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ 
adhigacchata ity eke kuṭīrādinidarśanāt // BVaky_2.107

arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ saṃghāta upajāyate 
nopajāyata ity eke samāsasvārthikādiṣu // BVaky_2.208

ke cid dhi yutasiddhārthā bhede nirjñātaśaktayaḥ 
anvayavyatirekābhyāṃ ke cit kalpitaśaktayaḥ // BVaky_2.209

śāstrārtha eva varṇānām arthavattve pradarśitaḥ 
dhātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ laukiko 'rtho na vidyate // BVaky_2.210

kṛttaddhitānām arthaś ca kevalānām alaukikaḥ 
prāg vibhaktes tadantasya tathaivārtho na vidyate // BVaky_2.211

abhivyaktataro yo 'rthaḥ pratyayānteṣu lakṣyate 
arthavattāprakaraṇād āśritaḥ sa tathāvidhaḥ // BVaky_2.212

ātmabhedo na cet kaś cid varṇebhyaḥ padavākyayoḥ 
anyonyāpekṣayā śaktyā varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ // BVaky_2.213

varṇena kena cin nyūnaḥ saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ 
na cec chabdāntaram asāv anyūnas tena gamyate // BVaky_2.214

sa tasmin vācake śabde nimittāt smṛtim ādadhat 
sākṣād iva vyavahitaṃ śabdenārtham upohate // BVaky_2.215

padavācyo yathā nārthaḥ kaś cid gaurakharādiṣu 
saty api pratyaye 'tyantaṃ samudāye na gamyate // BVaky_2.216

samanvita ivārthātmā padārthair yaḥ pratīyate 
padārthadarśanaṃ tatra tathaivānupakārakam // BVaky_2.217

samudāyāvayavayor bhinnārthatve ca vṛttiṣu 
yugapad bhedasaṃsargau viruddhāv anuṣaṅgiṇau // BVaky_2.218

kaś ca sādhanamātrārthān adhyādīn parikalpayet 
aprayuktapadaś cārtho bahuvrīhau kathaṃ bhavet // BVaky_2.219

prajñusaṃjñvādyavayavair na cāsty arthāvadhāraṇam 
tasmāt saṃghāta evaiko viśiṣṭārthanibandhanam // BVaky_2.220

gargā ity eka evāyaṃ bahuṣv artheṣu vartate 
dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto bahūnām abhidhāyakaḥ // BVaky_2.221

yathaikaśeṣe bhujyādiḥ pratyekam avatiṣṭhate 
kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe pratyekaṃ pravibhajyate // BVaky_2.222

yac ca dvandvapadārthasya tacchabdena vyapekṣaṇam 
sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe sarvanāmasarūpatā // BVaky_2.223

yathā ca khadiracchede bhāgeṣu kramavāṃs chidiḥ 
tathā dvandvapadārthasya bhāgeṣu kramadarśanam // BVaky_2.224

saṅghaikadeśe prakrāntān yathā saṅghānupātinaḥ 
kriyāviśeṣān manyante sa dvandvāvayave kramaḥ // BVaky_2.225

pratipādayatā vṛttim abuddhān vākyapūrvikām 
vṛttau padārthabhedena prādhānyam upadarśitam // BVaky_2.226

abhedād abhidheyasya nañsamāse vikalpitam 
prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye doṣās tu prakriyāgatāḥ // BVaky_2.227

jahatsvārthavikalpe ca sarvārthatyāgam icchatā 
bahuvrīhipadārthasya tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ // BVaky_2.228

śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ pratyayenābhidhīyate 
prakṛtau vinivṛttāyāṃ pratyayārthaś ca dhātubhiḥ // BVaky_2.229

yam artham āhatur bhinnau pratyayāv eka eva tam 
kva cid āha pacantīti dhātus tābhyāṃ vinā kva cit // BVaky_2.230

anvākhyānasmṛter ye ca pratyayārthā nibandhanam 
nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ smṛtyantara udāhṛtāḥ // BVaky_2.231

prasiddher udvamikarīty evaṃ śāstre 'bhidhīyate 
vyavahārāya manyante śāstrārthaprakriyā yataḥ // BVaky_2.232

śāstreṣu prakriyābhedair avidyaivopavarṇyate 
anāgamavikalpā tu svayaṃ vidyopavartate // BVaky_2.233

anibaddhaṃ nimitteṣu nirupākhyaṃ phalaṃ yathā 
tathā vidyāpy anākhyeyā śāstropāyeva lakṣyate // BVaky_2.234

yathābhyāsaṃ hi vāg arthe pratipattiṃ samīhate 
svabhāva iva cānādir mithyābhyāso vyavasthitaḥ // BVaky_2.235

utprekṣate sāvayavaṃ paramāṇum apaṇḍitaḥ 
tathāvayavinaṃ yuktam anyair avayavaiḥ punaḥ // BVaky_2.236

ghaṭādidarśanāl lokaḥ paricchinno 'vasīyate 
samārambhāc ca bhāvānām ādimad brahma śāśvatam // BVaky_2.237

upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ bālānām upalāpanāḥ 
asatye vartmani sthitvā tataḥ satyaṃ samīhate // BVaky_2.238

anyathā pratipadyārthaṃ padagrahaṇapūrvakam 
punar vākye tam evārtham anyathā pratipadyate // BVaky_2.239

upāttā bahavo 'py arthā yeṣv ante pratiṣedhanam 
kriyate te nivartante tasmāt tāṃs tatra nāśrayet // BVaky_2.240

vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca viśiṣṭābhāvalakṣaṇam 
nārthe na buddhau saṃbandho nivṛtter avatiṣṭhate // BVaky_2.241

vicchedapratipattau ca yady astīty avadhāryate 
aśabdavācyā sā buddhir nivartyeta sthitā katham // BVaky_2.242

atha yaj jñānam utpannaṃ tan mithyeti nañā kṛtam 
naño vyāpārabhede 'sminn abhāvāvagatiḥ katham // BVaky_2.243

nirādhārapravṛttau ca prākpravṛttir naño bhavet 
athādhāraḥ sa evāsya niyamārthā śrutir bhavet // BVaky_2.244

niyamadyotanārthā vāpy anuvādo yathā bhavet 
kaś cid evārthavāṃs tatra śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ // BVaky_2.245

viruddhaṃ cābhisaṃbandham udāhāryādibhiḥ kṛtam 
vākye samāpte vākyārtham anyathā pratipadyate // BVaky_2.246

stutinindāpradhāneṣu vākyeṣv artho na tādṛśaḥ 
padānāṃ pravibhāgena yādṛśaḥ parikalpyate // BVaky_2.247

athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ padeṣu samavasthitaḥ 
vākyārthasyābhyupāyo 'sāv ekasya pratipādane // BVaky_2.248

pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo yaḥ kramād upacīyate 
chinnagrathitakalpatvāt tad viśiṣṭataraṃ viduḥ // BVaky_2.249

ekam āhur anekārthaṃ śabdam anye parīkṣakāḥ 
nimittabhedād ekasya sārvārthyaṃ tasya bhidyate // BVaky_2.250

yaugapadyam atikramya paryāye vyavatiṣṭhate 
arthaprakaraṇābhyāṃ vā yogāc chabdāntareṇa vā // BVaky_2.251

yathā sāsnādimān piṇḍo gośabdenābhidhīyate 
tathā sa eva gośabdo vāhīke 'pi vyavasthitaḥ // BVaky_2.252

sarvaśaktes tu tasyaiva śabdasyānekadharmaṇaḥ 
prasiddhibhedād gauṇatvaṃ mukhyatvaṃ copajāyate // BVaky_2.253

eko mantras tathādhyātmam adhidaivam adhikratu 
asaṃkareṇa sarvārtho bhinnaśaktir avasthitaḥ // BVaky_2.254

gotvānuṣaṅgo vāhīke nimittāt kaiś cid iṣyate 
arthamātraṃ viparyastaṃ śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ // BVaky_2.255

tathā svarūpaṃ śabdānāṃ sarvārtheṣv anuṣajyate 
arthamātraṃ viparyastaṃ svarūpe tu śrutiḥ sthitā // BVaky_2.256

ekatvaṃ tu sarūpatvāc chabdayor gauṇamukhyayoḥ 
prāhur atyantabhede 'pi bhedamārgānudarśinaḥ // BVaky_2.257

sāmidhenyantaraṃ caivam āvṛttāv anuṣajyate 
mantrās ca viniyogena labhante bhedam ūhavat // BVaky_2.258

tāny āmnāyāntarāṇy eva paṭhyate kiṃ cid eva tu 
anarthakānāṃ pāṭho vā śeṣas tv anyaḥ pratīyate // BVaky_2.259

śabdasvarūpam arthas tu pāṭhe 'nyair upavarṇyate 
atyantabhedaḥ sarveṣāṃ tatsaṃbandhāt tu tadvatām // BVaky_2.260

anyā saṃskārasāvitrī karmaṇy anyā prayujyate 
anyā japaprabandheṣu sā tv ekaiva pratīyate // BVaky_2.261

arthasvarūpe śabdānāṃ svarūpād vṛttim icchataḥ 
vākyarūpasya vākyārthe vṛttir anyānapekṣayā // BVaky_2.262

anekārthatvam ekasya yaiḥ śabdasyānugamyate 
siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ gauṇamukhyaprakalpanā // BVaky_2.263

arthaprakaraṇāpekṣo yo vā śabdāntaraiḥ saha 
yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ taṃ gauṇam apare viduḥ // BVaky_2.264

śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ prasiddho yasya gamyate 
sa mukhya iti vijñeyo rūpamātranibandhanaḥ // BVaky_2.265

yas tv anyasya prayogeṇa yatnād iva niyujyate 
tam aprasiddhaṃ manyante gauṇārthābhiniveśinam // BVaky_2.266

svārthe pravartamāno 'pi yasyārthaṃ yo 'valambate 
nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān nimittī gauṇa iṣyate // BVaky_2.267

purārād iti bhinne 'rthe yau vartete virodhini 
arthaprakaraṇāpekṣaṃ tayor apy avadhāraṇam // BVaky_2.268

vākyasyārthāt padārthānām apoddhāre prakalpite 
śabdāntareṇa saṃbandhaḥ kasyaikasyopapadyate // BVaky_2.269

yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ caritāstikriyaṃ kva cit 
tad vākyāntaram evāhur na tad anyena yujyate // BVaky_2.270

yac ca ko 'yam iti praśne gaur aśva iti cocyate 
praśna eva kriyā tatra prakrāntā darśanādikā // BVaky_2.271

naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ nyūnatā vā prayojikā 
ādhikyam api manyante prasiddher nyūnatāṃ kva cit // BVaky_2.272

jātiśabdo 'ntareṇāpi jātiṃ yatra prayujyate 
saṃbandhisadṛśād dharmāt taṃ gauṇam apare viduḥ // BVaky_2.273

viparyāsād ivārthasya yatrārthāntaratām iva 
manyante sa gavādis tu gauṇa ity ucyate kva cit // BVaky_2.274

niyatāḥ sādhanatvena rūpaśaktisamanvitāḥ 
yathā karmasu gamyante sīrāsimusalādayaḥ // BVaky_2.275

kriyāntare na caiteṣāṃ vibhavanti na śaktayaḥ 
rūpād eva tu tādarthyaṃ niyamena pratīyate // BVaky_2.276

tathaiva rūpaśaktibhyām utpattyā samavasthitaḥ 
śabdo niyatatādarthyaḥ śaktyānyatra prayujyate // BVaky_2.277

śrutimātreṇa yatrāsya sāmarthyam avasīyate 
taṃ mukhyam arthaṃ manyante gauṇaṃ yatnopapāditam // BVaky_2.278

goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe svārthād arthāntare sthitau 
arthāntarasya tadbhāvas tatra mukhyo 'pi dṛśyate // BVaky_2.279

mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca prakṛtiḥ pratipadyate 
bhedenāpekṣitā sā tu gauṇatvasya prasādhikā // BVaky_2.280

agnisomādayaḥ śabdā ye svarūpapadārthakāḥ 
saṃjñibhiḥ saṃprayujyante 'prasiddhes teṣu gauṇatā // BVaky_2.281

agnidattas tu yo 'gniḥ syāt tatra svārthopasarjanaḥ 
śabdo dattārthavṛttitvād gauṇatvaṃ pratipadyate // BVaky_2.282

nimittabhedāt prakrānte śabdavyutpattikarmaṇi 
hariścandrādiṣu suṭo bhāvābhāvau vyavasthitau // BVaky_2.283

ṛṣyādau prāptasaṃskāro yaḥ śabdo 'nyena yujyate 
tatrāntaraṅgasaṃskāro bāhye 'rthe na nivartate // BVaky_2.284

atyantaviparīto 'pi yathā yo 'rtho 'vadhāryate 
yathāsaṃpratyayaṃ śabdas tatra mukhyaḥ prayujyate // BVaky_2.285

yady api pratyayādhīnam arthatattvāvadhāraṇam 
na sarvaḥ pratyayas tasmin prasiddha iva jāyate // BVaky_2.286

darśanaṃ salile tulyaṃ mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ 
bhedāt tu sparśanādīnāṃ na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā // BVaky_2.287

yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ 
tena bhedaparicchedas tayos tulye 'pi darśane // BVaky_2.288

prasiddhārthaviparyāsanimittaṃ yac ca dṛśyate 
yas tasmāl lakṣyate bhedas tam asatyaṃ pracakṣate // BVaky_2.289

yac ca nimnonnataṃ citre sarūpaṃ parvatādibhiḥ 
na tatra pratighātādi kāryaṃ tadvat pravartate // BVaky_2.290

sparśaprabandho hastena yathā cakrasya saṃtataḥ 
na tathālātacakrasya vicchinnaṃ spṛśyate hi tat // BVaky_2.291

vapraprākārakalpaiś ca sparśanāvaraṇe yathā 
nagareṣu na te tadvad gandharvanagareṣv api // BVaky_2.292

mṛgapaśvādibhir yāvān mukhyair arthaḥ prasādhyate 
tāvān na mṛnmayeṣv asti tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ // BVaky_2.293

mahān āvriyate deśaḥ prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ 
alpadeśāntarāvasthaṃ pratibimbaṃ tu dṛśyate // BVaky_2.294

maraṇādinimittaṃ ca yathā mukhyā viṣādayaḥ 
na te svapnādiṣu svasya tadvad arthasya sādhakāḥ // BVaky_2.295

deśakālendriyagatair bhedair yad dṛśyate 'nyathā 
yathā prasiddhir lokasya tathā tad avasīyate // BVaky_2.296

yac copaghātajaṃ jñānaṃ yac ca jñānam alaukikam 
na tābhyāṃ vyavahāro 'sti śabdā lokanibandhanāḥ // BVaky_2.297

ghaṭādiṣu yathā dīpo yenārthena prayujyate 
tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt sa karoti prakāśanam // BVaky_2.298

saṃsargiṣu tathārtheṣu śabdo yena prayujyate 
tasmāt prayojakād anyān api pratyāyayaty asau // BVaky_2.299

nirmanthanaṃ yathāraṇyor agnyartham upapāditam 
dhūmam apy anabhipretaṃ janayaty ekasādhanam // BVaky_2.300

tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit pratyāyye 'rthe vivakṣite 
avivakṣitam apy arthaṃ prakāśayate saṃnidheḥ // BVaky_2.301

yathaivātyantasaṃsṛṣṭas tyaktum artho na śakyate 
tathā śabdo 'pi saṃbandhī pravivaktuṃ na śakyate // BVaky_2.302

arthānāṃ saṃnidhāne 'pi sati caiṣāṃ prakāśane 
prayojako 'rthaḥ śabdasya rūpābhede 'pi gamyate // BVaky_2.303

kva cid guṇapradhānatvam arthānām avivakṣitam 
kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ pratipattāv akāraṇam // BVaky_2.304

*yac cānupāttaṃ śabdena tat kasmiṃś cit pratīyate 
kva cit pradhānam evārtho bhavaty ayasya lakṣaṇam // BVaky_2.305*

*ākhyātaṃ taddhitārthasya yat kiṃ cid upadarśakam 
guṇapradhānabhāvasya tatra dṛṣṭo viparyayaḥ // BVaky_2.306*

*nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ saṃnidhānam akāraṇam 
pramāṇam ardhahrasādāv anupāttaṃ pratīyate // BVaky_2.307

hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ tat tasyāsaṃnidhāv api 
hrasvasya lakṣaṇārthatvāt tadvad evābhidhīyate // BVaky_2.308

dīrghaplutābhyāṃ tasya syān mātrayā vā viśeṣaṇam 
jāter vā lakṣaṇāya syāt sarvathā saptaparṇavat // BVaky_2.309

gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya iti kālasya lakṣaṇe 
jñāyatāṃ kāla ity etat sopāyam abhidhīyate // BVaky_2.310

vidhyaty adhanuṣety atra viśeṣeṇa nidarśyate 
sāmānyam āśrayaḥ śakter yaḥ kaś cit pratipādakaḥ // BVaky_2.311

kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir iti bālo 'pi coditaḥ 
upaghātapare vākye na śvādibhyo na rakṣati // BVaky_2.312

prakṣālane śarāvāṇāṃ sthānanirmārjanaṃ tathā 
anuktam api rūpeṇa bhujyaṅgatvāt pratīyate // BVaky_2.313

vākyāt prakaraṇād arthād aucityād deśakālataḥ 
śabdārthāḥ pravibhajyante na rūpād eva kevalāt // BVaky_2.314

saṃsargo viprayogaś ca sāhacaryaṃ virodhitā 
arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ śabdasyānyasya saṃnidhiḥ // BVaky_2.315

sāmarthyam aucitī deśaḥ kālo vyaktiḥ svarādayaḥ 
śabdārthasyānavacchede viśeṣasmṛtihetavaḥ // BVaky_2.316

bhedapakṣe 'pi sārūpyād bhinnārthāḥ pratipattṛṣu 
niyatā yānty abhivyaktiṃ śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ // BVaky_2.317

nāmākhyātasarūpā ye kāryāntaranibandhanāḥ 
śabdā vākyasya teṣv artho na rūpād adhigamyate // BVaky_2.318

yā pravṛttinivṛttyarthā stutinindāprakalpanā 
kuśalaḥ pratipattā tām ayathārthāṃ samīhate // BVaky_2.319

vidhīyamānaṃ yat krarma dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam 
stūyate sā stutis tasya kartur eva prayojikā // BVaky_2.320

vyāghrādivyapadeśena yathā bālo nivartyate 
asatyo 'pi tathā kaś cit pratyavāyo 'bhidhīyate // BVaky_2.321

na saṃvidhānāṃ kṛtvāpi pratyavāye tathāvidhe 
śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe vidvān kaś cit pravartate // BVaky_2.322

sarpeṣu saṃvidhāyāpi siddhair mantrauṣadhādibhiḥ 
nānyathā pratipattavyaṃ na dato gamayed iti // BVaky_2.323

kva cit tattvasamākhyānaṃ kriyate stutinindayoḥ 
tatrāpi ca pravṛttiś ca nivṛttiś copadiśyate // BVaky_2.324

rūpaṃ sarvapadārthānāṃ vākyārthopanibandhanam 
sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ padārthair eva te samāḥ // BVaky_2.325

vākyaṃ tad api manyante yat padaṃ caritakriyam 
antareṇa kriyāśabdaṃ vākyāder dvitvadarśanāt // BVaky_2.326

ākhyātaśabde niyataṃ sādhanaṃ yatra gamyate 
tad apy ekaṃ samāptārthaṃ vākyam ity abhidhīyate // BVaky_2.327

śabdavyavahitā buddhir aprayuktapadāśrayā 
anumānaṃ tadarthasya pratyaye hetur ucyate // BVaky_2.328
 [this verse is only in rau] 
apare tu padasyaiva tam arthaṃ pratijānate 
śabdāntarābhisaṃbandham antareṇa vyavasthitam // BVaky_2.329

yasminn uccarite śabde yadā yo 'rthaḥ pratīyate 
tam āhur arthaṃ tasyaiva nānyad arthasya lakṣaṇam // BVaky_2.330

kriyārthopapadeśv evaṃ sthānināṃ gamyate kriyā 
vṛttau nirādibhiś caivaṃ krāntādyarthaḥ pratīyate // BVaky_2.331

tāni śabdāntarāṇy eva paryāyā iva laukikāḥ 
arthaprakaraṇābhyāṃ tu teṣāṃ svārtho niyamyate // BVaky_2.332

pratibodhābhyupāyās tu ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati 
nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ śabdā jñeyena vastunā // BVaky_2.333

asatyāṃ pratipattau vā mithyā vā pratipādane 
svair arthair nityasaṃbandhās te te śabdā vyavasthitāḥ // BVaky_2.334

yathāprakaraṇaṃ dvāram ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau 
badhāna dehi vety etad upāyād avagamyate // BVaky_2.335

tatra sādhanavṛttir yaḥ śabdaḥ sattvanibandhanaḥ 
na sa pradhānabhūtasya sādhyasyārthasya vācakaḥ // BVaky_2.336

svārthamātraṃ prakāśyāsau sāpekṣo vinivartate 
arthas tu tasya saṃbandhī prakalpayati saṃnidhim // BVaky_2.337

pārārthyasyāviśiṣṭatvān na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ 
nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ na śabdād arthasaṃnidhiḥ // BVaky_2.338

naṣṭarūpam ivākhyātam ākṣiptaṃ karmavācinā 
yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ yugapad bhāvasattvayoḥ // BVaky_2.339

tais tu nāmasarūpatvam ākhyātasyāsya varṇyate 
anvayavyatirekābhyāṃ vyavahāro vibhajyate // BVaky_2.340

na cāpi rūpāt saṃdehe vācakatvaṃ nivartate 
ardhaṃ paśor iti yathā sāmarthyāt tad dhi kalpate // BVaky_2.341

sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ yadi bhāvanibandhanam 
saṃsarge ca vibhakto 'sya tasyārtho na pṛthag yadi // BVaky_2.342

kriyāpradhānam ākhyātaṃ nāmnāṃ sattvapradhānatā 
catvāri padajātāni sarvam etad virudhyate // BVaky_2.343

vākyasya buddhau nityatvam arthayogaṃ ca laukikam 
dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti vadaty audumbarāyaṇaḥ // BVaky_2.344

vyāptimāṃś ca laghuś caiva vyavahāraḥ padāśrayaḥ 
loke śāstre ca kāryārthaṃ vibhāgenaiva kalpitaḥ // BVaky_2.345

na loke pratipattṝṇām arthayogāt prasiddhayaḥ 
tasmād alaukiko vākyād anyaḥ kaś cin na vidyate // BVaky_2.346

anyatra śrūyamāṇaiś ca liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ 
svārthā eva pratīyante rūpābhedād alakṣitāḥ // BVaky_2.347

utsargavākye yat tyaktam aśabdam iva śabdavat 
tad bādhakeṣu vākyeṣu śrutam anyatra gamyate // BVaky_2.348

brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni prakrāntā māṭharād vinā 
māṭharas takrasaṃbandhāt tatrācaṣṭe yathārthatām // BVaky_2.349

anekākhyātayoge 'pi vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ 
ekam eveṣyate kaiś cid bhinnarūpam iva sthitam // BVaky_2.350

niyamaḥ pratiṣedhaś ca vidhiśeṣas tathā sati 
dvitīye yo lug ākhyātas taccheṣam alukaṃ viduḥ // BVaky_2.351

nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau pradhānāni parasparam 
teṣām anupakāritvāt kathaṃ syād ekavākyatā // BVaky_2.352

viśeṣavidhinārthitvād vākyaśeṣo 'numīyate 
vidheyavan nivartye 'rthe tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam // BVaky_2.353

saṃjñāśabdaikadeśo yas tasya lopo na vidyate 
viśiṣṭarūpā sā saṃjñā kṛtā ca na nivartate // BVaky_2.354

saṃjñāntarāc ca dattāder nānyā saṃjñā pratīyate 
saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ dattaśabdaḥ kathaṃ vadet // BVaky_2.355

sarvair avayavais tulyaṃ saṃbandhaṃ samudāyavat 
ke cic chabdasvarūpāṇāṃ manyante sarvasaṃjñibhiḥ // BVaky_2.356

varṇānām arthavattvaṃ tu saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet 
saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñāpraviveke na kalpate // BVaky_2.357

sarvasvarūpair yugapat saṃbandhe sati saṃjñinaḥ 
naikadeśasarūpebhyas tatpratyāyanasaṃbhavaḥ // BVaky_2.358

ekadeśāt tu saṃghāte keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ 
smṛtes tu viṣayāc chabdāt saṃghātārthaḥ pratīyate // BVaky_2.359

ekadeśāt smṛtir bhinne saṃghāte niyatā katham 
kathaṃ pratīyamānaḥ syāc chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ // BVaky_2.360

ekadeśasarūpās tu tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ 
anuniṣpādinaḥ śabdāḥ saṃjñāsu samavasthitāḥ // BVaky_2.361

sādhāraṇatvāt saṃdhigdhāḥ sāmarthyān niyatāśrayāḥ 
teṣāṃ ye sādhavas teṣu śāstre lopādi śiṣyate // BVaky_2.362

tulyāyām anuniṣpattau jye-drā-ghā ity asādhavaḥ 
na hy anvākhyāyake śāstre teṣu dattādivat smṛtiḥ // BVaky_2.363

kṛtaṇatvāś ca ye śabdā nityāḥ kharaṇasādayaḥ 
ekadravyopadeśitvāt tān sādhūn saṃpracakṣate // BVaky_2.364

gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ saṃjñāśaktisamanvayāt 
nimittāpekṣaṇaṃ teṣu svārthe nāvaśyam iṣyate // BVaky_2.365

vyavahārāya niyamaḥ saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit 
nitya eva tu saṃbandho ḍitthādiṣu gavādivat // BVaky_2.366

kṛtakatvād anityatvaṃ saṃbandhasyopapadyate 
saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair yathākāmaṃ niyujyate // BVaky_2.367

yathā hi pāṃsulekhānāṃ bālakair madhukrādayaḥ 
saṃjñāḥ kriyante sarvāsu saṃjñāsv eṣaiva kalpanā // BVaky_2.368

vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ chaktyavacchedalakṣaṇaḥ 
akṛtrimo hi saṃbandho viśeṣaṇaviśeṣyavat // BVaky_2.369

saṃjñā svarūpam āśritya nimitte sati laukikī 
kā cit pravartate kā cin nimittāsaṃnidhāv api // BVaky_2.370

śāstre 'pi mahatī saṃjñā svarūpopanibandhanā 
anumānaṃ nimittasya saṃnidhāne pratīyate // BVaky_2.371

āvṛtter anumānaṃ vā sārūpyāt tatra gamyate 
śabdabhedānumānaṃ vā śaktibhedasya vā gatiḥ // BVaky_2.372

kva cid viṣayabhedena kṛtrimā vyavatiṣṭhate 
saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ vyavasthānaṃ dvayor api // BVaky_2.373

viṣayaṃ kṛtrimasyāpi laukikaḥ kva cid uccaran 
vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ // BVaky_2.374

saṅghaikaśeṣadvandveṣu ke cit sāmarthyalakṣaṇam 
pratyāśrayam avasthānaṃ kriyāṇāṃ pratijānate // BVaky_2.375

bhojanaṃ phalarūpābhyām ekaikasmin samāpyate 
anyathā hi vyavasthāne na tadarthaḥ prakalpyate // BVaky_2.376

annādānādi rūpāṃ ca sarve tṛptiphalāṃ bhujim 
pratyekaṃ pratipadyante na tu nāṭyakriyām iva // BVaky_2.377

pādyavat sā vibhāgena sāmarthyād avatiṣṭhate 
bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ na tantreṇa pradīpavat // BVaky_2.378

dṛśyādis tu kriyaikāpi tathābhūteṣu karmasu 
āvṛttim antareṇāpi samudāyāśrayā bhavet // BVaky_2.379

bhinnavyāpārarūpāṇāṃ vyavahārādidarśane 
kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ saṃbhūyārthasya sādhakam // BVaky_2.380

lakṣyasya lokasiddhatvāc chāstre liṅgasya darśanāt 
arthiṣv ādaikṣu bhedena vṛddhisaṃjñā samāpyate // BVaky_2.381

śatādānapradhānatvād daṇḍane śatakarmake 
arthināṃ guṇabhede 'pi saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate // BVaky_2.382

saṅghasyaiva vidheyatvāt kāryavat pratipādane 
tatra tantreṇa saṃbandhaḥ samāsābhyastasaṃjñayoḥ // BVaky_2.383

lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ kāṃ cid eva kriyāṃ prati 
tair vyastaiś ca samastaiś ca sa dharma upalakṣyate // BVaky_2.384

vṛṣalair na praveṣṭavyam ity etasmin gṛhe yathā 
pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca praveśaḥ pratiṣidhyate // BVaky_2.385

saṃbhūya tv arthalipsādipratiṣedhopadeśane 
pṛthag apratiṣiddhatvāt pravṛttir na virudhyate // BVaky_2.386

vyavāyalakṣaṇārthātvād aṭkupvāṅādibhis tathā 
pratyekaṃ vā samastair vā ṇatvaṃ na pratiṣidhyate // BVaky_2.387

anugrahārthā bhoktṝṇāṃ bhujir ārabhyate yadā 
deśakālādyabhedena nānugṛhṇāti tān asau // BVaky_2.388

pātrādibhedān nānātvaṃ yasyaikasyopadiśyate 
viparyaye vā bhinnasya tasyaikatvaṃ prakalpyate // BVaky_2.389

saṃhatyāpi ca kurvāṇā bhedena pratipāditāḥ 
svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate // BVaky_2.390

vīpsāyā viṣayābhāvād virodhād anyasaṃkhyayā 
dvidhā samāptyayogāc ca śatam saṅghe 'vatiṣṭhate // BVaky_2.391

bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ yatrānyaiḥ saha śiṣyate 
tatrāpi lakṣaṇārthatvād dvidhā vākyaṃ samāpyate // BVaky_2.392

vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ samāptiḥ kaiś cid iṣyate 
rūpāntareṇa yuktānāṃ vākyanāṃ tena saṃgrahaḥ // BVaky_2.393

na vākyasyābhidheyāni bhedavākyāni kāni cit 
tasmiṃs tūccarite bhedāṃs tathānyān pratipadyate // BVaky_2.394

yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ pratibhedaṃ samāpyate 
teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya kiṃ padārthasya sattayā // BVaky_2.395

atha tair eva janitaḥ so 'rtho bhinneṣu vartate 
pūrvasyārthasya tena syād virodhaḥ saha vā sthitiḥ // BVaky_2.396

sahasthitau virodhitvaṃ syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ 
vyabhicārī tu saṃbandhas tyāge 'rthasya prasajyate // BVaky_2.397

ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ pratiśabdam avasthitaḥ 
saṅghe saṅghiṣu cārthātmā samnidhānanideśakaḥ // BVaky_2.398

yathā sādhāraṇe svatvaṃ tyāgasya ca phalaṃ dhane 
prītiś cāvikalā tadvat saṃbandho 'rthena tadvatām // BVaky_2.399

varṇānām arthavattāyāṃ tenaivārthena tadvati 
samudāye na caikatvaṃ bhedena vyavatiṣṭhate // BVaky_2.400

ekenaiva pradīpena sarve sādhāraṇaṃ dhanam 
paśyanti tadvad ekena supā saṃkhyābhidhīyate // BVaky_2.401

nārthavattā pade varṇe vākye caivaṃ viśiṣyate 
abhyāsāt prakramo 'nyas tu viruddha iva dṛśyate // BVaky_2.402

viniyogād ṛte śabdo na svārthasya prakāśakaḥ 
arthābhidhānasaṃbandham uktidvāraṃ pracakṣate // BVaky_2.403

yathā praṇihitaṃ cakṣur darśanāyopakalpate 
tathābhisaṃhitaḥ śabdo bhavaty arthasya vācakaḥ // BVaky_2.404

kriyāvyavetaḥ saṃbandho dṛṣṭaḥ karaṇakarmabhiḥ 
abhidhāniyamas tasmād abhidhānābhidheyayoḥ // BVaky_2.405

bahuṣv ekābhidhāneṣu sarveṣv ekārthakāriṣu 
yat prayoktābhisaṃdhatte śabdas tatrāvatiṣṭhate // BVaky_2.406

āmnāyaśabdān abhyāse ke cid āhur anarthakān 
svarūpamātravṛttīṃś ca pareṣāṃ pratipādane // BVaky_2.407

abhidhānakriyāyogād arthasya pratipādakān 
niyogabhedān manyante tān evaikatvadarśinaḥ // BVaky_2.408

teṣām atyantanānātvaṃ nānātvavyavahāriṇaḥ 
akṣādīnām iva prāhur ekajātisamanvayāt // BVaky_2.409

prayogād abhisaṃdhānam anyad eṣu na vidyate 
viṣaye yataśaktitvāt sa tu tatra vyavasthitaḥ // BVaky_2.410

nānātvasyaiva saṃjñānam arthaprakaraṇādibhiḥ 
na jātv arthāntare vṛttir anyārthānāṃ kathaṃ cana // BVaky_2.411

padarūpam ca yad vākyam astitvopanibandhanam 
kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ na vākyāvayave pade // BVaky_2.412

yathaivānarthakair varṇair viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate 
padair anarthakair evaṃ viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate // BVaky_2.413

yad antarāle jñānaṃ tu padārtheṣūpajāyate 
pratipatter upāyo 'sau prakramānavadhāraṇāt // BVaky_2.414

pūrvair arthair anugato yathārthātmā paraḥ paraḥ 
saṃsarga eva prakrāntas tathānyeṣv arthavastuṣu // BVaky_2.415

aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit sādhyenārthena sādhane 
ārādhaniyamārthaiva sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ // BVaky_2.416

ādhāre niyamābhāvāt tadākṣepo na vidyate 
sāmarthyāt saṃbhavas tasya śrutis tv anyanivṛttaye // BVaky_2.417

kriyā kriyāntarād bhinnā niyatādhārasādhanā 
prakrāntā pratipattṝṇāṃ bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ // BVaky_2.418

avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ kramavadbhyo 'padakramam 
prakāśate tadanyeṣāṃ vākyaṃ vākyārtha eva ca // BVaky_2.419

svarūpaṃ vidyate yasya tasyātmā na nirūpyate 
nāsti yasya svarūpaṃ tu tasyaivātmā nirūpyate // BVaky_2.420

aśabdam apare 'rthasya rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ 
arthāvabhāsarūpā ca śabdebhyo jāyate smṛtiḥ // BVaky_2.421

anyathaivāgnisaṃbandhād dāhaṃ dagdho 'bhimanyate 
anyathā dāhaśabdena dāhārthaḥ saṃpratīyate // BVaky_2.422

pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ pṛthagarthānupātinām 
indriyāṇāṃ yathā kāryam ṛte dehān na kalpate // BVaky_2.423

tathā padānāṃ sarveṣāṃ pṛthagarthaniveśinām 
vākyebhyaḥ pravibhaktānām arthavattā na vidyate // BVaky_2.424

saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv arthavastuṣu gṛhyate 
nātropākhyāyate tattvam apadārthasya darśanāt // BVaky_2.425

darśanasyāpi yat satyaṃ na tathā darśanaṃ sthitam 
vastu saṃsargarūpeṇa tad arūpaṃ nirūpyate // BVaky_2.426

astitvenānuṣakto vā nivṛttyātmani vā sthitaḥ 
artho 'bhidhīyate yasmād ato vākyaṃ prayujyate // BVaky_2.427

kriyānuṣaṅgeṇa vinā na padārthaḥ pratīyate 
satyo vā viparīto vā vyavahāre na so 'sty ataḥ // BVaky_2.428

sad ity etat tu yad vākyaṃ tad abhūd asti neti vā 
kriyābhidhānasaṃbandham antareṇa na gamyate // BVaky_2.429

ākhyātapadavācye 'rthe sādhanopanibandhane 
vinā sattvābhidhānena nākāṅkṣā vinivartate // BVaky_2.430

prādhānyāt tu kriyā pūrvam arthasya pravibhajyate 
sādhyaprayuktāny aṅgāni phalaṃ tasya prayojakam // BVaky_2.431

prayoktaivābhisaṃdhatte sādhyasādhanarūpatām 
arthasya cābhisaṃbandhakalpanāṃ prasamīhate // BVaky_2.432

pacikriyāṃ karotīti karmatvenābhidhīyate 
paktiḥ karaṇarūpaṃ tu sādhyatvena pratīyate // BVaky_2.433

yo 'ṃśo yenopakāreṇa prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ 
arthasya sarvaśaktitvāt sa tathaiva vyavasthitaḥ // BVaky_2.434

ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ kadā cid abhidhīyate 
āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ sa kadā cit pratīyate // BVaky_2.435

saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ saṃsargaś ca vivekinām 
nānātmakānām ekatvaṃ nānātvaṃ ca viparyaye // BVaky_2.436

sarvātmakatvād arthasya nairātmyād vā vyavasthitam 
atyantayataśaktitvāc chabda eva nibandhanam // BVaky_2.437

vastūpalakṣaṇaḥ śabdo nopakārasya vācakaḥ 
na svaśaktiḥ padārthānāṃ saṃspraṣṭuṃ tena śakyate // BVaky_2.438

saṃbandhidharmā saṃyogaḥ svaśabdenābhidhīyate 
saṃbandhaḥ samavāyas tu saṃbandhitvena gamyate // BVaky_2.439

lakṣaṇād vyavatiṣṭhante padārthā na tu vastutaḥ 
upakārāt sa evārthaḥ kathaṃ cid anugamyate // BVaky_2.440

vākyārtho yo 'bhisaṃbandho na tasyātmā kva cit sthitaḥ 
vyavahāre padārthānāṃ tam ātmānaṃ pracakṣate // BVaky_2.441

padārthe samudāye vā samāpto naiva vā kva cit 
padārtharūpabhedena tasyātmā pravibhajyate // BVaky_2.442

anvākhyānāya yo bhedaḥ pratipattinibandhanam 
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede tenānyad upavarṇyate // BVaky_2.443

anekaśakter ekasya pravibhāgo 'nugamyate 
ekārthatvaṃ hi vākyasya mātrayāpi pratīyate // BVaky_2.444

saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ sann asan vā vibhajyate 
bāhyīkṛtya vibhāgas tu śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ // BVaky_2.445

pratyayārthātmaniyatāḥ śaktayo na vyavasthitāḥ 
anyatra ca tato rūpaṃ na tāsām upalabhyate // BVaky_2.446

bahuśv api tiṅanteṣu sākāṅkṣeṣv ekavākyatā 
tiṅā tiṅbhyo nighātasya paryudāsas tathārthavān // BVaky_2.447

ekatiṅ yasya vākyaṃ tu śāstre niyatalakṣaṇam 
tasyātiṅgrahaṇenārtho vākyabhedān na vidyate // BVaky_2.448

tiṅantāntarayukteṣu yuktayukteṣu vā punaḥ 
mṛgaḥ paśyata yātīti bhedābhedau na tiṣṭhataḥ // BVaky_2.449

itikartavyatārthasya sāmarthyād yatra kāṅkṣyate 
aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ samāptārthaṃ tad ucyate // BVaky_2.450

tattvānvākhyānamātre tu yāvān artho 'nuṣajyate 
vināpi tatprayogeṇa śruter vākyaṃ samāpyate // BVaky_2.451

ciṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru 
tādarthyasyāviśeṣe 'pi śabdād bhedaḥ pratīyate // BVaky_2.452

phalavantaḥ kriyābhedāḥ kriyāntaranibandhanāḥ 
asaṃkhyātāḥ kramoddeśair ekākhyātanidarśitāḥ // BVaky_2.453

nivṛtabhedā sarvaiva kriyākhyāte 'bhidhīyate 
śruter aśakyā bhedānāṃ pravibhāgaprakalpanā // BVaky_2.454

aśvamedhena yakṣyante rājānaḥ sattram āsate 
brāhmaṇā iti nākhyātarūpād bhedaḥ pratīyate // BVaky_2.455

sakṛc chrutā saptadaśasv anāvṛttāpi yā kriyā 
prajāpatyeṣu sāmarthyāt sā bhedaṃ pratipadyate // BVaky_2.456

devadattādiṣu bhujiḥ pratyekam avatiṣṭhate 
pratisvatantraṃ vākyaṃ vā bhedena pratipadyate // BVaky_2.457

uccāraṇe tu vākyānām anyad rūpaṃ na gṛhyate 
pratipattau tu bhinnānām anyad rūpaṃ pratīyate // BVaky_2.458

ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca sāmānyenābhidhīyate 
kartarīti yathā tac ca paśvādiṣu vibhajyate // BVaky_2.459

yadi ākāṅkṣā nivarteta tadbhūtasya sakṛc chrutau 
naivānyenābhisaṃbandhaṃ tad upeyāt kathaṃ cana // BVaky_2.460

ekarūpam anekārthaṃ tasmād upanibandhanam 
yonir vibhāgavākyānāṃ tebhyo 'nanyad iva sthitam // BVaky_2.461

kva cit kriyā vyaktibhāgair upakāre pravartate 
sāmānyabhāga evāsyāḥ kva cid arthasya sādhakaḥ // BVaky_2.462

kālabhinnāś ca ye bhedā ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu 
prakrame jātibhāgasya śabdātmā tair na bhidyate // BVaky_2.463

ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ 
bhedena viniyujyante tacchabdasya sakṛc chrutau // BVaky_2.464

akṣādeṣu yathā bhinnā bhakṣibhañjidivikriyāḥ 
prayogakālābhede 'pi pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ // BVaky_2.465

akṣiṇāṃ tantriṇāṃ tantram upāyas tulyarūpatā 
eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ tannibaddhā sakṛc chrutiḥ // BVaky_2.466

dvāv apy upāyau śabdānāṃ prayoge samavasthitau 
kramo vā yaugapadyaṃ vā yau loko nātivartate // BVaky_2.467

krame vibhajyate rūpaṃ yaugapadye na bhidyate 
kriyā tu yaugapadye 'pi kramarūpānupātinī // BVaky_2.468

bhedasaṃsargaśaktī dve śabdād bhinne iva sthite 
yaugapadye 'py anekena prayoge bhidyate śrutiḥ // BVaky_2.469

abhinno rūpabhedena ya eko 'rtho vivakṣitaḥ 
tasyāvayavadharmeṇa samudāyo 'nugamyate // BVaky_2.470

bhedanirvacane tv asya pratyedaṃ vā samāpyate 
śrutir vacanabhinnā vā vākyabhede 'vatiṣṭhate // BVaky_2.471

tatraikavacanānto vā so 'kṣaśabdaḥ prayujyate 
pratyekaṃ vā bahutvena pravibhāgo yathāśruti // BVaky_2.472

dviṣṭhāni yāni vākyāni teṣv apy ekatvadarśinām 
anekaśakter ekasya svaśaktiḥ pravibhajyate // BVaky_2.473

atyantabhinnayor vā syāt prayoge tantralakṣaṇaḥ 
upāyas tatra saṃsargaḥ pratipattṛṣu bhidyate // BVaky_2.474

bhedenādhigatau pūrvaṃ śabdau tulyaśrutī punaḥ 
tantreṇa pratipattāraḥ prayoktrā pratipāditāḥ // BVaky_2.475

ekasyāpi vivakṣāyām anuniṣpadyate paraḥ 
vinābhisaṃdhinā śabdaḥ śaktirūpaḥ prakāśate // BVaky_2.476

anekā śaktir ekasya yugapac chrūyate kva cit 
agniḥ prakāśadāhābhyām ekatrāpi niyujyate // BVaky_2.477

āvṛttiśaktibhinnārthe vākye sakṛd api śrute 
liṅgād vā tantradharmād vā vibhāgo vyavatiṣṭhate // BVaky_2.478

saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ 
pravibhāgas tathā sūtra ekasminn eva jāyate // BVaky_2.479

tathā dvirvacane 'cīti tantropāyād alakṣaṇaḥ 
ekaśeṣeṇa nirdeśo bhāṣya eva pradarśitaḥ // BVaky_2.480

prāyeṇa saṃkṣeparucīn alpavidyāparigrahān 
saṃprāpya vaiyākaraṇān saṃgrahe 'stam upāgate // BVaky_2.481

kṛte 'tha pātañjalinā guruṇā tīrthadarśinā 
sarvesaṃ nyāyabījānāṃ mahābhāṣye nibandhane // BVaky_2.482

alabdhagādhe gāmbhīryād uttāna iva sauṣṭhavāt 
tasminn akṛtabuddhīnām naivāvāsthita niścayaḥ // BVaky_2.483

vaijisaubhavaharyakṣaiḥ śuṣkatarkānusāribhiḥ 
ārṣe viplāvite granthe saṃgrahapratikañcuke // BVaky_2.484

yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ 
kālena dākṣiṇātyeṣu granthamātro vyavasthitaḥ // BVaky_2.485

parvatād āgamaṃ labdhvā bhāṣyabījānusāribhiḥ 
sa nīto bahuśākhatvaṃ cāndrācāryādibhiḥ punaḥ // BVaky_2.486

nyāyaprasthānamārgāṃs tān abhyasya svam ca darśanam 
praṇīto guruṇāsmākam ayam āgamasaṃgrahaḥ // BVaky_2.487

vartmanām atra keṣām cid vastumātram udāhṛtam 
kāṇḍe tṛtīye nyakṣena bhaviṣyati vicāraṇā // BVaky_2.488

prajñā vivekaṃ labhate bhinnair āgamadarśanaiḥ 
kiyad vā śakyam unnetuṃ svatarkam anudhāvatā // BVaky_2.489

tat tad utprekṣamāṇānāṃ purāṇair āgamair vinā 
anupāsitavṛddhānāṃ vidyā nātiprasīdati // BVaky_2.490


3,1: jātisamuddeśa

dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ caturdhā pañcadhāpi vā 
apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ prakṛtipratyayādivat // BVaky_3,1.1

padārthānām apoddhāre jātir vā dravyam eva vā 
padārthau sarvaśabdānāṃ nityāv evopavarṇitau // BVaky_3,1.2

keṣāṃ cit sāhacaryeṇa jātiḥ śaktyupalakṣaṇam 
khadirādiṣv aśakteṣu śaktaḥ pratinidhīyate // BVaky_3,1.3

asvātantryaphalo bandhiḥ pramāṇādīva śiṣyate 
ato jātyabhidhāne 'pi śaktihīnaṃ na gṛhyate // BVaky_3,1.4

saṃśleṣamātraṃ badhnātir yadi syāt tu vivakṣitaḥ 
śaktyāśraye tato liṅgaṃ pramāṇādyanuśāsanam // BVaky_3,1.5

svā jātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ sarvair evābhidhīyate 
tato 'rthajātirūpeṣu tadadhyāropakalpanā // BVaky_3,1.6

yathā rakte guṇe tattvaṃ kaṣāye vyapadiśyate 
saṃyogisannikarṣāc ca vastrādiṣv api gṛhyate // BVaky_3,1.7

tathā śabdārthasaṃbandhāc chabde jātir avasthitā 
vyapadeśe 'rthajātīnāṃ jātikāryāya kalpate // BVaky_3,1.8

jātiśabdaikaśeṣe sā jātīnāṃ jātir iṣyate 
śabdajātaya ity atra tajjātiḥ śabdajātiṣu // BVaky_3,1.9

yā śabdajātiḥ śabdeṣu śabdebhyo bhinnalakṣaṇā 
jātiḥ sā śabdajātitvam avyatikramya vartate // BVaky_3,1.10

arthajātyabhidhāne 'pi sarve jātyabhidhāyinaḥ 
vyāpāralakṣaṇā yasmāt padārthāḥ samavasthitāḥ // BVaky_3,1.11

jātau padārthe jātir vā viśeṣo vāpi jātivat 
śabdair apekṣyate yasmād atas te jātivācinaḥ // BVaky_3,1.12

dravyadharmā padārthe tu dravye sarvo 'rtha ucyate 
dravyadharmāśrayād dravyam ataḥ sarvo 'rtha iṣyate // BVaky_3,1.13

anupravṛttidharmo vā jātiḥ syāt sarvajātiṣu 
vyāvṛttidharmasāmānyaṃ viśeṣe jātir iṣyate // BVaky_3,1.14

saṃyogidharmabhedena deśe ca parikalpite 
teṣu deśeṣu sāmānyam ākāśasyāpi vidyate // BVaky_3,1.15

adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ deśāḥ saṃbandhino yathā 
ākāśasyāpy adeśasya deśāḥ saṃbandhinas tathā // BVaky_3,1.16

bhinnavastvāśrayā buddhiḥ saṃyogiṣv anuvartate 
samavāyiṣu bhedasya grahaṇaṃ vinivartate // BVaky_3,1.17

ataḥ saṃyogideśānāṃ gauṇatvaṃ parikalpyate 
avivekāt pradeśebhyo mukhyatvaṃ samavāyinām // BVaky_3,1.18

anupravṛttirūpā yā prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ 
ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu dravyatvena pracakṣate // BVaky_3,1.19

bhinnā iti paropādhir abhinnā iti vā punaḥ 
bhāvātmasu prapañco 'yaṃ saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate // BVaky_3,1.20

naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ na sattvam na ca nāstitā 
ātmatattveṣu bhāvānām asaṃsṛṣṭeṣu vidyate // BVaky_3,1.21

sarvaśaktyātmabhūtatvaṃ ekasyaiveti nirṇaye 
bhāvānām ātmabhedasya kalpanā syād anarthikā // BVaky_3,1.22

tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ 
saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya sādhikā na tu kevalāḥ // BVaky_3,1.23

yathaiva cendriyādīnām ātmabhūtā samagratā 
tathā saṃbandhisaṃbandhasaṃsarge 'pi pratīyate // BVaky_3,1.24

na tad utpadyate kiṃ cid yasya jātir na vidyate 
ātmābhivyaktaye jātiḥ kāraṇānāṃ prayojikā // BVaky_3,1.25

kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā nityānityeṣu jātayaḥ 
kva cit kāryeṣv abhivyaktim upayānti punaḥ punaḥ // BVaky_3,1.26

nirvarttyamānaṃ yat karma jātis tatrāpi sādhanam 
svāśrayasyābhiniṣpattyai sā kriyāṇāṃ prayojikā // BVaky_3,1.27

vidhau vā pratiṣedhe vā brāhmaṇatvādi sādhanam 
vyaktyāśritāsritā jāteḥ saṃkhyājātir viśeṣikā // BVaky_3,1.28

yathā jalādibhir vyaktaṃ mukham evābhidhīyate 
tathā dravyair abhivyaktā jātir evābhidhīyate // BVaky_3,1.29

yathendriyagato bheda indriyagrahaṇād ṛte 
indriyārtheṣv adṛśyo 'pi jñānabhedāya kalpate // BVaky_3,1.30

tathātmarūpagrahaṇāt keṣāṃ cid vyaktayo vinā 
sāmānyajñānabhedānām upayānti nimittatām // BVaky_3,1.31

satyāsatyau tu yau bhāgau pratibhāvaṃ vyavasthitau 
satyaṃ yat tatra sā jātir asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ // BVaky_3,1.32

saṃbandhibhedāt sattaiva bhidyamānā gavādiṣu 
jātir ity ucyate tasyāṃ sarve śabdā vyavasthitāḥ // BVaky_3,1.33

tāṃ prātipadikārthaṃ ca dhātvarthaṃ ca pracakṣate 
sā nityā sā mahān ātmā tām āhus tvatalādayaḥ // BVaky_3,1.34

prāptakramā viśeṣeṣu kriyā saivābhidhīyate 
kramarūpasya saṃhāre tat sattvam iti kathyate // BVaky_3,1.35

saiva bhāvavikāreṣu ṣaḍ avasthāḥ prapadyate 
krameṇa śaktibhiḥ svābhir evaṃ pratyavabhāsate // BVaky_3,1.36

ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā yatredaṃ kāladarśanam 
paurvāparyādirūpeṇa pravibhaktam iva sthitam // BVaky_3,1.37

tirobhāvābhyupagame bhāvānāṃ saiva nāstitā 
labdhakrame tirobhāve naśyatīti pratīyate // BVaky_3,1.38

pūrvasmāt pracyutā dharmād aprāptā cottaraṃ padam 
tadantarāle bhedānām āśrayāj janma kathyate // BVaky_3,1.39

āśrayaḥ svātmamātrā vā bhāvā vā vyatirekinaḥ 
svaśaktayo vā sattāyā bhedadarśanahetavaḥ // BVaky_3,1.40

pṛthivyādiṣv abhivyaktau na saṃsthānam apekṣate 
anucchinnāśrayāj jātir anitye 'py āśraye sthitā // BVaky_3,1.41

anucchedyāśrayām eke sarvāṃ jātiṃ pracakṣate 
na yaugapadyaṃ pralaye sarvasyeti vyavasthitāḥ // BVaky_3,1.42

prakṛtau pravilīneṣu bhedeṣv ekatvadarśinām 
dravyasattvaṃ prapadyante svāśrayā eva jātayaḥ // BVaky_3,1.43

brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ 
abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ sādhakā ity api smṛtiḥ // BVaky_3,1.44

citrādiṣv apy abhivyaktir jātīnāṃ kaiścid iṣyate 
prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau nimittaṃ puṇyapāpayoḥ // BVaky_3,1.45

jñānaṃ tv asmad viśiṣṭānāṃ tāsu sarvendriyam viduḥ 
ābhyāsān maṇirūpyādiviśeṣeṣv iva tadvidām // BVaky_3,1.46

jātyutpalādigandhādau bhedatattvaṃ yad āśritam 
tad bhāvapratyayair loke 'nityatvān nābhidhīyate // BVaky_3,1.47

asvaśabdābhidhānās tu narasiṃhādijātayaḥ 
sarūpāvayavevānyā tāsu śrutir avasthitā // BVaky_3,1.48

jātyavasthāparicchede saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā 
viprakarṣe 'pi saṃsargād upakārāya kalpate // BVaky_3,1.49

lakṣaṇā śabdasaṃskāre vyāpāraḥ kāryasiddhaye 
saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ śrutisāmye 'pi dṛśyate // BVaky_3,1.50

na vinā saṃkhyayā kaś cit sattvabhūto 'rtha ucyate 
ataḥ sarvasya nirdeśe saṃkhyā syād avivakṣitā // BVaky_3,1.51

ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā keṣāṃ cid avivakṣitam 
tad dhi jātyabhidhānāya dvitvaṃ tu syād vivakṣitam // BVaky_3,1.52

yady etau vyādhitau syātāṃ deyaṃ syād idam auṣadham 
ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya dvitvaṃ syād avivakṣitam // BVaky_3,1.53

ekādiśabdavācyāyāḥ karmasv aṅgatvam iṣyate 
saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām iti rūpād dhi sāśritā // BVaky_3,1.54

yajeta paśunety atra saṃskārasyāpi saṃbhave 
yathā jātis tathaikatvaṃ sādhanatvena gamyate // BVaky_3,1.55

liṅgāt tu syāt dvitīyādes tad ekatvaṃ vivakṣitam 
ekārthaviṣayatve ca tal liṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ // BVaky_3,1.56

anyatrāvihitasyaiva sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ 
kriyāyām aṅgabhāvaś ca tat tv etasmād vivakṣitam // BVaky_3,1.57

grahās tv anyatra vihitā bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak 
prājāpatyā navety evamādibhedasamanvitāḥ // BVaky_3,1.58

aṅgatvena pratītānāṃ saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ 
nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā sā kathaṃ syād vivakṣitā // BVaky_3,1.59

nānyatra vidhir astīti saṃskāro nāpi cāṅgitā 
hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā yatnāt sā hi vivakṣitā // BVaky_3,1.60

saṃmārjane viśeṣaś ca na grahe kva cid āśritaḥ 
vihitās te ca saṃskāryāḥ sarveṣām āśrayas tataḥ // BVaky_3,1.61

pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ jātāv ekena cet kriyā 
paśunā na prakalpeta tat syād eva prakalpanam // BVaky_3,1.62

ekena ca prasiddhāyāṃ kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt 
paśvantaram upādeyam upādānam anarthakam // BVaky_3,1.63

yathaivāhitagarbhāyāṃ garbhādhānām anarthakam 
tathaikena prasiddhāyāṃ paśvantaram anarthakam // BVaky_3,1.64

tāvatārthasya siddhatvād ekatvasyāvyatikramam 
ke cid icchanti na tv atra saṃkhyāṅgatvena gṛhyate // BVaky_3,1.65

dvitīyādi tu yal liṅgam uktanyāyānuvādi tat 
na saṃkhyā sādhanatvena jātivat tena gamyate // BVaky_3,1.66

anvayavyatirekābhyāṃ saṃkhyābhyupagame sati 
yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān na tv anyārthopalakṣaṇaṃ // BVaky_3,1.67

sādhanatve padārthasya sāmarthyaṃ na prahīyate 
saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas tena liṅgena gamyate // BVaky_3,1.68

apūrvasya vidheyatvāt prādhānyam avasīyate 
vihitasya parārthatvāc cheśabhāvaḥ pratīyate // BVaky_3,1.69

saṃmārgasya vidheyatvāt anyatra vihite grahe 
vidhivākye śrutā saṃkhyā lakṣaṇāyāṃ na bādhyate // BVaky_3,1.70

vidhivākyāntare saṃkhyā paśor nāsti virodhinī 
tasmāt saguṇa evāsau sahaikatvena gamyate // BVaky_3,1.71

nirjñātadravyasaṃbandhe yaḥ karmaṇy upadiśyate 
gunas tenārthitā tasya dravyeṇeva pratīyate // BVaky_3,1.72

kaścid eva guṇo dravye yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ 
ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ // BVaky_3,1.73

tayos tu pṛthagarthitve saṃbandho yaḥ pratīyate 
na tasminn upaghāto 'sti kalpyam anyan na cāśrutam // BVaky_3,1.74

kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ sa śrutiprāpitas tayoḥ 
āśrayāśrayiṇor vākyān niyamas tv avatiṣṭhate // BVaky_3,1.75

tatra dravyaguṇābhāve pratyekaṃ syād vikalpanam 
śrutiprāpto hi saṃbandho balavān vākyalakṣaṇāt // BVaky_3,1.76

yadā tu jātiḥ śaktir vā kriyāṃ praty upadiśyate 
sāmarthyāt saṃnidhīyete tatra dravyaguṇau tadā // BVaky_3,1.77

jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati 
guṇāḥ pratinidhīyante chāgādīnāṃ na jātayaḥ // BVaky_3,1.78

vyaktiśakteḥ samāsannā jātayo na tathā guṇāḥ 
sākṣād dravyaṃ kriyāyogi guṇas tasmād vikalpate // BVaky_3,1.79

sāmyenānyatarābhāve vikalpaḥ kaiścid iṣyate 
atadguṇo 'taś chāgaḥ syān meṣo vā tadguṇo bhavet // BVaky_3,1.80

jāter āśritasaṃkhyāyāḥ pravṛttir upalabhyate 
saṃkhyāviśeṣam utsṛjya kvacit saiva pravartate // BVaky_3,1.81

parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ yujyate dravyasaṃkhyayā 
svārthaṃ pravartamānaṃ tu na saṃkhyām avalambate // BVaky_3,1.82

yajeta paśunety atra yajyarthāyāṃ paśuśrutau 
kṛtārthaikena paśunā pradhānaṃ bhavati kriyā // BVaky_3,1.83

yāvatāṃ saṃbhavo yasya sa kuryāt tāvatāṃ yadi 
ālambhanaṃ guṇais tena pradhānaṃ syāt prayojitam // BVaky_3,1.84

saṃmṛjyamānatantre tu grahe yatra kriyāśrutiḥ 
saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ naiva tatrādriyāmahe // BVaky_3,1.85

śiṣyamāṇapare vākye yad ekagrahaṇaṃ kṛtam 
śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi vyaktaṃ tal liṅgadarśanam // BVaky_3,1.86

samāsapratyayavidhau yathā nipatitā śrutiḥ 
guṇānāṃ paratantrāṇāṃ nyāyenaivopapadyate // BVaky_3,1.87

guṇe 'pi nāṅgīkriyate pradhānāntarasiddhaye 
saṃkhyā kartā tathā karmaṇy aviśiṣṭaḥ pratīyate // BVaky_3,1.88

yasyānyasya prasaktasya niyamārthā punaḥ śrutiḥ 
nivṛttau caritārthatvāt saṃkhyā tatrāvivakṣitā // BVaky_3,1.89

sarūpasamudāyāt tu vibhaktir yā vidhīyate 
ekas tatrārthavān siddhaḥ samudāyasya vācakaḥ // BVaky_3,1.90

pratyayasya pradhānasya samāsasyāpi vā vidhau 
siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ sarvathānugraho guṇe // BVaky_3,1.91

abhedarūpaṃ sādṛśyam ātmabhūtāś ca śaktayaḥ 
jātiparyāyavācitvam eṣām apy upavarṇyate // BVaky_3,1.92

daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ yady api pratipadyate 
na tasmād eva sāmarthyāt sa daṇḍīti pratīyate // BVaky_3,1.93

necchānimittād icchāvān iti jñānam pravartate 
tasmāt saty api sāmarthye buddhir arthāntarāśrayā // BVaky_3,1.94

svabhāvo vyapadeśyo vā sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate 
sarvasyānte yatas tasmād vyavahāro na kalpate // BVaky_3,1.95

yadā bhedān parityajya buddhyaika iva gṛhyate 
vyaktyātmaiva tadā tatra buddhir ekā pravartate // BVaky_3,1.96

bhedarūpair anusyūtaṃ yadaikam iva manyate 
samūhāvagrahā buddhir bahubhyo jāyate tadā // BVaky_3,1.97

*yadā sahavivakṣāyām ekabuddhinibandhanaḥ 
baddhāvayavavicchedaḥ samudāyo 'bhidhīyate // BVaky_3,1.98*

*pratikriyaṃ samāptatvād eko bhedasamanvitaḥ 
dvandve dvitvādibhedena tadāsāv upagamyate // BVaky_3,1.99*

sakṛtpravṛttāv ekatvam āvṛttau sadṛśātmatām 
bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ bhedāpohāt prapadyate // BVaky_3,1.100

anupravṛtteti yathābhinnā buddhiḥ pratīyate 
artho vyāvṛttarūpo 'pi tathā tattvena gṛhyate // BVaky_3,1.101

sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ na bhedopanipātinaḥ 
vidyante vācakāḥ śabdā nāpi bhedo 'vadhāryate // BVaky_3,1.102

jñānaśabdārthaviṣayā viśeṣā ye vyavasthitāḥ 
teṣāṃ duravadhāratvāj jñānādyekatvadarśanam // BVaky_3,1.103

jñāneṣv api yathārtheṣu tathā sarveṣu jātayaḥ 
saṃsargadarśane santi tāś cārthasya prasādhikāḥ // BVaky_3,1.104

jñeyastham eva sāmānyaṃ jñānānām upakārakam 
na jātu jñeyavaj jñānaṃ pararūpeṇa rūpyate // BVaky_3,1.105

yathā jyotiḥ prakāśena nānyenābhiprakāśyate 
jñānākāras tathānyena na jñānenopagṛhyate // BVaky_3,1.106

*na cātmasamavetasya sāmānyasyāvadhāraṇe 
jñānaśaktiḥ samarthā syāj jñātasyānyasya vastunaḥ // BVaky_3,1.107*

*ayaugapadye jñānānām asyety agrahaṇaṃ na ca 
yathopalabdhi smaraṇam upalabdhe ca jāyate // BVaky_3,1.108*

ghaṭajñānam iti jñānaṃ ghaṭajñānavilakṣaṇam 
ghaṭa ity api yaj jñānaṃ viṣayopanipāti tat // BVaky_3,1.109

yato viṣayarūpeṇa jñānarūpaṃ na gṛhyate 
artharūpaviviktaṃ ca svarūpaṃ nāvadhāryate // BVaky_3,1.110
 3,2: dravyasamuddeśaḥ 
ātmā vastu svabhāvaś ca śarīraṃ tattvam ity api 
dravyam ity asya paryāyās tac ca nityam iti smṛtam // BVaky_3,2.1

satyaṃ vastu tadākārair asatyair avadhāryate 
asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ satyam evābhidhīyate // BVaky_3,2.2

adhruveṇa nimittena devadattagṛhaṃ yathā 
gṛhītaṃ gṛhaśabdena śuddham evābhidhīyate // BVaky_3,2.3

suvarṇādi yathā yuktam svair ākārair apāyibhiḥ 
rucakādyabhidhānānāṃ śuddham evaiti vācyatām // BVaky_3,2.4

ākāraiś ca vyavacchedāt sārvārthyam avarudhyate 
yathaiva cakṣurādīnāṃ sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ // BVaky_3,2.5

teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas tathābhūteṣu vartate 
tattvātmakatvāt tenāpi nityam evābhidhīyate // BVaky_3,2.6

na tattvātattvayor bheda iti vṛddhebhya āgamaḥ 
atattvam iti manyante tattvam evāvicāritam // BVaky_3,2.7

vikalparūpaṃ bhajate tattvam evāvikalpitam 
na cātra kālabhedo 'sti kālabhedaś cagṛhyate // BVaky_3,2.8

yathā viṣayadharmāṇāṃ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ 
tadātmeva ca tat siddham atyantam atadātmakam // BVaky_3,2.9

tathā vikārarūpāṇāṃ tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ 
tadātmeva ca tat tattvam atyamntam atadātmakam // BVaky_3,2.10

satyam ākṛtisaṃhāre yad ante vyavatiṣṭhate 
tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac chabdāt tac ca na bhidyate // BVaky_3,2.11

na tad asti na tan nāsti na tad ekaṃ na tat pṛthak 
na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ vā vikṛtaṃ na ca nānyathā // BVaky_3,2.12

tan nāsti vidyate tac ca tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak 
saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca vikṛtaṃ tat tad anyathā // BVaky_3,2.13

tasya śabdārthasaṃbandharūpam ekasya dṛśyate 
tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā darśane ca prayojanam // BVaky_3,2.14

vikārāpagame satyaṃ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā 
vikārāpagame satyāṃ tathāhuḥ prakṛtiṃ parām // BVaky_3,2.15

vācyā sā sarvaśabdānāṃ śabdāś ca na pṛthak tataḥ 
apṛthaktve ca saṃbandhas tayor nānātmanor iva // BVaky_3,2.16

ātmā paraḥ priyo dveṣyo vaktā vācyaṃ prayojanam 
viruddhāni yathaikasya svapne rūpāṇi cetasaḥ // BVaky_3,2.17

ajanmani tathā nitye paurvāparyavivarjite 
tattve janmādirūpatvaṃ viruddham upalabhyate // BVaky_3,2.18
 3.3: saṃbandhasamuddeśa 
jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ svarūpaṃ ca pratīyate 
śabdair uccaritais teṣāṃ saṃbandhaḥ samavasthitaḥ // BVaky_3,3.1

pratipattur bhavaty arthe jñāne vā saṃśayaḥ kvacit 
svarūpeṣūpalabhyeṣu vyabhicāro na vidyate // BVaky_3,3.2

asyāyaṃ vācako vācya iti ṣaṣṭhyā pratīyate 
yogaḥ śabdārthayos tattvam apy ato vyapadiśyate // BVaky_3,3.3

nābhidhānaṃ svadharmeṇa saṃbandhasyāsti vācakam 
atyantaparatantratvād rūpaṃ nāsyāpadiśyate // BVaky_3,3.4

upakārāt sa yatrāsti dharmas tatrānugamyate 
śaktīnām api sā śaktir guṇānām apy asau guṇaḥ // BVaky_3,3.5

taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ saṃyogasamavāyayoḥ 
tayor apy upakārārthā niyatās tadupādhayaḥ // BVaky_3,3.6

kā cid eva hi sāvasthā kāryaprasavasūcitā 
kasya cit kena cid yasyāṃ saṃyoga upajāyate // BVaky_3,3.7

nirātmakānām utpattau niyamaḥ kvacid eva yaḥ 
tenaivāvyapavargaś ca prāptabhede sa yatkṛtaḥ // BVaky_3,3.8

ātmāntarasya yenātmā tadātmevāvadhāryate 
yataś caikatvanānātvaṃ tattvaṃ nādhyavasīyate // BVaky_3,3.9

tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ śaktīnām upakāriṇīm 
hedābhedāv atikrāntām anyathaiva vyavasthitām // BVaky_3,3.10

dharmaṃ sarvapadārthānām atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ 
anugṛhṇāti saṃbandha iti pūrvebhya āgamaḥ // BVaky_3,3.11

padārthīkṛta evānyaiḥ sarvatrābhyupagamyate 
saṃbandhas tena śabdārthaḥ pravibhaktuṃ na śakyate // BVaky_3,3.12

samavāyāt sva ādhāraḥ svā ca jātiḥ pratīyate 
ekārthasamavāyāt tu guṇāḥ svādhāra eva ye // BVaky_3,3.13

dravyatvasattāsaṃyogāḥ svānyādhāropabandhanāḥ 
tatpradeśavibhāgāś ca guṇā dvitvādayaś ca ye // BVaky_3,3.14

ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ ke cit tatsamavāyinaḥ 
saṃyuktasamaveteṣu samavetās tathāpare // BVaky_3,3.15

svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ saṃyuktaṃ vibhu gamyate 
samavāyasya saṃbandho nāparas tatra dṛśyate // BVaky_3,3.16

saṃbandhasyāviśiṣṭatvān na cātra niyamo bhavet 
tasmācchabdārthayor naivaṃ saṃbandhaḥ parikalpyate // BVaky_3,3.17

adṛṣṭavṛttilābhena yathā saṃyoga ātmanaḥ 
kva cit svasvāmiyogākhyo 'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ // BVaky_3,3.18

prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ vācyadharmātivartinīm 
prayoktā pratipattā vā na śabdair anugacchati // BVaky_3,3.19

avācyam iti yad vācyaṃ tad avācyatayā yadā 
vācyam ityavasīyeta vācyam eva tadā bhavet // BVaky_3,3.20

athāpy avācyam ity evaṃ, na tad vācyaṃ pratīyate 
vivakṣitāsya yāvasthā saiva nādhyavasīyate // BVaky_3,3.21

tathānyathā sarvathā ca yasyāvācyatvam ucyate 
tatrāpi naiva sāvasthā taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate // BVaky_3,3.22

na hi saṃśayarūpe 'rthe śeṣatvena vyavasthite 
avyudāse svarūpasya saṃśayo 'nyaḥ pravartate // BVaky_3,3.23

yadā ca nirṇayajñāne nirṇayatvena nirṇayaḥ 
prakramyate tadā jñānaṃ svadharme nāvatiṣṭhate // BVaky_3,3.24

sarvaṃ mithyā bravīmīti naitad vākyaṃ vivakṣyate 
tasya mithyābhidhāne hi prakrānto 'rtho na gamyate // BVaky_3,3.25

na ca vācakarūpeṇa pravṛttasyāsti vācyatā 
pratipādyaṃ na tat tatra yenānyat pratipādyate // BVaky_3,3.26

asādhikā pratijñeti neyam evābhidhīyate 
yathā, tathāsya dharmo 'pi nātra kaścit pratīyate // BVaky_3,3.27

vyāpārasyāparo yasmān na vyāpāro 'sti kaścana 
virodham anavasthāṃ vā tasmāt sarvatra nāśrayet // BVaky_3,3.28

indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv anādir yogyatā yathā 
anādir arthaiḥ śabdānāṃ saṃbandho yogyatā tathā // BVaky_3,3.29

asādhur anumānena vācakaḥ kaiścid iṣyate 
vācakatvāviśeṣe vā niyamaḥ puṇyapāpayoḥ // BVaky_3,3.30

saṃbandhaśabde saṃbandho yogyatāñṃ prati yogyatā 
samayād yogyatāsaṃvin mātāputrādiyogavat // BVaky_3,3.31

śabdaḥ kāraṇam arthasya sa hi tenopajanyate 
tathā ca buddhiviṣayād arthāc chabdaḥ pratīyate // BVaky_3,3.32

bhojanādy api manyante buddhyarthe yad asaṃbhavi 
buddhyarthād eva buddhyarthe jāte tad api dṛśyate // BVaky_3,3.33

anityeṣv api nityatvam abhidheyātmanā sthitam 
anityatvaṃ svaśaktir vā sā ca nityān na bhidyate // BVaky_3,3.34

śabdenārthasya saṃskāro dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ 
kriyate so 'bhisaṃbandham antareṇa kathaṃ bhavet // BVaky_3,3.35

nāvaśyam abhidheyeṣu saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ 
dṛsyate na ca saṃbandhas tathābhūto vivakṣitaḥ // BVaky_3,3.36

sati pratyayahetutvaṃ saṃbandha upapadyate 
śabdasyārthe yatas tatra saṃbandho 'stīti gamyate // BVaky_3,3.37

nitye 'nitye 'pi vāpy arthe puruṣeṇa kathaṃcana 
saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ śabdaiḥ kartuṃ na śakyate // BVaky_3,3.38

vyapadeśe padārthānām anyā sattaupacārikī 
sarvāvasthāsu sarveṣām ātmarūpasya darśikā // BVaky_3,3.39

sphaṭikādi yathā dravyaṃ bhinnarūpair upāśrayaiḥ 
svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ tādrūpyeṇeva gacchati // BVaky_3,3.40

tadvac chabdo 'pi sattāyām asyāṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ 
dharmair upaiti saṃbandham avirodhivirodhibhiḥ // BVaky_3,3.41

evaṃ ca pratiṣedhyeṣu pratiṣedhaprakḷptaye 
āśriteṣūpacāreṇa pratiṣedhaḥ pravartate // BVaky_3,3.42

ātmalābhasya janmākhyā satā labhyaṃ ca labhyate 
yadi saj jāyate kasmād athāsaj jāyate katham // BVaky_3,3.43

sato hi gantur gamanaṃ, sati gamye pravartate 
gantṛvac cen na janmārtho, na cet tadvan na jāyate // BVaky_3,3.44

upacarya tu kartāram abhidhānapravṛttaye 
punaś ca karmabhāvena tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām // BVaky_3,3.45

athopacārasattaivaṃ vidheyas tatra lādayaḥ 
janmanā tu virodhitvān mukhyā sattā na vidyate // BVaky_3,3.46

ātmānam ātmanā bibhrad astīti vyapadiśyate 
antarbhāvāc ca tenāsau karmaṇā na sakarmakaḥ // BVaky_3,3.47

prāk ca sattābhisaṃbandhān mukhyā sattā kathaṃ bhavet 
asaṃś ca nāsteḥ kartā syād upacāras tu pūrvavat // BVaky_3,3.48

tasmād bhinneṣu dharmeṣu virodhiṣv avirodhinīm 
virodhikhyāpanāyaiva śabdais tais tair upāśritām // BVaky_3,3.49

abhinnakālām artheṣu bhinnakāleṣv avasthitām 
pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ śabdānām aupacārikīm // BVaky_3,3.50

etāṃ sattāṃ padārtho hi na kaś cid ativartate 
sā ca saṃpratisattāyāḥ pṛthag bhāśye nidarśitā // BVaky_3,3.51

pradeśasyaikadeśaṃ vā parato vā nirūpaṇam 
viparyayam abhāvaṃ vā vyavahāro 'nuvartate // BVaky_3,3.52

yathendriyasya vaiguṇyān mātrādhyāropavān iva 
jāyate pratyayo 'rthebhyas tathaivoddeśajā matiḥ // BVaky_3,3.53

akṛtsnaviṣayābhāsaṃ śabdaḥ pratyayam āśritaḥ 
artham āhānyarūpeṇa svarūpeṇānirūpitam // BVaky_3,3.54

rūpaṇavyapadeśābhyāṃ laukike vartmani sthitau 
jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca sadṛśau bālapaṇḍitau // BVaky_3,3.55

sarvārtharūpatā śuddhir jñānasya nirupāśrayā 
tato 'py asya parāṃ śuddhim eke prāhur arūpikām // BVaky_3,3.56

upaplavo hi jñānasya bāhyākārānupātitā 
kāluṣyam iva tat tasya saṃsarge vyatibhedajam // BVaky_3,3.57

yathā ca jñānam ālekhād aśuddhau vyavatiṣṭhate 
tathopāśrayavān arthaḥ svarūpād viprakṛṣyate // BVaky_3,3.58

evam arthasya śabdasya jñānasya ca viparyaye 
bhāvābhāvāv abhedena vyavahārānupātinau // BVaky_3,3.59

yathā bhāvam upāśritya tadabhāvo 'nugamyate 
tathābhāvam upāśritya tadbhāvo 'py anugamyate // BVaky_3,3.60

nābhāvo jāyate bhāvo naiti bhāvo 'nupākhyatām 
ekasmād ātmano 'nanyau bhāvābhāvau vikalpitau // BVaky_3,3.61

abhāvasyānupākhyatvāt kāraṇaṃ na prasādhakam 
sopākhyasya tu bhāvasya kāraṇaṃ kiṃ kariśyati // BVaky_3,3.62

tasmāt sarvam abhāvo vā bhāvo vā sarvam iṣyate 
na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid ekasmāt satyataḥ sthitam // BVaky_3,3.63

tasmān nābhāvam icchanti ye loke bhāvavādinaḥ 
abhāvavādino vāpi na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam // BVaky_3,3.64

advaye caiva sarvasmin svabhāvād ekalakṣaṇe 
parikalpeṣu maryādā vicitraivopalabhyate // BVaky_3,3.65

catasro hi yathāvasthā nirupākhye prakalpitāḥ 
evaṃ dvaividhyam apy etad bhāvābhāvavyapāśrayam // BVaky_3,3.66

avirodhī virodhī vā sann asan vāpi yuktitaḥ 
kramavān akramo vāpi nābhāva upapadyate // BVaky_3,3.67

avirodhī virodhī vā sann asan vāpi tattvataḥ 
kramavān akramo vāpi tena bhāvo na vidyate // BVaky_3,3.68

abhāve triṣu kāleṣu na bhedasyāsti saṃbhavaḥ 
tasminn asati bhāve 'pi traikālyaṃ nāvatiṣṭhate // BVaky_3,3.69

ātmatattvaparityāgaḥ parato nopapadyate 
ātmatattvaṃ tu parataḥ svato vā nopakalpate // BVaky_3,3.70

tattve virodho nānātva upakāro na kaś cana 
tattvānyatvaparityāge vyavahāro nivartate // BVaky_3,3.71

yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca darśanaṃ cāvikalpitam 
tasyaivārthasya satyatvaṃ śritās trayyantavedinaḥ // BVaky_3,3.72

sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā yasmād āhur viśeṣavat 
śabdās tasmād asatyeṣu bhedeṣv eva vyavasthitāḥ // BVaky_3,3.73

na hy abhāvasya sadbhāve bhāvasyātmā prahīyate 
na cābhāvasya nāstitve bhāvasyātmā prasūyate // BVaky_3,3.74

na śābaleyasyāstitvaṃ bāhuleyasya bādhakam 
na śābaleyo nāstīti bāhuleyaḥ prakalpate // BVaky_3,3.75

abhāvo yadi vastu syāt tatreyaṃ syāt vicāraṇā 
tataś ca tadabhāve 'pi syād vicāryam idaṃ punaḥ // BVaky_3,3.76

avastu syād atītaṃ yad vyavahārasya gocaram 
tatra vastugato bhedo na nirvacanam arhati // BVaky_3,3.77

apade 'rthe padanyāsaḥ kāraṇasya na vidyate 
atha ca prāgasadbhāvaḥ kāraṇe sati dṛṣyate // BVaky_3,3.78

kā tasya prāgavastheti vastvāśritam idaṃ punaḥ 
prāg avastheti na hy etad dvayam apy asty avastuni // BVaky_3,3.79

na cordhvam asti nāstīti vacanāyānibandhanam 
alaṃ syād apadasthānam etad vācaḥ pracakṣate // BVaky_3,3.80

atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir yad abhāgaṃ yad akramam 
bhāvānāṃ prāg abhūtānām ātmatattvaṃ prakāśate // BVaky_3,3.81

vikalpotthāpitenaiva sarvo bhāvena laukikaḥ 
mukhyeneva padārthena vyavahāro vidhīyate // BVaky_3,3.82

bhāvaśaktim ataś caināṃ manyante nityavādinaḥ 
bhāvam eva kramam prāhur na bhāvād aparaḥ kramaḥ // BVaky_3,3.83

kramān na yaugapadyasya kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ 
yathaiva bhāvān nābhāvaḥ kaś cid anyo 'vasīyate // BVaky_3,3.84

kālasyāpy aparaṃ kālaṃ nirdiśanty eva laukikāḥ 
na ca nirdeśamātreṇa vyatireko 'nugamyate // BVaky_3,3.85

ādhāraṃ kalpayan buddhyā nābhāve vyavatiṣṭhate 
avastuṣv api notprekṣā kasya cit pratibadhyate // BVaky_3,3.86

tasmāc chaktivibhāgena nityaḥ sadasadātmakaḥ 
eko 'rthaḥ śabdavācyatve bahurūpaḥ prakāśate // BVaky_3,3.87

vyavahāraś ca lokasya padārthaiḥ parikalpitaiḥ 
śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ laukikaḥ pravibhajyate // BVaky_3,3.88
 3,4: bhūyodravyasamuddeśaḥ 
saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ 
śāstre vibhaktā vākyārthāt prakṛtipratyayārthavat // BVaky_3,4.1

nimittabhūtāḥ sādhutve śāstrād anumitātmakāḥ 
ke cit padārthā vakṣyante saṃkśepeṇa yathāgamam // BVaky_3,4.2

vastūpalakṣaṇaṃ yatra sarvanāma prayujyate 
dravyam ity ucyate so 'rto bhedyatvena vivakśitaḥ // BVaky_3,4.3
 3,5: guṇasamudeśa 
saṃsargi bhedakaṃ yad yat savyāpāraṃ pratīyate 
guṇatvaṃ paratantratvāt tasya śāstra udāhṛtam // BVaky_3,5.1

dravyasyāvyapadeśasya ya upādīyate guṇaḥ 
bhedako vyapadeśāya tatprakarṣo 'bhidhīyate // BVaky_3,5.2

sarvasyaiva pradhānasya na vinā bhedahetunā 
prakarṣo vidyate nāpi 'śabdasyopaiti vācyatām // BVaky_3,5.3

vidyamānāḥ pradhāneṣu na sarve bhedahetavaḥ 
viśeṣaśabdair ucyante vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ // BVaky_3,5.4

vastūpalakṣaṇe tatra viśeṣo vyāpṛto yadi 
prakarṣo niyamābhāvāt syād avijñātahetukaḥ // BVaky_3,5.5

sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ niyamena prakṛṣyate 
saṃsargiṇā nimittena nikṛṣṭenādhikena vā // BVaky_3,5.6

nāpekṣate nimittaṃ ca prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi 
dravyasya syād upādānaṃ prakarṣaṃ praty anarthakaṃ // BVaky_3,5.7

savyāpāro guṇas tasmāt svaprakarṣanibandhanaḥ 
dravyātmānaṃ bhinatty eva svaprakarṣaṃ niveśayan // BVaky_3,5.8

arūpaṃ pararūpeṇa dravyam ākhyāyate yathā 
aprakarṣaṃ prakarṣeṇa guṇasyāviśyate tathā // BVaky_3,5.9
 3,6: diksamuddeśa 
dik sādhanam kriyā kāla iti vastvabhidhāyinaḥ 
śaktirūpe padārthānām atyantam anavasthitāḥ // BVaky_3,6.1

vyatirekasya yo hetur avadhipratipādyayoḥ 
ṛjv ity evam yato 'nyena vinā buddhiḥ pravartate // BVaky_3,6.2

karmano jātibhedānām abhivyaktir yadāśrayā 
sā svair upādhibhir bhinnā śaktir dig iti kathyate // BVaky_3,6.3

parāparatve mūrtināṃ deśabhedanibandhane 
tata eva prakalpete kramarūpe tu kālataḥ // BVaky_3,6.4

ākāśasya pradeśena bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak 
sā saṃyogavibhāgānām upādhitvāya kalpate // BVaky_3,6.5

diśo vyavasthā deśānāṃ digvyavasthā na vidyate 
śaktayaḥ khalu bhāvānām upakāraprabhāvitāḥ // BVaky_3,6.6

pratyastarūpā bhāveṣu dik pūrvety abhidhīyate 
pūrvabuddhir yato dik sā samākhyāmātram anyathā // BVaky_3,6.7

svāṅgād vyavasthā yā loke na tasyām niyatā diśaḥ 
pratyaṅmukhasya yat paścāt tat purastād viparyaye // BVaky_3,6.8

deśavyavasthāniyamo dikṣu na vyavatiṣṭhate 
rūḍham apy aparatvena pūrvam ity abhidhīyate // BVaky_3,6.9

ato bhāṣitapuṃskatvāt puṃvadbhāvo na sidhyati 
asminn arthe na śabdena prasavaḥ kva cid ucyate // BVaky_3,6.10

dikśakter abhidhāne tu niyataṃ diśi darśanam 
pūrvādināṃ yathā ṣaṣṭer jīvitasyāvadhāraṇe // BVaky_3,6.11

chāyābhābhyāṃ nagādīnām bhāgabhedaḥ prakalpate 
ataddharmasu bhāveṣu bhāgabhedo na kalpate // BVaky_3,6.12

paramāṇor abhāgasya diśā bhāgo vidhīyate 
bhāgaprakalpanāśaktiṃ prathamāṃ tāṃ pracakṣate // BVaky_3,6.13

adeśāś cāpy abhāgāś ca niṣkramā nirupāśrayāḥ 
bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu śaktibhedaḥ prakalpate // BVaky_3,6.14

nirbhāgātmakatā tulyā paramāṇor ghaṭasya ca 
bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra parimāṇaṃ ca yat tayoḥ // BVaky_3,6.15

yataḥ prakalpate bhedo bhedas tatrāpi dṛśyate 
adṛṣṭoparatiṃ bhedam ato 'yuktataraṃ viduḥ // BVaky_3,6.16

sarvatra tasya kāryasya darśanād vibhur iṣyate 
vibhutvam etad evāhur anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ // BVaky_3,6.17

caitanyavat sthitā loke dikkālaparikalpanā 
prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi ko 'nyathā sthāpayiṣyati // BVaky_3,6.18

saṃkaro vyavahārāṇāṃ prakṛteḥ syād viparyaye 
tasmāt tyajann imān bhāvān punar evāvalambate // BVaky_3,6.19

tasyās tu śakteḥ pūrvādibhedo bhāvāntarāśrayaḥ 
bhinnā dik tena bhedena bhedāyaivopakalpate // BVaky_3,6.20

avadhitvena cāpekṣāyoge diglakṣaṇo vidhiḥ 
pūrvam asyeti ṣaṣṭhy eva dṛṣṭā dharmāntarāśraye // BVaky_3,6.21

pūrvādināṃ viparyāso 'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare 
ṛjv etad asyety etac ca liṅgaṃ na vyatikīryate // BVaky_3,6.22

antaḥkaraṇadharmo vā bahir evaṃ prakāśate 
asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ prakriyāyāṃ na vidyate // BVaky_3,6.23

ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ nānātvaṃ veti kalpane 
avastupatite jñātvā satyato na parāmṛśet // BVaky_3,6.24

vikalpātītatattveṣu saṃketopanibandhanāḥ 
bhāveṣu vyavahārā ye lokas tatrānugamyate // BVaky_3,6.25

naikatvam asty anānātvaṃ vinaikatvena netarat 
paramārthe tayor eṣa bhedo 'tyantaṃ na vidyate // BVaky_3,6.26

na śaktīnāṃ tathā bhedo yathā śaktimatām sthitiḥ 
na ca laukikam ekatvaṃ tāsām ātmasu vidyate // BVaky_3,6.27

naikatvaṃ vyavatiṣṭheta nānātvaṃ cen na kalpayet 
nānātvaṃ cāvahīyeta yady ekatvaṃ na kalpayet // BVaky_3,6.28
 3,7: sādhanasamuddeśa 
svāśraye samavetānāṃ tadvad evāśrayāntare 
kriyāṇām abhiniṣpattau sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ // BVaky_3,7.1

śaktimātrāsamūhasya viśvasyānekadharmaṇaḥ 
sarvadā sarvathā bhāvāt kva cit kiṃ cid vivakṣyate // BVaky_3,7.2

sādhanavyavahāraś ca buddhyavasthānibandhanaḥ 
sann asan vārtharūpeṣu bhedo buddhyā prakalpyate // BVaky_3,7.3

buddhyā samīhitaikatvān pañcālān kurubhir yadā 
punar vibhajate vaktā tadāpāyaḥ pratīyate // BVaky_3,7.4

śabdopahitarūpāṃś ca buddher viṣayatāṃ gatān 
pratyakṣam iva kaṃsādīn sādhanatvena manyate // BVaky_3,7.5

buddhipravṛttirūpaṃ ca samāropyābhidhātṛbhiḥ 
artheṣu śaktibhedānāṃ kriyate parikalpanā // BVaky_3,7.6

vyaktau padārthe śabdāder janyamānasya karmaṇaḥ 
sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ buddhirūpaprakalpitam // BVaky_3,7.7

svatantraparatantratve kramarūpaṃ ca darśitam 
nirīheṣv api bhāveṣu kalpanopanibandhanam // BVaky_3,7.8

śaktayaḥ śaktimantaś ca sarve saṃsargavādinām 
bhāvās teṣv asvaśabdeṣu sādhanatvaṃ nirūpyate // BVaky_3,7.9

ghaṭasya dṛśikarmatve mahattvādīni sādhanam 
rūpasya dṛśikarmatve rūpatvādīni sādhanam // BVaky_3,7.10

svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca śaktimanto rasādayaḥ 
niyatagrahaṇā loke śaktayas tās tathāśrayaiḥ // BVaky_3,7.11

indriyārthamanaḥkartṛsaṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit 
yad yadā yadanugrāhi tat tadā tatra sādhanam // BVaky_3,7.12

svaśabdair abhidhāne tu sa dharmo nābhidhīyate 
vibhaktyādibhir evāsāv upakāraḥ pratīyate // BVaky_3,7.13

nimittabhāvo bhāvānām upakārārtham āśritaḥ 
natir āvarjanety evaṃ siddhaḥ sādhanam iṣyate // BVaky_3,7.14

sa tebhyo vyatirikto vā teṣām ātmaiva vā tathā 
vyatirekam upāśritya sādhanatvena kalpyate // BVaky_3,7.15

saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ vyavasāye tv anantarā 
vyavasāyas tathārambhe sādhanatvāya kalpate // BVaky_3,7.16

pūrvasmin yā kriyā saiva parasmin sādhanaṃ matā 
saṃdarśane tu caitanyaṃ viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ // BVaky_3,7.17

niṣpattimātre kartṛtvaṃ sarvatraivāsti kārake 
vyāpārabhedāpekṣāyāṃ karaṇatvādisaṃbhavaḥ // BVaky_3,7.18

putrasya janmani yathā pitroḥ kartṛtvam ucyate 
ayam asyām iyaṃ tv asmād iti bhedo vivakṣayā // BVaky_3,7.19

guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ 
nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ // BVaky_3,7.20

karaṇatvādibhir jñātāḥ kriyābhedānupātibhiḥ 
svātantryam uttaraṃ labdhvā pradhāne yānti kartṛtām // BVaky_3,7.21

yathā rājñā niyukteṣu yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam 
teṣu vṛttau tu labhate rājā jayaparājayau // BVaky_3,7.22

tathā kartrā niyukteṣu sarveṣv ekārthakāriṣu 
kartṛtvaṃ karaṇatvāder uttaraṃ na virudhyate // BVaky_3,7.23

anāśrite tu vyāpāre nimittaṃ hetur iṣyate 
āśritāvadhibhāvaṃ tu lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ // BVaky_3,7.24

dravyādiviṣayo hetuḥ kārakaṃ niyatakriyam 
kartā kartrantarāpekṣaḥ kriyāyāṃ hetur iṣyate // BVaky_3,7.25

kriyāyai karaṇaṃ tasya dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā 
hetvarthā tu kriyā tasmān na sa pratinidhīyate // BVaky_3,7.26

prātilomyānulomyābhyāṃ hetur arthasya sādhakaḥ 
tādarthyam ānulomyena hetutvānugataṃ tu tat // BVaky_3,7.27

sarvatra sahajā śaktir yāvaddravyam avasthitā 
kriyākāle tv abhivyakter āśrayād upakāriṇī // BVaky_3,7.28

kuḍyasyāvaraṇe śaktir asyādīnāṃ vidāraṇe 
sarvadā sa tu san dharmaḥ kriyākāle nirūpyate // BVaky_3,7.29

svā"ngasaṃyoginaḥ pāśā daityānāṃ vāruṇā yathā 
vyajyante vijigīṣūṇāṃ dravyāṇāṃ śaktayas tathā // BVaky_3,7.30

taikṣṇyagauravakāṭhinyasaṃsthānaiḥ svair asir yadā 
chedyaṃ prati vyāpriyate śaktimān gṛhyate tadā // BVaky_3,7.31

prā"n nimittāntarodbhūtaṃ kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate 
sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate // BVaky_3,7.32

pravṛttir eva prathamaṃ kva cid apy anapāśritā 
śaktīr ekādhikaraṇe srotovad apakarṣati // BVaky_3,7.33

apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā kriyāṃ vā kālam eva vā 
tam evamlaksanam bhāvam ke cid āhuh katham ca na // BVaky_3,7.34

nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'anyeṣāṃ bhedābhedasamanvitāḥ 
kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu jātivat samavasthitāḥ // BVaky_3,7.35

dravyākārādibhedena tāś cāparimitā iva 
dṛśyante tattvam āsāṃ tu ṣaṭ śaktīr nātivartate // BVaky_3,7.36

nimittabhedād ekaiva bhinnā śaktiḥ pratīyate 
ṣoḍhā kartṛtvam evāhus tatpravṛtter nibandhanam // BVaky_3,7.37

tattve vā vyatireke vā vyatiriktaṃ tad ucyate 
śabdapramāṇako lokaḥ sa śāstreṇānugamyate // BVaky_3,7.38

paramārthe tu naikatvaṃ pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam 
pṛthaktvaikatvarūpeṇa tattvam eva prakāśate // BVaky_3,7.39

yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ tad ekatvān na bhidyate 
yad ekatvam asaṃdigdhaṃ tat pṛthaktvān na bhidyate // BVaky_3,7.40

dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ sāgarāḥ sarito diśaḥ 
antaḥkaraṇatattvasya bhāgā bahir avasthitāḥ // BVaky_3,7.41

kālavicchedarūpeṇa tad evaikam avasthitam 
sa hy apūrvāparo bhāvaḥ kramarūpeṇa lakṣyate // BVaky_3,7.42

dṛṣṭo hy avyatireke 'pi vyatireko 'nvaye 'sati 
vṛkṣādyarthānvayas tasmād vibhaktyartho 'nya iṣyate // BVaky_3,7.43

sāmānyaṃ kārakaṃ tasya saptādyā bhedayonayaḥ 
ṣaṭ karmākhyādibhedena śeṣabhedas tu saptamī // BVaky_3,7.44
 [atha karmādhikāraḥ] 
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca prāpyaṃ ceti tridhā matam 
tatrepsitatamaṃ karma caturdhānyat tu kalpitam // BVaky_3,7.45

audāsīnyena yat prāpyaṃ yac ca kartur anīpsitam 
saṃjñāntarair anākhyātaṃ yad yac cāpy anyapūrvakam // BVaky_3,7.46

satī vāvidyamānā vā prakṛtiḥ pariṇāminī 
yasya nāśriyate tasya nirvartyatvaṃ pracakṣate // BVaky_3,7.47

prakṛtes tu vivakṣāyāṃ vikāryaṃ kaiś cid anyathā 
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca karma śāstre pradarśitam // BVaky_3,7.48

yad asaj jāyate sad vā janmanā yat prakāśyate 
tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca karma dvedhā vyavasthitam // BVaky_3,7.49

prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat 
kiṃ cid guṇāntarotpattyā suvarṇādivikāravat // BVaky_3,7.50

kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ siddhir yatra na gamyate 
darśanād anumānād vā tat prāpyam iti kathyate // BVaky_3,7.51

viśeṣalābhaḥ sarvatra vidyate darśanādibhiḥ 
keṣāṃ cit tadabhivyaktisiddhir dṛṣṭiviṣādiṣu // BVaky_3,7.52

ābhāsopagamo vyaktiḥ soḍhatvam iti karmaṇaḥ 
viśeṣāḥ prāpyamāṇasya kriyāsiddhau vyavasthitāḥ // BVaky_3,7.53

nirvartyādiṣu tat pūrvam anubhūya svatantratām 
kartrantarāṇāṃ vyāpāre karma saṃpadyate tataḥ // BVaky_3,7.54

tadvyāpāraviveke 'pi svavyāpāre vyavasthitam 
karmāpadiṣṭāṃllabhate kva cic chāstrāśrayān vidhīn // BVaky_3,7.55

nivṛttapreṣaṇaṃ karma svakriyāvayave sthitam 
nivartamāne karmatve sve kartṛtve 'vatiṣṭhate // BVaky_3,7.56

tāni dhātvantarāṇy eva pacisidhyativad viduḥ 
bhede 'pi tulyarūpatvād ekatvaparikalpanā // BVaky_3,7.57

ekadeśe samūhe ca vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ 
svabhāvataḥ pravartante tulyarūpasamanvitāḥ // BVaky_3,7.58

nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ ruhau śuddhe pratīyate 
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ ṇyante 'pi pratipadyate // BVaky_3,7.59

avasthāṃ pañcamīm āhur ṇyante tāṃ karmakartari 
nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ prākṛte 'rthe ṇij ucyate // BVaky_3,7.60

bravīti pacater arthaṃ sidhyatir na vinā ṇicā 
sa ṇyantaḥ pacater arthe prākṛte vyavatiṣṭhate // BVaky_3,7.61

keṣāṃ cid devadattāder vyāpāro yaḥ sakarmake 
sa vinā devadattādeḥ kaṭādiṣu vivakṣyate // BVaky_3,7.62

nivṛttapreṣaṇaṃ karma svasya kartuḥ prayojakam 
preṣaṇāntarasaṃbandhe ṇyante lenābhidhīyate // BVaky_3,7.63

sadṛśādiṣu yat karmakartṛtvaṃ pratipadyate 
āpattyāpādane tatra viṣayatvaṃ prati kriye // BVaky_3,7.64

kutaś cid āhṛtya padam evaṃ ca parikalpane 
karmasthabhāvakatvaṃ syād darśanādyabhidhāyinām // BVaky_3,7.65

viśeṣadarśanaṃ yatra kriyā tatra vyavasthitā 
kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ śabdair eva prakāśyate // BVaky_3,7.66

kālabhāvādhvadeśānām antarbhūtakriyāntaraiḥ 
sarvair akarmakair yoge karmatvam upajāyate // BVaky_3,7.67

ādhāratvam iva prāptās te punar dravyakarmasu 
kālādayo bhinnakakṣyaṃ yānti karmatvam uttaram // BVaky_3,7.68

atas taiḥ karmabhir dhātur yukto 'dravyair akarmakaḥ 
lasya karmaṇi bhāve ca nimittatvāya kalpate // BVaky_3,7.69

sarvaṃ cākathitaṃ karma bhinnakakṣyaṃ pratīyate 
dhātvarthoddeśabhedena tan nepsitatamaṃ kila // BVaky_3,7.70

pradhānakarma kathitaṃ yat kriyāyāḥ prayojakam 
tatsiddhaye kriyāyuktam anyat tv akathitaṃ smṛtam // BVaky_3,7.71

duhyādivan nayatyādau karmatvam akathāśrayam 
ākhyātānupayoge tu niyamāc cheṣa iṣyate // BVaky_3,7.72

antarbhūtaṇijarthānāṃ duhyādīnāṃ ṇijantavat 
siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ ṇijantaniyamas tathā // BVaky_3,7.73

karaṇasya svakakṣyāyāṃ na prakarṣāśrayo yathā 
karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ na syād atiśayas tathā // BVaky_3,7.74

karmaṇas tv āptum iṣṭatva āśrite 'tiśayo yataḥ 
āśrīyate tato 'tyantaṃ bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā // BVaky_3,7.75

ṇijante ca yathā kartā sakriyaḥ san prayujyate 
na duhyādau tathā kartā niṣkriyo 'pi prayujyate // BVaky_3,7.76

bhedavākyaṃ tu yan ṇyante nīduhiprakṛtau ca yat 
śabdāntaratvān naivāsti saṃsparśas tasya dhātunā // BVaky_3,7.77

yathaivaikam apādānaṃ śāstre bhedena darśitam 
tathaikam eva karmāpi bhedena pratipāditam // BVaky_3,7.78

nirvartyo vā vikāryo vā prāpyo vā sādhanāśrayaḥ 
kriyāṇām eva sādhyatvāt siddharūpo 'bhidhīyate // BVaky_3,7.79

ahiteṣu yathā laulyāt kartur icchopajāyate 
viṣādiṣu bhayādibhyas tathaivāsau pravartate // BVaky_3,7.80

pradhānetarayor yatra dravyasya kriyayoḥ pṛthak 
śaktir guṇāśrayā tatra pradhānam anurudhyate // BVaky_3,7.81

pradhānaviṣayā śaktiḥ pratyayenābhidhīyate 
yadā guṇe tadā tadvad anuktāpi prakāśate // BVaky_3,7.82

pacāv anuktaṃ yat karma ktvānte bhāvābhidhāyini 
bhujau śaktyantare 'py ukte tat taddharma prakāśate // BVaky_3,7.83

iṣeś ca gamisaṃsparśād grāme yo lo vidhīyate 
tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ kriyate gamikarmaṇaḥ // BVaky_3,7.84

paktvā bhujyata ity atra keṣāṃ cin na vyapekṣate 
odanaṃ pacatiḥ so 'sāv anumānāt pratīyate // BVaky_3,7.85

tathābhiniviśau karma yat ti"nante 'bhidhīyate 
ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi na tatrecchanti saptamīm // BVaky_3,7.86

yan nirvṛttāśrayaṃ karma prāpter apracitaṃ punaḥ 
bhakṣyādiviṣayāpattyā bhidyamānaṃ tad īpsitam // BVaky_3,7.87

dhātor arthāntare vṛtter dhātvarthenopasaṃgrahāt 
prasiddher avivakṣātaḥ karmaṇo 'karmikā kriyā // BVaky_3,7.88

bhedā ya ete catvāraḥ sāmānyena pradarśitāḥ 
te nimittādibhedena bhidyante bahudhā punaḥ // BVaky_3,7.89
 [iti karmādhikāraḥ] [atha karaṇādhikāraḥ] 
kriyāyāḥ pariniṣpattir yadvyāpārād anantaram 
vivakṣyate yadā tatra karaṇatvaṃ tadā smṛtam // BVaky_3,7.90

vastutas tad anirdeśyaṃ na hi vastu vyavasthitam 
sthālyā pacyata ity eṣā vivakṣā dṛśyate yataḥ // BVaky_3,7.91

karaṇeṣu tu saṃskāram ārabhante punaḥ punaḥ 
viniyogaviśeṣāṃś ca pradhānasya prasiddhaye // BVaky_3,7.92

svakakṣyāsu prakarṣaś ca karaṇānāṃ na vidyate 
āśritātiśayatvaṃ tu paratas tatra lakṣaṇam // BVaky_3,7.93

svātantrye 'pi prayoktāra ārād evopakurvate 
karaṇena hi sarveṣāṃ vyāpāro vyavadhīyate // BVaky_3,7.94

kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ nyagbhāvas tv eva kartari 
siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ sādhakatvaṃ prakṛṣyate // BVaky_3,7.95

asyādīnāṃ tu kartṛtve taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ 
taikṣṇyādīnāṃ svatantratve dvedhātmā vyavatiṣṭhate // BVaky_3,7.96

ātmabhede 'pi saty evam eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ 
tadāśrayatvād bhede 'pi kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ // BVaky_3,7.97

yathā ca saṃnidhānena karaṇatvaṃ pratīyate 
tathaivāsaṃnidhāne 'pi kriyāsiddheḥ pratīyate // BVaky_3,7.98

stokasya vābhinirvṛtter anirvṛtteś ca tasya vā 
prasiddhiṃ karaṇatvasya stokādīnāṃ pracakṣate // BVaky_3,7.99

dharmāṇāṃ tadvatā bhedād abhedāc ca viśiṣyate 
kriyāvadher avacchedaviśeṣād bhidyate yathā // BVaky_3,7.100
 [iti karaṇādhikāraḥ] [atha kartradhikāraḥ] 
prāg anyataḥ śaktilābhān nyagbhāvāpādanād api 
tadadhīnapravṛttitvāt pravṛttānāṃ nivartanāt // BVaky_3,7.101

adṛṣṭatvāt pratinidheḥ praviveke ca darśanāt 
ārād apy upakāritve svātantryaṃ kartur ucyate // BVaky_3,7.102

dharmair abhyuditaiḥ śabde niyamo na tu vastuni 
kartṛdharmavivakṣāyāṃ śabdāt kartā pratīyate // BVaky_3,7.103

ekasya buddhyavasthābhir bhede ca parikalpite 
kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca karmatvaṃ copajāyate // BVaky_3,7.104

utpatteḥ prāg asadbhāvo buddhyavasthānibandhanaḥ 
aviśiṣṭaḥ satānyena kartā bhavati janmanaḥ // BVaky_3,7.10@

kāraṇaṃ kāryabhāvena yadā vāvyavatiṣṭhate 
kāryaśabdaṃ tadā labdhvā kāryatvenopajāyate // BVaky_3,7.106

yathāheḥ kuṇḍalībhāvo vyagrāṇāṃ vā samagratā 
tathaiva janmarūpatvaṃ satām eke pracakṣate // BVaky_3,7.107

vibhaktayoni yat kāryaṃ kāraṇebhyaḥ pravartate 
svā jātir vyaktirūpeṇa tasyāpi vyavatiṣṭhate // BVaky_3,7.108

bhāveṣv eva padanyāsaḥ prajñāyā vāca eva vā 
nāstīty apy apade nāsti na ca sad bhidyate tataḥ // BVaky_3,7.109

buddhiśabdau pravartete yathābhūteṣu vastuṣu 
teṣām anyena tattvena vyavahāro na vidyate // BVaky_3,7.110

ākāśasya yathā bhedaś chāyāyāś calanaṃ yathā 
janmanāśāv abhede 'pi tathā kaiś cit prakalpitau // BVaky_3,7.111

yathaivākāśanāstitvam asan mūrtinirūpitam 
tathaiva mūrtināstitvam asadākāśaniśrayam // BVaky_3,7.112

yathā tadarthair vyāpāraiḥ kriyātmā vyapadiśyate 
abhedagrahaṇād eṣa kāryakāraṇayoḥ kramaḥ // BVaky_3,7.113

vikāro janmanaḥ kartā prakṛtir veti saṃśaye 
bhidyate pratipattṛṇāṃ darśanaṃ li"ngadarśanaiḥ // BVaky_3,7.114

kḷpi saṃpadyamāne yā caturthī sā vikārataḥ 
suvarṇapiṇḍe prakṛtau vacanaṃ kuṇḍalāśrayam // BVaky_3,7.115

vākye saṃpadyateḥ kartā sa"nghaś cvyantasya kathyate 
vṛttau saṅghībhavantīti brāhmaṇānāṃ svatantratā // BVaky_3,7.116

atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ na tasmin yuṣmadāśrayā 
pravṛttiḥ puruṣasyāsti prākṛtaḥ sa vidhīyate // BVaky_3,7.117

pūrvāvasthām avijahat saṃspṛśan dharmam uttaram 
saṃmūrchita ivārthātmā jāyamāno 'bhidhīyate // BVaky_3,7.118

savyāpārataraḥ kaś cit kva cid dharmaḥ pratīyate 
saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ bhedavatyo 'pi śaktayaḥ // BVaky_3,7.119

viparītārthavṛttitvaṃ puruṣasya viparyaye 
gamyeta sādhanaṃ hy atra savyāpāraṃ pratīyate // BVaky_3,7.120

tvam anyo bhavasīty eṣā tatra syāt parikalpanā 
rājñi bhṛtyatvamāpanne yathā tadvad gatir bhavet // BVaky_3,7.121

saṃbhāvanāt kriyāsiddhau kartṛtvena samāśritaḥ 
kriyāyām ātmasādhyāyāṃ sādhanānāṃ prayojakaḥ // BVaky_3,7.122

prayogamātre nyagbhāvaṃ svātantryād eva niśritaḥ 
aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ svatantrair muktasaṃśayaiḥ // BVaky_3,7.123

nimittebhyaḥ pravartante sarva eva svabhūtaye 
abhiprāyānurodho 'pi svārthasyaiva prasiddhaye // BVaky_3,7.124
 [iti kartradhikāraḥ][atha hetvadhikāraḥ] 
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs tatsamarthāni cācaran 
kartaiva vihitāṃ śāstre hetusaṃjñāṃ prapadyate // BVaky_3,7.125

dravyamātrasya tu praiṣe pṛcchyāder loḍ vidhīyate 
sakriyasya prayogas tu yadā sa viṣayo ṇicaḥ // BVaky_3,7.126

guṇakriyāyāṃ svātantryāt preṣaṇe karmatāṃ gataḥ 
niyamāt karmasaṃjñāyāḥ svadharmeṇābhidhīyate // BVaky_3,7.127

kriyāyāḥ prerakaṃ karma hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ 
karmārthā ca kriyotpattisaṃskārapratipattibhiḥ // BVaky_3,7.128
 [iti hetvadhikāraḥ] [atha saṃpradānādhikāraḥ] 
anirākaraṇāt kartus tyāgā"ngaṃ karmaṇepsitam 
preraṇānumatibhyāṃ ca labhate saṃpradānatām // BVaky_3,7.129

hetutve karmasaṃjñāyāṃ śeṣatve vāpi kārakam 
rucyarthādiṣu śāstreṇa saṃpradānākhyam ucyate // BVaky_3,7.130

bhedasya ca vivakṣāyāṃ pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati 
parasyā"ngasya karmatvān na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam // BVaky_3,7.131

kriyāṇāṃ samudāye tu yadaikatvaṃ vivakṣitam 
tadā karma kriyāyogāt svākhyayaivopacaryate // BVaky_3,7.132

bhedābhedavivakṣā ca svabhāvena vyavasthitā 
tasmād gatyarthakarmatve vyabhicāro na dṛśyate // BVaky_3,7.133

vikalpenaiva sarvatra saṃjñe syātām ubhe yadi 
ārambheṇa na yogasya pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet // BVaky_3,7.134

tyāgarūpaṃ prahātavye prāpye saṃsargadarśanam 
āsthitaṃ karma yat tatra dvairūpyaṃ bhajate kriyā // BVaky_3,7.135
 [iti saṃpradānādhikāraḥ] [athāpādānādhikāraḥ] 
nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid upāttaviṣayaṃ tathā 
apekṣitakriyaṃ ceti tridhāpādānam ucyate // BVaky_3,7.136

saṃyogabhedād bhinnātmā gamir eva bhramir yathā 
dhruvāvadhir apāyo 'pi samavetas tathādhruve // BVaky_3,7.137

dravyasvabhāvo na dhrauvyam iti sūtre pratīyate 
apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ yat tu tāvad vivakṣitam // BVaky_3,7.138

saraṇe devadattasya dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ 
āviṣṭaṃ yad apāyena tasyādhrauvyaṃ pracakṣate // BVaky_3,7.139

ubhāv apy adhruvau meṣau yady apy ubhayakarmaje 
vibhāge pravibhakte tu kriye tatra vivakṣite // BVaky_3,7.140

meṣāntarakriyāpekṣam avadhitvaṃ pṛthak pṛthak 
meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak // BVaky_3,7.141

abhedena kriyaikā tu dvisādhyā ced vivakṣitā 
meṣāv apāye kartārau yady anyo vidyate 'vadhiḥ // BVaky_3,7.142

gatir vinā tv avadhinā nāpāya iti gamyate 
vṛkṣasya parṇaṃ patatīty evaṃ bhāṣye nidarśitam // BVaky_3,7.143

bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ sthitiś ceti virodhinaḥ 
yugapan na vivakṣyante sarve dharmā balāhake // BVaky_3,7.144

dhanuṣā vidhyatīty atra vināpāyavivakṣayā 
karaṇatvaṃ yato nāsti tasmāt tad ubhayaṃ saha // BVaky_3,7.145

ekaiva vā satī śaktir dvirūpā vyavatiṣṭhate 
nimittaṃ saṃjñayos tatra parayā bādhyate 'parā // BVaky_3,7.146

nirdhāraṇe vibhakte yo bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ 
upāttāpekṣitāpāyaḥ so 'budhapratipattaye // BVaky_3,7.147
 [ity apādānādhikāraḥ] [athādhikaraṇādhikāraḥ] 
kartṛkarmavyavahitām asākṣād dhārayat kriyām 
upakurvat kriyāsiddhau śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam // BVaky_3,7.148

upaśleṣasya cābhedas tilākāśakaṭādiṣu 
upakārās tu bhidyante saṃyogisamavāyinām // BVaky_3,7.149

avināśo gurutvasya pratibandhe svatantratā 
digviśeṣād avaccheda ityādyā bhedahetavaḥ // BVaky_3,7.150

ākāśam eva keṣāṃ cid deśabhedaprakalpanāt 
ādhāraśaktiḥ prathamā sarvasaṃyogināṃ matā // BVaky_3,7.151

idam atreti bhāvānām abhāvān na prakalpate 
vyapadeśas tam ākāśanimittaṃ saṃpracakṣate // BVaky_3,7.152

kālāt kriyā vibhajyanta ākāśāt sarvamūrtayaḥ 
etāvāṃś caiva bhedo 'yam abhedopanibandhanaḥ // BVaky_3,7.153

yady apy upavasir deśaviśeṣam anurudhyate 
śabdapravṛttidharmāt tu kālam evāvalambate // BVaky_3,7.154

vasatāv aprayukte 'pi deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ 
aprayuktaṃ trirātrādi karma copavasau smṛtam // BVaky_3,7.155
 [ity adhikaraṇādhikāraḥ] [atha śeṣādhikāraḥ] 
saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ kriyākārakapūrvakaḥ 
śrutāyām aśrutāyāṃ vā kriyāyāṃ so 'bhidhīyate // BVaky_3,7.156

dviṣṭho 'py asau parārthatvād guṇeṣu vyatiricyate 
tatrābhidhīyamānaḥ san pradhāne 'py upayujyate // BVaky_3,7.157

nimittaniyamaḥ śabdāt saṃbandhasya na gṛhyate 
karmapravacanīyais tu sa viśeṣo 'varudhyate // BVaky_3,7.158

sādhanair vyapadiṣṭe ca śrūyamāṇakriye punaḥ 
proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī samāsasya nivṛttaye // BVaky_3,7.159

niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā ṣaṣthī ca pratiṣidhyate 
śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā samāsastatra neṣyate // BVaky_3,7.160

anyena vyapadiṣṭasya yasyānyatropajāyate 
vyatirekaḥ sa dharmau dvau labhate viṣayāntare // BVaky_3,7.161

prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā pradhāne yāti śeṣatām 
sahayoge svayoge 'taḥ pradhānatvaṃ na hīyate // BVaky_3,7.162
 [iti śeṣādhikāraḥ] 
siddhasyābhimukhībhāvamātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ 
prāptābhimukhyo hy arthātmā kriyāsu viniyujyate // BVaky_3,7.163

saṃbodhanaṃ na vākyārtha iti pūrvebhya āgamaḥ 
uddeśena vibhaktyarthā vākyārthāt samapoddhṛtāḥ // BVaky_3,7.164

vibhaktyarthe 'vyayībhāvavacanād avasīyatām 
anyo dravyād vibhaktyarthaḥ so 'vyayenābhidhīyate // BVaky_3,7.165

dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ tad atyantaṃ tathā bhavet 
kriyāyoge 'pi tasyāsau dravyātmā nāpahīyate // BVaky_3,7.166

tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ tat karma na punar bhavet 
sarvasya vānyathābhāvas tasya dravyātmano bhavet // BVaky_3,7.167
 3,8: kriyāsamuddeśa 
yāvat siddham asiddhaṃ vā sādhyatvenābhidhīyate 
āśritakramarūpatvāt tat kriyeti pratiyate // BVaky_3,8.1

kāryakāraṇabhāvena dhvanatīty āśritakramaḥ 
dhvaniḥ kramanivṛttau tu dhvanir ity eva kathyate // BVaky_3,8.2

śvete śvetata ity etac chvetatvena prakāśate 
āśritakramarūpatvād abhidhānaṃ pravartate // BVaky_3,8.3

guṇabhūtair avayavaiḥ samūhaḥ kramajanmanām 
buddhyā prakalpitābhedaḥ kriyeti vyapadiśyate // BVaky_3,8.4

samūhaḥ sa tatbābhūtaḥ pratibhedam samūhisu 
samāpyate tato bhede kālabhedasya saṃbhavaḥ // BVaky_3,8.5

kramāt sadasatāṃ teṣām ātmāno na samūhinām 
sadvastuviṣayair yānti saṃbandhaṃ cakṣurādibhiḥ // BVaky_3,8.6

yathā gaur iti samghātaḥ sarvo nendriyagocaraḥ 
bhāgaśas tūpalabdhasya buddhau rūpaṃ nirūpyate // BVaky_3,8.7

indriyair anyathāprāptau bhedāmśopanipātibhiḥ 
alātacakravad rūpaṃ kriyāṇāṃ parikalpyate // BVaky_3,8.8

yathā ca bhāgāḥ pacater udakāsecanādayaḥ 
udakāsecanādināṃ jñeyā bhāgās tathāpare // BVaky_3,8.9

yaś cāpakarṣaparyantam anuprāptaḥ pratīyate 
tatraikasmin kriyāśabdaḥ kevale na prayujyate // BVaky_3,8.10

pūrvottarais tathā bhāgaiḥ samavasthāpitakramaḥ 
ekaḥ so 'py asadadhyāsād ākhyātair abhidhīyate // BVaky_3,8.11

kālānupāti yad rūpaṃ tad astīty anugamyate 
paritas tu paricchinnaṃ bhāva ity eva kathyate // BVaky_3,8.12

vyavahārasya siddhatvān na ceyaṃ guṇakalpanā 
upacāro hi mukhyasya saṃbhavād avatiṣṭhate // BVaky_3,8.13

āhitottaraśaktitvāt pratyekaṃ vā samūhinaḥ 
anekarūpā lakṣyante kramavanta ivākramāḥ // BVaky_3,8.14

anantaraṃ phalaṃ yasyāḥ kalpate tām kriyām viduḥ 
pradhānabhūtāṃ tādarthyād anyāsāṃ tu tadākhyatā // BVaky_3,8.15

*kriyāpravṛttau yo hetus tadarthaṃ yad viceṣṭitam 
anapekṣya prayuñjīta gacchatīty avadhārayan // BVaky_3,8.16*

satsu pratyayarūpo 'sau bhāvo yāvan na jāyate 
tāvat pareṣāṃ rūpeṇa sādhyaḥ sann abhidhīyate // BVaky_3,8.17

siddhe tu sādhanākāṅkṣā kṛtārthatvān nivartate 
na kriyāvācināṃ tasmāt prayogas tatra vidyate // BVaky_3,8.18

sa cāpūrvāparibhūta ekatvād akramātmakaḥ 
pūrvāparāṇāṃ dharmeṇa tadarthenānugamyate // BVaky_3,8.19

asan nivartate tasmād yat sat tad upalabhyate 
tayoḥ sadasatoś cāsāv ātmaika iva gṛhyate // BVaky_3,8.20

jātim anye kriyām āhur anekavyaktivartinīm 
asādhyā vyaktirūpeṇa sā sādhyevopalabhyate // BVaky_3,8.21

ante yā vā kriyābhāge jātiḥ saiva kriyā smṛtā 
sā vyakter anuniṣpāde jāyamāneva gamyate // BVaky_3,8.22

svavyāpāraviśiṣṭānām sattā vā, kartṛkarmanām 
kriyā vyāpārabhedeṣu sattā vā samavāyinī // BVaky_3,8.23

antye vātmani yā sattā sā kriyā kaiś cid iṣyate 
bhāva eva hi dhātvartha ity avicchinna āgamaḥ // BVaky_3,8.24

buddhiṃ tajjātim anye tu buddhisattām athāpare 
pratyastarūpāṃ bhāveṣu kriyeti pratijānate // BVaky_3,8.25

āvirbhāvatirobhāvau janmanāśau tathāparaiḥ 
ṣaṭsu bhāvavikāreṣu kalpitau vyāvahārikau // BVaky_3,8.26

tābhyāṃ sarvapravṛttīnām abhedenopasamgrahaḥ 
janmaivāśritasārūpyaṃ sthitir ity abhidhīyate // BVaky_3,8.27

*jāyamānān na janrnānyad vināśe 'py apadārthatā 
ato bhāvavikāreṣu sattaikā vyavatiṣṭhate // BVaky_3,8.28*

*pūrvabhāgas tu yaj jātāt taj janmety apadiśyate 
āśritakramarūpeṇa nimittatve vivakṣite // BVaky_3,8.29

ākhyātaśabdair artho 'sāv evaṃbhūto 'bhidhīyate 
nāmaśabdāḥ pravartante saṃharanta iva kramam // BVaky_3,8.30

phalaṃ phalāpadeśo vā vastu vā tadvirodhi yat 
tad anyad eva pūrveṣāṃ nāga ity apadiśyate // BVaky_3,8.31

naivāsti naiva nāstīti vastuno grahanād vinā 
kalpate pararūpeṇa vastv anyad anugamyate // BVaky_3,8.32

bhāvābhāvau ghaṭādinām aspṛśann api pāṇinā 
kaś cid vedāprakāśe 'pi prakāśe tata eva vā // BVaky_3,8.33

vyāpi saukṣmyaṃ kva cid yāti kva cit saṃhanyate punaḥ 
akurvāṇo 'tha vā kiṃ cit svaśaktyaivaṃ prakāśate // BVaky_3,8.34

sarvarūpasya tattvasya yat krameṇeva darśanam 
bhāgair iva prakḷptiś ca tāṃ kriyām apare viduḥ // BVaky_3,8.35

sattā svaśaktiyogena sarvarūpā vyavasthitā 
sādhyā ca sādhanaṃ caiva phalaṃ bhoktā phalasya ca // BVaky_3,8.36

kriyām anye tu manyante kva cid apy anapāśritām 
sādhanaikārthakāritve pravṛttim anapāyinīm // BVaky_3,8.37

sāmānyabhūtā sā pūrvaṃ bhāgaśaḥ pravibhajyate 
tato vyāpārarūpeṇa sādhyeva vyavatiṣṭhate // BVaky_3,8.38

prakṛtiḥ sādhanānāṃ sā prathamaṃ tac ca kārakam 
vyāpārāṇāṃ tato 'nyatvam aparair upavarṇyate // BVaky_3,8.39

bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ ke cid evopakārinaḥ 
saṃsarge kaś cid esāṃ tu prādhānyena pratīyate // BVaky_3,8.40

sādhyatvāt tatra cākhyātair vyāpārāḥ siddhasādhanāḥ 
prādhānyenābhidhīyante phalenāpi pravartitāḥ // BVaky_3,8.41

ekatvāvṛttibhāvābhyāṃ bhedābhedasamanvaye 
saṃkhyās tatropalabhyante saṃkhyeyāvayavakriyāḥ // BVaky_3,8.42

siddhasyārthasya pākādeḥ kathaṃ sādhanayogitā 
sādhyatve vā tiṅantena kṛtāṃ bhedo na kaś cana // BVaky_3,8.43

tatra kārakayogāyā yady ākhyātaṃ nibandhanam 
ṣaṣṭhvāḥ sā lena saṃbandhe vyudastā kartṛkarmanoḥ // BVaky_3,8.44

ekābhidhāna eko 'rtho yugapac ca dvidharmabhāk 
na saṃbhavati siddhatve sa sādhyaḥ syāt kathaṃ punaḥ // BVaky_3,8.45

etāvat sādhanaṃ sādhyam etāvad iti kalpanā 
śāstra eva na vākye 'sti vibhāgaḥ paramārthataḥ // BVaky_3,8.46

ākhyātaśabde bhāgābhyāṃ sādhyasādhanavartitā 
prakalpitā yathā śāstre sa ghañādisv api kramaḥ // BVaky_3,8.47

sādhyatvena kriyā tatra dhāturūpanibandhanā 
sattvabhāvas tu yas tasyāḥ sa ghañādinibandhanaḥ // BVaky_3,8.48

bandhutābhedarūpeṇa bandhuśabde vyavasthitā 
samūho bandhvavasthā tu pratyayenābhidhīyate // BVaky_3,8.49

tatra yam prati sādhyatvam asiddhā taṃ prati kriyā 
siddhā tu yasmin sādhyatvaṃ na tam eva punaḥ prati // BVaky_3,8.50

rājñaḥ putrasya napteti na rājñi vyatiricyate 
putrasyārthaḥ pradhānatvaṃ na cāsya vinivartate // BVaky_3,8.51

mṛgo dhāvati paśyeti sādhyasādhanarūpatā 
tathā viṣayabhedena saraṇasyopapadyate // BVaky_3,8.52

lakṛtyaktakhalarthānāṃ tathāvyayakṛtām api 
rūḍhiniṣṭhāghañādinām dhātuḥ sādhyasya vācakaḥ // BVaky_3,8.53

sādhyasyāpariniṣpatteḥ so 'yam ity anupagrahaḥ 
tiṅantair antareṇevam upamānaṃ tato na taiḥ // BVaky_3,8.54

sādhanatvaṃ prasiddhaṃ ca tiṅkṣu saṃbandhināṃ yataḥ 
tenādhyāropa eva syād upamā tu na vidyate // BVaky_3,8.55

nyūneṣu ca samāptārtham upamānaṃ vidhīyate 
kriyā caivāśraye sarvā tatra tatra samāpyate // BVaky_3,8.56

yenaiva hetunā haṃsaḥ patatīty abhidhīyate 
ātau tasya samāptatvād upamārtho na vidyate // BVaky_3,8.57

kriyāṇāṃ jātibhinnānāṃ sādṛśyaṃ nāvadhāryate 
siddheś ca prakrame sādhyam upamātum na śakyate // BVaky_3,8.58

vanam vṛkṣā iti yathā bhedābhedavyapāśrayāt 
arthātmā bhidyate bhāve sa bāhyābhyantare kramaḥ // BVaky_3,8.59

sāmānye bhāva ity atra yal liṅgam upalabhyate 
bhedānāṃ anumeyatvān na tat teṣu vivakṣyate // BVaky_3,8.60

nirdeśe caritārthatvāl liṅgaṃ bhāve 'vivaksitam 
upamānavidhitvāc ca bhāvād anyat pacādisu // BVaky_3,8.61

bhavatau yat pacādināṃ tāvad atropadiśyate 
na ca liṅgam pacādināṃ bhavatau samavasthitam // BVaky_3,8.62

ekaś ca so 'rthaḥ sattākhyaḥ katham cit kaiś cid ucyate 
liṅgāni cāsya bhidyante pacirūpādibhedavat // BVaky_3,8.63

ācāryo mātulaś ceti yathaiko vyapadiśyate 
sambandhibhedād arthātmā sa vidhiḥ paktibhāvayoḥ // BVaky_3,8.64
 3,9: kālasamuddeśaḥ 
vyāpāravyatirekeṇa kālam eke pracakṣate 
nityam ekaṃ vibhu dravyaṃ parimāṇaṃ kriyāvatām // BVaky_3,9.1

diṣṭiprasthasuvarṇādi mūrtibhedāya kalpate 
kriyābhedāya kālas tu saṃkhyā sarvasya bhedikā // BVaky_3,9.2

utpattau ca sthitau caiva vināśe cāpi tadvatām 
nimittaṃ kālam evāhur vibhaktenātmanā sthitam // BVaky_3,9.3

tam asya lokayantrasya sūtradhāraṃ pracakṣate 
pratibandhābhyanujñābhyāṃ tena viśvaṃ vibhajyate // BVaky_3,9.4

yadi na pratibadhnīyāt pratibandhaṃ ca notsṛjet 
avasthā vyatikīryeran paurvāparyavinākṛtāḥ // BVaky_3,9.5

tasyātmā bahudhā bhinno bhedair dharmāntarāśrayaiḥ 
na hi bhinnam abhinnaṃ vā vastu kiṃ cana vidyate // BVaky_3,9.6

naiko na cāpy aneko 'sti na śuklo nāpi cāsitaḥ 
dravyātmā sa tu saṃsargād evaṃrūpaḥ prakāśate // BVaky_3,9.7

saṃsargināṃ tu ye bhedā viśeṣās tasya te matāḥ 
sa bhinnas tair vyavasthānāṃ kālo bhedāya kalpate // BVaky_3,9.8

viśiṣṭakālasaṃbandhād vṛttilābhaḥ prakalpate 
śaktīnāṃ saṃprayogasya hetutvenāvatiṣṭhate // BVaky_3,9.9

janmābhivyaktiniyamāḥ prayogopanibandhanāḥ 
nityādhīnasthititvāc ca sthitir niyamapūrvikā // BVaky_3,9.10

sthitasyānugrahas tais tair dharmaiḥ saṃsargibhis tataḥ 
pratibandhas tirobhāvaḥ prahāṇam iti cātmanaḥ // BVaky_3,9.11

pratyavasthaṃ tu kālasya vyāpāro 'tra vyavasthitaḥ 
kāla eva hi viśvātmā vyāpāra iti kathyate // BVaky_3,9.12

mūrtīnāṃ tena bhinnānām ācayāpacayāḥ pṛthak 
lakṣyante pariṇāmena sarvāsāṃ bhedayoginā // BVaky_3,9.13

jalayantrabhramāveśasadṛśībhiḥ pravṛttibhiḥ 
sa kalāḥ kalayan sarvāḥ kālākhyāṃ labhate vibhuḥ // BVaky_3,9.14

pratibhaddhāś ca yās tena citrā viśvasya vṛttayaḥ 
tāḥ sa evānujānāti yathā tantuḥ śakuntikāḥ // BVaky_3,9.15

viśiṣṭakālasaṃbandhāl labdhapākāsu śaktiṣu 
kriyābhivyajyate nityā prayogākhyena karmaṇā // BVaky_3,9.16

jātiprayuktā tasyāṃ tu phalavyaktiḥ prajāyate 
kuto 'py adbhutayā vṛttyā śaktibhiḥ sā niyamyate // BVaky_3,9.17

tatas tu samavāyākhyā śaktir bhedasya bādhikā 
ekatvam iva tā vyaktīr āpādayati kāraṇaiḥ // BVaky_3,9.18

athāsmān niyamād ūrdhvaṃ jātayo yāḥ prayojikāḥ 
tāḥ sarvā vyaktim āyānti svacche chāyā ivāmbhasi // BVaky_3,9.19

kāraṇānuvidhāyitvād atha kāraṇa pūrvakāḥ 
guṇās tatropajāyante svajātivyaktihetavaḥ // BVaky_3,9.20

āśrayāṇāṃ ca nityatvam āśritānāṃ ca nityatā 
tā vyaktīr anugṛhṇāti sthitis tena prakalpate // BVaky_3,9.21

anityasya yathotpāde pāratantryaṃ tathā sthitau 
vināśāyaiva tat śṛṣṭam asvādhīnasthitiṃ viduḥ // BVaky_3,9.22

sthitaḥ saṃsargibhir bhāvaiḥ svakriyāsv anugṛhyate 
naiṣāṃ sattām anudgṛhya vṛttir janmavatāṃ smṛtā // BVaky_3,9.23

jarākhyā kālaśaktir yā śaktyantaravirodhinī 
sā śaktīḥ pratibadhnāti jāyante ca virodhinaḥ // BVaky_3,9.24

prayojakās tu ye bhāvāḥ sthitibhāgasya hetavaḥ 
tirobhavanti te sarve yata ātmā prahīyate // BVaky_3,9.25

yathaivādbutayā vṛttyā niṣkramaṃ nirnibandhanam 
apadaṃ jāyate sarvaṃ tathāsyātmā prahīyate // BVaky_3,9.26

kriyayor apavargiṇyor nānārthasamavetayoḥ 
saṃbandhinā vinaikena paricchedaḥ kathaṃ bhavet // BVaky_3,9.27

yathā tulāyāṃ haste vā nānādravyavyavasthitam 
gurutvaṃ parimīyeta kālād evaṃ kriyāgatiḥ // BVaky_3,9.28

jahāti sahavṛttāś ca kriyāḥ sa samavasthitāḥ 
vrīhir yathodakaṃ tena hāyanākhyāṃ prapadyate // BVaky_3,9.29

pratibandhābhyanujñābhyāṃ vṛttir yā tasya śāsvatī 
tayā vibhajyamāno 'sau bhajate kramarūpatāṃ // BVaky_3,9.30

kartṛbhedāt tadartheṣu pracayāpacayau gataḥ 
samatvaṃ viṣamatvaṃ vā sa ekaḥ pratipadyate // BVaky_3,9.31

kriyābhedād yathaikasmiṃs takṣādyākhyā pravartate 
kriyābhedāt tathaikasminn ṛtvādyākhyopajāyate // BVaky_3,9.32

ārambhaś ca kriyā caiva niṣṭhā cety abhidhīyate 
dharmāntarāṇām adhyāsabhedāt sadasadātmanaḥ // BVaky_3,9.33

yāvāṃś ca dvyaṇukādīnāṃ tāvān himavato 'py asau 
na hy ātmā kasya cid bhettuṃ pracetuṃ vāpi śakyate // BVaky_3,9.34

anyais tu bhāvair anyeṣāṃ pracayaḥ parikalpyate 
śanair idam idaṃ kṣipram iti tena pratīyate // BVaky_3,9.35

asataś ca kramo nāsti sa hi bhettuṃ na śakyate 
sato 'pi cātmatattvaṃ yat tat tathaivāvatiṣṭhate // BVaky_3,9.36

kriyopādhiś ca san bhūtabhaviṣyadvartamānatāḥ 
ekādaśābhir ākārair vibhaktāḥ pratipadyate // BVaky_3,9.37

bhūtaḥ pañcavidhas tatra bhaviṣyaṃś ca caturvidhaḥ 
vartamāno dvidhākhyāta ity ekādaśa kalpanāḥ // BVaky_3,9.38

kāle nidhāya svaṃ rūpaṃ prajñayā yan nigṛhyate 
bhāvās tato nivartante tatra saṃkrāntaśaktayaḥ // BVaky_3,9.39

bhāvināṃ caiva yad rūpaṃ tasya ca pratibimbakam 
sunirmṛṣṭa ivādarśe kāla evopapadyate // BVaky_3,9.40

tṛṇaparṇalatādīni yathā sroto 'nukarṣati 
pravartayati kālo 'pi mātrā mātrāvatāṃ tathā // BVaky_3,9.41

āviśyevānusaṃdhatte yathā gatimatāṃ gatīḥ 
vāyus tatraiva kālātmā vidhatte kramarūpatām // BVaky_3,9.42

ayanapravibhāgaś ca gatīś ca jyotiṣāṃ dhruvā 
nivṛttiprabhavāś caiva bhūtānāṃ tannibandhanāḥ // BVaky_3,9.43

mātrāṇāṃ pariṇāmā ye kālavṛttyanupātinaḥ 
nakṣatrākhyā pṛthak teṣu cihnamātraṃ tu tārakāḥ // BVaky_3,9.44

rutair mṛgaśakuntānāṃ sthāvarāṇāṃ ca vṛttibhiḥ 
chāyādipariṇāmaiś ca ṛtudhāmā nirūpyate // BVaky_3,9.45

nirbhāsopagamo yo 'yaṃ kramavān iva dṛśyate 
akramasyāpi viśvasya tat kālasya viceṣṭitam // BVaky_3,9.46

dūrāntikavyavasthānam adhvādhikaraṇaṃ yathā 
cirakṣipravyavasthānaṃ kālādhikaraṇaṃ tathā // BVaky_3,9.47

tasyābhinnasya kālasya vyavahāre kriyākṛtāḥ 
bhedā iva trayaḥ siddhā yāṃl loko nātivartate // BVaky_3,9.48

ekasya śaktayas tisraḥ kālasya samavasthitāḥ 
yatsaṃbandhena bhāvānāṃ darśanādarśane satām // BVaky_3,9.49

dvābhyāṃ sa kila śaktibhyāṃ bhāvānāṃ varaṇātmakaḥ 
śaktis tu vartamānākhyā bhāvarūpaprakāśinī // BVaky_3,9.50

anāgatā janmaśakteḥ śaktir apratibandhikā 
atītākhyā tu yā śaktis tayā janma virudhyate // BVaky_3,9.51

tamaḥprakāśavat tv ete trayo 'dhvāno vyavasthitāḥ 
akramās teṣu bhāvānāṃ kramaḥ samupalabhyate // BVaky_3,9.52

dvau tu tatra tamorūpāv ekasyālokavat sthitiḥ 
atītam api keṣāṃ cit punar viparivartate // BVaky_3,9.53

yugapad vartamānatvaṃ taddharmā pratipadyate 
keṣāṃ cid vartamānatvāc caiti tadvad atītatām // BVaky_3,9.54

hetupakārād ākṣipto vartamānatvam āgataḥ 
śāntahetūpakāraḥ san punar nopaiti darśanam // BVaky_3,9.55

dve eva kālasya vibhoḥ keṣāṃ cic chaktivartmanī 
karoti yābhyāṃ bhāvānām unmīlananimīlane // BVaky_3,9.56

kalābhiḥ pṛthagarthābhiḥ pravibhaktaṃ svabhāvataḥ 
ke cid buddhyanusaṃhāralakṣaṇaṃ taṃ pracakṣate // BVaky_3,9.57

jñānānugataśaktiṃ vā bāhyaṃ vā satyataḥ sthitam 
kālātmānam anāśritya vyavahartuṃ na śakyate // BVaky_3,9.58

tisro bhāvasya bhāvasya keṣāṃ cid bhāvaśaktayaḥ 
tābhiḥ svaśaktibhiḥ sarvaṃ sadaivāsti ca nāsti ca // BVaky_3,9.59

sattvād avyatirekeṇa tās tisro 'pi vyavasthitāḥ 
kramas tās tadabhedāc ca sadasattvaṃ na bhidyate // BVaky_3,9.60

darśanādarśanenaikaṃ dṛṣṭādṛṣṭaṃ tad eva tu 
adhvanām ekatā nāsti na ca kiṃ cin nivartate // BVaky_3,9.61

śaktyātmadevatāpakṣair bhinnaṃ kālasya darśanam 
prathamaṃ tad avidyāyāṃ yad vidyāyāṃ na vidyate // BVaky_3,9.62

abhede yadi kālasya hrasvadīrghaplutādiṣu 
dṛśyate bhedanirbhāsaḥ sa cirakṣiprabuddhivat // BVaky_3,9.63

hrasvadīrghaplutāvṛttyā nālikāsalilādiṣu 
kathaṃ pracayayogaḥ syāt kalpanāmātrahetukaḥ // BVaky_3,9.64

abhivyaktinimittasya pracayena pracīyate 
abhinnam api śabdasya tattvam apracayātmakam // BVaky_3,9.65

evaṃ mātrāturīyasya bhedo dāśatayasya vā 
parimāṇavikalpena śabdātmani na vidyate // BVaky_3,9.66

anuniṣpādikalpena ye 'ntarāla iva sthitāḥ 
śabdās te pratipattṝṇām upāyāḥ pratipattaye // BVaky_3,9.67

viśiṣṭam avadhiṃ taṃ tam upādāya prakalpate 
kālaḥ kālavatām ekaḥ kṣaṇamāsartubhedabhāk // BVaky_3,9.68

buddhyavagrahabhedāc ca vyavahārātmani sthitaḥ 
tāvān eva kṣaṇaḥ kālo yugamanvantarāṇi vā // BVaky_3,9.69

pratibandhābhyanujñābhyāṃ nālikāvivarāśrite 
yad ambhasi prakṣaraṇaṃ tat kālasyaiva ceṣṭitam // BVaky_3,9.70

alpe mahati vā chidre tatsaṃbandhe na bhidyate 
kālasya vṛttir ātmāpi tam evāsyānuvartate // BVaky_3,9.71

ākrīḍa iva kālasya dṛśyate yaḥ svaśaktibhiḥ 
bahurūpasya bhāveṣu bahudhā tena bhidyate // BVaky_3,9.72

tvacisārasya vā vṛddhiṃ tṛṇarājasya vā dadhat 
tāvat tadvṛddhiyogena kālatattvaṃ vikalpate // BVaky_3,9.73

vyatikrame 'pi mātrāṇāṃ tasya nāsti vyatikramaḥ 
na gantṛgatibhedena mārgabhedo 'sti kaś cana // BVaky_3,9.74

udayāstamayāvṛttyā jyotiṣāṃ lokasiddhayā 
kālasyāvyatipāte 'pi tāddharmyam iva lakṣyate // BVaky_3,9.75

ādityagrahanakṣatraparispandam athāpare 
bhinnam āvṛttibhedena kālaṃ kālavido viduḥ // BVaky_3,9.76

kriyāntaraparicchedapravṛttā yā kriyāṃ prati 
nirjñātaparimāṇā sā kāla ity abhidhīyate // BVaky_3,9.77

jñāne rūpasya saṃkrāntir jñānenaivānusaṃhṛtiḥ 
ataḥ kriyāntarābhāve sā kriyā kāla iṣyate // BVaky_3,9.78

bhūto ghaṭa itīyaṃ ca sattāyā eva bhūtatā 
bhūtā satteti sattāyāḥ sattā bhūtābhidhīyate // BVaky_3,9.79

parato bhidyate sarvam ātmā tu na vikalpyate 
parvatādisthitis tasmāt pararūpeṇa bhidyate // BVaky_3,9.80

prasiddhabhedā vyāpārā virūpāvayavakriyāḥ 
sāhacaryeṇa bhidyante sarūpāvayavakriyāḥ // BVaky_3,9.81

*vyavadhānam ivopaiti nivṛtta iva dṛśyate 
kriyāsamūho bhujyādir antarālapravṛttibhiḥ // BVaky_3,9.82*

*na ca vicchinnarūpo 'pi so 'virāmān nivartate 
sarvaiva hi kriyānyena samkīrṇevopalabhyate // BVaky_3,9.83*

*tadantarāladṛṣṭā vā sarvaivāvayavakriyā * 
sādṛśyāt sati bhede tu tadaṅgatvena gṛhyate // BVaky_3,9.84

sad asad vāpi vastu syāt tṛtīyaṃ nāsti kiṃ cana 
tena bhūtabhaviṣyantau muktvā madhyaṃ na vidyate // BVaky_3,9.85

nirvṛttirūpam ekasya bhedābhāvān na kalpate 
sad asad vāpi tenaikaṃ kramarūpaṃ kathaṃ bhavet // BVaky_3,9.86

bahūnāṃ cānavasthānād ekam evopalabhyate 
yathopalabdhi smaraṇaṃ tatra cāpy upapadyate // BVaky_3,9.87

sadasadrūpam ekaṃ syād sarvasyaikatvakalpane 
nirvṛttirūpaṃ nirvṛtteḥ sāmānyam atha vā bhavet // BVaky_3,9.88

kāryotpattau samarthaṃ vā svena dharmeṇa tat tathā 
ātmatattvena gṛhyeta sā cāsmin vartamānatā // BVaky_3,9.89

kriyāprabandharūpaṃ yad adhyātmaṃ vinigṛhyate 
saṃkrāntarūpam ekatra tām āhur vartamānatām // BVaky_3,9.90

kriyātipattir atyantaṃ kriyānutpattilakṣaṇā 
na ca bhūtam anutpannaṃ na bhaviṣyat tathāvidham // BVaky_3,9.91

prāg viruddhakriyotpādān nirvṛtte vā virodhini 
vyāpāre 'vadhibhedena viṣayas tatra bhidyate // BVaky_3,9.92

vyabhicāre nimittasya sādhutvaṃ na prakalpate 
bhāvy āsīd iti sūtreṇa tat kāle 'nyatra śiṣyate // BVaky_3,9.93

svakāla eva sādhutve kālabhede gatiḥ katham 
vākyārthād atadartheṣu viśiṣṭatvaṃ na sidhyati // BVaky_3,9.94

tadarthaś ced avayavo bhāvino bhūtatāgatiḥ 
na syād atyantabhūtatvam evaikaṃ tatra saṃbhavet // BVaky_3,9.95

viśiṣṭakālatā pūrvaṃ tathāpi tu viśeṣaṇe 
āśrayāt so 'ntaraṅgatvāt tatra sādhur bhaviṣyati // BVaky_3,9.96

āmiśra eva prakrāntaḥ sa padārthas tathāvidhaḥ 
kevalasya vimiśratvaṃ nitye 'rthe nopapadyate // BVaky_3,9.97

śuddhe ca kāle vyākhyātam āmiśre na prasidhyati 
sādhutvam ayathākālaṃ tat sūtreṇopadiśyate // BVaky_3,9.98

ākhyātapadavācye 'rthe nirvartyatvāt pradhānatā 
viśeṣaṇaṃ tadākṣepāt tatkāle vyavatiṣṭhate // BVaky_3,9.99

saṃpratyayānukāro vā śabdavyāpāra eva vā 
adhyasyate viruddhe 'rthe na ca tena virudhyate // BVaky_3,9.100

bhūtaṃ bhaviṣyad ity etau pratyayau vartamānatām 
atyajantau prapadyete viruddhāśrayarūpatām // BVaky_3,9.101

adhvano vartamānasya viṣayeṇa bhaviṣyatā 
bhāṣye bhaviṣyatkāleti kāryārthaṃ vyapadiśyate // BVaky_3,9.103

icchā cikīrśatīty atra svakālam anurudhyate 
bhaviṣyati prakṛtyarthe tatkālaṃ nānurudhyate // BVaky_3,9.104

āśāsyamānatantratvād āśaṃsāyāṃ viparyayaḥ 
prayoktṛdharmaḥ śabdārthe śabdair evānuśajyate // BVaky_3,9.105

apchālibījasaṃyoge vartate niṣpadir yadā 
tatrāvayavavṛttitvād bhaviṣyatpratiṣedhanam // BVaky_3,9.106

phalaprasavarūpe tu niṣpadau bhūtakālatā 
dharmāntareṣu tad rūpam adhyasya parikalpyate // BVaky_3,9.107

upayukte nimittānāṃ vyāpāre phalasiddhaye 
tatra rūpaṃ yad adhyastaṃ tatkālaṃ tat pratīyate // BVaky_3,9.108

niṣpattāv avadhiḥ kaś cit kaś cit prativivakṣitaḥ 
hetujanmavyapekṣātaḥ phalajanmeti cocyate // BVaky_3,9.109

abahiḥsādhanādhīnā siddhir yatra vivakṣitā 
tat sādhanāntarābhāvāt siddham ity apadiśyate // BVaky_3,9.110

tasmād avadhibhedena siddhā mukhyaiva bhūtatā 
anāgatatvam astitvaṃ hetudharmavyapekṣaṇe // BVaky_3,9.111

satām indriyasaṃbandhāt saiva sattā viśiṣyate 
bhedena vyavahāro hi vastvantaranibandhanaḥ // BVaky_3,9.112

astitvaṃ vastumātrasya buddhyā tu parigṛhyate 
yaḥ samāsādanād bhedaḥ sa tatra na vivakṣitaḥ // BVaky_3,9.113

yogād vā strītvapuṃstvābhyāṃ na kiṃ cid avatiṣṭhate 
svasminn ātmani tatrānyad bhūtaṃ bhāvi ca kathyate // BVaky_3,9.114
 3,10: puruṣasamuddeśa 
pratyaktā parabhāvaś cāpy upādhī kartṛkarmanoḥ 
tayoḥ śrutiviśeṣeṇa vācakau madhyamottamau // BVaky_3,10.1

sad asad vāpi caitanyam etābhyām avagamyate 
caitanyabhāge prathamaḥ puruṣo na tu vartate // BVaky_3,10.2

budhijānāticitibhiḥ prathame puruṣe sati 
samjñānārthair na caitanyasyopayogaḥ prakāśyate // BVaky_3,10.3

saṃbodhanārthaḥ sarvatra madhyame kaiś cid iṣyate 
tathā saṃbodhane sarvāṃ prathamāṃ yuṣmado viduḥ // BVaky_3,10.4

saṃbodhanaṃ na loke 'sti vidhātavyena vastunā 
svāhendraśatrur vardhasva yathā rājā bhaveti ca // BVaky_3,10.5

yuṣmadarthasya siddhatvān niyatā cādyudāttatā 
yuṣmadaḥ prathamāntasya paraś cen na padād asau // BVaky_3,10.6

guṇapradhānatābhedaḥ puruśādiviparyayaḥ 
nirdeśaś cānyathā śāstre nityatvān na virudhyate // BVaky_3,10.7

yathānirdeśam arthāḥ syur yesāṃ śāstraṃ vidhāyakam 
kim cit sāmānyam āśritya sthite tu pratipādanam // BVaky_3,10.8

yo 'śve yaḥ pīṭha ity atra bhūtayor aśvapīṭhayoḥ 
yathopalakṣaṇārthatvaṃ tathārtheṣv anuśāsanam // BVaky_3,10.9
 3,11: saṃkhyāsamuddeśa 
saṃkhyāvān sattvabhūto 'rthaḥ sarva evābhidhīyate 
bhedābhedavibhāgo hi loke saṃkhyānibandhanaḥ // BVaky_3,11.1

sa dharmo vyatirikto vā teṣāṃ ātmaiva vā tathā 
bhedahetutvam āśritya saṃkhyeti vyapadiśyate // BVaky_3,11.2

samavetā paricchedye kva cid anyatra sā sthitā 
prakalpayati bhāvānāṃ saṃkhyā bhedaṃ tathātmanaḥ // BVaky_3,11.3

paratve cāparatve ca bhede tulyā śrutir yathā 
saṃkhyāśabdābhidheyatvaṃ bhedahetos tathā guṇe // BVaky_3,11.4

asvatantre svatantratvaṃ paradharmo yathā guṇe 
abhedye bhedyabhāvo 'pi dravyadharmas tathā guṇe // BVaky_3,11.5

svabuddhyā tam apoddhṛtya loko 'py āgamam āśritaḥ 
svadharmād anyadharmeṇa vyācaṣṭe pratipattaye // BVaky_3,11.6

paropakāratattvānāṃ svātantryenābhidhāyakaḥ 
śabdaḥ sarvapadārthānā svadharmad viprakṛṣyate // BVaky_3,11.7

yathaivāviṣayaṃ jñānaṃ na kiṃ cid avabhāsate 
tathā bhāvo 'py asaṃsṛṣṭo na kaś cid upalabhyate // BVaky_3,11.8

bhedena tu samākhyātaṃ yal loko 'py anuvartate 
āgamāc chāstrasadṛśo vyavahāraḥ sa varṇyate // BVaky_3,11.9

buddhau sthiteṣu teṣv evam adhyāropo na durlabhaḥ 
paradharmasya na hy atra sadasattvaṃ prayojakam // BVaky_3,11.10

sāmānyeṣv api sāmānyaṃ viśeṣeṣu viśiṣṭatā 
saṃkhyāsu saṃkhyā liṅgeṣu liṅgam evaṃ prakalpate // BVaky_3,11.11

ato dravyāśritāṃ saṃkhyām āhuḥ saṃsargavādinaḥ 
bhedābhedavyatīteṣu bhedābhedavidhāyinīm // BVaky_3,11.12

ātmāntarānāṃ yenātmā tadrūpa iva lakṣyate 
atadrūpeṇa saṃsargāt sā nimittasarūpatā // BVaky_3,11.13

saṃsṛṣṭeṣv api nirbhāge bhūteṣv arthakriyā yathā 
sattvādiṣu ca mātrāsu sarvāsv evaṃ pratīyate // BVaky_3,11.14

dvitvādiyonir ekatvaṃ bhedās tatpūrvakā yataḥ 
vinā tena na saṃkhyānām anyāsām asti saṃbhavaḥ // BVaky_3,11.15

ekatve buddhisahite nimittaṃ dvitvajanmani 
ekatvābhyāṃ samutpannam evaṃ vā tat pratīyate // BVaky_3,11.16

ekatvasamudāyo vā sāpekṣe vā pṛthak pṛthak 
ekatve dvitvam ity evaṃ tayor dvivacanaṃ bhavet // BVaky_3,11.17

eko 'pi guṇabhedena saṅgho bhedaṃ prakalpayet 
āśrayāśrayibhedo hi tadāśrayanibandhanaḥ // BVaky_3,11.18

saṃkhyeyasaṅghasaṃkhyānasaṅghaḥ saṃkhyeti kathyate 
vimśatyādisu sānyasva dravyasaṅghasya bhedikā // BVaky_3,11.19

ekaviṃśatisaṃkhvāvāṃ saṃkhyāntarasarūpayoḥ 
ekasyāṃ buddhyanāvṛttyā, bhāgayor iva kalpanā // BVaky_3,11.20

asaṃkhyāsamudāyatvāt saṃkhyākāryaṃ vidhīyate 
samūhatve tu tan na syāt svāṅgādisamudāyavat // BVaky_3,11.21

saṃkhyeyāntaratantrāsu yā saṃkhyāsu pravartate 
āvṛttivargasaṃkhyeyā tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ // BVaky_3,11.22

na saṃkhyāyāṃ na saṃkhyeye dvau daśety asti saṃbhavaḥ 
bhedābhāvān na saṃkhyāyāṃ virodhān na tadāśraye // BVaky_3,11.23

saṃkhyāyete daśadvargau dvidaśā iti saṃkhyayā 
tadrūpe vāpi saṃkhyeya āvṛttiḥ parigaṇyate // BVaky_3,11.24

saṃkhyā nāma na saṃkhyāsti saṃjñaiṣeti yathocyate 
rūpaṃ na rūpam apy evaṃ samjñā sā hi sitādiṣu // BVaky_3,11.25

saṃkhyānajātiyogāt tu saṃkhyā saṃkhyeti kathyate 
rūpatvajātiyogāc ca rūpe rūpam iti smṛtam // BVaky_3,11.26

nimittam ekam ity atra vibhaktyā nābhidhīyate 
tadvatas tu yad ekatvaṃ vibhaktis tatra vartate // BVaky_3,11.27

ekasya pracayo dṛṣṭaḥ samūhaś ca dvayos tathā 
nimittavyatirekeṇa saṃkhyānyā bhedikā tataḥ // BVaky_3,11.28

tad ekam api caikatvaṃ vibhaktiśravaṇād ṛte 
nocyate tena śabdena vibhaktyā tu sahocyate // BVaky_3,11.29

anvayavyatirekau ca yadi syād vacanāntaram 
syātām asati tasmimś ca prakṛtyartho na kalpyate // BVaky_3,11.30

ekatvam eka ity atra śuddhadravyaviśeṣaṇam 
saguṇas tu prakṛtyartho vibhaktyarthena bhidyate // BVaky_3,11.31

dvyekayor iti nirdeśāt saṃkhyāmātre 'pi saṃbhavaḥ 
ekādīnāṃ prasiddhyā tu saṃkhyeyārthatvam ucyate // BVaky_3,11.32
 3,12: upagrahasamuddeśa 
ya ātmanepadād bhedaḥ kva cid arthasya gamyate 
anyataś cāpi lādeśān manyante tam upagraham // BVaky_3,12.1

kva cit sādhanam evāsau kva cit tasya viśeṣaṇam 
sādhanaṃ tatra karmādi vyaktavāco viśeṣaṇam // BVaky_3,12.2

kriyā viṣayabhedena jīvikādiṣu bhidyate 
lādeśaiḥ sa kriyābhedo vākyeṣv api niyamyate // BVaky_3,12.3

dhātvarthas tadviśeṣaś cāpy uktaḥ kva cid upagrahaḥ 
dhātvartho gandhanādiḥ syād vyatihāro viśeṣaṇam // BVaky_3,12.4

kriyāpravṛttāv ākhyātā kaiś cit svārthaparārthatā 
asati vā sati vāpi vivakṣitanibandhanā // BVaky_3,12.5

kesāṃ cit kartrabhiprāye ṇicā saha vikalpate 
ātmanepadam anyesāṃ tadarthā prakṛtir yathā // BVaky_3,12.6

krīṇīṣva vapate dhatte cinoti cinute 'pi ca 
āptaprayogā dṛśyante yeṣu ṇyartho 'bhidhīyate // BVaky_3,12.7

saṃvidhānaṃ pacādināṃ kva cid arthaḥ pratīyate 
tannimittā yathānyāpi kriyādhiśrayaṇādikā // BVaky_3,12.8

kartrabhiprāyatā sūtre kriyābhedopalakṣaṇam 
tathābhūtā kriyā yā hi tatkartā phalabhāg yataḥ // BVaky_3,12.9

yathopalakṣyate kālas tārakādarśanādibhiḥ 
tathā phalaviśeṣeṇa kriyābhedo nidarśyate // BVaky_3,12.10

kriyāviśeṣavacane sāmarthyam uparudhyate 
kesāṃ cid anye tu kṛtāḥ svariteto ñitas tathā // BVaky_3,12.11

anubandhaś ca siddhe 'rthe smṛtyartham anuṣajyate 
tulyārtheṣv api cāvaśyaṃ na sarveṣv ekadharmatā // BVaky_3,12.12

dṛśīkṣyoḥ sadṛśe 'py arthe nābhedaḥ pratipūrvayoḥ 
ṇyarthopādāyinas tasmān na tulyārthāḥ pacādibhiḥ // BVaky_3,12.13

umbhyarthe vartamānasya karoter bhinnadharmaṇaḥ 
ṇyarthopādāyitā tasmān niyatāḥ śabdaśaktayaḥ // BVaky_3,12.14

tathā hy anuprayogasya karoter ātmanepade 
pūrvavadgrahaṇaṃ prāpte svaritaṃ samupasthitam // BVaky_3,12.15

ekatve 'pi kriyākhyāte sādhanāśrayasaṃkhyayā 
bhidyate na tu liṅgākhyo bhedas tatra tadāśritaḥ // BVaky_3,12.16

tasmād avasthite 'py arthe kasya cit pratibadhyate 
śabdasya śaktiḥ sa tv eṣa śāstre 'nvākhyāyate vidhiḥ // BVaky_3,12.17

yasyārthasya prasiddhyartham ārabhyante pacādayaḥ 
tat pradhānaṃ phalaṃ teṣāṃ na lābhādi prayojanam // BVaky_3,12.18

yatrobhau svāmidāsau tu prārabhete saha kriyām 
yugapad dharmabhedena dhātus tatra na vartate // BVaky_3,12.19

yatra pratividhānārthaḥ pacis tatrātmanepadam 
parasmaipadam anyatra saṃskārādyabhidhāyini // BVaky_3,12.20

saṃvidhātuś ca sāṃnidhyād dāse dharmo 'nusajyate 
plakṣaśabdasya sāṃnidhyān nyagrodhe plakṣatā yathā // BVaky_3,12.21

puroḍāśābhidhānaṃ ca dhānādiṣu yathā sthitam 
chattriṇā cābhisaṃbandhāc chattriśabdābhidheyatā // BVaky_3,12.22

arthāt pratītam anyonyaṃ pārārthyam avivakṣitam 
ity ayaṃ śeṣaviṣayaḥ kaiś cid atrānuvarṇyate // BVaky_3,12.23

atha pratividhātā yo halaiḥ kṛṣati pañcabhiḥ 
bhāṣye nodāhṛtaṃ kasmāt prāptaṃ tatrātmanepadam // BVaky_3,12.24

pratītatvāt tadarthasya śeṣatvaṃ yadi kalpyate 
na syāt prāptavibhāṣāsau svaritetāṃ nivartikā // BVaky_3,12.25

śuddhe tu saṃvidhānārthe kaiś cid atreṣyate kṛṣiḥ 
taddharmā yajir ity evaṃ na syāt tatrātmanepadam // BVaky_3,12.26

atra tūpapadenāyam arthabhedaḥ pratīyate 
prāpte vibhāṣā kriyate tasmān nātrātmanepadam // BVaky_3,12.27
 3,13: liṅgasamuddeśa 
stanakeśādisaṃbandho viśiṣṭā vā stanādayaḥ 
tadupavyañjanā jātir guṇāvasthā guṇās tathā // BVaky_3,13.1

śabdopajanito 'rthātmā śabdasaṃskāra ity api 
liṅgānāṃ liṅgatattvajñair vikalpāḥ sapta darśitāḥ // BVaky_3,13.2

upādānavikalpāś ca liṅgānāṃ sapta varṇitāḥ 
vikalpasaṃniyogābhyāṃ ye śabdeṣu vyavasthitāḥ // BVaky_3,13.3

tisro jātaya evaitāḥ kesāṃ cit samavasthitāḥ 
aviruddhā, viruddhābhir gomahiṣyādijātibhiḥ // BVaky_3,13.4

hastinyāṃ vaḍavāyāṃ ca strīti buddheḥ samanvayaḥ 
atas tāṃ jātim icchanti dravyādisamavāyinīm // BVaky_3,13.5

paratantrasya yal liṅgam apoddhāre vivakṣite 
tatrāsau śabdasaṃskāraḥ śabdair eva vyapāśritaḥ // BVaky_3,13.6

buddhyā kalpitarūpeṣu liṅgeṣv api ca saṃbhavaḥ 
strītvādīnāṃ vyavasthā hi sā liṅgair vyapadiśyate // BVaky_3,13.7

yathā salilanirbhāsā mṛgatṛṣṇāsu jāyate 
jalopalabdhyanuguṇād bījād buddhir jale 'sati // BVaky_3,13.8

tathaivāvyapadeśyebhyo hetubhyas tārakādiṣu 
mukhyebhya iva liṅgebhyo bhedā loke vyavasthitāḥ // BVaky_3,13.9

vyakteṣu vyaktarūpāṇāṃ stanādīnāṃ tu darśanāt 
avyaktavyañjanāvyakter jātir na parikalpyate // BVaky_3,13.10

astitvaṃ ca pratijñāya sadādarśanam icchataḥ 
atyantādarśane na syād asattvaṃ prati niścayaḥ // BVaky_3,13.11

na cālam anumānāya śabdo 'darśanapūrvakaḥ 
siddhe hi darśane kiṃ syād anumānaprayojanam // BVaky_3,13.12

āvirbhāvas tirobhāvaḥ sthitiś cety anapāyinaḥ 
dharmā mūrtiṣu sarvāsu liṅgatvenānudarśitāḥ // BVaky_3,13.13

sarvamūrtyātmabhūtānāṃ śabdādināṃ guṇe guṇe 
trayaḥ sattvādidharmās te sarvatra samavasthitāḥ // BVaky_3,13.14

rūpasya cātmamātrānāṃ śuklādināṃ pratikṣaṇam 
kā cit pralīyate kā cit kathaṃ cid abhivardhate // BVaky_3,13.15

kvathitodakavac caiṣām anavasthitavṛttitā 
ajasraṃ sarvabhāvānāṃ bhāṣya evopavarṇitā // BVaky_3,13.16

pravṛtter ekarūpatvaṃ sāmyaṃ vā sthitir ucyate 
avirbhāvatirobhāvapravṛttyā vāvatiṣṭhate // BVaky_3,13.17

guṇā ity eva buddher vā nimittatvaṃ sthitir matā 
sthiteś ca sarvaliṅgānāṃ sarvanāmatvam ucyate // BVaky_3,13.18

sthiteṣu sarvaliṅgeṣu vivakṣāniyamāśrayaḥ 
kasya cic chabdasaṃskāre vyāpāraḥ kva cid iṣyate // BVaky_3,13.19

saṃnidhāne nimittānāṃ kiṃ cid eva pravartakam 
yathā takṣādiśabdānāṃ lingeṣu niyamas tathā // BVaky_3,13.20

bhāvatattvadṛśaḥ śiṣṭāḥ śabdārtheṣu vyavasthitāḥ 
yad yad dharme 'ṅgatām eti liṅgaṃ tat tat pracakṣate // BVaky_3,13.21

svarabhedād yathā śabdāḥ sādhavo viṣayāntare 
liṅgabhedāt tathā siddhāt sādhutvam anugamyate // BVaky_3,13.22

prayogo viprayogaś ca loke yatropalabhyate 
śāstram ārabhyate tatra na prayogāviparyaye // BVaky_3,13.23

upādhibhedād artheṣu guṇadharmasya kasya cit 
nimittabhāvaḥ sādhutve vivakṣā ca vyavasthitā // BVaky_3,13.24

himāraṇye mahattvena yukte strītvam avasthitam 
hrasvopādhiviśiṣṭāyāḥ kuṭyāḥ prasavayogitā // BVaky_3,13.25

śabdāntarānāṃ bhinne 'rtha upāyāḥ pratipattaye 
ekatām iva niścitya laghvartham upadarśitāḥ // BVaky_3,13.26

utpattiḥ prasavo 'nyeṣāṃ nāśaḥ saṃstyānam ity api 
ātmarūpaṃ tu bhāvānāṃ sthitir ity apadiśyate // BVaky_3,13.27

dṛṣṭaṃ nimittaṃ kesāṃ cij jātyādivad avasthitam 
dṛṣṭavac chabdasaṃskāramātraṃ tu parikalpitam // BVaky_3,13.28

yathā prasiddhe 'py ekatve nānātvābhiniveśinaḥ 
nānātvaṃ janayantīva śabdā liṅge 'pi sa kramaḥ // BVaky_3,13.29

idaṃ veyam ayaṃ veti śabdasaṃskāramātrakam 
nimittadarśanād arthe kaiś cit sarvatra varṇyate // BVaky_3,13.30

nāvaśyaṃ viṣayatvena nimittaṃ vyavatiṣṭhate 
indriyādi yathādṛṣṭaṃ bhedahetus tad iṣyate // BVaky_3,13.31
 3,14: vṛttisamuddeśa 
kutsāpraśaṃsātiśayaiḥ samāptārthaṃ tu yujyate 
padaṃ svārthādayaḥ sarve yasmāt kutsādihetavaḥ // BVaky_3,14.1

devadattādikutsāyāṃ vartate kutsitaśrutiḥ 
kutsitasthā tu yā kutsā tadarthaḥ ko vidhīyate // BVaky_3,14.2

prakṛṣṭa iti śuklādiprakarṣasyābhidhāyakaḥ 
prakṛṣṭasya prakarṣe tu tarabādir vidhīyate // BVaky_3,14.3

kutsitatvena kutsyo vā na samyag vāpi kutsitaḥ 
svaśabdābhihite kena viśiṣṭo 'rthaḥ pratīyate // BVaky_3,14.4

na ca sāṃpratikī kutsā bhedābhāvāt pratīyate 
pūjyate kutsitatvena praśastatvena kutsyate // BVaky_3,14.5

viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ padayor upajāyate 
na prātipadikārthaś ca tatraiva vyatiricyate // BVaky_3,14.6

viśeṣyaṃ syād anirjñātaṃ nirjñāto 'rtho viśeṣaṇam 
parārthatvena śeṣatvaṃ sarveṣām upakāriṇām // BVaky_3,14.7

vibhaktibhedo niyamād guṇaguṇyabhidhāyinoḥ 
sāmānādhikaraṇyasya prasiddhir dravyaśabdayoḥ // BVaky_3,14.8

dravye 'nirjñātajātīye kṛṣṇaśabdaḥ prayujyate 
anirjñātaguṇe caivaṃ tilaśabdaḥ pravartate // BVaky_3,14.9

sāmānyānām asaṃbandhāt tau viśeṣe vyavasthitau 
rūpābhedād viśeṣaṃ tam abhivyaṅktuṃ na śaknutaḥ // BVaky_3,14.10

tāv eva saṃnipatitau bhedena pratipādane 
avacchedam ivādhāya saṃśayaṃ vyapakarṣataḥ // BVaky_3,14.11

dravyātmā guṇasaṃsargabhedād āśrīyate pṛthak 
jātisaṃbandhabhedāc ca dvitīya iva gṛhyate // BVaky_3,14.12

nimittair abhisaṃbandhād yā nimittasarūpatā 
tayaikasyāpi nānātvaṃ rūpabhedāt prakalpate // BVaky_3,14.13

dravyāvasthā tṛtīyā tu yasyāṃ saṃsṛjyate dvayam 
tayor avasthayor bhedād āśrayatve niyujyate // BVaky_3,14.14

buddhyaikaṃ bhidyate bhinnam ekatvaṃ copagacchati 
buddhyāvasthā vibhajyante sā hy arthasya vidhāyikā // BVaky_3,14.15

vyapadeśivad ekasmin buddhyā nānātvakalpanā 
tayā kalpitabhedaḥ sann arthātmā vyapadiśyate // BVaky_3,14.16

kriyābhedena dṛṣṭānām aśmādīnāṃ punaḥ punaḥ 
kiṃ cid darśanam anyena darśanenāpadiśyate // BVaky_3,14.17

prayogabhedād dhātūnāṃ prakalpya bahurūpatām 
bhedābhedāv upādāya kva cid ekāctvam ucyate // BVaky_3,14.18

anvayavyatirekābhyām arthavān parikalpitaḥ 
eko dhātvarthavigamād varṇatvenopacaryate // BVaky_3,14.19

dravyātmānas trayas tasmād buddhau nānā vyavasthitāḥ 
āśrayāśrayidharmeṇety ayaṃ pūrvebhya āgamaḥ // BVaky_3,14.20

sāmānādhikaraṇyaṃ ca śabdayoḥ kaiś cid iṣyate 
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ saṃjñāsaṃjñitvam eva ca // BVaky_3,14.21

keṣāṃ cij jātiguṇayor ekārthasamavetayoḥ 
vṛttiḥ kṛṣṇatileṣv iṣṭā śabde dravyābhidhāyini // BVaky_3,14.22

saṃs tu rūparasādinām āśrayo nābhidhīyate 
dravyābhidhānena vinā tatas te dvandvabhāvinaḥ // BVaky_3,14.23

dravyābhidhāyī kṛṣṇādir ākāṅkṣāvān pravartate 
nimittānuvidhāyitvāt tat tilādau na vidyate // BVaky_3,14.24

evaṃ jātimati dravye pratyāsanne kriyāṃ prati 
guṇadharma guṇāviṣṭaṃ dravyaṃ bhedāya kalpate // BVaky_3,14.25

guṇamātrābhidhāyitvaṃ ke cid icchanti vṛttiṣu 
ajāśvādiṣu saṃbandhād rūḍhīnām iva rūḍhibhiḥ // BVaky_3,14.26

tile pūrvam upātte vā tatraiva matub iṣyate 
sa ca dharmaḥ samāseṣu guṇas tasmād viśeṣaṇam // BVaky_3,14.27

[paṭvīmṛdvyoḥ samāse tu yady apy ekārthavṛttitā 
bhinnam atrādhikaraṇaṃ prāg vṛttes tac ca gṛhyate // BVaky_3,14.28*

anusyūteva bhedābhyām ekā prakhyopajāyate 
yadā sahavivakṣāṃ tām āhur dvandvaikaśeṣayoḥ // BVaky_3,14.29

itaretarayogas tu bhinnasaṅghābhidhāyinām 
pratyekaṃ ca samūho 'sau samūhiṣu samāpyate // BVaky_3,14.30

vyāpārasamudāyasya yathādhiśrayaṇādiṣu 
pratyekaṃ jātivad vṛttis tathā dvandvapadeṣv api // BVaky_3,14.31

śauṇḍārdharcapuroḍāśacchattriṇo 'tra nidarśanam 
te viṣṇumitrā iti ca bhinneṣu sahacāriṣu // BVaky_3,14.32

arthāntarābhidhāyitvaṃ tathārthāntaravartinām 
yābhyāṃ caikam anekārthaṃ tābhyām evāparaṃ padam // BVaky_3,14.33

samudāyāntaratvāc ca tādṛśo 'rtho na laukikaḥ 
anvayavyatirekābhyāṃ śāstrārtho 'pi na dṛśyate // BVaky_3,14.34

duḥkhā durupapādā ca tasmād bhāṣye 'py udāhṛtā 
yugapadvācitā sā tu vyavahārārtham āśritā // BVaky_3,14.35

samudāyam upakramya padaṃ tasyāṃ prayujyate 
vibhāgena samākhyāne tatas tad dvyartham ucyate // BVaky_3,14.36

vākye 'pi niyatā dharmāḥ ke cid vṛttau dvayos tathā 
te tv abhedena sāmarthyamātra evopavarṇitāḥ // BVaky_3,14.37

vṛttau viśeṣavṛttitvād bhede sāmānyavācitā 
upamānasamāsādau śyāmādīnām udāhṛtā // BVaky_3,14.38

vṛttir anyapadārthe yā tasyā vākyeṣv asaṃbhavaḥ 
cārthe dvandvapadānāṃ ca bhede vṛttir na vidyate // BVaky_3,14.39

bhede sati nirādīnāṃ krāntādyartheṣv asaṃbhavaḥ 
prāg vṛtter jātivācitvaṃ na ca gaurakharādiṣu // BVaky_3,14.40

krīḍāyā, jīvikāyāś ca vākyenāvacanāt tathā 
na nityagrahaṇaṃ yuktaṃ kauṭilye yaṅvidhau yathā // BVaky_3,14.41

nirdhāraṇādiviṣaye vyapekṣaiva yataḥ sthitā 
samāsapratiṣedhānāṃ tato nāsti prayojanam // BVaky_3,14.42

vidhibhiḥ pratiṣedhaiś ca bhedābhedanidarśanam 
kṛtaṃ dvandvaikavadbhāve saṅghavṛttyupadeśavat // BVaky_3,14.43

sāmarthyam aviśeṣoktam api lokavyavasthayā 
vṛttyavṛttyoḥ prayogajñair vibhaktaṃ pratipattṛbhiḥ // BVaky_3,14.44

arthasya vinivṛttatvāl lugādi na virudhyate 
ekārthībhāva evātaḥ samāsākhyā vidhīyate // BVaky_3,14.45

vyavasthitavibhāṣā ca sāmānye kaiś cid iṣyate 
tathā vākyaṃ vyapekṣāyāṃ samāso 'nyatra śiṣyate // BVaky_3,14.46

tulyaśrutitvāt tattve 'pi rājādīnām upāśrite 
vṛttau viśeṣaṇākāṅkṣāgamakatvān nivartate // BVaky_3,14.47

saṃbandhiśabdaḥ sāpekṣo nityaṃ sarvaḥ prayujyate 
svārthavat sā vyapekṣāsya vṛttāv api na hīyate // BVaky_3,14.48

samudāyena saṃbandho yesāṃ gurukulādinā 
saṃspṛśyāvayavāṃs te 'pi yujyante tadvatā saha // BVaky_3,14.49

abudhān praty upāyāś ca vicitrāḥ pratipattaye 
śabdāntaratvād atyantabhedo vākyasamāsayoḥ // BVaky_3,14.50

asamāse samāse ca gorathādiṣv adarśanāt 
yuktādināṃ na śāstreṇa nivṛttyanugamaḥ kṛtaḥ // BVaky_3,14.51

śabdāntaratvād yuktādiḥ kva cid vākye prayujyate 
praparṇaprapalāśādau gataśabdaś ca vṛttiṣu // BVaky_3,14.52

viśeṣaṇaviśesyatvaṃ kaiś cid ekas tathāśrayaḥ 
upāye tattvadarśitvād iṣyate vṛttivākyayoḥ // BVaky_3,14.53

padaṃ yathaiva vṛkṣādi viśiṣṭe 'rthe vyavasthitam 
nīlotpalādy api tathā bhāgābhyāṃ vartate vinā // BVaky_3,14.54

śrotriyakṣetriyādināṃ na ca vāsiṣṭhagārgyavat 
bhedena pratyayo loke tulyarūpāsamanvayāt // BVaky_3,14.55

saptaparṇādivad bhedo na vṛttau vidyate kva cit 
rūḍhyarūḍhivibhāgo 'pi kriyate pratipattaye // BVaky_3,14.56

yā sāmānyāśrayā saṃjñā viśeṣaviṣayā ca yā 
bahulagrahaṇān nāsti pravṛttir ubhayos tayoḥ // BVaky_3,14.57

susūkṣmajaṭakeśādau samāso 'vayave yadi 
syāt syāt tatrāntaraṅgatvād bādhako 'vayavasvaraḥ // BVaky_3,14.58

samudāyasya vṛttau ca naikadeśo vibhāṣyate 
bheda eva vibhāṣāyā niyato viṣayo yataḥ // BVaky_3,14.59

yataś cāviṣayaḥ so 'syās tasmān nāsty akṛtārthatā 
abhedaprakrame 'tyantaṃ bhedānām apasāraṇāt // BVaky_3,14.60

mahākaṣṭaśritety evaṃ na syād bhedaḥ padatraye 
vṛttāv avayavasyāttvaṃ yasmān na pratiṣidhyate // BVaky_3,14.61

mahāraṇyam atīte tu tripadād bhidyate svaraḥ 
yasmāt tatrāntaraṅgatvād bādhako 'vayavasvaraḥ // BVaky_3,14.62

satiśiṣṭabaliyastvāt thāthādisvara eva tu 
dvipade tena yagapat tritayaṃ na samasyate // BVaky_3,14.63

yeṣām apūjyamānatvaṃ parārthānugamātmake 
viśeṣaṇaviśeṣyatvam api teṣāṃ na kalpate // BVaky_3,14.64

viśeṣaḥ śrūyamāṇo 'pi pradhāneṣu guṇeṣu vā 
śabdāntaratvād vākye tu vṛttau nityaṃ na vidyate // BVaky_3,14.65

viśeṣakarmasaṃbandhe nirbhukte 'pi kṛtādibhiḥ 
viśeṣanirapekṣo 'nyaḥ kṛtaśabdaḥ pravartate // BVaky_3,14.66

akarmakatve saty evaṃ ktāntaṃ bhāvābhidhāyi tat 
tataḥ kriyāvatā kartrā yogo bhavati karmaṇām // BVaky_3,14.67

avigrahā gatādisthā yathā grāmādikarmabhiḥ 
saṃbadhyate kriyā tadvat kṛtapūrvyādiṣu sthitā // BVaky_3,14.68

muṇḍisūtrvādayo 'sadbhir bhāgair anugatā iva 
vibhaktāḥ kalpitātmāno dhātavaḥ kuṭṭicarcivat // BVaky_3,14.69

putrīyatau na putro 'sti viśeṣecchā tu tādṛśī 
vinaiva putrānugamād yā putre vyavatiṣṭhate // BVaky_3,14.70

prāṇair vinā yathā dhārir jīvatau prāṇakarmakaḥ 
na cātra dhārir na prāṇā jīvatis tu kriyāntaram // BVaky_3,14.71

tathā vineṣiputrābhyāṃ putrīyāyāṃ kriyāntaram 
anvākhyānāya bhedās tu sadṛśāḥ pratipādakāḥ // BVaky_3,14.72

ākṣepāc ca prayoge.na viṣayāntaravartinā 
sad apīcchākyacaḥ karma vākya eva prayujyate // BVaky_3,14.73

prasiddhena hṛtaḥ śabdo bhāvagarhābhidhāyinā 
abhyāse tulyarūpatvān na yaṅantaḥ prayujyate // BVaky_3,14.74

śabdā yathā vibhajyante bhāgair iva vikalpitaiḥ 
anvākhyeyās tathā śāstram atidūre vyavasthitam // BVaky_3,14.75

arthasyānugamaṃ kaṃ cid dṛṣṭvaiva parikalpitam 
padaṃ vākye pade dhātur dhātau bhāgaś ca muṇḍivat // BVaky_3,14.76

aviprayogaḥ sādhutve vyutpattir anavasthitā 
upāyān pratipattīnāṃ nābhimanyeta satyataḥ // BVaky_3,14.77

yathaiva ḍitthe davatiḥ pācake pacatis tathā 
ḍayatiś ca paciś caiva dvāv apy etāv alaukikau // BVaky_3,14.78

prakṛtipratyayāv ūhyau padāt tābhyāṃ padaṃ tathā 
anubandhasvarādibhyaḥ śiṣṭaiḥ śāstraṃ na tān prati // BVaky_3,14.79

śāstradṛṣṭis tu śāstrasya prāptimātre 'py aniścite 
yujyate pratyavāyena śāstraṃ cakṣur apaśyatām // BVaky_3,14.80

arthāntarābhidhānāc ca paurvāparyaṃ na bhidyate 
rājadantāhitāgnyādirājāśvādiṣu sarvathā // BVaky_3,14.81

vinaiva pratyayair vṛttau ye bhinnārthābhidhāyinaḥ 
gargādayo lukā teṣāṃ sādhutvam anugamyate // BVaky_3,14.82

[so 'yam ity abhisaṃbandhāt pratyayena vinā yadi 
bhṛgvādayaḥ prayujyeran nāpatye niyamo bhavet // BVaky_3,14.83*

so 'yam ity abhisaṃbandhe liṅgopavyañjanād ṛte 
praṣṭhādiṣu na jāyaiva niyamena pratīyate // BVaky_3,14.84

mānameyābhisaṃbandhaviśeṣe 'ṅgīkṛte tathā 
prasthādīnām asādhutvaṃ taddhitena vinā bhavet // BVaky_3,14.85

taddhito yogabhedena vākyaṃ vā syād vibhāṣitam 
parimāṇādhike tatra prathamā śiṣyate punaḥ // BVaky_3,14.86

vyatiriktasya sādhutve tad eva ca nidarśanam 
yujyate 'ṅgīkṛtādhikyaṃ tat sarvābhir vibhaktibhiḥ // BVaky_3,14.87

śuklādiṣu matublopo vyatirekasya darśanāt 
asādhutvanivṛttyarthaṃ sādhavas te bidādivat // BVaky_3,14.88

viśeṣaṇād viśeṣye 'rthe tadbhāvābhyuccaye sati 
punaś ca pratisaṃhāre vṛttim eke pracakṣate // BVaky_3,14.89

nimitte pratyayaḥ pūrvo nānuprāpto nimittinā 
nimittavati buddheś ca na nimittasarūpatā // BVaky_3,14.90

saṃskārasahitāj jñānān nopaślesaḥ smṛter api 
vyāpāre tannimittānāṃ na grāhyaṃ syāt tathā sthitam // BVaky_3,14.91

antaḥkaraṇavṛttau ca vyarthā bāhyārthakalpanā 
tasmād anupakāre vā grāhyaṃ vā na tathā sthitam // BVaky_3,14.92

anusyūteva saṃsṛṣṭair arthe buddhiḥ pravartate 
vyākhyātāro vibhajyārthāṃs tān bhedena pracakṣate // BVaky_3,14.93

tadātmany avibhakte ca buddhyantaram upāśritāḥ 
vibhāgam iva manyante viśeṣaṇaviśeṣyayoḥ // BVaky_3,14.94

abudhān prati vṛttiṃ ca vartayantaḥ prakalpitām 
āhuḥ parārthavacane tyāgābhyuccayadharmatām // BVaky_3,14.95

anvayād gamyate so 'rtho virodhī vā nivartate 
dvyartham arthāntare vāpi tatrāhur upasarjanam // BVaky_3,14.96

upāyamātraṃ nānātvaṃ samūhas tv eka eva saḥ 
vikalpābhyuccayābhyāṃ vā bhedasaṃsargakalpanā // BVaky_3,14.97

vṛttiṃ vartayatām evam abudhapratipattaye 
bhinnāḥ saṃbodhanopāyāḥ puruṣeṣv anavasthitāḥ // BVaky_3,14.98

vācikā dyotikā vāpi saṃkhyānāṃ vā vibhaktayaḥ 
tadrūpe 'vayave vṛttau saṃkhyābhedo nivartate // BVaky_3,14.99

abhedaikatvasaṃkhyā vā tatrānyaivopajāyate 
saṃsargarupaṃ saiṃkhyānām avibhaktaṃ tad ucyate // BVaky_3,14.100

yathauṣadhirasāḥ sarve madhuny āhitaśaktayaḥ 
avibhāgena vartante tāṃ saṃkhyāṃ tādṛśīṃ viduḥ // BVaky_3,14.101

bhedānāṃ vā parityāgāt saṃkhyātmā sa tathāvidhaḥ 
vyāpārāj jātibhāgasya bhedāpohena vartate // BVaky_3,14.102

agṛhītaviśeṣeṇa yathā rūpeṇa rūpavān 
prakhyāyate na śuklādibhedarūpas tu gṛhyate // BVaky_3,14.103

bhedarūpasamāveśe tathā saty avivakṣite 
bhāgaḥ prakāśitaḥ kaś cic chāstre 'ṅgatvena gṛhyate // BVaky_3,14.104

saṃkḥyāsāmānyarūpeṇa tadā so 'mśaḥ pratīyate 
arthasyānekaśaktitve śabdair niyataśaktibhiḥ // BVaky_3,14.105

avyayānāṃ ca yo dharmo yaś ca bhedavatāṃ kramaḥ 
abhinnavyapadeśārham antarālaṃ tad etayoḥ // BVaky_3,14.106

alukaś caikavadbhāvas tasmin sati na śiṣyate 
sa ca goṣucarādīnāṃ dharmo 'sti vacanāntare // BVaky_3,14.107

jātau dvivacanābhāvāt tad vṛttiṣu na vidyate 
pratyākhyāne tu yogasya dravye goṣucarādayaḥ // BVaky_3,14.108

āśrayād bhedavattāyāḥ sarvabhedasamanvayaḥ 
dravyābhidhānapakṣo 'pi jātyākhyāyāṃ na vidyate // BVaky_3,14.109

sarvadravyagatiś caivam ekaśeṣaś ca nocyate 
pratyākhyāte 'nyathā sūtre bhinnadravyagatir bhavet // BVaky_3,14.110

vṛttau yo yuktavadbhāvo varaṇādiṣu śiṣyate 
abhedaikatvasaṃkhyāyāṃ godau tatra na sidhyati // BVaky_3,14.111

prāg vṛtter yuktavadbhāve ṣaṣṭhī bhedāśrayā bhavet 
vṛttau saṃkhyāviśeṣāṇāṃ tyāgād bhedo nivartate // BVaky_3,14.112

vidyamānāsu saṃkhyāsu ke cit saṃkhyāntaraṃ viduḥ 
abhedākhyam upagrāhi vṛttau tac copajāyate // BVaky_3,14.113

vyāpāraṃ yāti bhedākhyais tat svair avayavaiḥ kva cit 
ātmā bhedānapekṣo 'sya kva cid eti nimittatām // BVaky_3,14.114

dāsyāḥ patir iti vyakto godāv iti ca dṛśyate 
vyāpārabhedaḥ saṃkhyāyās tasmād eva vyavasthitaḥ // BVaky_3,14.115

dvyādināṃ ca dviputrādau bāhyo bhedo nivartate 
vibhaktivācyaḥ svārthatvān nimittaṃ tv avatiṣṭhate // BVaky_3,14.116

dvitvopasarjane saṅghe dviśabdas tatra vartate 
so 'yam ity abhisaṃbandhād ubhaśabde na tat tathā // BVaky_3,14.117

ubhayas tatra tulyārtho vṛttau nityaṃ prayujyate 
sūtre 'pi nityagrahaṇaṃ tadartham abhidhīyate // BVaky_3,14.118

āpi ke cāparārthatvān nābheda upajāyate 
ubhe iti tataḥ svārthe bhede vṛttiḥ prayujyate // BVaky_3,14.119

strītvābhidhānapakṣe 'pi guṇabhāvaviparyayaḥ 
svabhāvād aparārthatvāt tatra bhedo na hīyate // BVaky_3,14.120

tasmād dvivacanāṭ ṭāpaś cobhayo 'nyatra dṛśyate 
pratyayaṃ tayapaṃ hitvā nāsty uttarapade punaḥ // BVaky_3,14.121

prāptiḥ pragṛhyasaṃjñāyā na syāt pratyayalakṣaṇāt 
kumāryagāre na hy asti samāso vacanāntare // BVaky_3,14.122

ekadvayor yañādināṃ vibhāṣā luṅ na kalpate 
yauṣmākas tāvakaś ceti bhedābhāvān na sidhyati // BVaky_3,14.123

dṛṣṭo gārgyatare bhedas tathā gargatarā iti 
yuṣmatpitā tvatpiteti tathādeśau vyavasthitau // BVaky_3,14.124

upādhibhūtā yā saṃkhyā prakṛtau samavasthitā 
ādeśaiḥ samjnayā vāpi vibhaktyā vyajyate vinā // BVaky_3,14.125

śaurpike māsajāte ca parimāṇaṃ svabhāvataḥ 
upādhibhūtām āśritya saṃkhyāṃ bhedena vartate // BVaky_3,14.1.26

vayasvini paricchedaḥ krīte cāpi na gamyate 
iṣṭo 'bhedād ṛte tatra patimāṇam anarthakam // BVaky_3,14.127

bhinnasyābhedavacanāt prasthādibhyaḥ śaso vidhiḥ 
taddharmatvād abhedāt tu ghaṭādibhyo na dṛśyate // BVaky_3,14.128

śrūyate vacanaṃ yatra bhāvas tatra viśiṣyate 
nivartate yad vacanaṃ tasya bhāvo na vidyate // BVaky_3,14.129

kāryaṃ sattāśrayaṃ śāstrād apravṛttir adarśanam 
vākye dṛṣṭaṃ yad atyantam abhāvas tasya vṛttiṣu // BVaky_3,14.130

samjñāviṣayabhedārthaṃ prasaktādarśanaṃ smṛtam 
śrūyamānaṃ tu vacanaṃ viśiṣṭam upalabhyate // BVaky_3,14.131

abhāvo vā luko yatra rūpavān vā vidhīyate 
vyabhicārān nimittasya tatrāsādhuḥ prasajyate // BVaky_3,14.132

bhedaḥ saṃkhyāviśeṣo vā vyākhyāto vṛttivākyayoḥ 
sarvatraiva viśeṣas tu nāvaśyaṃ tādṛśo bhavet // BVaky_3,14.133

āteś ca bhedahetutvān na liṅgena viśeṣyate 
pradhānaṃ mṛgadugdhādau gārgīputre na sa kramaḥ // BVaky_3,14.134

abhede liṅgasaṃkhyābhyāṃ yogāc chuklaṃ paṭā iti 
prasakte śāstram ārabdhaṃ siddhaye liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.135

parārthaṃ śeṣabhāvaṃ yo vṛttiṣu pratipadyate 
guṇo viśeṣaṇatvena sa sūtre vyapadiśyate // BVaky_3,14.136

śabdāntaratvād vākyeṣu viśeṣā yady api śrutāḥ 
vṛtter abhinnarūpatvāt teṣu vṛttir na vidyate // BVaky_3,14.137

rūpāc ca śabdasaṃskāraḥ sāmānyaviṣayo yataḥ 
tasmāt tadāśrayaṃ liṅgaṃ vacanaṃ ca prasajyate // BVaky_3,14.138

saliṅgaṃ ca sasaṃkhyaṃ ca tato dravyābhidhāyinā 
saṃbadhyate padaṃ tatra tayor bhinnā śrutir bhavet // BVaky_3,14.139

bhāvino bahiraṅgasya vacanād āśrayasya ye 
liṅgasaṃkhye guṇānāṃ te sūtreṇa pratipādite // BVaky_3,14.140

viśeṣavṛtter api ca rūpābhedād alakṣitaḥ 
yasmād viśeṣas tenātra bhedakāryaṃ na kalpate // BVaky_3,14.141

viśeṣa eva sāmānyaṃ viśesād bhidyate yataḥ 
abhedo hi viśeṣāṇām āśrito vinivartakaḥ // BVaky_3,14.142

yad yad āśrīyate tat tad anyasya vinivartakam 
bhedābhedavibhāgas tu sāmānye na nirūpyate // BVaky_3,14.143

apoddhāraś ca sāmānyam iti tasyopakārinaḥ 
nimittāvastham evātas tat svadharmeṇa gṛhyate // BVaky_3,14.144

anirdhāritadharmatvād bhedā eva vikalpitāḥ 
nimittair vyapadiśyante sāmānyākhyāviśesitāḥ // BVaky_3,14.145

yadā tu vyapadiśyete liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ 
prayogeṣv eva sādhutvaṃ vākye prakramyate tadā // BVaky_3,14.146

tatra prayogo 'niyato guṇānām āśrayaiḥ saha 
sāmānyaṃ yat tad atyantaṃ tatraiva samavasthitam // BVaky_3,14.147

na gotvaṃ śābaleyasya gaur iti vyapadiśyate 
śuklatvaṃ bāhuleyasya śukla ity apadiśyate // BVaky_3,14.148

vyatireke ca saty evaṃ matupaḥ śravanaṃ bhavet 
lug anvākhyāyate tasmād rasādibhyaś ca nāsti saḥ // BVaky_3,14.149

yat so 'yam iti saṃbandhād rūpābhedena vartate 
śuklādivat tato lopas tad rasādau na vidyate // BVaky_3,14.150

āveśo liṅgasaṃkhyābhyāṃ kva cin mañcādivat sthitah 
so 'yam ity abhisaṃbandhe sa prasthādau na vidyate // BVaky_3,14.151

liṅgam liṅgaparityāge sūtraṃ pratyayaśāsanam 
so 'yam ity abhisaṃbandhāt puṃśabde stryabhidhāyini // BVaky_3,14.152

āśraye liṅgasaṃkhyābhyām āśritaṃ vyapadiśyate 
viśeṣaṇānāṃ cājāter iti śāstravyavasthayā // BVaky_3,14.153

nimittānuvidhāyitvād ye dharmā bhedahetuṣu 
ta āśraye 'pi vidyanta iti buddhir nivartyate // BVaky_3,14.154

ākhyāyate ca śāstreṇa lokarūḍhā svabhāvataḥ 
nimittatulyā godādau pravṛttir liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.155

haritakyādiṣu vyaktiḥ saṃkhyā khalatikādiṣu 
manuṣyalubviśeṣāṇām abhidheyāśrayaṃ dvayam // BVaky_3,14.156

jātiprayoge jātyā cet saṃbandham upagacchati 
viśeṣaṇaṃ tato dharmāñ jātes tat pratipadyate // BVaky_3,14.157

lubante saṃnipatitaṃ jāter anyad viśeṣaṇam 
lubantasya pradhānatvāt taddharmair vyapadiśyate // BVaky_3,14.158

nañsamāsabahuvrīhidvandvastryatiśayeṣu ye 
bhedā bhāṣyānusāreṇa vācyās te liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.159

yadi ṣaṣṭhīdvitīyāntān nikṛṣṭāt tamabādayaḥ 
nyakkāriṇi syur utkṛṣṭe prakṛteḥ syād viliṅgatā // BVaky_3,14.160

kālyāṃ kālād dvitīyāntāt kāle kālyās tarab bhavet 
nyakkāriṇi tathā gārgye gargebhyaḥ pratyayo bhavet // BVaky_3,14.161

nyakkartṛṣu ca gargeṣu gārgyāt syāt tac ca neṣyate 
kumāryāḥ svārthike ṅīp syāt prakṛtyartho hi nādhikaḥ // BVaky_3,14.162

ṣaṣṭhyantād adhike tasmād guṇe svāśrayavartini 
utkṛṣṭasamavetāyāṃ kriyāyāṃ vā vidhīyate // BVaky_3,14.163

upāttaṃ ca prakṛtyartho dravyam evāśrayas tayoḥ 
so 'yam ity abhisaṃbandhād abhedena pratīyate // BVaky_3,14.164

rūpābhedāc ca tad dravyam ākāṅkṣāvat pratīyate 
viśeṣair bhinnarūpais tad āśrayair iva yujyate // BVaky_3,14.165

bhinnarūpesu yal liṅgaṃ viśeṣesu vyavasthitam 
saṃkhyā ca tābhyām dravyātmā so 'bhinno vyapadiśyate // BVaky_3,14.166

āśrayaḥ samavāyi ca nimittaṃ liṅgasaṃkhyayoḥ 
kartṛsthabhāvakaḥ śetir ato bhāṣya udāhṛtaḥ // BVaky_3,14.167

nimittam āśrayatvena gṛhyeta yadi sādhanam 
karmāpadiṣṭayoḥ prāptis tatra syāl liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.168

śāstre nimittabhāvena samudāyād apoddhṛtaḥ 
stryarthas tasyecchayā yogaḥ prakṛtyā pratyayena vā // BVaky_3,14.169

strīśabdo guṇaśabdatvāt tulyadharmā sitādibhiḥ 
guṇamātre prayujyeta saṃstyānavati vāśraye // BVaky_3,14.170

stryarthaḥ saṃstyānavad dravyaṃ prakṛtyarthaś ca yady asau 
dravyopalakṣaṇārthatvaṃ saṃstyānasya tathā sati // BVaky_3,14.171

saṃstyānena kva cid dravyaṃ dṛṣṭaṃ yady upalakṣitam 
anaṅgīkṛtasaṃstyānāt tadvṛtteḥ pratyayo bhavet // BVaky_3,14.172

bhūtādayaḥ ṣaḍākhyāś ca saṃstyānenopalakṣite 
brāhmaṇyādau yadā vṛttās tebhyaḥ syuḥ pratyayās tadā // BVaky_3,14.173

tadvanto hi pradhānatvāt pratyayāṇām prayojakāḥ 
sāmānādhikaraiṇye 'pi tasmāṭ ṭābādisaṃbhavaḥ // BVaky_3,14.174

guṇamātrābhidhāyitvaṃ strīśabde varṇyate yadā 
prakṛtyarthaś ca saṃstyānaṃ svārthikāḥ pratyayās tadā // BVaky_3,14.175

saṃstyāne kevale vṛttiḥ prakṛtīnām na vidyate 
tadāviṣṭe tato dravye gṛhyante samavasthitāḥ // BVaky_3,14.176

upakāri ca saṃstyānaṃ yeṣu śabdeṣv apekṣitam 
tebhyaṣ ṭābādayas tac ca bhūtādiṣv avivakṣitam // BVaky_3,14.177

saṃstyānaṃ pratyayasyārthaḥ śuddham āśrīyate yadā 
tadā dvivacanānekapratyayatvaṃ na sidhyati // BVaky_3,14.178

jātiś cet strītvam evāsau bhedo 'nyatrāvivakṣitaḥ 
yasmād bhinnair api dravyais tad ekaṃ sad viśiṣyate // BVaky_3,14.179

mātrāṇām hi tirobhāve parimāṇam na vidyate 
kumārya iti tena syāt kumāryāṃ bhedasaṃbhavāt // BVaky_3,14.180

jātisaṃkhyāsamāhārair yathaiva sahacāriṇi 
dravye kriyāḥ pravartanta ekātmatve vyapekṣite // BVaky_3,14.181

mūrtibhyo mūrtidharmāṇām tathābhedasya darśanāt 
sāmānādhikaraṇyaṃ ca kriyāyogaś ca kalpate // BVaky_3,14.182

sāmānādhikaraṇye tu matublopād apekṣite 
luk taddhitalukīti syāl luk tatrāpy upalakṣaṇam // BVaky_3,14.183

kesāṃ cit tyaktabhedeṣu dravyeṣv eva vidhīyate 
saṃstyānavatsu ṭābādir abhedena samanvayāt // BVaky_3,14.184

sāmānyabhūto dravyātmā paricchinnaparigrahaḥ 
kriyābhir yujyate bhedair bhāgaśaś cāvatiṣṭhate // BVaky_3,14.185

śuklādiṣv āśrayadravyaṃ prādhānyenābhidhīyate 
strītvaṃ tu pratyayārthatvād abhidhāviṣayo yataḥ // BVaky_3,14.186

so 'yam ity abhisaṃbandhād āśrayaṃ pratipadyate 
strītvaṃ svabhāvasiddho vā guṇabhāvaviparyayaḥ // BVaky_3,14.187

sākāṅkṣatvād guṇatvena sāmānyaṃ vopadiśyate 
vyaktīnām ātmadharmo 'sāv ekaprakhyānibandhanaḥ // BVaky_3,14.188

evambhūtā ca sāvasthā bhāgabhedaparigrahe 
kṛte buddhyaiva bhedānām āśrayatve ca kalpite // BVaky_3,14.189

niskṛṣṭeṣv api bhedeṣu vyaktirūpāśraye tataḥ 
liṅgapratyavamarśena liṅgasaṃkhye prapadyate // BVaky_3,14.190

antarena caśabdasya prayogaṃ dvandvabhāvinām 
aviśiṣṭārthavṛttitvaṃ rūpābhedāt pratīyate // BVaky_3,14.191

vikalpavati vā vṛttir nivartye 'tha samuccite 
teṣām ajñātaśaktīnāṃ dyotakena niyamyate // BVaky_3,14.192

vṛttau viśiṣṭarūpatvāc caśabdo vinivartate 
arthabhede 'pi sārūpyāt tac cārthenāpadiśyate // BVaky_3,14.193

casya cāsattvabhūto 'rthaḥ sa evāśriyate yadi 
taddharmatvaṃ tato dvandve cādiṣv arthakṛtaṃ hi tat // BVaky_3,14.194

cārthaḥ śabde kva cid bhedāt kathaṃ cit samavasthitaḥ 
dyotakāś cādayas tasya vaktā dvandvas tu tadvatām // BVaky_3,14.195

vikalpādyabhidheyasya cārthasyānyapadārthatā 
dyotakatvān na kalpeta tasmāt sad upalakṣyate // BVaky_3,14.196

tatra svābhāvikaṃ liṅgaṃ śabdadharme vyapekṣite 
śabdaḥ kaś cit tam evārthaṃ kathaṃ cit pratipadyate // BVaky_3,14.197

śabdād arthāḥ pratāyante sa bhedānāṃ vidhāyakaḥ 
anumānaṃ vivakṣāyāḥ śabdād anyan na vidyate // BVaky_3,14.198

samuccitaḥ syād dvandvārtho guṇabhūtasamuccayaḥ 
samuccayo vāpi bhaved guṇabhūtasamuccitaḥ // BVaky_3,14.199

samuccitasya prādhānye liṅgasaṃkhye svabhāvataḥ 
samuccayasya prādhānye śāstraṃ syāt pratipādakam // BVaky_3,14.200

samuccayavato 'rthasya prādhānye 'py apare viduḥ 
nimittānuvidhāyitvād asiddhim liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.201

samuccayo nimittaṃ cet syān nimittānuvartanam 
anvayavyatirekābhyāṃ cārtho dvandvanibandhanaḥ // BVaky_3,14.202

samuccitanimittatve cārthasyāpagame 'pi vā 
svabhāvasiddhe dvandvasya liṅgasaṃkhye vyavasthite // BVaky_3,14.203

padāntarasthasyārthasya dyotakatvān na yujyate 
nipāto liṅgasaṃkhyābhyāṃ dvandvas tv arthasya vācakaḥ // BVaky_3,14.204

nimittānuvidhāne ca dravyadharmānapekṣaṇāt 
guṇapradhānabhāvena kriyāyogo na kalpate // BVaky_3,14.205

yasya nāsti kriyāyogaḥ svatantro 'sau na vidyate 
artho dvandvasya tatra syād upādānam anarthakam // BVaky_3,14.206

samuccayavato 'rthasya vācako nānuvartate 
nimittam api cāsyārthaḥ svadharmair yujyate tataḥ // BVaky_3,14.207

bāhyo nāsty āśrayo dvandve viśeṣau tatra hi śrutau 
samuccayas tadādhāras taddharmair vyapadiśyate // BVaky_3,14.208

yo vāvayavabhedābhyāṃ bhedavadbhyām ivānvitaḥ 
ekaḥ samūho dharmān sa bhāgayoḥ pratipadyate // BVaky_3,14.209

ekaś ca dvyātmako 'rtho 'sau bhedābhedasamanvitaḥ 
yau bhedāv āśritas tatsthe liṅgasaṃkhye prapadyate // BVaky_3,14.210

yathā svaśabdābhihite caitrārthe na prayujyate 
caitraśabdo bahuvrihāv aprayogas tathā bhavet // BVaky_3,14.211

yathā gaur iti śuklāder abhidhānaṃ na vidyate 
evaṃ yasyābhisaṃbandho gobhis tāvat pratīyate // BVaky_3,14.212

saṃbandhī niyato rūḍhaś citrāṇāṃ na ca vidyate 
gavāṃ yathā vajrapāṇis tryakṣe vā 'pi vyavasthitaḥ // BVaky_3,14.213

śabdāntaratvād vākyeṣu viśeṣā yady api śrutāḥ 
vṛttiśabdo 'nya evāyaṃ sāmānyasyābhidhāyakaḥ // BVaky_3,14.214

agor acitragoś caiva rūpabhedān nivartakaḥ 
na citragur viśeṣāṇāṃ rūpābhedāt tu vācakaḥ // BVaky_3,14.215

yathā citragur ity etat prayukte na prayujyate 
evaṃ yadi syāt sāmānyaṃ tasya na syāt pratiśrutiḥ // BVaky_3,14.216

sarvādayo viśeṣās tu pradeśānāṃ nivartakāḥ 
yathā pradeśāḥ sāmānyapradeśāntarabādhakāḥ // BVaky_3,14.217

vibhaktyarthābhidhānād vā ṣaṣṭhī nānuprayujyate 
dravyasyānabhidhānāt tu tacchabdo 'nuprayujyate // BVaky_3,14.218

sāmānādhikaraṇyaṃ cen matublopāt prakalpate 
matupo 'pi tadarthatvād anavasthā prasajyate // BVaky_3,14.219

saṃbandhasya ca saṃbandī saṃbandho 'nyaḥ prasajyate 
vibhaktyarthapradhāne ca kriyāyogo na kalpate // BVaky_3,14.220

vibhaktyarthapradhānatvāt tatas tatreti na kriyā 
dṛśyādiḥ karmakartrādinimittatvāya kalpate // BVaky_3,14.221

antarbhavec ca saṃbandhaḥ prādhānyābhihitaḥ katham 
sa prātipadikārthaś ca tathābhūtaḥ kathaṃ bhatvet // BVaky_3,14.222

asaṃbhavāt tu saṃbandhe saṃbandhasahacāriṇi 
jātisaṃkhyāsamāhārakāryāṇām iva saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.223

so 'yam ity abhisaṃbandhād viśiṣṭāśrayavācinām 
śuklādival liṅgasaṃkhye śāstrārambhād bhaviṣyataḥ // BVaky_3,14.224

bhedena tu vivakṣāyāṃ sāmānye vā vivakṣite 
saliṅgasya sasaṃkhyasya padārthasyāgatir bhavet // BVaky_3,14.225

sādhutvaṃ na vibhaktyarthamātre vṛttasya dṛśyate 
kṛtsnārthavṛtteḥ sādhutvam ity arthagrahaṇaṃ kṛtam // BVaky_3,14.226

so 'yam ity abhisaṃbandhād dravyavṛttir ayaṃ yadā 
saliṅgasya sasaṃkhyasya tadā sādhutvam ucyate // BVaky_3,14.227

antarbhūtavibhaktyarthe ṣaṣṭhī na śrūyate yathā 
tathāśrutiḥ prasajyeta liṅgasaṃkhyābhidhāyinām // BVaky_3,14.228

sādharmyam avyayena syād bahuvrīhes tathā sati 
liṅgasaṃkhyānimittasya saṃskārasyāpavartanāt // BVaky_3,14.229

prayuktena ca saṃbandhāc caitrādiśravanaṃ bhavet 
vinā vibhaktyā saṃbandho vibhaktyā vidyate vinā // BVaky_3,14.230

abhidhāne 'pi saṃkhyāyāḥ saṃkhyātvaṃ na nivartate 
ṣaṣṭhyarthasyābhidhāne tu syāt prātipadikārthatā // BVaky_3,14.231

anuprayogasiddhyarthaṃ na vibhaktyarthakalpanā 
vastvantaram upakṣiptam iti ke cit pracakṣate // BVaky_3,14.232

saṃbandibhir viśiṣṭānām saṃbandhānāṃ nimittatā 
saṃbandhair vā viśiṣṭānāṃ tadvatāṃ syān nimittatā // BVaky_3,14.233

ke cit saṃyogino daṇḍād viṣāṇāt samavāyinaḥ 
tadvati pratyayān āhur bahuvrīhiṃ tathaiva ca // BVaky_3,14.234

bhinnaṃ saṃbandhibhedena saṃbandham apare viduḥ 
nimittaṃ sa vibhaktyarthaḥ samāsenābhidhīyate // BVaky_3,14.235

pradhānam anyārthatayā bhinnaṃ svair upasarjanaiḥ 
nimittam abbidheyaṃ vā sarvapaścād apekṣyate // BVaky_3,14.236

svāmini vyatirekaś ca vākye yady api dṛśyate 
prādhānya eva tasyeṣṭo bahuvrīhir vivakṣite // BVaky_3,14.237

gavāṃ viśeṣaṇatvena yadā tadvān pravartate 
asyaitā iti tatrārthe bahuvrīhir na vidyate // BVaky_3,14.238

yadā pratyavamarśas tu tāsāṃ svāmī gavām iti 
gobhis tadābhisaṃbandho nimittatvāya kalpate // BVaky_3,14.239

apekṣamānaḥ saṃbandhaṃ rūḍhitvasya nivṛttaye 
nimittānuvidhāyitvāt taddharmārthaḥ prasajyate // BVaky_3,14.240

nānā citrā iti yathā nimittam anurudhyate 
nānābhūte 'pi vṛttaḥ san bahuvrīhis tathā bhavet // BVaky_3,14.241

saṃbandhini nimitte tu dravyadharmo na hīyate 
liṅgābhāvo hi liṅgasya virodhitvena vartate // BVaky_3,14.242

saṃkhvāvāṃl liṅgavāmś cārtho 'bhinnadharmā, nimittataḥ 
āsanna eva dravyatvāt taddharmair na virudhyate // BVaky_3,14.243

vibhaktyarthena cāviṣṭaṃ śuddhaṃ ceti dvidhā sthitam 
dravyaṃ śuddhasya yo dharmaḥ sa na syād anyadharmaṇaḥ // BVaky_3,14.244

dravyamātrasya nirdeśe bhedo 'yam avivakṣitaḥ 
granthe pūrvatra bhedas tu dvitīye 'nupradarśitaḥ // BVaky_3,14.245

dravyasya grahaṇaṃ cātra liṅgasaṃkhyāviśeṣaṇam 
dravyāśritatvaṃ hi tayos tato 'nyasya na sidhyataḥ // BVaky_3,14.246

saṃbandhibhinnasaṃbandhaparichinne pravartate 
samāso dravyasāmānye viśiṣṭārthānupātini // BVaky_3,14.247

dravyadharmānatikrānto bhedadharmeṣv avasthitaḥ 
bhaviṣyadāśrayāpekṣe liṅgasaṃkhye prapadyate // BVaky_3,14.248

śāstrapravṛttibhede 'pi laukiko 'rtho na bhidyate 
nañsamase yatas tatra trayaḥ pakṣā vicāritāḥ // BVaky_3,14.249

śabdāntare 'pi caikatvam āśrityaivaṃ vicāraṇā 
abrahmaṇādiṣu nañaḥ prayogo na hi vidyate // BVaky_3,14.250

prāk samāsāt padārthānāṃ nivṛttir dyotyate nañā 
svabhāvato nivṛttānāṃ rūpābhedād alakṣitā // BVaky_3,14.251

brāhmaṇādisthayā vākyeṣv ākhyātapadavācyayā 
kriyayā yasya saṃbandho vṛttis tasya na vidyate // BVaky_3,14.252

pācakādipadasthā cen nañā saṃbadhyate kriyā 
tatra sattānupādānāt tripakṣī nopapadyate // BVaky_3,14.253

sattayaivābhisaṃbandho yadi sarvatra kalpyate 
asann iti samāse 'smin sattānyā parikalpyatām // BVaky_3,14.254

ktvānte ca tumunante ca nañsamāse na dṛśyate 
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ nañāsattābhidhāyinā // BVaky_3,14.255

kriyāyāḥ sādhanādhārasāmānye nañ vyavasthitaḥ 
tato viśiṣṭair ādhārair yujyate brāhmaṇādibhiḥ // BVaky_3,14.256

vṛttau yathā gatādyartham upādāya nirādayaḥ 
yujyante sādhanādhārair nañsamāse 'pi sa kramaḥ // BVaky_3,14.257

tatrāsati naño vṛtter brāhmaṇakṣatriyādibhiḥ 
viśeṣaṇaviśeṣyatvaṃ kalpyate kubjakhañjavat // BVaky_3,14.258

kāmacāre ca saty evam asataḥ syāt pradhānatā, 
guṇatvam itareṣāṃ ca teṣāṃ vā syāt pradhānatā // BVaky_3,14.259

prādhānyenāśritāḥ pūrvaṃ śruteḥ sāmānyavṛttayaḥ 
viśeṣa eva prakrāntā brāhmaṇakṣatrivādavaḥ // BVaky_3,14.260

yathā gaurādibhis teṣām avacchedo vidhīyate 
asatāpy anabhivyaktaṃ tādātmyaṃ vyajyate tathā // BVaky_3,14.261

yathā sattābhidhānāya sann arthaḥ parikalpyate 
tathāsattābhidhānāya nirupākhyo 'pi kalpate // BVaky_3,14.262

kṣatriyādau padaṃ kṛtvā buddhiḥ sattāntarāśrayā 
jātyā bhinnāṃ tataḥ sattāṃ prasaktām apakarṣati // BVaky_3,14.263

abhāva iti bhāvasya pratiṣedhe vivakṣite 
sopākhyatvam anāśritya pratiṣedho na kalpate // BVaky_3,14.264

anekadharmavacanāḥ śabdāḥ saṅghābhidhāyinaḥ 
ekadeśeṣu vartante tulyarūpāḥ svabhāvataḥ // BVaky_3,14.265

yathaikadeśakaraṇāt kṛta itv abhidhīyate 
akṛtaś ceti saṃghātaḥ sa evābrāhmaṇe kramaḥ // BVaky_3,14.266

brāhmaṇo 'brāhmaṇas tasmād upanyāsāt prasajyate 
akṛte vā kṛtāsaṅgād aviśiṣṭaṃ kṛtākṛtāt // BVaky_3,14.267

amukhyasaṃbhave tatra mukhyasya vinivṛttaye 
śāstrānvākhyānasamaye nañ prayukto viśeṣakaḥ // BVaky_3,14.268

padārthānupaghātena dṛśyate 'nyaviśeṣaṇam 
atha jātimato 'rthasya kaś cid dharmo nivartitaḥ // BVaky_3,14.269

avaśyaṃ brāhmaṇe kaś cit kva cid dharmo na vidyate 
viśeṣāvacanāt tatra nañaḥ śrutir anarthikā // BVaky_3,14.270

aviśiṣṭasya paryāyo nañviśiṣṭaḥ prasajyate 
anvākhyānād dhi sādhutvam evaṃbhūte pratīyate // BVaky_3,14.271

padārthānupaghātena yady apy atra viśeṣaṇam 
upacārasato 'rthasya sāvasthā dyotyate nañā // BVaky_3,14.272

viśeṣyeṣu yathābhūtaḥ padārthaḥ samavasthitaḥ 
tathābhūte tathābhāvo gamyate bhedahetubhiḥ // BVaky_3,14.273

nivṛtte 'vayavas tasmin padārthe vartate katham 
nānimittā hi śabdasya pravṛttir upapadyate // BVaky_3,14.274

ārāc chabdavad ekasya viruddhe 'rthe svabhāvataḥ 
śabdasya vṛttir yady asti nañaḥ śrutir anarthikā // BVaky_3,14.275

atha svabhāvo vacanād anvākhyeyatvam arhati 
tad vācyam aprasiddhatvān nañārtho vinivartyate // BVaky_3,14.276

yady apy ubhayavṛttitvaṃ pradhānaṃ tu pratīyate 
prasthānaṃ gamyate śuddhe tadarthe 'pi na tiṣṭhatau // BVaky_3,14.277

kimartham atathābhūte 'sati mukhyārthasaṃbhave 
bhede brāhmaṇaśabdasya vṛttir abhyupagamyate // BVaky_3,14.278

ayaṃ padārtha etasmin kṣatriyādau na vidyate 
iti tadvacanaḥ śabdaḥ pratyayāya prayujyate // BVaky_3,14.279

buddher viṣayatāṃ prāpte śabdād arthe pratīyate 
pravṛttir vā nivṛttir vā grutyā hy artho 'nusajyate // BVaky_3,14.280

asamyagupadeśād vā nimittāt saṃśayasya vā 
śabdapravṛttir na tv asti loṣṭādiṣu viparyayāt // BVaky_3,14.281

anekasmād asa iti prādhānye sati sidhyati 
sāpekṣatvaṃ pradhānānām evaṃ yuktaṃ tvatalvidhau // BVaky_3,14.282

ekasya ca pradhānatvāt tadviśeṣaṇasaṃnidhau 
pradhānadharmāvyāvṛttir ato na vacanāntaram // BVaky_3,14.283

pradhānam atra bhedyatvād ekārtho vikṛto nañā 
hitvā svadharmān vartante dvyādayo 'py ekatāṃ gatāḥ // BVaky_3,14.284

brāhmaṇatvaṃ yathāpannā nañyuktāḥ kṣatriyādayaḥ 
dvitvādiṣu tathaikatvaṃ nañyogād upacaryate // BVaky_3,14.285

ekatvayogam āsādya sa dharmaḥ pratiṣidhyate 
dvyādibhyas teṣu tacchabdo vartate brāhmaṇādivat // BVaky_3,14.286

āviṣṭasaṃkhyo vākye 'sau yathā dvyādau prayujyate 
vṛttau tasya pradhānatvāt sā saṃkhyā na nivartate // BVaky_3,14.287

pratiṣedhyo yathābhūtas tathābhūto 'nuṣajyate 
vacanāntarayoge hi na so 'rthaḥ pratiṣidhyate // BVaky_3,14.288

aśukla iti kṛṣṇādir yathārthaḥ saṃpratīyate 
saṃkhyāntaraṃ tathāneka ity atrāpy abhidhīyate // BVaky_3,14.289

kriyāprasaṅgāt sarveṣu karmasv aṅgīkṛteṣu ca 
ekasmin pratiṣiddhe 'pi prāptam anyat pratīyate // BVaky_3,14.290

kriyāśrutiś ca prakrānte prasajyapratiṣedhane 
paryudāse tu niyataṃ saṃkhyeyāntaram ucyate // BVaky_3,14.291

dhātvarthaḥ karmaviṣayo vyapadiṣṭaḥ svasādhanaiḥ 
arthāt sarvāṇi karmāṇi prāg ākṣipyāvatiṣṭhate // BVaky_3,14.292

nirjñātasādhanādhāre yatrākhyāte prayujyate 
aneka iti paścāc ca tiṣṭhatīty anuṣajyate // BVaky_3,14.293

sādhyatvāt tatra siddhena kriyā dravyeṇa lakṣyate 
prāg evāṅgīkṛtaṃ dravyam ataḥ pūrveṇa bhidyate // BVaky_3,14.294

saṃkhyaiva pratiṣedhena saṃkhyāntaram apekṣate 
vākye 'pi tena naikatvamātram eva nivartyate // BVaky_3,14.295

snehāntarād avacchedas tathāsatteḥ pratīyate 
tailena bhojane 'prāpte na tv anyad upasecanam // BVaky_3,14.296

ekārthe vartamānābhyām asatā brāhmaṇena ca 
yadā jātyantaraṃ bāhyaṃ kṣatriyādy apadiśyate // BVaky_3,14.297

śyāmeva śastrī kanyeti yathānyad vyapadiśyate 
asan brāhmaṇa ity ābhyāṃ tathānye kṣatriyādayaḥ // BVaky_3,14.298

asāsno gaur iti yathā, gavayo vyapadiśyate 
jātyantaraṃ na gor eva sasnābhāvaḥ pratīyate // BVaky_3,14.299

tulyarūpaṃ yathākhyātaṃ kaṇṭakair bhedahetubhiḥ 
khadiraṃ jātibhedena kharjūrāt pratipadyate // BVaky_3,14.300

avidyamānabrāhmaṇyo yādṛśo brāhmaṇo bhavet 
aṅgīkṛtopamānena tathānyo 'rtho 'bhidhīyate // BVaky_3,14.301

avṛṣṭayo yathā varsā nīhārābhrasamāvṛtāḥ 
tadrūpatvāt sa hemanta ity abhinnaḥ pratīyate // BVaky_3,14.302

apare brāhmaṇādīnāṃ sarveṣāṃ jātivācinām 
dravyasyānyapadārthatve nañā yogaṃ pracakṣate // BVaky_3,14.303

na caivaṃviṣayaḥ kaś cid bahuvrīhiḥ prakalpate 
agur aśva iti vyāptir nañsamāsena yasya na // BVaky_3,14.304

dvandvaikadeśinor uktā paravalliṅgatā yataḥ 
avarṣāsu tato 'siddhir iṣṭayor liṅgasaṃkhyayoḥ // BVaky_3,14.305

viśeṣaṇaṃ brāhmaṇādi kriyāsaṃbandhino 'sataḥ 
yadā viṣayabhinnaṃ tat tadāsattvam pratīyate // BVaky_3,14.306

brāhmaṇatvena cāsattvād ucyate sat tad anyathā 
asad ity api sattvena sataḥ sattā nivartyate // BVaky_3,14.307

samanyadravyavṛttitvān nimittānuvidhāyinaḥ 
ayogo liṅgasaṃkhyābhyāṃ syād vā sāmānyadharmatā // BVaky_3,14.308

prāg asattvābhidhāyitvaṃ samāse dravyavācitā 
nimittānuvidhānaṃ ca na sarvatra svabhāvataḥ // BVaky_3,14.309

nimittānuvidhāne ca kriyāyogo na kalpate 
tathā cāvyapadeśyatvād upādānam anarthakam // BVaky_3,14.310

asatsāmānyavṛttir vā viśeṣaiḥ kṣatriyādibhiḥ 
prayuktair āśrayair bhinno yāti talliṅgasaṃkhyatām // BVaky_3,14.311

prāg āśrayo hi bhedāya pradhāne 'bhyantarīkṛtaḥ 
punaḥ pratyavamarśena vibhakta iva dṛśyate // BVaky_3,14.312

samāse śrūyate svārtho yena tadvāṃs tadāśrayaḥ 
dravyaṃ tu liṅgasaṃkhyāvad asatābhyantarīkṛtam // BVaky_3,14.313

ekārthaviṣayau śabdau tasminn anyārthavartinau 
asataiva tu bhedānāṃ sarveṣām upasaṃgrahaḥ // BVaky_3,14.314

te kṣatriyādibhir vācyā vācyā vā sarvanāmabhiḥ 
yāntīvānyapadārthatvaṃ naño rūpāvikalpanāt // BVaky_3,14.315

viśeṣasyāprayoge tu liṅgasaṃkhye na sidhyataḥ 
avarṣādiṣu dosaś ca hemanto 'nyāśrayo yataḥ // BVaky_3,14.316

ākṛtiḥ sarvaśabdānāṃ yadā vācyā pratīyate 
ekatvād ekaśabdatvaṃ nyāyyaṃ tasyāś ca varṇyate // BVaky_3,14.317

āviṣṭaliṅgatā tasyāṃ syād grāmyapagusaṅghavat 
dravyabhede 'pi caikatvāt tatraikavacanaṃ bhavet // BVaky_3,14.318

āśrayāṇāṃ hi liṅgaiḥ sā niyatair eva yujyate 
tathā ca yuktavadbhāve pratiṣedho nirarthakaḥ // BVaky_3,14.319

sarvatrāviṣṭaliṅgatvaṃ lokaliṅgaparigrahe 
virodhitvāt prasajyeta nāśritaṃ tac ca laukikam // BVaky_3,14.320

sāmānyam ākṛtir bhāvo jātir ity atra laukikam 
liṅgaṃ na saṃbhavaty eva tenānyat parigṛhyate // BVaky_3,14.321

pravṛttir iti sāmānyaṃ lakṣaṇaṃ tasya kathyate 
āvirbhāvas tirobhāvaḥ sthitiś cety atha bhidyate // BVaky_3,14.322

pravṛttimantaḥ sarve 'rthās tisṛbhiś ca pravṛttibhiḥ 
satataṃ na viyujyante vācaś caivātra saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.323

yaś cāpravṛttidharmārthaś citirūpeṇa gṛhyate 
anuyātīva so 'nyeṣāṃ pravṛttīr viśvagāśrayāḥ // BVaky_3,14.324

tenāsya citirūpaṃ ca citikālaś ca bhidyate 
tasya svarūpabhedas tu na kaś cid api vidyate // BVaky_3,14.325

acetaneṣu caitanyaṃ saṃkrāntam iva dṛśyate 
pratibimbakadharmeṇa yat tac chabdanibandhanam // BVaky_3,14.326

avasthā tādṛśī nāsti yā liṅgena na yujyate 
kva cit tu śabdasaṃskāro liṅgasyānāśraye sati // BVaky_3,14.327

kṛttaddhitābhidheyānāṃ bhāvānāṃ na virudhyate 
śāstre liṅgaṃ guṇāvasthā tathā cākṛtir iṣyate // BVaky_3,14.328

liṅgaṃ prati na bhedo 'sti dravyapakṣe 'pi kaś cana 
tasmāt sapta vikalpā ye saivātrāviṣṭaliṅgatā // BVaky_3,14.329

vacane niyamaḥ śāstrād dravyasyābhyupagamyate 
yatas tad ākṛtau śāstram anyathaiva samarthyate // BVaky_3,14.330

vartate yo bahuṣv artho 'bhede tasya vivakṣite 
svāśrayair vyapadiṣṭasya śāstre vacanam ucyate // BVaky_3,14.331

yadā tv āśrayabhedena bheda eva pratīyate 
ākṛter dravyapakṣena tadā bhedo na vidyate // BVaky_3,14.332

abhede tv ekaśabdatvāc chāstrāc ca vacane sati 
ekaśeṣo na vaktavyo vacanānāṃ ca saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.333

nanu cānabhidheyatve dravyasya tadapāśrayaḥ 
ākṛter upakāro 'yaṃ dravyābhāvān na kalpate // BVaky_3,14.334

vyapadeśo 'bhidheyena na śāstre kaś cid āśritaḥ 
dravyaṃ nāma padārtho yo na ca sa pratiṣidhyate // BVaky_3,14.335

guṇabhāvo 'bhidheyatvaṃ prati dravyasya nāśritaḥ 
upakāri guṇaḥ śeṣaḥ parārtha iti kalpanā // BVaky_3,14.336

dravye na guṇabhāvo 'sti vinādravyābhidhāyitām 
ākṛtau vā pradhānatvam ata evaṃ samarthyate // BVaky_3,14.337

kaiś cid guṇapradhānatvaṃ nāmākhyātavad iṣyate 
na vṛttivat parārthasya guṇabhāvas tu varṇyate // BVaky_3,14.338

guṇabhūtasya nānātvād ākṛter ekaśabdatā 
siddho vacanabhedaś ca dravyabhedasamanvayāt // BVaky_3,14.339

sādhanaṃ guṇabhāvena kriyāyā bhedakaṃ yathā 
ākhyāteṣv ekaśabdāyā jāter dravyaṃ tathocyate // BVaky_3,14.340

ekatve tulyarūpatvāc chabdānāṃ pratipādane 
nimittāt tadvato 'rthasya viśiṣṭagrahaṇe sati // BVaky_3,14.341

so 'yam ity abhisaṃbandhād āśrayair ākṛteḥ saha 
pravṛttau bhinnaśabdāyāṃ liṅgasaṃkhye prasidhyataḥ // BVaky_3,14.342

prāk ca jātyabhisaṃbandhāt sarvanāmābhidheyatā 
vastūpalakṣaṇaṃ sattve prayujyante tyadādayaḥ // BVaky_3,14.343

pākau pākā iti yathā bhedakaḥ kaiś cid āśrayaḥ 
iṣyate cānupādāno dharmo 'sau guṇavācinām // BVaky_3,14.344

āśrayasyānupādāne kevalaṃ labhate yadi 
ādhāradharmān sāmānyaṃ purastāt tad vicāritam // BVaky_3,14.345

jātau pūrvaṃ pravṛttānāṃ śabdānāṃ jātivācinām 
aśabdavācyāt saṃbandhād vyaktir apy upajāyate // BVaky_3,14.346

so 'yam ity abhisaṃbandhāj jātidharmopacaryate 
dravyaṃ tadāśrayo bhedo jāteś cābhyupagamyate // BVaky_3,14.347

mañcaśabdo yathādheyaṃ mañceṣv eva vyavasthitaḥ 
tattvenāha tathā jātiśabdo dravyeṣu vartate // BVaky_3,14.348

tatra jātipadārthatvaṃ tathaivābhyupagamyate 
jātir utsṛṣṭasaṃkhyā tu dravyātmany anuṣajyate // BVaky_3,14.349

asyedam iti vā yatra so 'yam ity api vā śrutiḥ 
vartate paradharmeṇa tad anyad abhidhīyate // BVaky_3,14.350

yat pradhānaṃ na tasyāsti svarūpam anirūpanāt 
guṇasya cātmanā dravyaṃ tadbhāvenopalakṣyate // BVaky_3,14.351

guṇasya bhedakāle tu prādhānyam upajāyate 
saṃsargaśrutir artheṣu sākṣād eva na vartate // BVaky_3,14.352

jātau vṛtto yadā dravye sa śabdo vartate punaḥ 
jāter eva padārthatvaṃ na tadābhyupagamyate // BVaky_3,14.353

pravṛttānāṃ punar vṛttir ekatvenopavarṇyate 
pratipatter upāyeṣu na tattvam anugamyate // BVaky_3,14.354

apṛthakśabdavācyasya jātir āśrīyate yadā 
dravyasya sati saṃsparśe tadā jātipadārthatā // BVaky_3,14.355

dravyasya sati saṃsparśe dravyam āśrīyate yadā 
vācyaṃ tenaiva śabdena tadā dravyapadārthatā // BVaky_3,14.356

apṛthakśabdavācyāpi bhedamātre pravartate 
yadā saṃbandhavaj jātiḥ sāpi dravyapadārthatā // BVaky_3,14.357

atyantabhinnayor eva jātidravyābhidhāyinoḥ 
avācyasyopakāritva āśrite tūbhayārthatā // BVaky_3,14.358

āśrite tv āśrayakṛtaṃ bhedam abhyupagacchatā 
punaś cāpy ekaśabdatvaṃ jātiśabde 'nuvarṇitam // BVaky_3,14.359

anirjātasya nirjñānaṃ yena tan mānam ucyate 
prasthādi tena meyātmā sākalyenāvadhāryate // BVaky_3,14.360

anirjñātaṃ prasiddhena yena taddharma gamyate 
sākalyenāparijñānād upamānaṃ tad ucyate // BVaky_3,14.361

dvayoḥ samānayor dharma upamānopameyayoḥ 
samāsa upamānānāṃ śabdais tadabhidhāyibhiḥ // BVaky_3,14.362

ādhārabhedād bhedo yaḥ śyāmatve so 'vivakṣitaḥ 
guṇo 'sāv āśritaikatvo bhinnādhāraḥ pratīyate // BVaky_3,14.363

guṇayor niyato bhedo guṇajātes tathaikatā 
ekatve 'tyantabhede vā, nopamānasya saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.364

jātimātravyapekṣāyām upamārtho na kaś cana 
śyāmatvam ekaṃ guṇayor ubhayor api vartate // BVaky_3,14.365

yenaiva hetunā śyāmā śastrī tatra pratīyate 
sa hetur devadattāyāḥ pratyaye na viśiṣyate // BVaky_3,14.366

āśrayād yo guṇe bhedo jāter yā cāviśiṣṭatā 
tābhyām ubhābhyāṃ dravyātmā savyāpāraḥ pratīyate // BVaky_3,14.367

so 'yam ekatvanānātve vyavahāraḥ samāśritaḥ 
bhedābhedavimarśena vyatikīrṇena vartate // BVaky_3,14.368

śyāmety evābhidhiyeta jātimātre vivakṣite 
śastryādinām upādāne tatra nāsti prayojanam // BVaky_3,14.369

aśabdavācyo yo bhedaḥ śyāmamātre na vartate 
śyāmeṣu keṣu cid vṛttir yasya so 'tra vyapekṣyate // BVaky_3,14.370

śyāmeṣu keṣu cit kiṃ cit kiṃ cit sarvatra vartate 
sāmānyaṃ kaś cid ekasmiñ chyāme bhedo vyavasthitaḥ // BVaky_3,14.371

tathā hi sati saurabhye bhedo jātyutpalādiṣu 
gandhānāṃ sati bhede tu sādṛśyam upalabhyate // BVaky_3,14.372

guṇānām āśrayād bhedaḥ svato vāpy anugamyate 
anirdeśyād viśeṣād vā saṃkarād vā guṇāntaraiḥ // BVaky_3,14.373

upamānaṃ prasiddhatvāt sarvatra vyatiricyate 
upameyatvam ādhikye sāmye vā na nivartate // BVaky_3,14.374

anyais tu mānaṃ jātyādi bhedyasyārthasya varṇyate 
anirjñātasvarūpo hi jñeyo 'rthas tena mīyate // BVaky_3,14.375

mitas tu svena mānena prasiddho yo guṇāśrayaḥ 
āśrayāntaramānāya svadharmeṇa pravartate // BVaky_3,14.376

rūpāntareṇa saṃsparśo rūpāntaravatāṃ satām 
bhinnena yasya bhedyānām upamānaṃ tad ucyate // BVaky_3,14.377

dharmaḥ samānaḥ śyāmādir upamānopameyayoḥ 
āśriyamānaprādhānyo dharmeṇānyena bhidyate // BVaky_3,14.378

śastrīkumāryoḥ sadṛśaḥ śyāma ity evam āśrite 
vyapadeśyam aneneti nimittaṃ guṇayoḥ sthitam // BVaky_3,14.379

yadā nimittais tadvanto gacchantīva tadātmatām 
bhedāśrayaṃ tadākhyānam upamānopameyayoḥ // BVaky_3,14.380

tattvāsaṅgavivakṣāyāṃ yeṣu bhedo nivartate 
luptopamāni tāny āhus taddharmeṇa samāśrayāt // BVaky_3,14.381

śastryāṃ prasiddhaṃ śyāmatvaṃ mānaṃ sā tena mīyate 
anyā śyāmā tu tadrūpā tenātyantaṃ na mīyate // BVaky_3,14.382

śastriṃ svena guṇenāto mimānām āśrayāntaram 
asamāptaguṇaṃ siddher upamānaṃ pracakṣate // BVaky_3,14.383

upameye sthito dharmaḥ śruto 'nyatrānumīyate 
śruto 'tha vopamānastha upameye 'numiyate // BVaky_3,14.384

adhīyate brāhmaṇavat kṣatriyā iti dṛśyate 
upameyasya bhinnatvād vacanaṃ kṣatriyāśrayam // BVaky_3,14.385

sādhāraṇaṃ bruvan dharma kva cid eva vyavasthitam 
sāmānyavacanaḥ śabda iti sūtre 'padiśyate // BVaky_3,14.386

nābhedena na bhedena guṇo dviṣṭho 'bhidhīyate 
bhinnayor dharmayor ekaḥ śrūyate 'nyaḥ pratīyate // BVaky_3,14.387

nātyantāya mimīte yat sāmānye samavasthitam 
sādṛśyād upameyārthasamīpe parikalpyate // BVaky_3,14.388

mānaṃ prati samīpaṃ vā sādṛśyena pratīyate 
paricchedād dhi sādṛśyam iha mānopamānayoḥ // BVaky_3,14.389

ekajātivyapekṣāyāṃ tad evety avasīyate 
bhedasyaiva vyapekṣāyām anyad eveti gamyate // BVaky_3,14.390

karmatvaṃ karaṇatvaṃ ca bhedenaivāśritaṃ yataḥ 
atyantaikatvaviṣayo na syāt tenātra samśayaḥ // BVaky_3,14.391

bhede 'pi tulyarūpatvāc chālīmṃ tān iti dṛśyate 
jātyabhedāt sa evāyam iti bhinno 'bhidhīyate // BVaky_3,14.392

kathaṃ hy avayavo 'nyasya syād anya iti cocyate 
atyantabhede nānātvaṃ yatra tattvaṃ na vidyate // BVaky_3,14.393

abhedasya vivakṣāyām ekatvaṃ saṅghasaṅghinoḥ 
saṅghinor na tv abhedo 'sti tathānyatvam udāhṛtam // BVaky_3,14.394

tatrābhinnavyapekṣāyām upamārtho na vidyate 
yo hi gaur iti vijñāne hetuḥ so 'sti gavāntare // BVaky_3,14.395

vyāvṛttānāṃ viśeṣāṇāṃ vyāpāre tu vivakṣite 
na kaś cid upakāro 'sti buddher buddhyantaraṃ prati // BVaky_3,14.396

kiṃ cid yatrāsti sāmānyaṃ yadi bhedāś ca ke cana 
gotvaṃ goṣv asti sāmānyaṃ bhedāś ca śabalādayaḥ // BVaky_3,14.397

sāmānyaṃ śyāmatānyaiva tad dhi sādhāraṇaṃ dvayoḥ 
tad eva siddhyasiddhibhyāṃ bheda ity apadiśyate // BVaky_3,14.398

śyāmatvam eva sāmānyam anyeṣām ubhayoḥ sthitam 
saṃpūrnatvāt tad anyasmād viśeṣa iti gamyate // BVaky_3,14.399

ākṛtau vāpi sāmānye kva cid eva vyavasthitāḥ 
śyāmādau ye 'vasīyante viśeṣās ta ihāśritāḥ // BVaky_3,14.400

jāter abhede bhede vā sādṛśyaṃ tat pracakṣate 
kaś cit kadā cit arthātmā tathābhūto 'padiśyate // BVaky_3,14.401

yatrārthe pratyayābhedo na kadā cid vikalpate 
avidyamānabhedatvāt sa eka iti gamyate // BVaky_3,14.402

yo 'rtha āśritanānātvaḥ sa evety apadiśyate 
vyāpāraṃ jātibhāgasya tatrāpi pratijānate // BVaky_3,14.403

jātibhāgāśrayā prakhyā tatrābhinnā pravartate 
vyaktibhāgāśrayā buddhis tatra bhedena jāyate // BVaky_3,14.404

anyatra vartamānaṃ sad bhedābhedasamanvitam 
nimittaṃ punar anyatra nānātveneva gṛhyate // BVaky_3,14.405

ādhāreṣu padanyāsaṃ kṛtvopaiti tadāśrayam 
sa sādṛśyasya viṣaya ity anyair apadiśyate // BVaky_3,14.406

parāpekṣe yathā bhāve kāraṇākhyā pravartate 
tathānyādhigamāpekṣam upamānaṃ pracakṣate // BVaky_3,14.407

gurugiśyapitāputrakriyākālādayo yathā 
vyavahārās tathaupamyam apy apekṣānibandhanam // BVaky_3,14.408

śyāmatvam upamāne ced vṛttaṃ vṛttau prayujyate 
upameyaṃ samāsena bāhyaṃ tatrābhidhīyate // BVaky_3,14.409

ṭābanta eva caitrādau śyāmāśabdas tathā bhavet 
sūtre ca prathamābhāvān na śyāmādyupasarjanam // BVaky_3,14.410

atha tv ekavibhaktitvād guṇatvād vopasarjanam 
naivaṃ tittirikalmāṣyām iṣṭaḥ strīpratyayo bhavet // BVaky_3,14.411

satiśiṣṭabalīyastvād bāhye ṅiṣi ca saty api 
upamānasvaro na syāt tasmāt stryantaḥ samasyate // BVaky_3,14.412

guṇe na copamānasthe sāpekṣatvaṃ prakalpate 
pradhānasya tathā na syād vyāghrādau liṅgadarśanam // BVaky_3,14.413

tasmāt sati guṇatve 'pi prādhānyaṃ vigrahāntare 
naivaṃjātīyakaṃ śāstre saṃbhavaty upasarjanam // BVaky_3,14.414

upameyātmani śyāmo vartamāno 'bhidhīyate 
upamāneṣv anirdiṣṭaḥ sāmarthyāt sa pratīyate // BVaky_3,14.415

dravyamātre 'pi nirdiṣṭe candravaktre 'nugamyate 
viśiṣṭa eva candrastho guṇo nopaplavādayaḥ // BVaky_3,14.416

bhedabhāvanayaitac ca samāse 'py upavarṇyate 
viśiṣṭaguṇabhinne 'rthe padam anyat prayujyate // BVaky_3,14.417

yadi bhinnādhikaraṇo vacanād anugamyate 
mṛgīva capalety atra puṃvadbhāvo na sidhyati // BVaky_3,14.418

astrīpūrvapadatvāt tu puṃvadbhāvo bhaviṣyati 
yathaiva mṛgadugdhādau na cet stryartho vivakṣyate // BVaky_3,14.419

śastrīva śastrīśyāmeti devadattaiva kathyate 
tasyām evobhayaṃ tasmād ucyate śāstravigrahe // BVaky_3,14.420

puṃvadbhāvasya siddhyarthaṃ pakṣe strīpratyayasya ca 
bahv apekṣyam atas tasyām ubhayapratipādanam // BVaky_3,14.421

śyāmā śastrī yathā śyāmā śastrīkalpeti cocyate 
tatropamānetarayoḥ śyāmety etad apekṣyate // BVaky_3,14.422

atha śyāmeva śastrīyaṃ śyāmety evaṃ prayujyate 
śastrī yatheyam śyāmeti tāvad eva pratīyate // BVaky_3,14.423

upalakṣaṇamātrārthā guṇasyāsya yadi śrutiḥ 
pṛthag dvayoḥ śruto 'py eṣa neṣṭasvārthasya vācakaḥ // BVaky_3,14.424

upameyaṃ tu yad vācyaṃ tasya cet pratipādane 
savyāpārā guṇās tatra sarvasyoktiḥ sakṛcchrutau // BVaky_3,14.425

prakārādhārabhedena viśeṣe samavasthitaḥ 
śabdāntarābhisaṃbandhe sāmānyavacanaḥ katham // BVaky_3,14.426

sādṛśyamātraṃ sāmānyaṃ dviṣṭhaṃ kaiś cit pratīyate 
guṇo bhede 'py abhedena dvivṛttir vā vivakṣitaḥ // BVaky_3,14.427

vyāpāro jātibhāgasya dravyayor vābhidhitsitaḥ 
rūpāt sāmānyavācitvaṃ prāg vā vṛtter udāhṛtam // BVaky_3,14.428

vyāghraśabdo yadā śauryāt puruṣārthe 'vatiṣṭhate 
tadādhikaraṇābhedāt samāsasyāsti saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.429

śūraśabdaprayoge tu vyāghraśabdo mṛge sthitaḥ 
bhinne 'dhikaraṇe vṛttes tatra naivāsti saṃbhavaḥ // BVaky_3,14.430

sāmānādhikaraṇye 'pi guṇabhedasya saṃbhavāt 
prayogaḥ śūraśabdasya samāse 'py anuṣajyate // BVaky_3,14.431

pūjopādhiś ca yo dṛṣṭaḥ kutsanopādhayaś ca ye 
teṣāṃ bhinnanimittatvān niyamārthā punaḥ śrutiḥ // BVaky_3,14.432

asaṃbhave 'pi vā vṛtteḥ syād etal liṅgadarśanam 
acver iti yathā liṅgam abhāve 'pi bhṛśādiṣu // BVaky_3,14.433

vatyantāvayave vākye yad aupamyaṃ pratīyate 
tatpratyayavidhau sūtre nirdeśo 'yaṃ vicāryate // BVaky_3,14.434

kriyety upādhiḥ prāthamyāt prakṛtyarthasya yady api 
na prātipadikaṃ tatra kriyāvācy upapadyate // BVaky_3,14.435

sattvavṛttasya śeṣe vā tṛtīyā sādhane 'pi vā 
tiṅām asattvavācitvād ubhayaṃ tan na vidyate // BVaky_3,14.436

pākādayas tṛtīyāntāḥ sattvadharmasamanvayāt 
na kriyety apadiśyante kṛtvo 'rthapratyaye yathā // BVaky_3,14.437

ye cāvyayakṛtaḥ ke cit kriyādharmasamanvitāḥ 
teṣām asattvavācitvaṃ tiṅantair na viśiṣyate // BVaky_3,14.438

kṛtvasujviṣayā yāpi śayitavyādiṣu kriyā 
upamānopameyatvaṃ tatrātyantam asaṃbhavi // BVaky_3,14.439

na kevalau dravyaguṇau tadvān vāpy upamīyate 
śayitavyādibhis teṣu nopamārtho 'sti kaś cana // BVaky_3,14.440

upamānopameyatve dravye cānuktadharmiṇi 
nimittatvena gamyante rūḍhayogāḥ kriyāguṇāḥ // BVaky_3,14.441

hotavyasadṛśo hotety atrāpy artho na vidyate 
virodhāt kriyayā tasmāt kriyāvān nopamīyate // BVaky_3,14.442

kriyā samānajātiyā tadbhāvān nopamīyate 
jātibhede 'pi pākena bhinnāḥ pākādayaḥ kriyāḥ // BVaky_3,14.443

ādhārabhedād bhinnāyām upamānasya saṃbhavaḥ 
adhyetavyena viprāṇāṃ tulyam adhyayanaṃ viśām // BVaky_3,14.444

arthāt prakaraṇād vāpi yatrāpekṣyaṃ pratīyate 
sāmarthyād anapekṣasya tasya vṛttiḥ prasajyate // BVaky_3,14.445

tailapākena tulye ca ghṛtapāke vivakṣite 
kriyāvad api kāryāṇāṃ darśanāt pratyayo bhavet // BVaky_3,14.446

atiṅgrahaṇam evaṃ tu samāsasya nivartakam 
gamanaṃ kārakasyeti ṇvuly anyasmin na saṃbhavet // BVaky_3,14.447

sarvasya parihārārthaṃ samudāyatvam āśritam 
śuddhāyāḥ saṃbhavān na syāt kriyāyā brāhmaṇādiṣu // BVaky_3,14.448

upamānavivakṣāyāṃ svadharmaś ca nivartate 
kriyāyā na śrutād yasmād upamānaṃ samāpyate // BVaky_3,14.449

tṛtīyo 'py āśrito bhedo dharmaḥ sādhāraṇo dvayoḥ 
vyāpāravān na kṛtsnasya sāmyaṃ kṛtsnena vidyate // BVaky_3,14.450

dravye vāpi kriyāyāṃ vā nimittāt tat prakalpate 
kriyāṇāṃ vidyamānatvād vṛttir na syād gavādiṣu // BVaky_3,14.451

abhāvāt kevalāyās tu tadvān arthaḥ pratīyate 
pradhānāsaṃbhave yuktā lakṣaṇārthā kriyāśrutiḥ // BVaky_3,14.452

kriyāntareṣu sāpekṣāḥ kriyāśabdāḥ kriyāntare 
upakārāya gṛhyante yathaiva brāhmaṇādayaḥ // BVaky_3,14.453

yathā prakarṣaḥ sarvatra nimittāntarahetukaḥ 
dravyavad guṇaśabde 'pi sa nimittam apekṣate // BVaky_3,14.454

yo ya uccāryate śabdaḥ sa svarūpanibandhanaḥ 
yathā tathopamāneṣu vyapekṣa na nivartate // BVaky_3,14.455

kriyāvṛttes tṛtīyāntasyaivaṃ cāsaṃbhave sati 
prasiddhanyāyakaraṇo bhāṣye yujir udāhṛtaḥ // BVaky_3,14.456

antarbhūte tu karaṇe prayogo na punar bhavet 
nyāyenāyuktam ity atra jīvatau prāṇakarmavat // BVaky_3,14.457

śāstrābhyāsāc ca bhedo 'yam ayuktam iti varṇyate 
aśobhanam asaṃbaddham iti rūḍhir vyavasthitā // BVaky_3,14.458

vivibhaktiḥ prakṛtyarthaṃ praty upādhiḥ kathaṃ bhavet 
vibhaktipariṇāme ca prakalpyaṃ viṣayāntaram // BVaky_3,14.459

vibhaktyantarayogo hi yasya tad viṣayāntare 
vibhaktyantarasaṃbandhaḥ sāmarthyād anumīyate // BVaky_3,14.460

sārūpyāt tu tad evedam iti tatropacaryate 
śabdāntaraṃ vibhaktyā tu yuktaṃ śāstre tad aśrutam // BVaky_3,14.461

prakṛtiś cet tṛtīyāntā tenety asmāt pratīyate 
kriyeti prathamāntā sā kathaṃ bhavitum arhati // BVaky_3,14.462

kriyayeti tṛtīyā ca prayoge kasya kalpyatām 
tenety asya hi saṃbandhaḥ sūtrasthena na vidyate // BVaky_3,14.463

sopaskāreṣu sūtreṣu vākyaśeṣaḥ samarthyate 
tena yat tat tṛtīyāntaṃ kriyā cet seti gamyate // BVaky_3,14.464

upādheḥ kasya cid vākye prayoga upalabhyate 
pratīyamānadharmānyo na kadā cit prayujyate // BVaky_3,14.465

nīlam utpalam ity atra na viśeṣye na bhedake 
kaś cit taddharmavacano vākye śabdaḥ prayujyate // BVaky_3,14.466

atyantānugamāt tatra na sūtre na ca vigrahe 
vibhaktipariṇāmena kiṃ cid asti prayojanam // BVaky_3,14.467

tṛtīyāntaṃ kriyety etad vigrahe na prayujyate 
yathā daṇḍaḥ praharaṇaṃ krīḍāyām iti dṛśyate // BVaky_3,14.468

ghavidhau yac ca saṃjñāyām iti sūtra udāhṛtam 
upādānaṃ prayogeṣu tasyātyantaṃ na vidyate // BVaky_3,14.469

yair aprayuktaiḥ saṃskāraḥ pradhāneṣu pratīyate 
te bhede 'pi vibhaktīnāṃ nirdiśyanta upādhayaḥ // BVaky_3,14.470

samudāyeṣu vartante bhāvānāṃ sahacāriṇām 
śabdās tat tv avivakṣāyāṃ samuccayavikalpayoḥ // BVaky_3,14.471

samuccayas tu kriyate yeṣu pratyarthavṛttiṣu 
bhedādhiṣṭhānayā yogas tesāṃ bhavati saṃkhyayā // BVaky_3,14.472

sarvair viśiṣṭās tair arthair janyante sahacāribhiḥ 
buddhayaḥ pratipattṝṇāṃ śabdārthāṃs tān ato viduḥ // BVaky_3,14.473

saṃsṛṣṭāḥ pratyayeṣv arthāḥ sarva evopakārinaḥ 
teṣāṃ pratyayarūpeṇa sarveṣāṃ śabdavācyatā // BVaky_3,14.474

kevalānāṃ tu bhāvānāṃ na rūpam avadhāryate 
anirūpitarūpeṣu teṣu śabdo na vartate // BVaky_3,14.475

pūrvaśabdaprayogāc ca samūhān na nivartate 
vartate 'vayave nāpi nopāttaṃ tyajate kva cit // BVaky_3,14.476

samudāyābhidhāyi ca yadi bhedaṃ viśeṣayet 
tatrātulyavibhaktitvaṃ pūrvakāyādivad bhavet // BVaky_3,14.477

samūhe ca pradeśe ca pañcālā iti dṛśyate 
tathā viśeṣaṇaṃ sarva ity etad upapadyate // BVaky_3,14.478

tathārdhapippalīty atra jātyantaranivṛttaye 
ardhaṃ ca pippalī ceti khande śabdaḥ pratīyate // BVaky_3,14.479

pañcālānāṃ pradeśo 'pi bhinno janapadāntarāt 
tatrānyasya nivṛttyarthe śabde bhedo na gamyate // BVaky_3,14.480

prasiddhās tu viśeṣeṇa samudāye vyavasthitāḥ 
pradeśe darśanaṃ teṣām arthaprakaraṇādibhiḥ // BVaky_3,14.481

yad upavyañjanaṃ jāteḥ sahacāri ca karmasu 
tatra vā rūḍhasaṃbandhaṃ yat prāyeṇopalakṣitam // BVaky_3,14.482

samudāyaḥ pradeśo vety evaṃ tasminn anāśrite 
arthātmany aviśeṣeṇa vartante brāhmaṇādayaḥ // BVaky_3,14.483

yaś ca tulyaśrutir dṛṣṭaḥ samudāye vyavasthitaḥ 
tenopacaritaikatvaṃ pradeśe 'py upalabhyate // BVaky_3,14.484

saṃskārād upaghātād vā vṛtto 'ktaparimāṇake 
tailādau jātiśabdo 'tra sāmarthyād avasīyate // BVaky_3,14.485

na jātiguṇaśabdeṣu mūrtibhedo vivakṣitaḥ 
te jātiguṇasaṃbandhabhedamātranibandhanāḥ // BVaky_3,14.486

kṛṣṇādivyapadeśaś ca sarvāvayavavṛttibhiḥ 
guṇais te 'py ekadeśasthāḥ paṭādīnāṃ viśeṣakāḥ // BVaky_3,14.487

paṭāvayavavṛttās tu yadā tatra paṭādayaḥ 
tadā tailādivat teṣāṃ jātiśabdatvam ucyate // BVaky_3,14.488

nivṛttyarthā śrutir yeṣāṃ bhedas teṣv anapekṣitaḥ 
pradeśe samudāye vā guṇo 'nyeṣāṃ nivartakaḥ // BVaky_3,14.489

brāhmaṇādhyayane tatra vartate brāhmaṇaśrutiḥ 
sādṛśyaṃ tatra dṛṣṭaṃ hi kṣatriyādhyayanādibhiḥ // BVaky_3,14.490

brāhmaṇādhyayane vṛttir yadi syād brāhmaṇaśruteḥ 
vaktavyaṃ kena dharmeṇa tulyatvaṃ kriyayor iti // BVaky_3,14.491

adhyetari yadā vṛttir ucyate brāhmaṇaśruteḥ 
nimittatvaṃ tadopaiti kriyaivādhyetari sthitā // BVaky_3,14.492

simhaśabdena saṃbandhe gauryamātrābhidhāyinā 
caitrāt ṣaṣṭhī prasajyeta yoge śattryādibhir yathā // BVaky_3,14.493

brāhmaṇāyeva dātavyaṃ vaiśyāyety evamādiṣu 
saṃpradānādiyogaś ca kriyāmātre na kalpate // BVaky_3,14.494

kriyāmātrābhidhāyitvād avyayeṣu vater na ca 
pāṭhaḥ kadā cit kartavyas tulyau pakṣāv ubhau yataḥ // BVaky_3,14.495

jahāti jātiṃ dravyaṃ vā tasmān nāvayave sthitaḥ 
kriyāyās tu śrutir yasmāt tadvaty arthe 'vatiṣṭhate // BVaky_3,14.496

akriyāṇāṃ nivṛttyarthā, yataś cātra kriyāśrutiḥ 
kriyopalakṣite tasmāt kriyāśabdaḥ pratīyate // BVaky_3,14.497

hotavyādiṣu yasmāc ca kriyānyā brāhmaṇādivat 
apekṣaṇīyā śuddhe 'rthe tasmād vṛttir na kasya cit // BVaky_3,14.498

sarvaṃ vāpy ekadeśo vā yasminn āśriyate kva cit 
viśeṣavṛttiṃ taṃ sarvam āhur bhede vyavasthitam // BVaky_3,14.499

samuccayo vikalpo vā prakārāḥ sarva eva vā 
viśeṣā iti varṇyante sāmānyaṃ vāvikalpitam // BVaky_3,14.500

na hi brāhmaṇa ity atra bhedaḥ kaś cid apāśritaḥ 
apākṛto vā tenāyaṃ samudāye vyavasthitaḥ // BVaky_3,14.501

kriyā tv āśrīyate yasmin sa bhedo 'dhyavasīyate 
tathānyathā sarvathā cety aprayoge na vidyate // BVaky_3,14.502

upamāne kriyāvṛttim upameye kriyāśrutiḥ 
pratyāyayantī bhedasya karotīva padārthatām // BVaky_3,14.503

vyāpāreṇaiva sādṛśye vyāpārasya vivakṣite 
kriyāvadvacanāc chabdāt pratyayaḥ pratipādyate // BVaky_3,14.504

kriyāvato 'pi sādṛśye vaktum iṣṭe kriyāvatā 
adhyetā brāhmaṇa iva pratyayo na nivartate // BVaky_3,14.505

adhīte tulya ity evaṃ puṃlliṅgena viśeṣaṇam 
kriyāvati kriyāyāṃ tu tulyaśabde napuṃsakam // BVaky_3,14.506

prakṛtyarthe viśiṣṭe 'pi pratyayārthāviśeṣaṇāt 
putreṇa tulyaḥ kapila iti vṛttiḥ prasajyate // BVaky_3,14.507

yāḥ putre rūḍhasaṃbandhāḥ kriyā loke vivakṣitāḥ 
tābhiḥ kriyāvataḥ putrād guṇatulye vatir bhavet // BVaky_3,14.508

antarbhūtaṃ nimittaṃ ca rūḍhiśabdeṣu yady api 
kriyās tu sahacāriṇyo rūḍhāḥ santi padārthavat // BVaky_3,14.509

kramaṃ tu yadi bādhitvā pratyayārthaviśeṣaṇam 
pradhānānugrahāt sāmyād vibhakteś cāvatiṣṭhate // BVaky_3,14.510

prakṛter aviśiṣṭatvāt kriyātulye prasajyate 
putrādau guṇaśabdebhyaḥ pūrvoktasya viparyaye // BVaky_3,14.511

sthūlena tulyo yātīti bahiraṅgā kriyāśrutiḥ 
animittaṃ vates tulyaṃ yātīty atreṣyate vatiḥ // BVaky_3,14.512

dvayaṃ viśeṣyate tena yad ekatra viśeṣaṇaṃ 
tulyaśabdo hi taṃ dharmam ubhayastham apekṣate // BVaky_3,14.513

ekaḥ samāno dharmaś ced upamānopameyayoḥ 
tulayā saṃmitaṃ tulyam iti tatropapadyate // BVaky_3,14.514

sūtre śrutaś ca dviṣṭho 'sāv abhedena pratīyate 
na ca sāmānyaśabdatvād aśrutā gamyate kriyā // BVaky_3,14.515

aśrutāś ca pratīyante nideśasthāyitādayaḥ 
ye dharmā niyatās teṣāṃ putrādiṣu na vidyate // BVaky_3,14.516

anāśritakriyas tasmān na tulyo 'sti kriyāvatā 
kriyāyāḥ śravaṇe sāpi kriyāvattā pratīyate // BVaky_3,14.517

dvayoḥ pratividhānāc ca jyāyastvam abhidhīyate 
nityāsattvābhidhāyitvāt pratyayārthaviśeṣaṇe // BVaky_3,14.518

asattvabhūto vyāpāraḥ kevalaḥ pratyaye yataḥ 
vidyate lakṣaṇārthatvaṃ nāsti tena kriyāśruteḥ // BVaky_3,14.519

kriyāvatas tu grahaṇāt prakṛtyarthaviśeṣaṇe 
kriyāmātrena tulyatve siddhāsattvābhidhāyitā // BVaky_3,14.520

yadā kriyānimittaṃ tu sādṛśyaṃ syāt kriyāvatoḥ 
kriyāvato 'bhidheyatvāt tadā dravyābhidhāyitā // BVaky_3,14.521

avyayeṣu vateḥ pāṭhaḥ kāryas tatra svarādivat 
brāhmaṇena samo 'dhyetety atra ca pratyayo bhavet // BVaky_3,14.522

sāmānādhikaraṇyaṃ ca vatyarthenāpadiśyate 
tulyam ity anyathā kalpyo vākyaśeṣo 'śruto bhavet // BVaky_3,14.523

kriyāvatoś ca sādṛśye pratyayārthaviśeṣaṇe 
adhyetrā sadṛśo 'dhyetety atra nāsti vater vidhiḥ // BVaky_3,14.524

tulyārthair iti yā tasyās tṛtīyāyā na bhidyate 
artho bhede 'pi sarvābhir itarābhir vibhaktibhiḥ // BVaky_3,14.525

bhojyate brāhmaṇa iva tulyaṃ bhuktaṃ dvijātinā 
paśyati brāhmaṇam iva tulyaṃ vipreṇa paśyati // BVaky_3,14.526

brāhmaṇeneva vijñātaṃ tulyaṃ jñātaṃ dvijātinā 
dīyatāṃ brāhmaṇāyeva tulyaṃ vipreṇa dīyatām // BVaky_3,14.527

brāhmaṇād iva vaiśyāt tvam adhīṣvādhyayanaṃ bahu 
ity evamādibhir bhedas tṛtīyāyā na kaś cana // BVaky_3,14.528

tulyaṃ madhurayādhīye mātrā tulyaṃ smarāmi tām 
madhurāyāś ca mātuś ca kathaṃ sādṛśyakalpanā // BVaky_3,14.529

madhurāviṣayaḥ pāṭhaḥ smaraṇaṃ mātṛkarmakam 
madhurāmātṛśabdābhyām abhedenābhidhīyate // BVaky_3,14.530

uṣṭrāvayavatulyeṣu mukheṣūṣṭraśrutir yathā 
vartate gṛhatulye ca prāsāde madhurāśrutiḥ // BVaky_3,14.531

yathādhyayanayoḥ sāmyam adhyetror apadiśyate 
tathā kriyāgatair dharmair ucyante sādhanāśrayāḥ // BVaky_3,14.532

ivārthe yac ca vacanaṃ pūrvasūtre ca yo vidhiḥ 
kriyāśabdaśrutau bhedo na kaś cid vidyate tayoḥ // BVaky_3,14.533

yady apy upādhir anyatra niyato na prayujyate 
rūpābhedāt tv anirjñātā kriyātra śrūyate punaḥ // BVaky_3,14.534

yathā vyutparayaḥ pucchau kyaṅante sudurādayaḥ 
saty api pratyayārthatve bhedābhāvād udāhṛtāḥ // BVaky_3,14.535

evaṃ ca sati pūrveṇa siddho 'trāpi vater vidhiḥ 
niyame vābhidhāne vā bhidyate na kriyāśrutiḥ // BVaky_3,14.536

ive dravyādiviṣayaḥ pratyayaḥ punar ucyate 
kriyāṇām eva sadṛśve pūrvasūtre vidhīyate // BVaky_3,14.537

madhurāyām iva gṛhā brāhmaṇasyeva pāṇḍurāḥ 
ity atra dravyaguṇayoḥ pūrveṇa na vatir bhavet // BVaky_3,14.538

ārambhasyākriyārthatve nārtho yogena vidyate 
ṛte kriyāyā grahaṇāt pūrvayogena sidhyati // BVaky_3,14.539

madhurāvayave vṛttir vvākhyātā madhurāśruteḥ 
brāhmaṇāvayavān dantān vakṣyati brāhmaṇaśrutiḥ // BVaky_3,14.540

na kā cid ivayoge tu bāhyāt saṃbandhino 
ṣaṣṭhī vidhīyate tatra pūrveṇa pratyayo bhavet // BVaky_3,14.541

ādhikyaṃ tulyaśabdena saṃbandha upajāyate 
ṣaṣṭhītṛtīye tatra stas tulyaśabdo hi vācakaḥ // BVaky_3,14.542

ivaśabdaprayoge tu bāhyāt saṃbandhino vinā 
nādhikyam upamāne 'sti dyotakaḥ sa prayujyate // BVaky_3,14.543

ive yo vyatireko 'tra sa prāsādādihetukaḥ 
tulye tadviṣayāpekṣam ādhikyam upajāyate // BVaky_3,14.544

gavayena samo 'nadvān iti vṛttis tathā bhavet 
na tv asti gaur ivety atra vyatireka ivāśrayaḥ // BVaky_3,14.545

upameyena saṃbandhāt prāk prāsādādihetuke 
vyatireke vater bhāvo na tulyārthatvahetuke // BVaky_3,14.546

ivaśabdena saṃbandhe na tṛtīyā vidhīyate 
prakṛtāṃ tām atas tyaktvā vibhaktyantaraṃ āśritam // BVaky_3,14.547

saptamy api na tatrāsti jñāpakārthā tu sā kṛtā 
iṣṭā sā śeṣaviṣaye niyatāsu vibhaktiṣu // BVaky_3,14.548

yadi tu vyatirekeṇa viṣaye 'smin vibhaktayaḥ 
pravarteraṃs tṛtīyaiva vyabhicāraṃ pradarśayet // BVaky_3,14.549

vyabhicāre tathā siddhe saptamīgrahaṇād vinā 
saptamy evocyate sarvā na santy anyā vibhaktayaḥ // BVaky_3,14.550

atyantam atra viṣaye saptamyā jñāpakārthayā 
bādhitā vinivarteta ṣaṣṭhī sā gṛhyate punaḥ // BVaky_3,14.551

pūrvābhyām eva yogābhyāṃ vigrahāntarakalpanāt 
arhārthe 'pi vatiḥ siddhaḥ sa tv ekena nidarśyate // BVaky_3,14.552

tena tulyam iti prāpte kriyopādhiḥ prasidhyati 
rājavad vartate rājety atra bhede vivakṣite // BVaky_3,14.553

rājatvena prasiddhā ye pṛthuprabhṛtayo nṛpāḥ 
yudhiṣṭhirāntās te 'nyeṣām upamānaṃ mahīkṣitām // BVaky_3,14.554

siddhyasiddhikṛto bheda upamānopameyayoḥ 
sarvatraiva yato 'siddhaṃ prasiddhenopamīyate // BVaky_3,14.555

rājavad rūpam asyeti rājany eva vivakṣite 
akriyārthena yogena dvitīyena bhaviṣyati // BVaky_3,14.556

upamānāvivakṣāyāṃ niyamārtho 'yam ucyate 
dharmo 'rhatikriyākartā tadarthaṃ vacanaṃ punaḥ // BVaky_3,14.557

kṛtahastavad ity etat prasiddheṣv eva dṛśyate 
rājatvena prasiddhe ca rājñi rājavad ity api // BVaky_3,14.558

arājñi yeṣāṃ dharmāṇāṃ dṛṣṭo 'tyantam asaṃbhavaḥ 
te rājani niyamyante tyajyante vyabhicāriṇaḥ // BVaky_3,14.559

arhateś ca kriyā kartrī yā tasyāṃ vatir iṣyate 
rājānam arhati cchattram iti na tv evamādiṣu // BVaky_3,14.560

prayuktānāṃ hi śabdānāṃ śāstreṇānugamaḥ satām 
chattrādyarthe tu vacane pratyākhyānaṃ na saṃbhavet // BVaky_3,14.561

tadarham iti nārabdhaṃ sūtraṃ vyākaraṇāntare 
saṃbhavaty upamātrāpi bhedasya parikalpanāt // BVaky_3,14.562

ekasya kāryanirjñānāt siddhasya viṣayāntare 
taddharmatvavivakṣāyāṃ buddhyā bhedaḥ prakalpyate // BVaky_3,14.563

sūtrārambhān na caitasmād ivaśabdasya vidyate 
prayogaḥ so 'pi caitasya viṣaye vidyate vateḥ // BVaky_3,14.564

dasyuhendra ivety etad aindramantre prayujyate 
anyatra dṛṣṭakarmendro yathety asmin vivakṣite // BVaky_3,14.565

pūrvām avasthām āśritya yāvasthā vyapadiśyate 
sadṛśas tvaṃ tavaiveti tatraivam abhidhīyate // BVaky_3,14.566

prasiddhabhedaṃ yatrānyad upamānaṃ na vidyate 
upameyasya tatrātmā svabuddhyā pravibhajyate // BVaky_3,14.567

yo 'pi svābhāviko bhedaḥ so 'pi buddhinibandhanaḥ 
tenāsmin viṣaye bhinnam abhinnaṃ vā na vidyate // BVaky_3,14.568

aṅgadī kuṇḍalī ceti darśayan bhedahetubhiḥ 
caitram īdṛśam ity āha buddhyavasthāparigrahāt // BVaky_3,14.569

etaiḥ śabdair yathābhūtaḥ pratyayātmopajāyate 
tatpratyayānukāreṇa viṣayo 'py upapadyate // BVaky_3,14.570

buddhyavasthāvibhāgena bhedakāryaṃ pratīyate 
janyanta iva śabdānām arthāḥ sarve vivakṣayā // BVaky_3,14.571

tathāvidhe 'pi bāhye 'rthe bhidyante yatra buddhayaḥ 
na tatra kaś cit sādṛśyaṃ sad api pratipadyate // BVaky_3,14.572

atyantaṃ viṣaye bhinne yāvat prakhyā na bhidyate 
na tāvat pratyabhijñānaṃ kasya cid vinivartate // BVaky_3,14.573

ayam eva tu sūtreṇa bhedo bhedena darśitaḥ 
prasiddham api durjñānam abudhaḥ pratipadyate // BVaky_3,14.574

vaiyākaraṇavad brūte na vaiyākaraṇaḥ sadā 
vaiyākaraṇavad brūṣvety ataḥ so 'py abhidhīyate // BVaky_3,14.575

ke cit pumāṃso bhāṣante strīvat puṃvac ca yoṣitaḥ 
vyabhicāre svadharmo 'pi punas tenopadiśyate // BVaky_3,14.576

sadṛśas tvaṃ tavaiveti loke yad abhidhīyate 
upamānāntaraṃ tatra prasaktaṃ vinivartate // BVaky_3,14.577

yuktam aupayikaṃ rājña ity arthasya nidarśane 
upamānāvivakṣāyāṃ tadarham iti paṭhyate // BVaky_3,14.578

prasaktānuprasaktas tu vatiśeṣo 'bhidhīyate 
upamānābhisaṃbandhād asmin vatir udāhṛtaḥ // BVaky_3,14.579

pradhānakalpanābhāve guṇaśabdasya darśanāt 
upasargād vatau siddhā dhātau dhātvarthakalpanā // BVaky_3,14.580

svaṃ rūpam iti caitasminn arthasyāpi parigrahaḥ 
rūpavaj jñāpitas tasmād āsanno 'rtho grahīṣyate // BVaky_3,14.581

dhātvarthenopajanitaṃ sādhanatvena sādhanam 
dhātunā kṛtam ity evam asmin sūtre pratīyate // BVaky_3,14.582

yaḥ śabdaś caritārthatvād atyantaṃ na prayujyate 
viṣaye 'darśanāt tatra lopas tasyābhidhīyate // BVaky_3,14.583

kriyāyāṃ sādhane dravye prādayo ye vyavasthitāḥ 
tebhyaḥ sattvābhidhāyibhyo vatiḥ svārthe vidhīyate // BVaky_3,14.584

pratyayena vinā prādis tatrārthe na prayujyate 
bhedena tu samākhyāne vibhāgaḥ parikalpitaḥ // BVaky_3,14.585

anaṅgīkṛtasattvaṃ tu yadi gṛhyeta sādhanam 
vibhaktibhir niyogaḥ syād yathaiva tasilādiṣu // BVaky_3,14.586

pāṭhād yair avibhaktitvaṃ vatyanteṣv anugamyate 
teṣām udvata ity atra vaktavyā savibhaktitā // BVaky_3,14.587

vatyarthaṃ nāvagāhete puṃvad ity asya darśanāt 
nañsnañāv apavādasya bādhakaṃ tan nipātanam // BVaky_3,14.588

etam utkrāmato nūnaṃ vatyarthaṃ nañsnañāv iti 
tayoḥ pravṛttāv utsargo bādhanān nopapadyate // BVaky_3,14.589

nañsnañau vihitau yena sa yogo nāvagāhate 
vatiprakaraṇaṃ tad dhi liṅgam evaṃ samarthyate // BVaky_3,14.590

abhedenopamānasya bhinnārthopanipātitā 
ūhas tathopamānānām aṅgavan nopalabhyate // BVaky_3,14.591

gāvedhuke carau dṛṣṭā govikartākṣavāpayoḥ 
paśū rudra iva hy etāv ity ekavacanaśrutiḥ // BVaky_3,14.592

upamānasya bhedāc ca bahuṣu syād año vidhiḥ 
kāśyapā iti lopaḥ syāt tathā pratikṛtiṣv api // BVaky_3,14.593

evaṃ tu yuktavadbhāvād atraikavacanaṃ bhavet 
lum manuṣye tathoktaṃ syāl liṅgasyaikasya siddhaye // BVaky_3,14.594

upameyeṣu bhinneṣu kiṃ cid ekaṃ pravartate 
pratyayasya vidhau tatra nityaṃ yuktavad iṣyate // BVaky_3,14.595

yadā pratyupameyaṃ tu tad ekaikam avasthitam 
tadā bāhyārthabhedena taddhitāntaṃ pracīyate // BVaky_3,14.596

yathā samūhapracaye dvigūnāṃ bhinnasaṃkhyatā 
pañcapūlyādiṣu tathā lubantapracayo bhavet // BVaky_3,14.597

pracaye bhidyamāne tu saṃkhyā pūleṣu bhidyate 
arthabhedo lubanteṣu naivaṃ kaś cana dṛśyate // BVaky_3,14.598

yeṣūpameyavacanaḥ śabdo 'nyo na prayujyate 
upamānasya tatrānyaiḥ saṃkhyāyā bheda iṣyate // BVaky_3,14.599

yathā guḍatilādīnāṃ prayogād ekasaṃkhyatā 
pākāder aprayoge tu bhinnā saṃkhyābhidhīyate // BVaky_3,14.600

yaḥ saṃbandhigato bhedaḥ sa prayoge pratīyate 
saṃbandhinām ato bheda upameye na gamyate // BVaky_3,14.601

tasmāt sāmānyaśabdatvaprasaṅgavinivṛttaye 
upameyagato bheda upamāneṣu dṛśyate // BVaky_3,14.602

upamānaṃ samastānām abhinnam śrūyate kva cit 
bhinnānām upameyanām ekaikam vopamīyate // BVaky_3,14.603

yathā garuḍa ity etad vyūhāpekṣaṃ prayujyate 
ekena yatra sādṛśyaṃ vainateyena hastinām // BVaky_3,14.604

ekasyāpi pratīyeta bhinnā pratikṛtiḥ saha 
kāśyapasyeti tenāyaṃ pratyekam avatiṣṭhate // BVaky_3,14.605

meghāḥ śaila ivety ukte samastānāṃ pratīyate 
sādṛśyam giriṇaikena pratyekaṃ tena bhidyate // BVaky_3,14.606

chāpekṣā tadviṣayatā vidheyatvān na gamyate 
kākatālīyam ity atra prasiddham hy upalakṣaṇam // BVaky_3,14.607

rājāśvādiś ca viṣayaḥ syād anyo vety aniścitam 
tena cchasya vidhānāt prāg vyapadeśo na vidyate // BVaky_3,14.608

dvayor ivārthayor atra nimittatvaṃ pratīyate 
ekenāvayavo yuktaḥ pratyayo 'nyena yujyate // BVaky_3,14.609

caitrasya tatrāgamanaṃ kākasyāgamanaṃ yathā 
dasyor abhinipātas tu tālasya patanaṃ yathā // BVaky_3,14.610

saṃnipāte tayor yānyā kriyā tatropajāyate 
vadhādir upameye 'rthe tayā chavidhir iṣyate // BVaky_3,14.611

kriyāyāṃ samavetāyāṃ dravyaśabdo 'vatiṣṭhate 
pātāgamanayoḥ kākatālaśabdau tathā sthitau // BVaky_3,14.612

yad anvākhyāyakaṃ vākyaṃ tad evaṃ parikalpyate 
prayogavākvaṃ yal loke tad evaṃ na prayujyate // BVaky_3,14.613

yayor atarkitā prāptir dṛśyate kākatālavat 
tayoḥ samāsaprakṛter vṛttir abhyupagamyate // BVaky_3,14.614

kākasya tālena yathā vadho yasya tu dasyunā 
tatra citrīkṛte 'nyasminn upameye cha iṣyate // BVaky_3,14.615

cañcatprakāraś cañcatko bṛhatka iti cāpare 
maṇimaḍḍūkakhadyotān sādṛśvena pracakṣate // BVaky_3,14.616

tatronmeṣanimeṣābhyāṃ khadyota upamīyate 
śvāsaprabandhair maṇḍūkaḥ spandamānaprabho maṇiḥ // BVaky_3,14.617

pravikāsiprabho 'lpo 'pi mahān ya upalabhyate 
bṛhatka iti tatraiṣa maṇau śabdaḥ prayujyate // BVaky_3,14.618

sādṛśyam eva sarvatra prakāraḥ kaiś cid iṣyate 
bhede 'pi tu prakārākhyā kaiś cid abhyupagamyate // BVaky_3,14.619

prakāravacanaḥ kaś cit prakāravati saṃsthitaḥ 
prakāramātre vartitvā kaś cit tadvati vartate // BVaky_3,14.620

sādṛśyagrahaṇaṃ sūtre sadṛśasyopalakṣaṇam 
tulyayor avyayībhāve sahaśabdo 'bhidhāyakaḥ // BVaky_3,14.621

vipsāsādṛśyayor vṛttir yā yathārthābhidhāyinaḥ 
sa cāyam avyayībhāve bhedo bhedena darśitaḥ // BVaky_3,14.622

sādṛśyaṃ yogyatā kaiś cid anāv abhyupagamyate 
yat tu mūrtigataṃ sāmyaṃ tat sahenābhidhīyate // BVaky_3,14.623

itthaṃbhāve 'pi sādṛśyaṃ buddhyavasthānibandhanam 
grahaṇe bhedamātrasya tatrānyaivābhidhīyate // BVaky_3,14.624

gaur vāhīka iti dvitve sādṛśyaṃ pratyudāhṛtam 
śuklādau sati niṣpanne vāhīko na dvir ucyate // BVaky_3,14.625

iti bhartṛharikṛtaṃ vākyapadīyam samāptam