namaḥ sarvabuddhabodhisattvebhyaḥ /
lalitavistaraḥ /
// om namo daśadiganantāparyantalokadhātupratiṣṭhitasarvabuddhabodhisattvāryaśrāvakapratyekabuddhebhyo 'tītānāgatapratyutpannebhyaḥ //
START Parivarta 1
nidānaparivartaḥ prathamaḥ /
evaṃ mayā śrutam / ekasminsamaye bhagavān śrāvastyāṃ viharati sma jetavane 'nāthapiṇḍadasyārāme mahatā bhikṣusaṃghena sārdhaṃ dvādaśabhirbhikṣusahasraiḥ / tadyathā - āyuṣmatā ca jñānakauṇḍinyena / āyuṣmatā cāśvajitā / āyuṣmatā ca bāṣpeṇa / āyuṣmatā ca mahānāmnā / āyuṣmatā ca bhadrikeṇa / āyuṣmatā ca yaśodevena / āyuṣmatā ca vimalena / āyuṣmatā ca subāhunā / āyuṣmatā ca pūrṇena / āyuṣmatā ca gavāṃpatinā / āyuṣmatā corubilvākāśyapena / āyuṣmatā ca nadīkāśyapena / āyuṣmatā ca gayākāśyapena / āyuṣmatā ca śāriputreṇa / āyuṣmatā ca mahāmaudgalyāyanena / āyuṣmatā ca mahākāśyapena / āyuṣmatā ca mahākātyāyanena / āyuṣmatā ca kaphilena / āyuṣmatā ca kauṇḍinyena / āyuṣmatā ca cunandena / āyuṣmatā ca pūrṇamaitrāyaṇīputreṇa / āyuṣmatā cāniruddhena / āyuṣmatā ca nandikena / āyuṣmatā ca kasphilena / āyuṣmatā ca subhūtinā / āyuṣmatā ca revatena / āyuṣmatā ca khadiravanikena / āyuṣmatā cāmogharājena / āyuṣmatā ca mahāpāraṇikena / āyuṣmatā ca bakkulena / āyuṣmatā ca nandena / āyuṣmatā ca rāhulena / āyuṣmatā ca svāgatena / āyuṣmatā cānandena / evaṃpramukhairdvādaśabhirbhikṣusahasraiḥ sārdhaṃ dvātriṃśatā ca bodhisattvasahasraiḥ sarvairekajātipratibaddhaiḥ sarvabodhisattvapāramitānirjātaiḥ sarvabodhisattvābhijñatāvikrīḍitaiḥ sarvabodhisattvadhāraṇīpratibhānapratilabdhaiḥ sarvabodhisattvadhāraṇīpratilabdhaiḥ sarvabodhisattvapraṇidhānasuparipūrṇaiḥ sarvabodhisattvapratisamyaggatiṃgataiḥ sarvabodhisattvasamādhivaśitāprāptaiḥ sarvabodhisattvavaśitāpratilabdhaiḥ sarvabodhisattvakṣāntyavakīrṇaiḥ sarvabodhisattvabhūmiparipūrṇaiḥ / tadyathā - maitreyeṇa ca bodhisattvena mahāsattvena / dharaṇīśvararājena ca bodhisattvena mahāsattvena / siṃhaketunā (Vaidya 2) ca bodhisattvena mahāsattvena / siddhārthamatinā ca bodhisattvena mahāsattvena / praśāntacāritramatinā ca bodhisattvena mahāsattvena / pratisaṃvitprāptena ca bodhisattvena mahāsattvena / nityodyuktena ca bodhisattvena mahāsattvena / mahākaruṇācandriṇā ca bodhisattvena mahāsattvena / evaṃpramukhairdvātriṃśatā ca bodhisattvasahasraiḥ //
tena khalu punaḥ samayena bhagavān śrāvastīṃ mahānagarīmupaniśritya viharati sma satkṛto gurukṛto mānitaḥ pūjitaśca tisṛṇāṃ pariṣadāṃ rājñāṃ rājakumārāṇāṃ rājamantriṇāṃ rājamahāmātrāṇāṃ rājapādamūlikānāṃ kṣatriyabrāhmaṇagṛhapatyamātyapārṣadyānāṃ paurajānapadānāmanyatīrthikaśramaṇabrāhmaṇacarakaparivrājakānām / lābhī ca bhagavān prabhūtānāṃ khādanīyaṃ bhojanīyamāsvādanīyākalpikānāṃ cīvarapiṇḍapātraśayanāsanaglānapratyayabhaiṣajyapariṣkārāṇām / lābhāgryayaśogryaprāptaśca bhagavān sarvatra cānupaliptaḥ padma iva jalena / udāraśca bhagavataḥ kīrtiśabdaśloko loke 'bhyudgato 'rhan samyaksaṃbuddho vidyācaraṇasaṃpannaḥ sugato lokavit paraḥ puruṣadamyasārathiḥ śāstā devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca buddho bhagavān pañcacakṣuḥsamanvāgataḥ / sa imaṃ ca lokaṃ paraṃ ca lokaṃ sadevakaṃ samārakaṃ sabrahmakaṃ saśramaṇabrāhmaṇīn prajān sadevamānuṣān svayaṃ vijñāya sākṣātkṛtya upasaṃpadya viharati sma / saddharmaṃ deśayati sma ādau kalyāṇaṃ madhye kalyāṇaṃ paryavasāne kalyāṇaṃ svarthaṃ suvyañjanaṃ kevalaṃ paripūrṇaṃ pariśuddhaṃ paryavadātaṃ vrahmacaryaṃ saṃprakāśayati sma //
tena khalu punaḥ samayena bhagavān rātryāṃ madhyame yāme buddhālaṃkāravyūhaṃ nāma samādhiṃ samāpanno 'bhūt / samanantarasamāpannasya ca bhagavata imaṃ buddhālaṃkāravyūhaṃ nāma samādhimatha tatkṣaṇameva bhagavata upariṣṭānmūrdhnaḥ saṃdhāvuṣṇīṣavivarāntarāt pūrvabuddhānusmṛtyasaṅgājñānālokālaṃkāraṃ nāma raśmiścacāra / sā sarvā śuddhāvāsān devabhavanānyavabhāsya maheśvaradevaputrapramukhānaprameyān devaputrān saṃcodayāmāsa / tataśca tathāgataraśmijālānniścārya imāḥ saṃcodanāgāthā niścaranti sma //
iti //
samanantaraspṛṣṭāśca khalu punaste śuddhāvāsakāyikā devaputrāḥ tasyā buddhānusmṛtyasaṅgājñānālokāyā raśmyā ābhiścaivaṃrūpābhirgāthābhiḥ saṃcoditāḥ samantataḥ praśāntāḥ samādhervyutthāya tān buddhānubhāvenāprameyāsaṃkhyeyāgaṇanāsamatikrāntakalpātikrāntān buddhān bhagavanto 'nusmaranti sma / teṣāṃ ca buddhānāṃ bhagavatāṃ yāni buddhakṣetraguṇavyūhātparṣanmaṇḍalāni yāśca dharmadeśanāstā āsan, tān sarvānanusmaranti sma //
atha khalu tasyāṃ rātrau praśāntāyāmīśvaraśca nāma śuddhāvāsakāyiko devaputro maheśvaro nāma nandaśca sunandaśca candanaśca mahitaśca praśāntaśca praśāntavinīteśvaraścaite cānye ca saṃbahulāḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrā atikrāntātikrāntairvarṇaiḥ sarvāvantaṃ jetavanaṃ divyenāvabhāsenāvabhāsya yena bhagavāṃstenopasaṃkrāman, upasaṃkramya bhagavataḥ pādau śirasābhivandya ekānte tasthuḥ / ekānte sthitāśca te śuddhāvāsakāyikā devaputrā bhagavantametadavocan - asti bhagavan lalitavistaro nāma dharmaparyāyaḥ sūtrānto mahāvaipulyanicayo bodhisattvakuśalamūlasamudbhāvanaḥ tuṣitavarabhavanavikiraṇasaṃcintyāvakramaṇavikrīḍanagarbhasthānaviśeṣasaṃdarśano 'bhijātajanmabhūmiprabhāvasaṃdarśanaḥ sarvabālacaryāguṇaviśeṣasamatikramasarvalaukikaśilpasthānakarmasthānalipisaṃkhyāmudrā - gaṇanāsidhanukalāpayuddhasālambhasarvasattvaprativiśiṣṭasaṃdarśanāntaḥpuraviṣayopabhogasaṃdarśanaḥ sarvabodhisattvacariniṣpandaniṣpattiphalādhigamaparikīrtano bodhisattvavikrīḍitaḥ sarvamāramaṇḍalavidhvaṃsanaḥ tathāgatabalavaiśāradyāṣṭādaśāveṇikasamuccayo (Vaidya 4) 'pramāṇabuddhadharmanirdeśaḥ pūrvakairapi tathāgatairbhāṣitapūrvaḥ / tadyathā - bhagavatā padmottareṇa ca dharmaketunā ca dīpaṃkareṇa ca guṇaketunā ca mahākareṇa ca ṛṣidevena ca śrītejasā ca satyaketunā ca vajrasaṃhatena ca sarvābhibhuvā ca hemavarṇena ca atyuccagāminā ca pravāhasāgareṇa ca puṣpaketunā ca vararūpeṇa ca sulocanena ca ṛṣiguptena ca jinavaktreṇa ca unnatena ca puṣpitena ca ūrṇatejasā ca puṣkareṇa ca suraśminā ca maṅgalena ca sudarśanena ca mahāsiṃhatejasā ca sthitabuddhidattena ca vasantagandhinā ca satyadharmavipulakīrtinā ca tiṣyeṇa ca puṣyeṇa ca lokasundareṇa ca vistīrṇabhedena ca ratnakīrtinā ca ugratejasā ca brahmatejasā ca sughoṣeṇa ca supuṣṣeṇa ca sumanojñaghoṣeṇa ca suceṣṭarūpeṇa ca prahasitanetreṇa ca guṇarāśinā ca meghasvareṇa ca sundaravarṇena ca āyustejasā ca salīlagajagāminā ca lokābhilāṣitena ca jitaśatruṇā ca saṃpūjitena ca vipaśyinā ca śikhinā ca viśvabhuvā ca kakucchandena ca kanakamuninā ca kāśyapena ca tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena bhāṣitapūrvaḥ, taṃ bhagavānapyetarhi saṃprakāśayet bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya sukhāya devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca / asya ca mahāyānodbhāvanārthaṃ sarvaparapravādināṃ ca nigrahārthaṃ sarvabodhisattvānāṃ codbhāvanārthaṃ sarvamārāṇāṃ cābhibhavanārthaṃ sarvabodhisattvayānikānāṃ ca pudgalānāṃ vīryārambhasaṃjananārthaṃ saddharmasya cānuparigrahārthaṃ triratnavaṃśasyānuparigrahārthaṃ triratnavaṃśasyānupacchedanārthaṃ buddhakāryasya ca parisaṃdarśanārthamiti / adhivāsayati sma bhagavāṃsteṣāṃ devaputrāṇāṃ tūṣṇībhāvena sadevakasya lokasyānukampāmupādāya //
atha khalu devaputrā bhagavatastūṣṇībhāvenādhivāsanāṃ viditvā tuṣṭā udagrā āttamanasaḥ pramuditāḥ prītisaumanasyajātā bhagavataḥ pādau śirasābhivandya bhagavantaṃ triḥ pradakṣiṇīkṛtya divyaiścandanacūrṇairagurucūrṇairmāndārapuṣpaiścābhyavakīrya tatraivāntardadhuḥ //
atha khalu bhagavāṃstasyāmeva rātryāmatyayena ca karīro maṇḍalamātravyūhastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bhagavān prajñapta evāsane nyaṣīdadbodhisattvagaṇapuraskṛtaḥ śrāvakasaṃghapuraskṛtaḥ / niṣadya bhagavān bhikṣūnāmantrayati sma - iti hi bhikṣavo rātrau praśāntāyāmīśvaro nāma śuddhāvāsakāyiko devaputro maheśvaraśca nāma nandaśca sunandaśca candanaśca mahitaśca praśāntaśca vinīteśvaraścaite cānye ca saṃbahulāḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrāḥ purvavadyāvattatraivāntardadhuḥ / atha khalu te bodhisattvāste ca mahāśrāvakā yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamya bhagavantametadavocan - tatsādhu bhagavan, taṃ lalitavistaraṃ nāma dharmaparyāyaṃ deśayatu / tadbhaviṣyati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca etarhi cāgatānāṃ ca bodhisattvānāṃ mahāsattvānām / adhivāsayati sma bhagavāṃsteṣāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ teṣāṃ ca mahāśrāvakāṇāṃ tūṣṇībhāvena sadevamānuṣāsurasya lokasyānukampāmupādāya / tatredamucyate -
iti //
iti śrīlalitavistare nidānaparivarto nāma prathamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 2
samutsāhaparivarto dvitīyaḥ /
tatra bhikṣavaḥ katamaḥ sulalitavistaro nāma dharmaparyāyaḥ sūtrānto mahāvaipulyaḥ? iha bhikṣavo bodhisattvasya tuṣitavarabhavanāvasthitasya pūjyapūjitasyābhiṣekaprāptasya devaśatasahasrastutastaumitavarṇitapraśaṃsitasya labdhābhiṣekasya praṇidhānasamudgatasya sarvabuddhadharmasamudāgatabuddheḥ suvipulapariśuddhajñānanayanasya smṛtimatigatidhṛtyuttaptavipulabuddheḥ dānaśīlakṣāntivīryadhyānaprajñāmahopāyakauśalyaparamapāramitāprāptasya mahāmaitrīkaruṇāmuditopekṣābrahmapathakovidasya mahābhijñāsaṃgaṇāvaraṇajñānasaṃdarśanābhimukhībhūtasya smṛtyupasthānasamyakprahāṇaṛddhipādendriyabalabodhyaṅgamārgasarvabodhipakṣadharmasuparipūrṇakoṭiprāptasya aparimitapuṇyasaṃbhāralakṣaṇānuvyañjanasamalaṃkṛtakāyasya dīrghānuparivartino yathāvāditathākāryavitathavākkarmasamudāhārakasya ṛjvakuṭilāvaṅkāpratihatamānasasya sarvamānamadadarpabhayaviṣādāpagatasya sarvasattvasamacittasya aparimitabuddhakoṭinayutaśatasahasraparyupāsitasya bahubodhisattvakoṭinayutaśatasahasrāvalokitāvalokitavadanasya śakrabrahmamaheśvaralokapāladevanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragarākṣasagaṇairabhinanditayaśasaḥ sarvapadaprabhedanirdeśāsaṅgapratisaṃvidavatārajñānakuśalasya sarvabuddhabhāṣitadhāraṇasmṛtibhājanāvikṣepānantāparyantadhāraṇīpratilabdhasya mahādharmanausmṛtyupasthānasamyakprahāṇaṛdvipādendriyabalabodhyaṅgamārgapāramitopāya - kauśalyadharmaratnapuṇyasamudānītamahāsārthavāhasya caturoghapāragāminābhiprāyasya nihatamānapratyarthikasya sarvaparapravādisunigṛhītasya saṃgrāmaśīrṣasupratiṣṭhitasya kleśaripugaṇanisūdanasya jñānavaravajradṛḍhapraharaṇasya bodhicittamūlamahākaruṇādaṇḍādhyāśayodgatasya gambhīravīryasalilābhiṣiktasya upāyakauśalakarṇikasya bodhyaṅgadhyānakeśarasya samādhikiñjalkasya guṇagaṇavimalasarasisujātasya vigatamadamānaparivāhaśaśivimalavistīrṇapatrasya śīlaśrutāprasādadaśadigapratihatagandhino loke jñānavṛddhasyāṣṭābhirlokadharmairanupaliptasya mahāpuruṣapadmasya puṇyajñānasaṃbhāravisṛtasurabhigandhinaḥ prajñājñānadinakarakiraṇairvikasitasuviśuddhaśatapatrapadmatapanasya caturṛddhipādaparamajāpajapitasya caturāryasatyasutīkṣṇanakhadaṃṣṭrasya caturbrahmavihāraniśritadarśanasya catuḥsaṃgrahavastususaṃgṛhītaśirasaḥ dvādaśāṅgapratītyasamutpādānubodhānupūrvasamudgatakāyasya saptatriṃśadbodhipakṣadharmasaṃpratipūrṇasuvijātināvidyājñānakeśariṇastrivimokṣamukhāvajṛmbhitasya śamathavidarśanāsuviśuddhanayanasya dhyānavimokṣasamādhisamāpattigiridarīguhānivāsitasya caturīryāpathavinayanaupavanasuvardhitatarordaśabalavaiśāradyābhyāsībhāvitabalasya vigatabhavavibhavabhayalomaharṣasyāsaṃkucitaparākramasya tīrthyaśaśamṛgagaṇasaṃghaśamathanasya nairātmyaghoṣodāhāramahāsiṃhanādanādinaḥ puruṣasiṃhasya vimuktidhyānamaṇḍalaprajñaprabharaśmitīrthakarakhadyotagaṇaniḥprabhaṃkarasya (Vaidya 8) avidyātamondhakāratamaḥpaṭalavitimirakaraṇasyottaptabalavīryasya devamanuṣyeṣu puṇyatejastejitasya mahāpuruṣadinakarasya kṛṣṇapakṣāpagatasya śuklapakṣapratipūrṇasya manāpapriyadarśanasya apratihatacakṣurindriyasya devaśatasahasrajyotirgaṇapratimaṇḍitasya dhyānavimokṣajñānamaṇḍalasya bodhyaṅgasukharaśmiśaśikiraṇasya buddhavibuddhamanujakumudavibodhakasya mahāpuruṣacandrasamacatuṣparṣaddvīpānuparītasya saptabodhyaṅgaratnasamanvāgatasya sarvasattvasamacittaprayogasyāpratihatabuddheḥ daśakuśalakarmapathavratatapasaḥ susamṛddhapratipūrṇaviśeṣagamanābhiprāyasya apratihatadharmarājāvarapravaradharmaratnacakrapravartakasya cakravartivaṃśakulakuloditasya gambhīraduravagāhapratītyasamutpādasarvadharmaratnapratipūrṇasya atṛptaśrutavipulavistīrṇārambhajñānaśīlavelānatikramaṇasya mahāpadmagarbhekṣaṇasya sāgaravaradharavipulabuddheḥ pṛthivyaptejovāyusamacittasya merukalpadṛḍhabalāprakampamānasyānunayapratighāpagatasya gaganatalavimalavipulāsahyavistīrṇabuddheḥ adhyāśayasupariśuddhasya sudattadānasya sukṛtapūrvayogasya sukṛtādhikārasya dattasatyaṃkārasya paryeṣitasarvakuśalamūlasya vāsitavāsanasya niryāṇamiva sarvakuśalamūlasya saptasaṃkhyeyeṣu kalpeṣu samudānītasarvakuśalamūlasyandasya dattasaptavidhadānasya pañcavidhapuṇyakriyāvastvavasevitavatastrividhaṃ kāyikena caturvidhaṃ vācā trividhaṃ manasā sucaritavato daśakulakarmapathādānasevitavataḥ catvāriṃśadaṅgasamanvāgatasamyakprayogamāsevitavataḥ catvāriṃśadaṅgasamanvāgatasamyakpraṇidhānapraṇihitavataḥ catvāriṃśadaṅgasamanvāgatasamyagadhyāśayapratipannavataḥ catvāriṃśadaṅgasamanvāgatasamyagvimokṣaparipūritavataḥ catvāriṃśadaṅgasamanvāgatasamyagadhimuktimṛjīkṛtavataḥ catvāriṃśatsu buddhakoṭīniyutaśatasahasreṣvanupravrajitavataḥ pañcapañcāśatsu buddhakoṭīniyutaśatasahasreṣu dānāni dattavataḥ ardhacaturtheṣu pratyekabuddhakoṭīśateṣu kṛtādhikāravataḥ aprameyāsaṃkhyeyān sattvān svargamokṣamārgapratipāditavataḥ anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmasyaikajātipratibaddhasya itaścyutvā tuṣitavarabhavane sthitasya śvetaketunāmno devaputrottamasya sarvadevasaṃghaiḥ saṃpūjyamānasya raśmyāyamaparamitaścyuto martyasya lokotpanno nacirādanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyatīti //
tasmin mahāvimāne sukhopaviṣṭasya dvātriṃśadbhūmisahasrapratisaṃsthite vitardiniryūhatoraṇagavākṣakūṭāgāraprāsādatalasamalaṃkṛte ucchritachatradhvajapaṭākaratnakiṅkiṇījālavitānavitate māndāravamahāmāndāravapuṣpasaṃstaraṇasaṃstṛte apsarasaḥkoṭīniyutaśatasahasrasaṃgītisaṃpracalite atimuktakacampakapāṭalakovidāramucilindamahāmucilindāśokanyagrodhatindukāsanakarṇikārakeśarasālaratnavṛkṣopaśobhite hemajālasaṃchanne mahatā pūrṇakumbhopaśobhite samatalavyūhopaśobhite jyotirmālikāsumanovāte devakoṭīniyutaśatasahasrābhimukhanayanāvalokitāloke mahāvipuladharmasaṃgītisarvakāmarativegakleśacchedane vyapagatākhilakrodhapratighamānamadadarpāpanayane prītiprasādaprāmodyottaptavipulasmṛtisaṃjanane sukhopaviṣṭasya tasmin mahādharmasāṃkathye pravṛtte tebhyaścaturaśītibhyastūryasaṃgītisahasranirnāditebhyo bodhisattvasya pūrvaśubhakarmopacayenemāḥ saṃcodanāgāthā niścaranti sma -
iti //
iti śrīlalitavistare samutsāhaparivarto nāma dvitīyo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 3
kulapariśuddhiparivartastṛtīyaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattva evaṃ dharmakālasaṃcoditaḥ saṃstato mahāvimānānniṣkramya dharmoccayo nāma mahāprāsādo yatra niṣadya bodhisattvastuṣitebhyo devebhyo dharmaṃ deśayati sma, taṃ bodhisattvo 'bhirohati sma, abhiruhya ca sudharme siṃhāsane niṣīdati sma / atha ye devaputrā bodhisattvasya sabhāgāḥ samayānasaṃprasthitāste 'pi tameva prāsādamabhirohanti sma / ye ca daśadiksaṃnipatitā bodhisattvāḥ sabhāgacaritā bodhisattvasya devaputrāśca, te 'pi taṃ prāsādamabhiruhya yathāpratyarheṣu siṃhāsaneṣu svakasvakeṣu niṣīdanti, sma apagatāpsarogaṇā apagataprākṛtadevaputrāḥ samānādhyāśayaparivārā aṣṭaṣaṣṭikoṭisahasraparivārāḥ //
iti hi bhikṣavo dvādaśabhirvarṣairbodhisattvo mātuḥ kukṣimavakramiṣyatīti //
atha śuddhāvāsakāyikā devaputrā jambudvīpamāgatya divyaṃ varṇamantardhāpya brāhmaṇaveṣeṇa brāhmaṇān vedānadhyāpayanti sma / yasyaivarūpā garbhāvakrāntirbhavati, sa dvātriṃśatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samanvāgato bhavati / yaiḥ samanvāgatasya dve gatī bhavato na tṛtīyā / sacedagāramadhyāvasati, rājā bhavatī cakravartī caturaṅgo vijitavān dhārmiko dharmarājaḥ saptaratnasamanvāgataḥ / tasyemāni sapta ratnāni bhavanti / tadyathā - cakraratnaṃ hastiratnaṃ aśvaratnaṃ strīratnaṃ maṇiratnaṃ gṛhapatiratnaṃ pariṇāyakaratnameva saptamam //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī cakraratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya tadeva poṣadheyaṃ ca pañcadaśyāṃ śiraḥsnātasyopavāsoṣitasyopariprāsādatalagatasya stryāgāraparivṛtasya pūrvasyāṃ diśi divyaṃ cakraratnaṃ prādurbhavati / sahasrāraṃ sanemikaṃ sanābhikaṃ suvarṇavarṇakarmālaṃkṛtaṃ saptatālamuccaiḥ samantād dṛṣṭvāntaḥpuraṃ rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya taddivyaṃ cakraratnameva bhavati / śrutaṃ khalu mayā yasya kila rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya tadeva poṣadheyaṃ pañcadaśyāṃ śiraḥsnātasyopavāsoṣitasyopariprāsādatalagatasya stryāgāraparivṛtasya pūrvasyāṃ diśi divyaṃ cakraratnaṃ prādurbhavati, sa bhavati rājā cakravartī / nūnamahaṃ rājā cakravartī yannvahaṃ divyaṃ cakraratnaṃ mīmāṃsayeyam / atha rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣikta ekāṃsamuttarāsaṅgaṃ kṛtvā dakṣiṇajānumaṇḍalaṃ pṛthivyāṃ pratiṣṭhāpya dakṣiṇena pāṇinā taddivyaṃ cakraratnaṃ prārthayedevaṃ cāvedayet - pravartayasva bhaṭṭa divyaṃ cakraratnaṃ dharmeṇa mādharmeṇa / atha taddivyaṃ cakraratnaṃ rājñā kṣatriyeṇa mūrdhābhiṣiktena pravartitaṃ samyageva ṛddhau vihāyasā pūrveṇa vrajati / anveti rājā cakravartī sārdhaṃ caturaṅgeṇa balakāyena / yatra ca pṛthivīpradeśe taddivyaṃ cakraratnaṃ saṃtiṣṭhate, tatra rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣikto vāsaṃ kalpayati sārdhaṃ caturaṅgeṇa balakāyena / atha ye te bhavanti pūrvasyāṃ diśi rājāno maṇḍalinaḥ, te rūpyapātrīṃ vā (Vaidya 12) suvarṇacūrṇaparipūrṇāmādāya svarṇapātrīṃ vā rūpyacūrṇaparipūrṇāmādāya rājānaṃ cakravartinaṃ pratyuttiṣṭhanti - ehi deva svāgataṃ devāya, idaṃ devasya rājyamṛddhaṃ ca sphītaṃ ca kṣemaṃ ca subhikṣaṃ ca ramaṇīyaṃ cākīrṇabahujanamanuṣyaṃ ca / adhyāvasatu deva svakaṃ vijitamanuprāptam / evamukte rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣiktastrātā tān rājño maṇḍalina etadavocat - kārayantu bhavantaḥ svakāni rājyāni dharmeṇa / hanta bhavanto mā prāṇinaṃ ghātayiṣyatha, mādattādāsyatha, mā kāmeṣu mithyā cariṣyatha, mā mṛṣā vakṣyatha, yāvanmā bhe vijite adharmamutpadyate, mādharmacāriṇo rocetha / evaṃ khalu rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣiktaḥ pūrvāṃ diśaṃ vijayati / pūrvāṃ diśaṃ vijitaḥ pūrvaṃ samudramavagāhya pūrvaṃ samudramavatarati / pūrvaṃ samudramavatīrya samyageva ṛddhyā vihāyasā dakṣiṇena vrajati / anveti rājā cakravartī sārdhaṃ caturaṅgeṇa balakāyena / pūrvavadevaṃ dakṣiṇāṃ diśaṃ vijayati / yathā dakṣiṇāmevaṃ paścimāmuttarāṃ diśaṃ vijayati / uttarāṃ diśaṃ vijitya uttarasamudramavagāhate / avagāhyottarātsamudrātpratyuttarati / pratyuttīrya samyageva ṛddhyā vihāyasā rājadhānīmāgatyopari antaḥpuradvāre 'kṣatamevāsthāt / evaṃrūpeṇa rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣiktaścakraratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī hastiratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya pūrvavaddhastiratnamutpadyate / sarvaśvetaṃ saptāṅgasupratiṣṭhitaṃ svarṇacūḍakaṃ svarṇadhvajaṃ svarṇālaṃkāraṃ hemajālapraticchannaṃ ṛddhimantaṃ vihāyasā gāminaṃ vikurvaṇādharmiṇaṃ yaduta bodhirnāma nāgarājā / yadā ca rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣiktastaddhastiratnaṃ mīmāṃsitukāmo bhavati, atha sūryasyābhyudgamanavelāyāṃ taddhastiratnamabhiruhya imāmeva mahāpṛthivīṃ samudraparikhāṃ samudraparyantāṃ samantato 'nvāhiṇḍya rājadhānīmāgatya praśāsanaratiḥ pratyanubhavati / evaṃrūpeṇa rājā cakravartī hastiratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī aśvaratnena samanvāgato bhavati? atha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya pūrvavadaśvaratnamutpadyate / sarvanīlaṃ kṛṣṇaśirasaṃ muñjakeśamādṛtavadanaṃ svarṇadhvajaṃ svarṇālaṃkāraṃ hemajālapraticchannaṃ ṛddhimantaṃ vihāyasā gāminaṃ vikurvaṇādharmiṇaṃ yaduta bālāhako nāmāśvarājam / yadā ca rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣikto 'śvaratnaṃ mīmāṃsitukāmo bhavati, atha sūryasyābhyudgamanavelāyāmaśvaratnamabhiruhya imāmeva mahāpṛthvīṃ samudraparikhāṃ samudraparyantāṃ samantanto 'nvāhiṇḍya rājadhānīmāgatya praśāsanaratiḥ pratyanubhavati / evaṃrūpeṇa rājā cakravartīṃ aśvaratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartīṃ maṇiratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya pūrvavanmaṇiratnamutpadyate śuddhanīlavaiḍūryamaṣṭāṃśaṃ suparikarmakṛtam / tasya khalu punarmaṇiratnasyābhayā sarvamantaḥpuramavabhāsyena sphuṭaṃ bhavati / yadā ca rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣiktastaṃ (Vaidya 13) maṇiratnaṃ mīmāṃsitukāmo bhavati, atha rātryāmardharātrasamaye 'ndhakāratamisrāyāṃ taṃ maṇiratnaṃ dhvajāgre ucchrāpayitvā udyānabhūmiṃ niryāti subhūmidarśanāya / tasya khalu punarmaṇiratnasyābhayāsarvāvantaṃ caturaṅgabalakāyamavabhāsena sphuṭībhavati sāmantena yojanam / ye khalu punastasya maṇiratnasya sāmantake manuṣyāḥ prativasanti, te tenāvabhāsenāsphuṭa samānā anyonyaṃ saṃjānanti, anyonyaṃ paśyanti, anyonyamāhuḥ - uttiṣṭha bhadramukhāḥ karmāntāni kārayataḥ āpaṇāni prasārayata, divā manyāmahe sūryamabhyudgatam / evaṃrūpeṇa rājā kṣatriyo mūrdhābhiṣikto maṇiratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī strīratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya pūrvavatstrīratnamutpadyate / sadṛśī kṣatriyā nātidīrghā nātihrasvā nātisthūlā nātikṛśā nātigaurī nātikṛṣṇā abhirūpā prāsādikā darśanīyā / tasyāḥ sarvaromakūpebhyaścandanagandhaṃ pravāti, mukhāccotpalagandhaṃ pravāti / kācilindikasukhasaṃsparśā / śītalakāle cāsyā uṣṇasaṃsparśāni gātrāṇi bhavanti, uṣṇakāle ca śītasaṃsparśāni / sā rājānaṃ cakravartinaṃ muktvā nānyasmin manasāpi rāgaṃ karoti kiṃ punaḥ kāyena / evaṃrūpeṇa rājā cakravartī strīratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī gṛhapatiratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya pūrvavad gṛhapatiratnamutpadyate paṇḍito vyakto medhāvī divyacakṣuḥ / sa tena divyacakṣuṣā sāmantena yojanaṃ sasvāmikāni nidhānāni paśyati, asvāmikāni nidhānāni paśyati / sa yāni tāni bhavanti asvāmikāni, tai rājñaścakravartino dhanena karaṇīyaṃ karoti / evaṃrūpeṇa rājā cakravartī gṛhapatiratnena samanvāgato bhavati //
kathaṃrūpeṇa rājā cakravartī pariṇāyakaratnena samanvāgato bhavati? iha rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhāṣibhiktasya pūrvavatpariṇāyakaratnamutpadyate paṇḍito vyakto medhāvī / rājñacakravartinaścintitamātreṇa udyojayitavyaṃ senāmudyojayati sma / evaṃrūpeṇa rājā cakravartī pariṇāyakaratnena samanvāgato bhavati / ebhiḥ saptaratnaiḥ samanvāgato bhaviṣyati / bhavati cāsya putrasahasraṃ śūrāṇāṃ vīrāṇāṃ varāṅgarūpiṇāṃ parasainyapramardakānām / sa imāṃ mahāpṛthivīṃ sasāgaraparyantāmakhilāmakaṇṭakāmadaṇḍenāśastreṇābhinirjityādhyāsayati / sacedagārādanagārikāṃ pravrajiṣyati, vāntachandarāgo netā ananyadevaḥ śāstā devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ceti //
tathā anye 'pi devaputrā jambudvīpamāgatya pratyekabuddhebhya ārocayanti sma - riñcata mārṣā buddhakṣetram / ito dvādaśavatsare bodhisattvo mātuḥ kukṣimavakramiṣyati //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena rājagṛhe mahānagare golāṅgulaparivartane parvate mātaṅgo nāma pratyekabuddho viharati sma / sa taṃ śabdaṃ śrutvā kardama iva śilāyāṃ prasthāya vihāyasā saptatālamātramatyudgamya ca tejodhātuṃ samāpadyolkeva parinirvāṇo 'yam / yattasya pittaśleṣmasnāyvasthimāṃsarudhiraṃ (Vaidya 14) cāsīt, tatsarvaṃ tejasā paryavadānamagacchat / śuddhaśarīrāṇyeva bhūmau prāpatan / adyāpi ca tāni ṛṣipadānyeva saṃjñāyante //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena vārāṇasyāṃ ṛṣipatane mṛgadāve pañca pratyekabuddhaśatāni viharanti sma / te 'pi taṃ śabdaṃ śrutvā vihāyasā saptatālamātramatyudgamya tejodhātuṃ samāpadyolkeva parinirvānti sma / yatteṣāṃ pittaśleṣmamāṃsāsthisnāyurudhiraṃ cābhūt, tatsarvaṃ tejasā paryavadānamagacchat / śuddhaśarīrāṇyeva bhūmau prāpatan / asminnṛṣayaḥ patitā iti tasmātprabhṛti ṛṣipatanasaṃjñodapādi / abhayadattāśca tasmin mṛgāḥ prativasanti iti tadagreṇa mṛgadāvasya mṛgadāva iti saṃjñodapādi //
iti hi bhikṣavo bodhisattvastuṣitavarabhavanasthitaścatvāri mahāvilokitāni vilokayati sma / katamāni catvāri? tadyathā - kālavilokitaṃ dvīpavilokitaṃ deśavilokitaṃ kulavilokitam //
kiṃ kāraṇaṃ bhikṣavo bodhisattvaḥ kālavilokitaṃ vilokayati sma? na bodhisattva ādipravṛtte loke sattvasaṃvartanīkālasamaye mātuḥ kukṣimavakrāmati, atha tarhi yadā vyakto lokaḥ susthito bhavati, jāti prajñāyate, jarā prajñāyate, vyādhi prajñāyate, maraṇaṃ prajñāyate, tadā bodhisattvo mātuḥ kukṣimavakrāmati //
kiṃ kāraṇaṃ bodhisattvo dvīpavilokitaṃ vilokayati sma? na bodhisattvā pratyantadvīpā upapadyante, na purvavidehe, nāparagodānīye, na cottarakurau / atha tarhi jambudvīpa evopapadyante //
kiṃ kāraṇaṃ bhikṣavo bodhisattvo deśavilokitaṃ vilokayati sma? na bodhisattvāḥ pratyantajanapadeṣūpapadyante, yeṣu manuṣyā andhajātyā jaḍā eḍamūkajātīyā abhavyāḥ subhāṣitadurbhāṣitānāmarthaṃ jñātum / atha tarhi bodhisattvā madhyameṣveva janapadeṣūpapadyante //
kiṃ kāraṇaṃ bhikṣavo bodhisattvaḥ kulavilokitaṃ vilokayati sma? na bodhisattvā hīnakuleṣūpapadyante caṇḍālakuleṣu vā veṇukārakule vā rathakārakule vā puṣkasakule vā / atha tarhi kuladvaye evopapadyante brāhmaṇakule kṣatriyakule ca / tatra yadā brāhmaṇaguruko loko bhavati, tadā brāhmaṇakule upapadyante / yadā kṣatriyaguruko loko bhavati, tadā kṣatriyakule upapadyante / etarhi bhikṣavaḥ kṣatriyaguruko lokaḥ / tasmādbodhisattvāḥ kṣatriyakule upapadyante / tamarthaṃ ca saṃpratītya bodhisattvastuṣitavarabhavanasthaścatvāri mahāvilokitāni vilokayati sma //
evaṃ cāvalokya tūṣṇīmabhūt / iti hi bhikṣavaste devaputrāḥ bodhisattvasyānyonyaṃ paripṛcchanti sma - katamasmin kularatne kiyadrūpāyāṃ jananyāṃ bodhisattvaḥ pratiṣṭhateti / tatra kecidāhuḥ - idaṃ vaidehīkulaṃ magadheṣu janapadeṣu ṛddhaṃ ca sphītaṃ ca kṣemaṃ subhikṣaṃ ca / idaṃ pratirūpamasya bodhisattvasya garbhasthānam / apare tvāhuḥ - na tatpratirūpam / tatkasmāt? tathā hi - tanna (Vaidya 15) mātṛśuddhaṃ pitṛśuddhaṃ aplutaṃ cañcalamanavasthitaṃ parittapuṇyābhiṣyanditaṃ na vipulapuṇyābhiṣiktaṃ satkulapradeśopacāraṃ nodyānasarastaḍāgākīrṇaṃ karvaṭamiva pratyantavāsam / tena na tatpratirūpam //
apare tvāhuḥ - idaṃ punaḥ kauśalakulaṃ mahāvāhanaṃ ca mahāparivāraṃ ca mahādhanaṃ ca / tatpratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / apare 'pyāhuḥ - tadapyapratirūpam / tatkasmāddhetoḥ? tathā hi - kauśalakulaṃ mātaṅgacyutyupapannaṃ na mātṛpitṛśuddham / hīnādhimuktikaṃ na ca kuloditaṃ na cāparimitadhanaratnanidhisamutthitam / tena na tatpratirūpam //
apare tvāhuḥ - idaṃ vaṃśarājakulaṃ ṛddhaṃ ca sphītaṃ ca kṣemaṃ ca subhikṣaṃ ca / idaṃ pratirūpamasya bodhisattvasya garbhasthānamiti / apara evamāhuḥ - idamapyapratirūpam / kiṃ kāraṇam? tathāhi - vaṃśarājakulaṃ prākṛtaṃ ca caṇḍaṃ ca na cojjvalitatejasaṃ parapuruṣajanmāvṛtaṃ ca na mātṛpitṛsvatejaḥ karmābhinirvṛttaṃ ca / ucchedavādī ca tatra rājā / tena tadapyapratirūpam //
apare 'pyāhuḥ - iyaṃ vaiśālī mahānagarī ṛddhā ca sphītā ca kṣemā ca subhikṣā ca ramaṇīyā cākīrṇabahujanamanuṣyā ca vitardiniryūhatoraṇagavākṣaharmyakūṭāgāraprāsādatalasamalaṃkṛtā ca puṣpavāṭikāvanarājisaṃkusumitā ca amarabhavanapuraprākāśyā / sā pratirūpāsya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / apara āhuḥ - sāpyapratirūpā / kiṃ kāraṇam? tathā hi - teṣāṃ nāsti parasparanyāyavāditā, nāsti dharmācaraṇam, noccamadhyavṛddhajyeṣṭhānupālitā / ekaika eva manyate - ahaṃ rājā, ahaṃ rājeti / na ca kasyacicchiṣyatvamabhyupagacchati na dharmatvam / tena sāpyapratirūpā //
apare tvevamāhuḥ - idaṃ pradyotakulaṃ mahābalaṃ ca mahāvāhanaṃ ca paracamūśirasi vijayalabdhaṃ ca / tatpratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / apare tvevamāhuḥ - tadapyapratirūpam / kiṃ kāraṇam? tathā hi - te caṇḍāśca capalāśca raudrāśca paruṣāśca sāhasikāśca, na ca karmadarśinaḥ / tena tadapyapratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti //
apara evamāhuḥ - iyaṃ mathurā nagarī ṛddhā ca sphītā ca kṣemā ca subhikṣā cākīrṇabahujanamanuṣyā ca / rājñaḥ subāhoḥ kaṃsakulasya śūraseneśvarasya rājadhāniḥ / sā pratirūpāsya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / apare tvāhuḥ - sāpyapratirūpā / kiṃ kāraṇam? tathāhi - sa rājā mithyādṛṣṭikulavaṃśaprasūto dasyurājā / na yujyate caramabhavikasya bodhisattvasya mithyādṛṣṭikule upapattum / tena sāpyapratirūpā //
apare 'pyāhuḥ - ayaṃ hastināpure mahānagare rājā pāṇḍavakulavaṃśaprasūtaḥ śūro vīryavān varāṅgarūpasaṃpannaḥ parasainyapramardakānāṃ tatkulaṃ pratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / apare 'pyāhuḥ - tadapyapratirūpam / kiṃ kāraṇam? tathā hi - pāṇḍavakulaprasūtaiḥ kulavaṃśo 'tivyākulīkṛto (Vaidya 16) yudhiṣṭhiro dharmasya putra iti kathayati, bhīmaseno vāyoḥ, arjuna indrasya, nakulasahadevāvaśvinoriti / tena tadapi kulamapratirūpamasya bodhisattvasya garbhasaṃsthānāyeti //
apara āhuḥ - iyaṃ mithilā nagarī atīva ramaṇīyā maithilasya rājñaḥ sumitrasya nivāsabhūmiḥ / sa rājā prabhūtahastyaśvarathapadātibalakāyasamanvitaḥ prabhūtahiraṇyasuvarṇamaṇimuktāvaiḍūryaśaṅkhaśilāpravālajātarūparajatavittopakaraṇaḥ sarvasāmantarājābhītabalaparākramo mitravān dharmavatsalaḥ / tatkulaṃ pratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti / anya ūcuḥ - tadapyapratirūpam / astyasau rājā sumitra evaṃguṇayuktaḥ, kiṃ tvativṛddho na samarthaḥ prajāmutpādayitumatibahuputraśca / tasmāttadapi kulamapratirūpamasya bodhisattvasya garbhapratisaṃsthānāyeti //
evaṃ bhikṣavaste bodhisattvā devaputrāśca sarvasmin jambudvīpe ṣoḍaśajānapadeṣu yāni kāniciduccoccāni rājakulāni, tāni sarvāṇi vyavalokayantaḥ(tāni) sarvāṇi sadoṣāṇyadrākṣuḥ / teṣāṃ cintāmanaskāraprayuktānāṃ jñānaketudhvajo nāma devaputro 'vaivartiko bodhāya kṛtaniścayo 'sminmahāyāne / sa tāṃ mahatīṃ bodhisattvadevaparṣadametadavocat - etanmārṣā etameva bodhisattvamupasaṃkramya pariprakṣyāmaḥ - kīdṛgguṇasaṃpanne kule caramabhaviko bodhisattvaḥ pratyājāyata iti / sādhviti te sarve kṛtāñjalipuṭā bodhisattvamupasaṃkramya paryaprākṣuḥ - kīdṛgguṇasaṃpanne satpuruṣakularatne caramabhaviko bodhisattvaḥ pratyājāyata iti //
tato bodhisattvastaṃ mahāntaṃ bodhisattvagaṇaṃ devagaṇaṃ ca vyavalokya etadavocat - catuṣṣaṣṭyākārairmārṣāḥ saṃpannakulaṃ bhavati yatra caramabhaviko bodhisattvaḥ pratyājāyate / katamaiścatuṣṣaṣṭyākāraiḥ? tadyathā / abhijñātaṃ ca tatkulaṃ bhavati / akṣudrānupaghāti ca tatkulaṃ bhavati / jātisaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / gotrasaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / pūrvapuruṣayugasaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / abhijātapuruṣayugasaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / abhilakṣitapuruṣayugasaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / maheśākhyapuruṣayugasaṃpannaṃ ca tatkulaṃ bhavati / bahustrīkaṃ ca tatkulaṃ bhavati / bahupuruṣaṃ ca tatkulaṃ bhavati / abhītaṃ ca tatkulaṃ bhavati / adīnālīnaṃ ca tatkulaṃ bhavati / alubdhaṃ ca tatkulaṃ bhavati / śīlavacca tatkulaṃ bhavati / prajñāvacca tatkulaṃ bhavati / amātyāvekṣitaṃ ca tatkulaṃ bhavati bhogān paribhunakti / avandhyaśilpaniveśanaṃ ca tatkulaṃ bhavati bhogān paribhunakti / dṛḍhamitraṃ ca tatkulaṃ bhavati / tiryagyonigataprāṇānuparodhakaraṃ ca tatkulaṃ bhavati / kṛtajñaṃ ca kṛtaveditaṃ ca tatkulaṃ bhavati / acchandagāminaṃ ca tatkulaṃ bhavati / adoṣagāminaṃ ca tatkulaṃ bhavati / amohagāminaṃ ca tatkulaṃ bhavati / abhayagāminaṃ ca tatkulaṃ bhavati / anavadyabhīru ca tatkulaṃ bhavati / amohavihāri ca tatkulaṃ bhavati / sthūlabhikṣaṃ ca tatkulaṃ bhavati / kriyādhimuktaṃ ca tatkulaṃ bhavati / tyāgādhimuktaṃ ca tatkulaṃ bhavati / dānādhimuktaṃ ca tatkulaṃ bhavati / paruṣakāramati ca tatkulaṃ (Vaidya 17) bhavati / dṛḍhavikramaṃ ca tatkulaṃ bhavati / balavikramaṃ ca tatkulaṃ bhavati / śreṣṭhavikramaṃ ca tatkulaṃ bhavati / ṛṣipūjakaṃ ca tatkulaṃ bhavati / devatāpūjakaṃ ca tatkulaṃ bhavati / caityapūjakaṃ ca tatkulaṃ bhavati / pūrvapretapūjakaṃ ca tatkulaṃ bhavati / apratibaddhavairaṃ ca tatkulaṃ bhavati / daśadigvighuṣṭaśabdaṃ ca tatkulaṃ bhavati / mahāparivāraṃ ca tatkulaṃ bhavati / abhedyaparivāraṃ ca tatkulaṃ bhavati / anuttaraparivāraṃ ca tatkulaṃ bhavati / kulajyeṣṭhaṃ ca tatkulaṃ bhavati / kulaśreṣṭhaṃ ca tatkulaṃ bhavati / kulavaśitāprāptaṃ ca tatkulaṃ bhavati / maheśākhyaṃ ca tatkulaṃ bhavati / mātṛjñaṃ ca tatkulaṃ bhavati / pitṛjñaṃ ca tatkulaṃ bhavati / śrāmaṇyaṃ ca tatkulaṃ bhavati / brāhmaṇyaṃ ca tatkulaṃ bhavati / prabhūtadhanadhānyakoṣakoṣṭhāgāraṃ ca tatkulaṃ bhavati / prabhūtahiraṇyasuvarṇamaṇimuktājātarūparajatavittopakaraṇaṃ ca tatkulaṃ bhavati / prabhūtahastyaśvoṣṭragaveḍakaṃ ca tatkulaṃ bhavati / prabhūtadāsīdāsakarmakarapauruṣeyaṃ ca tatkulaṃ bhavati / duṣpradharṣaṃ ca tatkulaṃ bhavati / sarvārthasiddhaṃ ca tatkulaṃ bhavati / cakravartikulaṃ ca tatkulaṃ bhavati / pūrvakuśalamūlasahāyopacitaṃ ca tatkulaṃ bhavati / bodhisattvakulakuloditaṃ ca tatkulaṃ bhavati / anavadyaṃ ca tatkulaṃ bhavati sarvajātivādadoṣaiḥ sadevake loke samārake sabrahmake saśramaṇabrāhmaṇikāyāṃ prajāyām / ebhirmārṣāścatuṣṣaṣṭyākāraiḥ samanvāgataṃ ca tatkulaṃ bhavati yasmiṃścaramaḥ bhaviko bodhisattva utpadyate //
dvātriṃśatā mārṣā guṇākāraiḥ samanvāgatā sā strī bhavati yasyāḥ striyāścaramabhaviko bodhisattvaḥ kukṣāvavakrāmati / katamairdvātriṃśatā? yaduta abhijñātāyāṃ striyāṃ kukṣau caramabhaviko bodhisattvo 'vakrāmati / abhilakṣitāyā acchidropacārāyā jātisaṃpannāyāḥ kulasaṃpannāyā rūpasaṃpannāyā nāmasaṃpannāyā ārohapariṇāhasaṃpannāyā aprasūtāyāḥ śīlasaṃpannāyāḥ tyāgasaṃpannāyāḥ smitamukhāyāḥ pradakṣiṇagrāhiṇyā vyaktāyā vinītāyā viśāradāyā bahuśrutāyāḥ paṇḍitāyā aśaṭhāyā amāyāvinyā akrodhanāyā apagaterṣyāyā amatsarāyā acañcalāyā acapalāyā amukharāyāḥ kṣāntisaurabhyasaṃpannāyā hryapatrāpyasaṃpannāyā mandarāgadveṣamohāyā apagatamātṛgrāmadoṣāyāḥ pativratāyāḥ sarvākāraguṇasaṃpannāyāḥ striyāḥ kukṣau caramabhaviko bodhisattvo 'vakrāmati / ebhirmārṣā dvātriṃśatākāraiḥ samanvāgatā sā strī yasyāḥ striyāḥ kukṣau caramabhaviko bodhisattvo 'vakrāmati //
na khalu punarmārṣāḥ kṛṣṇapakṣe bodhisattvo mātuḥ kukṣāvavakrāmati, api tu śuklapakṣe / evaṃ pañcadaśyāṃ pūrṇāyāṃ pūrṇimāyāṃ puṣyanakṣatrayoge poṣadhaparigṛhītāyā mātuḥ kukṣau caramabhaviko bodhisattvo 'vakrāmati //
atha khalu te bodhisattvāste ca devaputrā bodhisattvasyāntikādimāmevarūpāṃ kulapariśuddhiṃ mātṛpariśuddhiṃ ca śrutvā cintāmanaskārā abhūvan / katamaṃ kulaṃ evaṃguṇasamanvāgataṃ bhavedyāvadvidhamanena satpuruṣeṇa nirdiṣṭam? teṣāṃ cintāmanaskāraprayuktānāmetadabhūt - idaṃ khalvapi śākyakulaṃ ṛddhaṃ ca sphītaṃ ca kṣemaṃ ca subhikṣaṃ ca ramaṇīyaṃ cākīrṇabahujanamanuṣyaṃ ca / rājā śuddhodano mātṛśuddhaḥ (Vaidya 18) pitṛśuddhaḥ patnīśuddho 'parikṛṣṭasaṃpannāyāḥ svākārasuvijñāpakaḥ puṇyatejastejito mahāsaṃmatakule prasūtaścakravartivaṃśakulakulodito 'parimitadhananidhiratnasamanvāgataḥ karmadṛkca vigatapāpadṛṣṭikaśca / sarvaśākyaviṣaye caikarājā pūjito mānitaḥ śreṣṭhigṛhapatyamātyapāriṣadyānāṃ prāsādiko darśanīyo nātivṛddho nātitaruṇo 'bhirūpaḥ sarvaguṇopetaḥ śilpajñaḥ kālajña ātmajño dharmajñastattvajño lokajño lakṣaṇajño dharmarājo dharmeṇānuśāstā avaropitakuśalamūlānāṃ ca sattvānāṃ kapilavastumahānilayaḥ / ye 'pi tatropapannāste 'pi tatsvabhāvā eva / rājñaśca śuddhodanasya māyā nāma devī suprabuddhasya śākyādhipaterduhitā navataruṇī rūpayauvanasaṃpannā aprasūtā apagataputraduhitṛkā surūpā salekhyavicitreva darśanīyā devakanyeva sarvālaṃkārabhūṣitā apagatamātṛgrāmadoṣā satyavādinyakarkaśā aparuṣā acapalānavadyā kokilasvarā apralāpinī madhurapriyavādinī vyapagatākhilakrodhamadamānadarpapratighā anīrṣukā kālavādinī tyāgasaṃpannā śīlavatī patisaṃtuṣṭā pativratā parapuruṣacintāmanaskārāpagatā samasaṃhataśiraḥkarṇanāsā bhramavarasadṛśakeśī sulalāṭī subhrūrvyapagatabhrukuṭikā smitamukhī pūrvābhilāpinī ślakṣṇamadhuravacanā pradakṣiṇagrāhiṇī ṛjvī akuṭilā aśaṭhā amāyāvinī hryapatrāpyasaṃpannā acapalā acañcalā amukharā avikīrṇavacanā mandarāgadveṣamohā kṣāntisaurabhyasaṃpannā karacaraṇanayanasvārakṣitabuddhiḥ mṛdutaruṇahastapādā kācilindikasukhasaṃsparśā navanalinendīvarapatrasuviśuddhanayanā raktatuṅganāsā supratiṣṭhitāṅgī sendrāyudhamiva yaṣṭiḥ suvinītā suvibhaktāṅgapratyaṅgā aninditāṅgī bimboṣṭhī cārudaśanā anupūrvagrīvā svalaṃkṛtā sumanā vārṣikī suviśuddhadarśanā suvinītāṃsā anupūrvasujātabāhuścāpodarī anupahatapārśvā gambhīranābhimaṇḍalā vṛttasuvistīrṇaślakṣṇakaṭhinakaṭirvajrasaṃhananakalpasadṛśamātrā gajabhujasamasamāhitasadṛśorū aiṇeyamṛgasadṛśajaṅghā lākṣārasasadṛśapāṇipādā jagati nayanābhiramyā apratihatacakṣurindriyā manāpapriyadarśanā strīratnarūpaprativiśiṣṭā māyānirmitamiva bimbaṃ māyānāmasaṃketā kalāvicakṣaṇā nandana ivāpsaraḥ - prakāśā śuddhodanasya mahārājasyāntaḥpuramadhyagatā / sā pratirūpā bodhisattvasya jananī / yā ceyaṃ kulapariśuddhirbodhisattvenodāhṛtā, sā śākyakula eva saṃdṛśyate //
tatredamucyate -
tatropaviṣṭāna abhūṣi cintā katamatkulaṃ śuddhasusaṃprajānam / Note: Vaidya 19
na rāgaraktā na ca doṣaduṣṭā ślakṣṇā mṛdū sā ṛjusnigdhavākyā / Note: Vaidya 20
na so 'sti devāsura mānuṣo vā yo rāgacittena samartha prekṣitum / Note: Vaidya 21
iti //
iti śrīlalitavistare kulapariśuddhiparivarto nāma tṛtīyo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 4
dharmālokamukhaparivartaścaturthaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvo janmakulaṃ vyavalokya uccadhvajaṃ nāma tuṣitālaye mahāvimānaṃ catuḥṣaṣṭiyojanānyāyāmavistāreṇa yasmin bodhisattvaḥ saṃniṣadya tuṣitebhyo devebhyo dharmaṃ deśayati sma, taṃ mahāvimānaṃ bodhisattvo 'bhirohati sma / abhiruhya ca sarvān tuṣitakāyikān devaputrānāmantrayate sma - saṃnipatantu bhavantaḥ cyutyākāraprayogaṃ nāma dharmānusmṛticaryānuśāsanīṃ paścimaṃ bodhisattvasyāntikāddharmaśravaṇaṃ śroṣyatheti / idaṃ khalvapi vacanaṃ śrutvā sarve tuṣitakāyikā devaputrāḥ sāpsarogaṇāstasmin vimāne saṃnipatanti sma //
tatra bodhisattvena caturmahādvīpake lokadhātuvistarapramāṇo maṇḍalamātrādhiṣṭhito 'bhūt, tāvaccitrastāvaddarśanīyastāvatsvalaṃkṛtastāvatsuruciro yāvatsarve kāmāvacarā devā rūpāvacarāśca devaputrāḥ sveṣu bhavanavyūheṣu śmaśānasaṃjñāmutpādayāmāsuḥ //
tatra bodhisattvaḥ svapuṇyavipākaniṣyandaparimaṇḍite siṃhāsane niṣīdati sma anekamaṇiratnapādapratyupte anekapuṣpasaṃstarasaṃskṛte anekadivyagandhavāsopavāsite anekasāravaragandhanirdhūpite anekavarṇadivyapuṣpagandhasaṃstarasaṃskṛte anekamaṇiratnakṛtaśatasahasraprabhojjvālitatejasi anekamaṇiratnajālasaṃchanne anekakiṃkiṇījālasamīritābhinādite anekaratnaghaṇṭāśatasahasraraṇitanirghoṣe anekaratnajālaśatasahasraparisphuṭe anekaratnagaṇaśatasahasrasaṃchādite anekapaṭṭaśatasahasrābhipralambite anekapaṭṭadāmamālyaśatasahasrasamalaṃkṛte anekāpsaraḥśatasahasranṛtyagītavāditaparigīte anekaguṇaśatasahasravarṇite anekalokapālaśatasahasrānupālite anekaśakraśatasahasranamaskṛte anekabrahmaśatasahasrapraṇate anekabodhisattvakoṭīniyutaśatasahasraparigṛhīte daśadiganekabuddhakoṭīniyutaśatasahasrasamanvāhṛte aparimitakalpakoṭīniyutaśatasahasrapāramitāsaṃbhārapuṇyavipākaniṣyandasamudgate / iti hi bhikṣava evaṃguṇasamanvāgate siṃhāsane niṣadya bodhisattvastāṃ mahatīṃ devaparṣadamāmantrayate sma - vyavalokayata mārṣā bodhisattvasya kāyaṃ śatapuṇyalakṣaṇasamalaṃkṛtam / vyavalokayata pūrvadakṣiṇapaścimottarāsvadha ūrdhvaṃ samantāddaśadikṣu aprameyāsaṃkhyeyāgaṇanāsamatikrāntān bodhisattvān, ye tuṣitavarabhavanasthāḥ sarve caramabhavābhimukhā devagaṇaparivṛtāścyavanākāraṃ devatāsaṃharṣaṇaṃ dharmālokamukhaṃ saṃprakāśayanti / adrākṣīt sā sarvā devaparṣad bodhisattvādhisthānena tān bodhisattvān / dṛṣṭvā ca punaryena bodhisattvastena sāñjaliṃ praṇamya pañcamaṇḍalairnamasyanti sma / evaṃ codānamudānayanti (Vaidya 23) sma - sādhu acintyamidaṃ bodhisattvādhisthānaṃ yatra hi nāma vayaṃ vyavalokitamātreṇeyanto bodhisattvān paśyāma iti //
atha bodhisattvaḥ punarapi tāṃ mahatīṃ devaparṣadamāmantryaivamāha - tena hi mārṣāḥ śṛṇuta cyutyākāraṃ devatāsaṃharṣaṇaṃ dharmālokamukhaṃ yadete bodhisattvā ebhyo devaputrebhyo bhāṣante / aṣṭottaramidaṃ mārṣā dharmālokamukhaṃ śataṃ yadavaśyaṃ bodhisattvena cyavanakālasamaye devaparṣadi saṃprakāśayitavyam / katamattadaṣṭottaraśatam? yaduta śraddhā mārṣā dharmālokamukhamabhedyāśayatāyai saṃvartate / prasādo dharmālokamukhamāvilacittaprasādanatāyai saṃvartate / prāmodyaṃ dharmālokamukhaṃ prasiddhyai saṃvartate / prīti dharmālokamukhaṃ cittaviśuddhyai saṃvartate / kāyasaṃvaro dharmālokamukhaṃ trikāyapariśuddhyai saṃvartate / vāksaṃvaro dharmālokamukhaṃ caturvāgdoṣaparivarjanatāyai saṃvartate / manaḥsaṃvaro dharmālokamukhamabhidhyāvyāpādamithyādṛṣṭiprahāṇāya saṃvartate / buddhānusmṛtidharmālokamukhaṃ buddhadarśanaviśuddhyai saṃvartate / dharmānusmṛti dharmālokamukhaṃ dharmadeśanāviśuddhyai saṃvartate / saṃghānusmṛti dharmālokamukhaṃ nyāyākramaṇatāyai saṃvartate / tyāgānusmṛti dharmālokamukhaṃ sarvopadhipratiniḥsargāyai saṃvartate / śīlānusmṛti dharmālokamukhaṃ praṇidhānaparipūrtyai saṃvartate / devatānusmṛti dharmālokamukhamudāracittatāyai saṃvartate / maitrī dharmālokamukhaṃ sarvopadhikapuṇyakriyāvastvabhibhāvanatāyai saṃvartate / karuṇā dharmālokamukhavihiṃsāparamatāyai saṃvartate / muditā dharmālokamukhaṃ sarvāratyapakarṣaṇatāyai saṃvartate / upekṣā dharmālokamukhaṃ kāmajugupsanatāyai saṃvartate / anityapratyavekṣā dharmālokamukhaṃ kāmarūpyārūpyarāgasamatikramāya saṃvartate / duḥkhapratyavekṣā dharmālokamukhaṃ praṇidhānasamucchedāya saṃvartate / anātmapratyavekṣā dharmālokamukhamātmānabhiniveśanatāyai saṃvartate / śāntapratyavekṣā dharmālokamukhamanunayāsaṃghukṣaṇatāyai saṃvartate / hrī dharmālokamukhamadhyātmopaśamāya saṃvartate / apatrāpyaṃ dharmālokamukhaṃ bahirdhāpraśamāya saṃvartate / satyaṃ dharmālokamukhaṃ devamanuṣyāvisaṃvādanatāyai saṃvartate / bhūtaṃ dharmālokamukhamātmāvisaṃvādanatāyai saṃvartate / dharmacaraṇaṃ dharmālokamukhaṃ dharmapratiśaraṇatāyai saṃvartate / triśaraṇagamanaṃ dharmālokamukhaṃ tryapāyasamatikramāya saṃvartate / kṛtajñatā dharmālokamukhaṃ kṛtakuśalamūlāvipraṇāśāya saṃvartate / kṛtaveditā dharmālokamukhaṃ parābhimanyatāyai saṃvartate / ātmajñatā dharmālokamukhamātmānutkarṣaṇatāyai saṃvartate / sattvajñatā dharmālokamukhaṃ parāpatsamānatāyai saṃvartate / dharmajñatā dharmālokamukhaṃ dharmānudharmapratipattyai saṃvartate / kālajñatā dharmālokamukhamamoghadarśanatāyai saṃvartate / nihatamānatā dharmālokamukhaṃ jñānatāparipūrtyai saṃvartate / apratihatacittatā dharmālokamukhamātmaparānurakṣaṇatāyai saṃvartate / anupanāho dharmālokamukhamakaukṛtyāya saṃvartate / adhimukti dharmālokamukhamavicikitsāparamatāyai saṃvartate / aśubhapratyavekṣā dharmālokamukhaṃ kāmavitarkaprahāṇāya saṃvartate / avyāpādo dharmālokamukhaṃ vyāpādavitarkaprahāṇāya saṃvartate / (Vaidya 24) amoho dharmālokamukhaṃ sarvājñānavidhamanatāyai saṃvartate / dharmārthikatā dharmālokamukhamarthapratiśaraṇatāyai saṃvartate / dharmakāmatā dharmālokamukhaṃ lokapratilambhāya saṃvartate / śrutaparyeṣṭi dharmālokamukhaṃ yoniśodharmapratyavekṣaṇatāyai saṃvartate / samyakprayogo dharmālokamukhaṃ samyakpratipattyai saṃvartate / nāmarūpaparijñā dharmālokamukhaṃ sarvasaṅgasamatikramāya saṃvartate / hetudṛṣṭisamuddhāto dharmālokamukhaṃ vidyādhimuktipratilambhāya saṃvartate / anunayapratighaprahāṇaṃ dharmālokamukhamanunnāmāvanāmanatāyai saṃvartate / skandhakauśalyaṃ dharmālokamukhaṃ duḥkhaparijñānatāyai saṃvartate / dhātusamatā dharmālokamukhaṃ samudayaprahāṇāya saṃvartate / āyatanāpakarṣaṇaṃ dharmālokamukhaṃ mārgabhāvanatāyai saṃvartate / anutpādakṣānti dharmālokamukhaṃ nirodhasākṣātkriyāyai saṃvartate / kāyagatānusmṛti dharmālokamukhaṃ kāyavivekatāyai saṃvartate / vedanāgatānusmṛti dharmālokamukhaṃ sarvaveditapratipraśrabdhyai saṃvartate / cittagatānusmṛti dharmālokamukhaṃ māyopamacittapratyavekṣaṇatāyai saṃvartate / dharmagatānusmṛti dharmālokamukhaṃ vitimirajñānatāyai saṃvartate / catvāri samyakprahāṇāni dharmālokamukhaṃ sarvākuśaladharmaprahāṇāya sarvakuśaladharmaparipūrtyai saṃvartate / catvāra ṛddhipādā dharmālokamukhaṃ kāyacittalaghutvāya saṃvartate / śraddhendriyaṃ dharmālokamukhamaparapraṇeyatāyai saṃvartate / vīryendriyaṃ dharmālokamukhaṃ suvicintitajñānatāyai saṃvartate / smṛtīndriyaṃ dharmālokamukhaṃ sukṛtakarmatāyai saṃvartate / samādhīndriyaṃ dharmālokamukhaṃ cittavimuktyai saṃvartate / prajñendriyaṃ dharmālokamukhaṃ pratyavekṣaṇajñānatāyai saṃvartate / śraddhābalaṃ dharmālokamukhaṃ mārabalasamatikramāya saṃvartate / vīryabalaṃ dharmālokamukhamavaivartikatāyai saṃvartate / smṛtibalaṃ dharmālokamukhamasaṃhāryatāyai saṃvartate / samādhibalaṃ dharmālokamukhaṃ sarvavitarkaprahāṇāya saṃvartate / prajñābalaṃ dharmālokamukhamanavamūḍhyatāyai saṃvartate / smṛtisaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ yathāvaddharmaprajānatāyai saṃvartate / dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ sarvadharmaparipūrtyai saṃvartate / vīryasaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ suvicitrabuddhitāyai saṃvartate / prītisaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ samādhyāyikatāyai saṃvartate / praśrabdhisaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ kṛtakaraṇīyatāyai saṃvartate / samādhisaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ samatānubodhāya saṃvartate / upekṣāsaṃbodhyaṅgaṃ dharmālokamukhaṃ sarvopapattijugupsanatāyai saṃvartate / samyagdṛṣṭi dharmālokamukhaṃ nyāyākramaṇatāyai saṃvartate / samyaksaṃkalpo dharmālokamukhaṃ sarvakalpavikalpaparikalpaprahāṇāya saṃvartate / samyagvāg dharmālokamukhaṃ sarvākṣararutaghoṣavākyapathapratiśrutkāsamatānubodhanatāyai saṃvartate / samyakkarmānto dharmālokamukhamakarmāvipākatāyai saṃvartate / samyagājīvo dharmālokamukhaṃ sarveṣaṇapratipraśrabdhyai saṃvartate / samyagvyāyāmo dharmālokamukhaṃ paratīragamanāya saṃvartate / samyaksmṛti dharmālokamukhamasmṛtyamanasikāratāyai saṃvartate / samyaksamādhi dharmālokamukhamakopyacetaḥsamādhipratilambhāya saṃvartate / bodhicittaṃ dharmālokamukhaṃ triratnavaṃśānupacchedāya saṃvartate / āśayo dharmālokamukhaṃ hīnayānāspṛhaṇatāyai saṃvartate / adhyāśayo dharmālokamukhamudārabuddhadharmādyālambanatāyai (Vaidya 25) saṃvartate / prayogo dharmālokamukhaṃ sarvakuśaladharmaparipūrtyai saṃvartate / dānapāramitā dharmālokamukhaṃ lakṣaṇānuvyañjanabuddhakṣatrapariśuddhyai matsarisattvaparipācanatāyai saṃvartate / śīlapāramitā dharmālokamukhaṃ sarvākṣaṇāpāyasamatikramāya duḥśīlasattvaparipācanatāyai saṃvartate / kṣāntipāramitā dharmālokamukhaṃ sarvavyāpādakhiladoṣamānamadadarpaprahāṇāya vyāpannacittasattvaparipācanatāyai saṃvartate / vīryapāramitā dharmālokamukhaṃ sarvakuśalamūladharmāraṅgottāraṇāya kuśīdasattvaparipācanatāyai saṃvartate / dhyānapāramitā dharmālokamukhaṃ sarvajñānābhijñotpādāya vikṣiptacittasattvaparipācanatāyai saṃvartate / prajñāpāramitā dharmālokamukhamavidyāmohatamondhakāropalambhadṛṣṭiprahāṇāya duṣprajñasattvaparipācanatāyai saṃvartate / upāyakauśalaṃ dharmālokamukhaṃ yathādhimuktasattveryāpathasaṃdarśanāya sarvabuddhadharmāvidhamanatāyai saṃvartate / catvāri saṃgrahavastūni dharmālokamukhaṃ sattvasaṃgrahāya saṃbodhiprāptasya ca dharmasaṃpratyavekṣaṇatāyai saṃvartate / sattvaparipāko dharmālokamukhamātmasukhānadhyavasānāyāparikhedatāyai saṃvartate / saddharmaparigraho dharmālokamukhaṃ sarvasattvasaṃkleśaprahāṇāya saṃvartate / puṇyasaṃbhāro dharmālokamukhaṃ sarvasattvopajīvyatāyai saṃvartate / jñānasaṃbhāro dharmālokamukhaṃ daśabalapratipūrtyai saṃvartate / śamathasaṃbhāro dharmālokamukhaṃ tathāgatasamādhipratilambhāya saṃvartate / vidarśanāsaṃbhāro dharmālokamukhaṃ prajñācakṣuḥpratilambhāya saṃvartate / pratisaṃvidavatāro dharmālokamukhaṃ dharmacakṣuḥpratilambhāya saṃvartate / pratiśaraṇāvatāro dharmālokamukhaṃ buddhacakṣuḥpariśuddhyai saṃvartate / dhāraṇīpratilambho dharmālokamukhaṃ sarvabuddhabhāṣitādhāraṇatāyai saṃvartate / pratibhānapratilambho dharmālokamukhaṃ sarvasattvasubhāṣitasaṃtoṣaṇāyai saṃvartate / ānulomikadharmakṣānti dharmālokamukhaṃ sarvabuddhadharmānulomanatāyai saṃvartate / anutpattikadharmakṣānti dharmālokamukhaṃ vyākaraṇapratilambhāya saṃvartate / avaivartikabhūmi dharmālokamukhaṃ sarvabuddhadharmapratipūrtyai saṃvartate / bhūmerbhūmisaṃkrāntijñānaṃ dharmālokamukhaṃ sarvajñajñānābhiṣekatāyai saṃvartate / abhiṣekabhūmi dharmālokamukhamavakramaṇajanmābhiniṣkramaṇaduṣkaracaryābodhimaṇḍopasaṃkramaṇamāra - dhvaṃsanabodhivibodhanadharmacakrapravartanamahāparinirvāṇasaṃdarśanatāyai saṃvartate / idaṃ tanmārṣā aṣṭottaraṃ dharmālokamukhaśataṃ yadavaśyaṃ bodhisattvena cyavanakālasamaye devaparṣadi saṃprakāśayitavyam //
asmin khalu punarbhikṣavo dharmālokamukhaparivarte bodhisattvena nirdiśyamāne tasyāṃ devaparṣadi caturaśīterdevaputrasahasrāṇāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpadyante / dvātriṃśateśca devaputrasahasrāṇāṃ pūrvaparikarmakṛtānāmanutpattikeṣu dharmeṣu kṣāntipratilambho 'bhūt / ṣaṭtriṃśateśca devaputranayutānāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṣu dharmacakṣurviśuddham / sarvāvacca tuṣitavarabhavanaṃ jānumātraṃ divyaiḥ puṣpaiḥ saṃchāditamabhūt //
iti hi bhikṣavo bodhisattvastasyā devaparṣado bhūyasyā mātrayā saṃharṣaṇārthaṃ tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
iti //
iti śrīlalitavistare dharmālokamukhaparivarto nāma caturtho 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 5
pracalaparivartaḥ pañcamaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvastāṃ mahatīṃ devaparṣadamanayā dharmyayā kathayā saṃdarśya samādāpya samuttejya saṃpraharṣya kṣamāpayitvā maṅgalyāṃ devaparṣadamāmantrayate sma - gamiṣyāmyahaṃ mārṣā jambudvīpam / mayā pūrvabodhisattvacaryāṃ caratā sattvāścaturbhiḥ saṃgrahavastubhirnimantritā dānena priyavadyenārthakriyayā samānārthatayā ca / tadayuktametanmārṣā mama bhavedakṛtajñatā ca, yadahamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau nābhisaṃbuddheyam //
atha te tuṣitakāyikā devaputrā rudanto bodhisattvasya caraṇau parigṛhyaivamāhuḥ - idaṃ khalu satpuruṣa tuṣitabhavanaṃ tvayā vihīnaṃ na bhrājiṣyate / atha bodhisattvastāṃ mahatī devaparṣadamevamāha - ayaṃ maitreyo bodhisattvo yuṣmākaṃ dharmaṃ deśayiṣyati / atha bodhisattvaḥ svakācchirasaḥ paṭṭamaulaṃ cāvatārya maitreyasya bodhisattvasya śirasi pratiṣṭhāpayāmāsa / evaṃ cāvocat - mamāntareṇa tvaṃ satpuruṣa anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase //
atha bodhisattvo maitreyaṃ bodhisattvaṃ tuṣitabhavane 'bhiniṣadya punarapi tāṃ mahatīṃ devaparṣadamāmantrayate sma - kīdṛśenāhaṃ mārṣā rūpeṇa mātuḥ kukṣāvavakrāmeyam? tatra kecidāhuḥ - mārṣā mānavakarūpeṇa / kecidāhuḥ - śakrarūpeṇa / kecidāhuḥ - brahmarūpeṇa / kecidāhuḥ - mahārājikarūpeṇa / kecidāhuḥ - vaiśravaṇarūpeṇa / kecidāhuḥ - gandharvarūpeṇa / kecidāhuḥ - kinnararūpeṇa / kecidāhuḥ - mahoragarūpeṇa / kecidāhuḥ - maheśvararūpeṇa / kecidāhuḥ - candrarūpeṇa / kecidāhuḥ - sūryarūpeṇa / kecidāhuḥ - garuḍarūpeṇa / tatrogratejo nāma brahmakāyiko devaputraḥ pūrvarṣijanmacyuto 'vaivartiko 'nuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥ, sa evamāha - yathā brāhmaṇānāṃ mantravedaśāstrapāṭheṣvāgacchati, tādṛśenaiva rūpeṇa bodhisattvo mātuḥ kukṣāvavakrāmitavyaḥ / tatpunaḥ kīdṛśam? gajavaramahāpramāṇaḥ ṣaḍdanto hemajālasaṃkāśaḥ suruciraḥ suraktaśīrṣaḥ sphuṭitagalitarūpavān / etacchrutvā rūpaṃ brāhmaṇavedaśāstratattvajño vyākarṣitaśca / ito vai bhāvī dvātriṃśallakṣaṇopetaḥ //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo janmakālamavalokya tuṣitavarabhavanasthaḥ evaṃ rājñaḥ śuddhodanasya gṛhavare aṣṭau pūrvanimittānyupadarśayati sma / katamānyaṣṭau? tadyathā - vyapagatatṛṇakhāṇukaṇṭakaśarkarakaḍhalyanirmalaṃ suṣiktaṃ suśodhitamanākulavātatamorajovigatadaṃśakamakṣikāpataṅgasarīsṛpāpagatamavakīrṇakusumaṃ samaṃ pāṇitalajātaṃ tadgṛhaṃ saṃsthitamabhūt / idaṃ prathamaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
ye ca himavatparvatarājanivāsinaḥ patraguptaśukasārikākokilahaṃsakroñcamayūracakravākakuṇālakalaviṅkajīvaṃjīvakādayo vicitrarucirapakṣā manojñapriyabhāṣiṇaḥ śakunigaṇāḥ, te āgatya rājñaḥ (Vaidya 29) śuddhodanasya gṛhavare vitardiniryūhatoraṇagavākṣaharmyakūṭāgāraprāsādataleṣu sthitvā pramuditāḥ prītisaumanasyajātāḥ svakasvakāni rutānyudāharanti sma / iti dvitīyaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
ye ca rājñaḥ śuddhodanasyārāmaramaṇīyeṣu vanaramaṇīyeṣu codyānaramaṇīyeṣu nānāpuṣpaphalavṛkṣānānartukārikāḥ, te sarve saṃpuṣpitāḥ saṃkusumitā abhūvan / idaṃ tṛtīyaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
yāśca rājñaḥ śuddhodanasya puṣkariṇyo jalaparibhogyasthāḥ, tāḥ sarvāḥ śakaṭacakrapramāṇairanekakoṭīniyutaśatasahasrapatraiḥ padmaiḥ saṃchāditā abhūvan / idaṃ caturthaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
ye ca rājñaḥ śuddhodanasya gṛhavare bhājanaviṣaye sarpistailamadhuphāṇitaśarkarādyānāṃ te paribhujyamānāḥ kṣayaṃ na gacchanti sma / paripūrṇā eva saṃdṛśyante sma / idaṃ pañcamaṃ pūrvanimittaṃ prādūrabhūt //
ye ca rājñaḥ śuddhodanasya gṛhavarapradhāne mahatyantaḥpure bherīmṛdaṅgapaṇavatūṇavavīṇāveṇuvallakīsaṃpatāḍaprabhṛtayastūryabhāṇḍāḥ, te sarve svayamaghaṭṭitā eva manojñaśabdaṃ muñcanti sma / idaṃ ṣaṣṭhaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
yāni ca rājñaḥ śuddhodanasya gṛhavarapradhāne suvarṇarūpyamaṇimuktāvaidūryaśaṅkhaśilāpravālādīnāṃ ratnānāṃ bhājanāni, tāni sarvāṇi niravaśeṣaṃ vivṛtavimalaviśuddhaparipūrṇānyevaṃ virocante sma / idaṃ saptamaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
vimalaviśuddhayā candrasūryajihmīkaraṇayā prabhayā kāyacittodbilyasaṃjananyā tadgṛhaṃ samantādavabhāsitamabhūt / idamaṣṭamaṃ pūrvanimittaṃ prādurabhūt //
māyā ca devī snātānuliptagātrā vividhābharaṇaviṣkambhitabhujā suślakṣṇasulīlavastravaradhāriṇī prītiprāmodyaprasādapratilabdhā sārdhaṃ daśabhiḥ strīsahasraiḥ parivṛtā puraskṛtā rājñaḥ śuddhodanasya saṃgītiprāsāde sukhopaviṣṭasyāntikamupasaṃkramya dakṣiṇe pārśve ratnajālapratyupte bhadrāsane niṣadya smitamukhī vyapagatabhṛkuṭikā prahasitavadanā rājānaṃ śuddhodanamābhirgāthābhirabhāṣat -
atha khalu bhikṣavaścatvāro mahārājānaḥ śakraśca devānāmindraḥ suyāmaśca devaputraḥ saṃtuṣitaśca sunirmitaśca paranirmitavaśavartī ca sārthavāhaśca māraputrabrahmā ca sahāṃpatirbrahmottaraśca purohitaḥ subrahmā ca purohitaḥ prabhāvyūhābhāsvaraśca maheśvaraśca śuddhāvāsakāyikā niṣṭhāgataścākaniṣṭhaśca etāni cānyāni cānekāni devaśatasahasrāṇi saṃnipatya anyonyamevāhuḥ - ayuktametanmārṣā asmākaṃ syādakṛtajñatā ca, yadvayamekākinamadvitīyaṃ bodhisattvamutsṛjema / ko 'smākaṃ mārṣā utsahate (Vaidya 32) bodhisattvaṃ satatasamitamanubaddhumavakramaṇagarbhasthānajanmayauvanabhūmidārakakrīḍāntaḥpuranāṭakasaṃdarśanābhiniṣkramaṇaduṣkaracaryābodhimaṇḍopasaṃkramaṇamāradharṣaṇabodhyabhisaṃbodhanadharmacakrapravartanaṃ yāvanmahāparinirvāṇāddhitacittatayā snigdhacittatayā priyacittatayā maitracittatayā saumyacittatayā? tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
śaikṣā aśaikṣa tatha pratyekajinā sarvajñajñānamanuprāpuritum / Note: Vaidya 34
iti //
idaṃ khalu vacanaṃ śrutvā caturaśītisahasrāṇi cāturmahārājikānāṃ devānāṃ śatasahasraṃ trayatriṃśānāṃ śatasahasraṃ yāmānāṃ śatasahasraṃ tuṣitānāṃ śatasahasraṃ nirmāṇaratīnāṃ śatasahasraṃ paranirmitavaśavartīnāṃ devānāṃ ṣaṣṭisahasrāṇi mārakāyikānāṃ pūrvaśubhakarmaniryātānāṃ aṣṭaṣaṣṭisahasrāṇi brahmakāyikānāṃ bahūni śatasahasrāṇi yāvadakaniṣṭhānāṃ devānāṃ saṃnipatitānyabhūvan / anye ca (Vaidya 35) bhūyaḥ pūrvadakṣiṇapaścimottarebhyo digbhyo bahūni devaśatasahasrāṇi saṃnipatitānyabhūvan / tebhyo ye udāratamā devaputrāste tāṃ mahatīṃ devaparṣadaṃ gāthābhirabhyabhāṣantaḥ -
(Vaidya 36) //
iti //
atha khalu bhikṣavaḥ kāmadhātvīśvarāṇāṃ devakanyānāṃ bodhisattvasya rūpakāyapariniṣpattiṃ dṛṣṭvā etadabhavat - kīdṛśī tvasau kanyā bhaviṣyati yā imaṃ varapravaraśuddhasattvaṃ dhārayiṣyati / tāḥ kautūhalajātā varapravarapuṣpadhūpadīpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaraparigṛhītā divyamanomayātmabhāvapratilabdhāḥ puṇyavipākādhisthānādhisthitāḥ tasmin kṣaṇe 'marapurabhavanādantarhitāḥ kapilāhvaye mahāpuravare udyānaśatasahasraparimaṇḍite rājñaḥ śuddhodanasya gṛhe dhṛtarāṣṭre mahāprāsāde amarabhavanaprakāśe vigalitāmbaradhāriṇyaḥ śubhavimalatejapratimaṇḍitā divyābharaṇastambhitabhujāḥ śayanavaragatāṃ māyādevīmekāṅgulikayopadarśayantyo gaganatalagatāḥ parasparaṃ gāthābhirabhyabhāṣanta -
eva bahuvidhaṃ nirīkṣya devīṃ kusuma kṣipitva pradakṣiṇaṃ ca kṛtvā / Note: Vaidya 38
iti //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasya cyavanakālasamaye pūrvasyā diśo bahūni bodhisattvaśatasahasrāṇi sarva ekajātipratibaddhāstuṣitavarabhavanavāsino yena bodhisattvastenopasaṃkrāman bodhisattvasya pūjākarmaṇe / evaṃ daśabhyo digbhyo ekaikasyā diśo bahūni bodhisattvaśatasahasrāṇi sarva ekajātipratibaddhāstuṣitavarabhavanavāsino yena bodhisattvastenopasaṃkrāman bodhisattvasya pūjākarmaṇe / cāturmahārājakāyikebhyo devebhyaścaturaśītyapsaraḥśatasahasrāṇyevaṃ trayatriṃśato yāmebhyastuṣitebhyo nirmāṇaratibhyaḥ paranirmitavaśavartibhyo devebhyaścaturaśītyapsaraḥ - śatasahasrāṇi nānātūryasaṃgītivāditena yena bodhisattvastenopasaṃkrāman bodhisattvasya pūjākarmaṇe //
atha khalu bodhisattvaḥ śrīgarbhasiṃhāsane sarvapuṇyasamudgate sarvadevanāgasaṃdarśane mahākūṭāgāre niṣadya sārdhaṃ bodhisattvairdevanāgayakṣakoṭiniyutaśatasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛtastuṣitavarabhavanāt (Vaidya 39) pracalati sma / pracalatā ca bhikṣavo bodhisattvena tathārūpā kāyāt prabhā muktābhūd yayā prabhayā ayaṃ trisāhasramahāsāhasro lokadhāturevaṃ vipulavistīrṇo mahatodāreṇa supracalitapūrveṇa divyaprabhāsamatikrāntenāvabhāsena parisphuṭo 'bhūt / yā api tā lokāntarikā aghā aghasphuṭā andhakārāstamisrā yatremau candrasūryāvevaṃ maharddhikāvevaṃ mahānubhāvāvevaṃ maheśākhyau ābhayā ābhāṃ varṇena varṇaṃ tejasā tejo nābhitapato nābhivirocataḥ, tatra ye sattvā upapannāste svakānapi bāhuprasāritānna paśyanti / tathāpi tasmin samaye mahata udārasyāvabhāsasya prādurbhāvo 'bhūt / ye ca tatra sattvā upapannāste tenaivāvabhāsena sphuṭāḥ samānā anyonyaṃ samyak paśyanti sma / anyonyaṃ saṃjānante sma / evaṃ cāhuḥ - anye 'pi kila bhoḥ sattvā ihopapannāḥ kila bho iti //
ayaṃ ca trisāhasramahāsāhasro lokadhātuḥ ṣaḍvikāramaṣṭādaśamahānimittamabhūt / akampat prākampat saṃprākampat / avedhat prāvedhat saṃprāvedhat / acalat prācalat saṃprācalat / akṣubhyat prākṣubhyat saṃprākṣubhyat / araṇat prāraṇat saṃprāraṇat / agarjat prāgarjat saṃprāgarjat / ante 'vanamati sma, madhye unnamati sma / madhye 'vanamati sma, ante unnamati sma / pūrvasyāṃ diśyavanamati sma, paścimāyāṃ diśyunnamati sma / paścimāyāṃ diśyavanamati sma, pūrvasyāṃ diśyunnamati sma / dakṣiṇasyāṃ diśyavanamati sma, uttarasyāṃ diśyunnamati sma / uttarasyāṃ diśyavanamati sma, dakṣiṇasyāṃ diśyunnamati sma / tasmin samaye harṣaṇīyāstoṣaṇīyāḥ premaṇīyāḥ prasādanīyā avalokanīyāḥ prahlādanīyā nirvarṇanīyā asecanīyā apratikūlā anuttrāsakarāḥ śabdāḥ śrūyante sma / na ca kasyacit sattvasya tasmin kṣaṇe viheṭhā vā trāso vā bhayaṃ vā stambhitatvaṃ vābhūt / na ca bhūyaḥ sūryācandramasorna brahmaśakralokapālānāṃ tasmin kṣaṇe prabhā prajñāyate sma / sarvanarakatiryagyoniyamalokopapannāśca sattvāstasmin kṣaṇe vigataduḥkhā abhūvan sarvasukhasamarpitāḥ / na ca kasyacit sattvasya rāgo bādhate sma, dveṣo vā moho vā, īrṣyā vā mātsaryaṃ vā, māno vā mrakṣo vā, mado vā krodho vā, vyāpādo vā paridāho vā / sarvasattvāstasmin kṣaṇe maitracittā hitacittāḥ parasparaṃ mātāpitṛsaṅgino 'bhūvan / aghaṭṭitāni ca divyamānuṣyakāṇi tūryakoṭiniyutaśatasahasrāṇi manojñaghoṣamutsṛjanti sma / devakoṭīnayutaśatasahasrāṇi pāṇibhiraṃsaiḥ śirobhistaṃ mahāvimānaṃ vahanti sma / tāni cāpsaraḥśatasahasrāṇi svāṃ svāṃ saṃgītiṃ saṃprayujya purataḥ pṛṣṭhato vāmadakṣiṇena ca sthitvā bodhisattvaṃ saṃgītirutasvareṇābhistuvanti sma -
iti //
iti śrīlalitavistare pracalaparivarto nāma pañcamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 6
garbhāvakrāntiparivartaḥ ṣaṣṭhaḥ /
iti hi bhikṣavaḥ śiśirakālavinirgate vaiśākhamāse viśākhānakṣatrānugate ṛtupravare vasantakālasamaye taruvarapatrākīrṇe varapravarapuṣpasaṃkusumite śītoṣṇatamorajovigate mṛduśādvale susaṃsthite tribhuvanajyeṣṭho lokamahito vyavalokya ṛtukālasamaye pañcadaśyāṃ pūrṇamāsyāṃ poṣadhagṛhītāyā mātuḥ puṣyanakṣatrayogena bodhisattvastuṣitavarabhavanāccyutvā smṛtaḥ saṃprajānan pāṇḍuro gajapoto bhūtvā ṣaḍdanta indragopakaśirāḥ suvarṇarājīdantaḥ sarvāṅgapratyaṅgo 'hīnendriyo jananyā dakṣiṇāyāṃ kukṣāvavakrāmat / avakrāntaśca sa dakṣiṇāvacaro 'bhūnna jātu vāmāvacaraḥ / māyādevī sukhaśayanaprasuptā imaṃ svapnamapaśyat -
atha khalu māyādevī ābharaṇavigalitavasanā prahlāditakāyacittā prītiprāmodyaprasādapratilabdhā śayanavaratalādutthāya nārīgaṇaparivṛtā puraskṛtā prāsādavaraśikharādavatīrya yenāśokavanikā tenopajagāma / sā aśokavanikāyāṃ sukhopaviṣṭā rājñaḥ śuddhodanasya dūtaṃ preṣayati sma - āgacchatu devo devī te draṣṭukāmeti //
atha sa rājā śuddhodanastadvacanaṃ śrutvā praharṣitamanā ākampitaśarīro bhadrāsanādutthāya amātyanaigamapārṣadyabandhujanaparivṛto yenāśokavanikā tenopasaṃkrāmat, upasaṃkrāntaśca na śaknoti sma aśokavanikāṃ praveṣṭum / gurutaramivātmānaṃ manyate sma / aśokavanikādvāre sthito muhūrtaṃ saṃcintya tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
iti //
atha khalu śuddhāvāsakāyikā devaputrā gaganatalagatā ardhakāyamabhinirmāya rājānaṃ gāthayādhyabhāṣanta -
devyāha -
brāhmaṇā āhuḥ - brūhi devi tvayā kīdṛśaṃ svapnaṃ dṛṣṭam / śrutvā jñāsyāmaḥ /
devyāha -
iti hi bhikṣavo rājā śuddhodano brāhmaṇebhyo lakṣaṇanaimittikavaipañcakebhyaḥ svapnādhyāyīpāṭhakebhyaḥ pratiśrutya hṛṣṭastuṣṭa udagra āttamanāḥ pramuditaḥ prītisaumanasyajātastān brāhmaṇān prabhūtena khādanīyabhojanīyāsvādanīyena saṃtarpya saṃpravāryācchādanāni ca datvā visarjayati sma / tasyāṃ velāyāṃ kapilavastuni mahānagare caturṣu nagaradvāreṣu sarvanagaracatvaraśṛṅgāṭakeṣu ca dānaṃ dāpayati sma annamannārthikebhyaḥ, pānaṃ pānārthikebhyaḥ, vastrāṇi vastrārthikebhyaḥ, yānāni yānārthikebhyaḥ / evaṃ gandhamālyavilepanaśayyopāśrayaṃ prājīvikaṃ prājīvikārthibhyo yāvadeva bodhisattvasya pūjākarmaṇe //
atha khalu bhikṣavo rājñaḥ śuddhodanasyaitadabhavat - katamasmin gṛhe māyādevī sukhamanupakliṣṭā viharediti / atha tatkṣaṇameva catvāro mahārājāno rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāhuḥ -
atha khalu śakro devānāmindro rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāha -
atha khalu suyāmo devaputro rājānaṃ śuddhodanamusaṃkramyaivamāha -
atha khalu saṃtuṣito devaputro rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāha -
atha khalu sunirmito devaputro rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāha -
atha khalu paranirmitavaśavartī devaputro rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāha - yāvantaḥ kāmadhātusthā vimānāḥ śobhanāḥ kvacit /
iti hi bhikṣavaḥ sarvaiḥ kāmāvacarraidaiveśvarairbodhisattvasya pūjārthaṃ kapilāhvaye mahāpuravare svakasvakāni gṛhāṇi māpitānyabhūvan / rājñā capi śuddhodanena manuṣyātikrāntaṃ divyāsaṃprāptaṃ gṛhataraṃ pratisaṃskāritamabhūt / tatra bodhisattvo mahāsattvo mahāvyūhasya samādheranubhāvena sarveṣu teṣu gṛheṣu māyādevīmupadarśayati sma / abhyantaragataśca bodhisattvo māyādevyāḥ kukṣau dakṣiṇe pārśve paryaṅkamābhujya niṣaṇṇo 'bhūt / sarve ca te deveśvarā ekaikamevaṃ saṃjānīte sma - mamaiva gṛhe bodhisattvamātā prativasati nānyatreti //
tatredamucyate -
atha khalu tasyāṃ devaparṣadi keṣāṃciddevaputrāṇāmetadabhavat - ye 'pi tāvaccāturmahārājakāyikā devāste 'pi tāvanmanuṣyāśrayagatatvena nirvidyāpakramanti / kaḥ punarvādo ye tadanye udāratamā devāḥ trāyatriṃśā vā yāmā vā tuṣitā vā / tatkathaṃ hi nāma sarvalokābhyudgato bodhisattvaḥ śucirnirāmagandhaḥ sattvaratnaḥ saṃtuṣitāddevanikāyāccyutvā durgandhe manuṣyāśraye daśamāsān mātuḥ kukṣau sthita iti //
atha khalvāyuṣmānānando buddhānubhāvena bhagavantametadavocat - āścaryaṃ bhagavan yāvajjugupsanīyaśca mātṛgrāmastathāgatenokto yāvadrāgacaritaśca / idaṃ tu bhagavan āścaryataram / kathaṃ hi nāma sarvalokābhyudgato bhagavān pūrvaṃ bodhisattvabhūta eva tuṣitāddevanikāyāccyavitvā manuṣyāśraye (durgandhe) māturdakṣiṇe (pārśve) kukṣāvupapanna iti / nāhaṃ bhagavan idamutsahe evaṃ vaktaṃ yathaiva pūrve bhagavatā vyākṛtamiti / bhagavānāha - icchasi tvamānanda ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ draṣṭuṃ yo mātuḥ kukṣigatasya bodhisattvasya paribhogo 'bhūt / ānanda āha - ayamasya bhagavan kālaḥ, ayaṃ sugata samayaḥ, yattathāgatastaṃ bodhisattvaparibhogamupadarśayed yaṃ dṛṣṭvā prītiṃ vetsyāmaḥ //
atha khalu bhagavāṃstathārūpanimittamakarot, yad brahmā sahāpatiḥ sārdhamaṣṭaṣaṣṭibrahmaśatasahasrairbrahmaloke 'ntarhito bhagavataḥ purataḥ pratyasthāt / sa bhagavataḥ pādau śirasābhivandya bhagavantaṃ tripradakṣiṇīkṛtyaikānte 'sthāt prāñjalībhūto bhagavantaṃ namasyan / tatra khalu bhagavān jānanneva brahmāṇaṃ sahāpatimāmantrayate sma - gṛhītastvayā brahman sa bodhisattvaparibhogo daśamāsiko yo mama pūrvaṃ bodhisattvabhūtasya mātuḥ kukṣigatasyābhūt / brahmā āha - evametadbhagavan, evametat sugata / bhagavānāha - kva sa idānīṃ brahman? upadarśaya tam / brahmā cāha - brahmaloke sa bhagavan / bhagavānāha - tena hi tvaṃ brahman upadarśaya taṃ daśamāsikaṃ bodhisattvaparibhogam, jñāsyanti kiyatsaṃskṛtamiti //
atha khalu brahmā sahāpatistān brāhmaṇānetadavocat - tiṣṭhatu tāvadbhavanto yāvadvayaṃ ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogamānayiṣyāmaḥ //
atha khalu brahmā sahāpatirbhagavataḥ pādau śirasābhivanditvā bhagavataḥ purato 'ntarhitastatkṣaṇameva brahmaloke pratyasthāt //
atha khalu brahmā sahāpatiḥ subrahmāṇaṃ devaputrametadavocat - gaccha tvaṃ mārṣā ito brahmalokamupādāya yāvattrāyatriṃśadbhavanam - śabdamudīraya, ghoṣamanuśrāvaya / ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ vayaṃ tathāgatasyāntikamupanāmayiṣyāmaḥ / yo yuṣmākaṃ draṣṭukāmaḥ sa śīghramāgacchatviti //
atha khalu brahmā sahāpatiścaturaśītyā devakoṭyā nayutaśatasahasraḥ sārdhaṃ taṃ ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ parigṛhya mahati brāhme vimāne triyojanaśatike pratiṣṭhāpyānekairdaivakoṭīnayutaśatasahasraiḥ samantato 'nuparivārya jambūdvīpamavatārayati sma //
tena khalu punaḥ samayena kāmāvacarāṇāṃ devānāṃ mahāsaṃnipāto 'bhūt bhagavatsakāśe gantum / sa khalu puna ratnavyūho bodhisattvaparibhogo divyairvastrairdivyairmālyairdivyairgandhairdivyaiḥ puṣpairdivyairvādyairdivyaiśca paribhaugairabhisaṃskṛto 'bhūt / tāvanmaheśākhyaiśca devaiḥ parivṛto 'bhūd yacchakro devānāmindraḥ sumerau(samudre) sthitvā dūrata eva mukhe tālacchatrakaṃ dattvā śīrṣavyavalokanenānuvilokayati sma unmeṣadhyāyikayā vā / na ca śaknoti sma draṣṭum / tatkasmāt? maheśākhyā hi devā brāhmaṇāḥ / itarāstrāyatriṃśā yāmāstuṣitā nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartinaḥ / kaḥ punarvādaḥ śakro devānāmindraḥ / mohaṃ te vai yānti sma //
atha khalu catvāro mahārājānaḥ śakraṃ devānāmindramupasaṃkramyaivamāhuḥ - kathaṃ devānāmindra kariṣyāmo na labhāmahe ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ draṣṭum / sa tānavocat - kimahaṃ mārṣāḥ kariṣyāmi? ahamapi na labhe draṣṭum / api tu khalu punarmārṣā bhagavatsamīpamupanītaṃ drakṣyāmaḥ / te tadā āhuḥ - tena hi devānāmindra tathā kuru yathāsya kṣipraṃ darśanaṃ bhavet / śakra āha - āgamayata mārṣā muhūrtaṃ yāvadatikrāntātikrāntatamā devaputrā bhagavantaṃ pratisaṃmodayante sma / tadekānte sthitvā śīrṣonmiñjitakayā bhagavantamanuvilokayanti sma //
atha khalu brahmā sahāpatiḥ sārdhaṃ taiścaturaśītyā devakoṭīnayutaśatasahasraistaṃ ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ gṛhītvā yena bhagavāṃstenopasaṃkrāmayati sma / sa khalu puna ratnavyūho bodhisattvaparibhogo 'bhirūpaḥ prāsādiko darśanīyaścaturasraścatuṣṭhūṇaḥ / upariṣṭācca kūṭāgārasamalaṃkṛtaḥ / evaṃpramāṇaḥ tadyathāpi nāma ṣaṇmāsajāto
dāraka uccaistvena / tasya khalu punaḥ kūtāgārasya madhye paryaṅkaḥ prajñaptaḥ tadyathāpi nāma ṣaṇmāsajātasya dārakasya bhittīphalakaḥ / sa khalu puna ratnavyūho bodhisattvaparibhoga evaṃ varṇasaṃsthāno yasya na kaścit sadevake loke samārake sabrahmake sadṛśo 'sti ākṛtyā vā varṇena vā / devāḥ khalvapi taṃ dṛṣṭvā āścaryaprāptā abhuvan / cakṣūṃṣi teṣāṃ vibhramanti sma / sa ca tathāgatasyāntika upanīto 'tīva bhāsate tapati virocate sma / tadyathāpi nāma dvinirdhāntaṃ suvarṇaṃ kuśalena karmakāreṇa supariniṣṭhitamapagatakācadoṣam, evaṃ (tasmin samaye) sa kūṭāgāro virājate sma / tasmin khalu punarbodhisattvaparibhoge paryaṅkaḥ prajñapto yasya sadevake loke nāsti kaścit sadṛśo varṇena vā saṃsthānena vā anyatra kambugrīvāyā (Vaidya 49) bodhisattvasya / yat khalu mahābrahmaṇā cīvaraṃ prāvṛtamabhūt, tattasya bodhisattvaparyaṅkasyāgrato na bhāsate sma tadyathāpi nāma vātavṛṣṭyābhihataḥ kṛṣṇakambalaḥ / sa khalu punaḥ kūṭāgāra uragasāracandanamayo yasyaikasuvarṇadharaṇī sāhasraṃ lokadhātuṃ mūlyaṃ kṣamate, tathāvidhenoragasāracandanena sa kūṭāgāraḥ samantādanupaliptaḥ / tādṛśa eva dvitīyaḥ kūṭāgāraḥ kṛto yastasmin prathame kūṭāgāre 'bhyantarataḥ asakto 'baddhasthitaḥ / tādṛśa eva tṛtīyo 'pi kūṭāgāro yastasmin dvitīye kūṭāgāre 'bhyantare 'sakto 'baddhasthitaḥ / sa ca paryaṅkastasmin gandhamaye tṛtīye kūṭāgāre vyavasthitaḥ saṃpraticchannaḥ / tasya khalu punaruragasāracandanasyaivaṃrūpo varṇaḥ tadyathāpi nāma abhijātasya nīlaivaḍūryasya / tasya khalu punargandhakūṭāgārasyopari samantādyāvanti kāniciddivyātikrāntāni puṣpāṇi santi, tāni sarvāṇi tasmin kūṭāgāre bodhisattvasya pūrvakuśalamūlavipākenānuprāptānyeva jāyante sma / sa khalu puna ratnavyūho bodhisattvaparibhogo dṛḍhasāro 'bhedyo vajropamaḥ sparśena ca kācilindikasukhasaṃsparśaḥ / tasmin khalu puna ratnavyūhe bodhisattvaparibhoge ye kecit kāmāvacarāṇāṃ devānāṃ bhavanavyūhāste sarve tasmin saṃdṛśyante sma //
yāmeva ca rātriṃ bodhisattvo mātuḥ kukṣimavakrāntastāmeva rātrimadha āpaskandhamupādāya aṣṭaṣaṣṭiyojanaśatasahasrāṇi mahāpṛthivīṃ bhittvā yāvad brahmalokaṃ padmabhyudgatamabhūt / na ca kaścittaṃ padmaṃ paśyati sma anyatra sārathinarottamāddaśaśatasāhasrikācca mahābrahmaṇaḥ / yacceha trisāhasramahāsāhasralokadhātāvojo vā maṇḍo va raso vā, tatsarvaṃ tasmin mahāpadme madhubinduḥ saṃtiṣṭhate sma //
tamenaṃ mahābrahmā śubhe vaiḍūryabhājane prakṣipya bodhisattvasyopanāmayati sma / taṃ bodhisattvaḥ parigṛhya bhuṅkte sma mahābrahmaṇo 'nukampāmupādāya / nāsti sa kaścit sattvaḥ sattvanikāye yasya sa ojobinduḥ paribhuktaḥ samyak sukhena pariṇāmedanyatra caramabhavikādbodhisattvāt sarvabodhisattvabhūmiparipūrṇāt / kasya ca karmaṇo vipākena sa ojobindurbodhisattvasyopatiṣṭhate sma? dīrgharātraṃ khalvapi bodhisattvena pūrvaṃ bodhisattvacaryāṃ caratā glānebhyaḥ sattvebhyo bhaiṣajyaṃ dattamāśatparāṇāṃ sattvānāmāśāḥ paripūritāḥ, śaraṇāgatāśca na parityaktāḥ, nityaṃ cāgrapuṣpamagraphalamagrarasaṃ tathāgatebhyastathāgatacaityebhyastathāgataśrāvakasaṃghebhyo mātāpitṛbhyaśca dattvā paścādātmanā paribhuktam / tasya karmaṇo vipākena mahābrahmā bodhisattvasya taṃ madhubindumupanāmayati sma //
tasmin khalu punaḥ kūṭāgāre yāni kānicit santyatikrāntātikrāntāni māyāguṇaratikrīḍāsamavasṛtasthānāni, tāni sarvāṇi tasmin prādurbhāvāni saṃdṛśyante sma bodhisattvasya pūrvakarmavipākena //
tasmin khalu puna ratnavyūhe bodhisattvaparibhoge śatasahasravyūhaṃ nāma vāsoyugaṃ prādurbhūtam / na sa kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate yasya tatprādurbhavedanyatra caramabhavikād bodhisattvāt / (Vaidya 50) na ca te kecana udārodārā rūpaśabdagandharasasparśā ye tasmin kūṭāgāre na saṃdṛśyante sma / sacetkūṭāgāraparibhoga evaṃ suparibhoga evaṃ supariniṣpannaḥ sāntarabahirevaṃ supariniṣṭhita evaṃ mṛdukaśca / tadyathāpi nāma kācilindikasukhasaṃsparśo nidarśanamātreṇa, na tu tasyopamā saṃvidyate / dharmatā khalveṣā bodhisattvasya pūrvakeṇa ca praṇidhānena iyaṃ cetanā ṛddhāvavaśyaṃ bodhisattvena mahāsattvena manuṣyaloka upapattavyamabhiniṣkramya cānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya dharmacakraṃ pravartayitavyam / yasyā mātuḥ kukṣāvupapattirbhavati, tasyā dakṣiṇe kukṣāvādita eva ratnavyūhakūṭāgāro 'bhinirvartate / paścādbodhisattvastuṣitebhyaścyuttvā tasmin kūṭāgāre paryaṅkaniṣaṇṇaḥ saṃbhavati / na hi caramabhavikasya bodhisattvasya kalalārbudaghanapeśībhāvaṃ kāyaḥ saṃtiṣṭhate sma / atha tarhi sarvāṅgapratyaṅgalakṣaṇasaṃpannaḥ saṃniṣaṇṇa eva prādurbhavati / svapnāntaragatā ca bodhisattvamātā māyādevī mahānāgakuñjaramavakrāntaṃ saṃjānīte sma //
tasya khalu punastathā niṣaṇṇasya śakro devānāmindraścatvāraśca mahārājāno 'ṣṭāviṃśatiśca mahāyakṣasenāpatayo guhyakādhipatiśca nāma yakṣakulaṃ yato vajrapāṇerutpattiste bodhisattvaṃ mātuḥ kukṣigataṃ viditvā satataṃ samitamanubaddhā bhavanti sma / santi khalu punaścatasro bodhisattvaparicārakā devatāḥ - utkhalī ca nāma samutkhalī ca nāma dhvajavatī ca nāma prabhāvatī ca nāma / tā api bodhisattvaṃ mātuḥ kukṣigataṃ viditvā satataṃ samitaṃ rakṣanti sma / śakro 'pi devānāmindraḥ sārdhaṃ pañcamātrairdevaputraśatairbodhisattvaṃ mātuḥ kukṣigataṃ jñātvā satataṃ samitamanubadhnāti sma //
bodhisattvasya khalu punarmātuḥ kukṣigatasya kāyastathāvidho 'bhūt, tadyathāpi nāma parvatamūrdhani rātrāvandhakāratamisrāyāṃ mahānagniskandho yojanādapi dṛśyate sma, yāvat pañcabhyā yojanebhyo dṛśyate sma / evameva bodhisattvasya mātuḥ kukṣigatasyātmabhāvo 'bhinirvṛtto 'bhūt prabhāsvaro 'bhirūpaḥ prāsādiko darśanīyaḥ / sa tasmin kūṭāgāre paryaṅkaniṣaṇṇo 'tīva śobhate sma / vaiḍūryapratyuptamivābhijātaṃ jātarūpam / bodhisattvasya mātā ca nidhyāya sthitā paśyati sma kukṣigataṃ bodhisattvam / tadyathāpi nāma mahato 'bhrakūṭādvidyuto niḥsṛtya mahāntamavabhāsaṃ saṃjanayanti, evameva bodhisattvo mātuḥ kukṣigataḥ śriyā tejasā varṇena ca taṃ prathamaṃ ratnakūṭāgāramavabhāsayati sma / avabhāsya dvitīyaṃ gandhakūṭāgāramavabhāsayati sma / dvitīyaṃ gandhakūṭāgāramavabhāsya tṛtīyaṃ ratnakūṭāgāramavabhāsayati sma / tṛtīyaṃ ratnakūṭāgāramavabhāsya sarvāvantaṃ māturātmabhāvamavabhāsayati sma / tamavabhāsya yatra cāsane niṣaṇṇo bhavati sma tadavabhāsayati sma / tadavabhāsya sarvaṃ gṛhamavabhāsayati sma / sarvaṃ gṛhamavabhāsya gṛhasyopariṣṭānniḥsṛtya pūrvāṃ diśamavabhāsayati sma / evaṃ dakṣiṇāṃ paścimāṃ uttarāmadha ūrdhvaṃ samantāddaśadiśaḥ krośamātramekaikasyāṃ diśi mātuḥ kukṣigato bodhisattvaḥ śriyā tejasā varṇena cāvabhāsayati sma //
āgacchanti sma khalu punarbhikṣavaścatvāro mahārājāno 'ṣṭāviṃśacca mahāyakṣasenāpatayaḥ sārdhaṃ pañcamātrayakṣaśataiḥ pūrvāhṇakālasamaye bodhisattvasya darśanāya vandanāya paryupāsanāya dharmaśravaṇāya ca / tadā bodhisattvastānāgatān viditvā dakṣiṇaṃ pāṇimabhyutkṣipya ekāṅgulikayā āsanānyupadarśayati sma / niṣīdanti sma te lokapālādayo yathāprajñapteṣvāsaneṣu / paśyanti sma bodhisattvaṃ mātuḥ kukṣigataṃ jātarūpamiva vigrahaṃ hastaṃ cālayantaṃ vicālayantam utkṣipantaṃ pratiṣṭhāpayantam / te prītiprāmodyaprasādapratilabdhā bodhisattvaṃ namaskurvanti sma / niṣaṇṇāṃśca tān viditvā bodhisattvo dharmyayā kathayā saṃdarśayati sma samādāpayati sma samuttejayati sma saṃpraharṣayati sma / yadā ca prakramitukāmā bhavanti tadā bodhisattvasteṣāṃ cetasaiva vicintitaṃ vijñāya dakṣiṇaṃ pāṇimutkṣipya saṃcārayati sma / saṃcārya vicārayati sma / mātaraṃ ca na bādhate sma / tadā teṣāṃ caturṇāṃ mahārājānāmevaṃ bhavati sma - visarjitāḥ sma vayaṃ bodhisattveneti / te bodhisattvaṃ bodhisattvamātaraṃ ca tripradakṣiṇīkṛtya prakrāmanti sma / ayaṃ heturayaṃ pratyayo yadbodhisattvo rātryāṃ praśāntāyāṃ dakṣiṇaṃ pāṇiṃ saṃcārya vicārayati sma / vicārya punarapi smṛtaḥ saṃprajānaṃstaṃ pāṇiṃ pratiṣṭhāpayati sma / punaraparaṃ yadā bodhisattvasya keciddarśanāyāgacchanti sma striyo vā puruṣo vā dārako vā dārikā vā, tān bodhisattvaḥ pūrvatarameva pratisaṃmodayate sma, paścādbodhisattvasya mātā //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo mātuḥ kukṣigataḥ san sattvān pratisaṃmodanakuśalo bhavati smeti / na ca kaściddevo vā nāgo vā yakṣo vā manuṣyo vā amanuṣyo vā yaḥ śaknoti sma bodhisattvaṃ pūrvataraṃ pratisaṃmoditum / atha tarhi bodhisattva eva tāvat pūrvataraṃ pratisaṃmodate sma, paścādbodhisattvamātā //
nirgate khalu punaḥ pūrvāhṇakālasamaye madhyāhnakālasamaye pratyupasthite atha khalu śakro devānāmindro niṣkrāntaḥ / abhiniṣkrāntāśca trāyatriṃśaddevaputrā bodhisattvasya darśanāya vandanāya paryupāsanāya / dharmaśravaṇāya cāgacchanti sma / tāṃśca bodhisattvo dūrata evāgacchato dṛṣṭvā dakṣiṇaṃ suvarṇavarṇaṃ bāhuṃ prasārya śakraṃ devānāmindraṃ devāṃśca trāyatriṃśān pratisaṃmodate sma / ekāṅgulikayā cāsanānyupadarśayati sma / na ca śaknoti sma bhikṣavaḥ śakro devānāmindro bodhisattvasyājñāṃ pratiroddhum / niṣīdati sma śakro devānāmindrastadanye ca devaputrā yathāprajñapteṣvāsaneṣu / tān bodhisattvo niṣaṇṇān viditvā dharmyayā kathayā saṃdarśayati sma samādāpayati sma samuttejayati sma saṃpraharṣayati sma / yena ca bodhisattvaḥ pāṇiṃ saṃcārayati sma, tanmukhā bodhisattvamātā bhavati sma / tatasteṣāmevaṃ bhavati sma - asmābhiḥ sārdhaṃ bodhisattvaḥ saṃmodate sma / ekaikaścaivaṃ saṃjānīte sma - mayaiva sārdhaṃ bodhisattvaḥ saṃlapati, māmeva pratisaṃmodate sma iti //
tasmin khalu punaḥ kūṭāgāre śakrasya devānāmindrasya trāyatriṃśānāṃ devānāṃ ca pratibhāsaḥ saṃdṛśyate sma / na khalu punaranyatraivaṃ pariśuddho bodhisattvaparibhogo bhavati yathā mātuḥ kukṣigatasya bodhisattvasya / yadā ca bhikṣavaḥ śakro devānāmindrastadanye ca devaputrāḥ prakramitukāmā bhavanti sma, tadā bodhisattvasteṣāṃ cetasaiva cetaḥparivitarkamājñāya dakṣiṇaṃ pāṇimutkṣipya saṃcārayanti sma / saṃcārya vicārya punarapi smṛtaḥ saṃprajānan pratiṣṭhāpayati sma / mātaraṃ ca na bādhate sma / tadā śakrasya devānāmindrasyānyeṣāṃ ca trāyatriṃśānāṃ devānāmevaṃ bhavati sma - visarjitā vayaṃ bodhisattveneti / te bodhisattvaṃ bodhisattvamātaraṃ ca tripradakṣiṇīkṛtya prakrāmanti sma //
nirgate ca khalu punarbhikṣavo madhyāhnakālasamaye sāyāhnakālasamaye pratyupasthite atha khalu brahmā sahāpatiranekairbrahmakāyikairdevaputraśatasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛtastaṃ divyamojobindumādāya yena bodhisattvastenopasaṃkrāmati sma bodhisattvaṃ draṣṭuṃ vandituṃ paryupāsituṃ dharmaṃ ca śrotum / samanvāharati sma bhikṣavaḥ bodhisattvo brahmāṇaṃ sahāpatimāgacchantaṃ saparivāram / punareva ca bodhisattvo dakṣiṇaṃ suvarṇavarṇapāṇimutkṣipya brahmāṇaṃ sahāpatiṃ brahmakāyikāṃśca devaputrān pratisaṃmodate sma / ekāṅgulikayā cāsanānyupadarśayati sma / na ca śaktirasti bhikṣavo brahmaṇaḥ sahāpaterbodhisattvasyājñāṃ pratiroddhum / niṣīdati sma bhikṣavo brahmā sahāpatistadanye ca brahmakāyikā devaputrā yathāprajñapteṣvāsaneṣu / tān bodhisattvo niṣaṇṇān viditvā dharmyayā kathayā saṃdarśayati sma samādāpayati sma samuttejayati sma saṃpraharṣayati sma / yena ca bodhisattvaḥ pāṇiṃ saṃcārayati sma, tanmukhaiva māyādevī bhavati sma / tatasteṣāmekaikasyaivaṃ bhavati sma - mayā sārdhaṃ bodhisattvaḥ saṃlapati, māmeva pratisaṃmodate sma iti / yadā ca brahmā sahāpatistadanye ca brahmakāyikā devaputrā gantukāmā bhavanti sma, tadā bodhisattvasteṣāṃ cetasaiva cetaḥparivitarkamājñāya dakṣiṇaṃ suvarṇavarṇaṃ bāhumutkṣipya saṃcārayati sma / saṃcārya vicārayati sma / saṃcārya vicārya avasādatākāreṇa pāṇiṃ saṃcārayati sma / mātaraṃ ca na bādhate sma / tato brahmaṇaḥ sahāpatestadanyeṣāṃ ca brahmakāyikānāṃ devaputrāṇāmevaṃ bhavati sma - visarjitā vayaṃ bodhisattveneti / te bodhisattvaṃ bodhisattvamātaraṃ ca tripradakṣiṇīkṛtya punareva prakrāmanti sma / bodhisattvaśca smṛtaḥ saṃprajānan pāṇiṃ pratiṣṭhāpayati sma //
āgacchanti sma khalu punarbhikṣavaḥ pūrvadakṣiṇapaścimottarābhyo digbhyo 'dhastādupariṣṭāt santāddaśabhyo digbhyo bahūni bodhisattvaśatasahasrāṇi bodhisattvasya darśanāya vandanāya paryupāsanāya dharmaśravaṇāya ca dharmasaṃgītisaṃgāyanāya ca / teṣāmāgatāgatānāṃ bodhisattvaḥ kāyāt prabhāmutsṛjya prabhāvyūhāni siṃhāsanānyabhinirmimīte sma / abhinirmāya tān bodhisattvāṃsteṣvāsaneṣu niṣīdayati sma / niṣaṇṇāṃścainān viditvā paripṛcchati sma paripraśnayati sma yadutāsyaiva bodhisattvasya mahāyānasya vistaravibhāgatāmupādāya / na ca tān kaścidanyaḥ paśyati sma anyatra sabhāgebhyo devaputrebhyaḥ / ayaṃ bhikṣavo heturayaṃ pratyayo yena bodhisattvaḥ praśāntāyāṃ rātryāṃ kāyāt prabhāmutsṛjati sma //
na khalu punarbhikṣavo māyādevī bodhisattvakukṣigate gurukāyatāṃ saṃjānīte sma anyatra laghutāmeva mṛdutāmeva saukhyatāmeva / na codaragatāni duḥkhāni pratyanubhavati sma / na ca rāgaparidāhena vā dveṣaparidāhena vā mohaparidāhena vā paridahyate sma / na ca kāmavitarkaṃ vā vyāpādavitarkaṃ vā vihiṃsāvitarkaṃ vā vitarkayati sma / na ca śītaṃ na coṣṇaṃ vā jighatsāṃ vā pipāsāṃ vā tamo vā rajo vā kleśaṃ vā saṃjānīte sma paśyati vā / na cāsyā amanāpā rūpaśabdagandharasasparśā vā ābhāsamāgacchanti sma / na ca pāpakān svapnān paśyati sma / na cāsyāḥ strīmāyā na śāṭhyaṃ nerṣyā na strīkleśā bādhante sma / pañcaśikṣāpadasamādattā khalu punaḥ śīlavatī daśakuśalakarmapathe pratiṣṭhitā tasmin samaye bodhisattvamātā bhavati sma / na ca bodhisattvamātuḥ kvacit puruṣe rāgacittamutpadyate sma, nāpi kasyacitpuruṣasya bodhisattvasya māturantike / ye ca kecitkapilāhvaye mahāpuravare anyeṣu vā janapadeṣu devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍabhūtāviṣṭāḥ strīpuruṣadārakadārikā vā, te sarve bodhisattvamātuḥ sahadarśanādeva svasthāḥ smṛtipratilabdhā bhavanti sma / te cāmanuṣyāḥ kṣiprameva prakrāmanti sma / ye ca kecinnānārogaspṛṣṭāḥ sattvā bhavanti sma, vātapittaśleṣmasaṃnipātajai rogaiḥ pīḍyante sma, cakṣurogeṇa vā śrotrarogeṇa vā ghrāṇarogeṇa vā jihvārogeṇa vā oṣṭharogeṇa vā dantarogeṇa kaṇṭharogeṇa vā galagaṇḍarogeṇa vā uragaṇḍakuṣṭhakilāsaśoṣonmādāpasmārajvaragalagaṇḍapiṭakavisarpavicarcikādyai rogaiḥ saṃpīḍyante sma, teṣāṃ bodhisattvamātā dakṣiṇapāṇiṃ mūrdhni pratiṣṭhāpayati sma / te sahapratiṣṭhāpite pāṇau vigatavyādhayo bhūtvā svakasvakāni gṛhāṇi gacchanti sma / antato māyādevī tṛṇagulmakamapi dharaṇitalādabhyutkṣipya glānebhyaḥ sattvebhyo 'nuprayacchati sma / te sahapratilambhādaroganirvikārā bhavanti sma / yadā ca māyādevī svaṃ dakṣiṇaṃ pārśvaṃ pratyavekṣate sma, tadā paśyati sma bodhisattvaṃ kukṣigatam, tadyathāpi nāma supariśuddha ādarśamaṇḍale mukhamaṇḍalaṃ dṛśyate / dṛṣṭvā ca punastuṣṭā udagrā āttamanā pramuditā prītisaumanasyajātā bhavati sma //
bodhisattvasya khalu punarbhikṣavo mātuḥ kukṣigatasyādhiṣṭhitaṃ satataṃ samitaṃ rātriṃdivaṃ divyāni tūryāṇi abhi(nirmāya) pranadanti sma / divyāni ca puṣpāṇi abhipravarṣanti sma / kālena devā varṣanti sma / kālena vāyavo vānti sma / kālena ṛtavo nakṣatrāṇi ca parivartante sma / kṣemaṃ ca rājyaṃ subhikṣaṃ ca sumanākulamanubhavati sma / sarve ca kapilāhvaye mahāpuravare śākyā anye ca sattvāḥ khādanti sma, pibanti sma, (ramante sma,) krīḍanti sma, pravicārayanti sma, dānāni ca dadanti sma, puṇyāni ca kurvanti sma, kaumodyāmiva cāturmāsyāmekāntare krīḍāsukhavihārairviharanti sma / rājāpi śuddhodanaḥ saṃprāptabrahmacaryoparatarāṣṭrakāryo 'pi supariśuddhastapovanagata iva dharmamevānuvartate sma //
evaṃrūpeṇa bhikṣava ṛddhiprātihāryeṇa samanvāgato bodhisattvo mātuḥ kukṣigato 'sthāt / tatra khalu bhagavānāyuṣmantamānandamāmantrayate sma - drakṣyasi tvamānanda ratnavyūhaṃ bodhisattvaparibhogaṃ yatra bodhisattvo mātuḥ kukṣigato vyāhārṣīt / āha - paśyeyaṃ bhagavan paśyeyaṃ sugata / darśayati sma tathāgata āyuṣmata ānandasya śakrasya devānāmindrasya caturṇāṃ ca lokapālānāṃ tadanyeṣāṃ ca devamanuṣyāṇām / dṛṣṭvā ca te tuṣṭā abhūvan udagrā āttamanasaḥ pramuditāḥ prītisaumanasyajātāḥ / sa ca brahmā sahāpatiḥ punareva brahmaloke samāropya pratiṣṭhāpayati sma caityārtham //
tatra khalu bhagavān punarapi bhikṣūnāmantrayate sma - iti hi bhikṣavo daśamāsakukṣigatena bodhisattvena ṣaṭtriṃśannayutāni devamanuṣyāṇāṃ triṣu yāneṣu paripācitānyabhūvan / yatredamucyate yat -
bodhisattva agrasattva mātukukṣisaṃsthitaḥ prakampitā ca ṣaḍvikāra medinī sakānanā / suvarṇavarṇa ābha mukta sarvāpāya śodhitā praharṣitāśca devasaṃgha dharmagañju bheṣyate // Lal_6.23 //
ramanti sattva krīḍayanti annapānudenti ca ānandaśabda ghoṣayanti hṛṣṭatuṣṭamānasāḥ //
iti śrīlalitavistare garbhāvakrāntiparivarto nāma ṣaṣṭhamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 7
janmaparivartaḥ saptamaḥ /
iti hi bhikṣavo daśamāseṣu nigateṣu bodhisattvasya janmakālasamaye pratyupasthite rājñaḥ śuddhodanasya gṛhodyāne dvātriṃśatpūrvanimittāni prādurabhūvan / katamāni dvātriṃśat? sarvapuṣpāṇi suṅgībhūtāni na puṣpanti sma / puṣkariṇīṣu cotpalapadmakumudapuṇḍarīkāṇyabhyudgatāni kuḍmalībhūtāni na puṣpanti sma / tadā ca puṣpaphalavṛkṣā dharaṇītalādabhyudgamya kṣārakajātā na phalanti sma / aṣṭau ca ratnavṛkṣāḥ prādurabhūvan / viṃśati ca ratnanidhānaśatasahasrāṇyutplatya vyavasthitāni dṛśyante sma / antaḥpure ca ratnāṅkurāḥ prādurabhūvan / sugandhitailaparivāsitāśca gandhodakaśītoṣṇāḥ prasravanti sma / himavatparvatapārśvācca siṃhapotakā āgatyāgatyābhinadantaḥ kapilāhvayapuravaraṃ pradakṣiṇīkṛtya dvāramūleṣvavatiṣṭhante sma, na kaṃcitsattvaṃ viheṭhayanti sma / pañcaśatāni pāṇḍarāṇāṃ hastiśāvakānāmāgatya rājñaḥ śuddhodanasyāgrakaraiścaraṇāvabhilikhanti sma / mekhalībaddhakāśca devadārakā rājñaḥ śuddhodanasyāntaḥpure utsaṅgenotsaṅgamanuparivartamānāḥ saṃdṛśyante sma / gaganatalagatārdhakāyā nāgakanyā nānāpūjopakaraṇaparigṛhītā adhyālambamānāḥ saṃdṛśyante sma / daśa ca nāgakanyāsahasrāṇi mayūrāṅgahastakaparigṛhītā gagatatale 'vasthitāḥ saṃdṛśyante sma / daśa ca pūrṇakumbhasahasrāṇi kapilavastu mahānagaraṃ pradakṣiṇīkurvanti saṃdṛśyante sma / daśa ca devakanyāsahasrāṇi gandhodakabhṛṅgāraparigṛhītā mūrdhni dhārayantyo 'vasthitāḥ saṃdṛśyante sma / daśa ca devakanyāsahasrāṇi chatradhvajapatākāparigṛhītā avasthitāḥ saṃdṛśyate sma / bahūni cāpsaraḥśatasahasrāṇi śaṅkhabherīmṛdaṅgapaṇavaiḥ ghaṇṭāvasaktaiḥ pratīkṣamāṇānyavasthitāni saṃdṛśyante sma / sarve vāyavaścāvasthitā na vānti sma / sarvanadī ca prasravaṇāni ca na vahanti sma / candrasūryavimānāni nakṣatrajyotirgaṇāśca na vahanti sma / puṣyaṃ ca nakṣatrayuktamabhūt / ratnajālaparisphuṭaṃ ca rājñaḥ śuddhodanasya gṛhaṃ saṃsthitamabhūt / vaiśvānaraśca na jvalati sma / kūṭāgāraprāsādatoraṇadvārakataleṣu ca maṇiratnānyabhipralambamānāni ca saṃdṛśyante sma / dūṣyagañjāśca viviratnagañjāśca prāvṛtāḥ saṃdṛśyante sma / kākolūkagṛdhravṛkaśṛgālaśabdāścāntarhitā abhūvan / sujātajātaśabdāśca śrūyante sma / sarvajanapadakarmāntāśca samucchinnā abhūvan / utkūlanikūlāśca pṛthivīpradeśāḥ samāḥ samavasthitāḥ sarvavīthīcatvaraśṛṅgāṭakarathyāntarāpaṇamukhāni ca pāṇitalamṛṣṭānīva puṣpābhikīrṇāni virocante sma / sarvāśca gurviṇyaḥ samyaksukhena prasūyante sma / sarvaśālavanadevatāśca patreṣvardhakāyānabhinirmāya namyamānāḥ sthitāḥ saṃdṛśyante sma / imāni dvātriṃśatpūrvanimittāni prādurabhūvan //
atha khalu māyādevī bodhisattvasya janmakālasamayaṃ jñātvā bodhisattvasyaiva tejonubhāvena rātryāṃ prathame yāme rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramya gāthābhirabhyabhāṣata -
vacanamimu niśamyā pāriṣadyaiḥ kṣaṇena vāhana kṛta sajjā lumbinī maṇḍitā sā /
pāriṣadya āha -
atha khalu bhikṣavo māyādevī caturaśītyā hayarathasahasraiḥ sarvālaṃkāravibhūṣitaiḥ parivṛtā caturaśītyā gajarathasahasraiḥ sarvālaṃkāravibhūṣitaiḥ caturaśītyā ca pattisahasraiḥ śūrairvīrairvarāṅgarūpibhiḥ susaṃnaddhadṛḍhavarmakavacitairanuparigṛhītā ṣaṣṭyā ca śākyakanyāsahasraiḥ puraskṛtā catvāriṃśatā ca sahasrai (Vaidya 61) rājñaḥ śuddhodanasya jñātikulaprasūtaiḥ śākyaiḥ vṛddhadaharamadhyamaiḥ saṃrakṣitā, ṣaṣṭyā ca sahasrai rājñaḥ śuddhodanasyāntaḥpureṇa gītavādyasamyaktūryatāḍāvacarasaṃgītisaṃpravāditena parivṛtā, caturaśītyā ca devakanyāsahasraiḥ parivṛtā, caturaśītyā ca nāgakanyāsahasraiḥ caturaśītyā ca gandharvakanyāsahasraiḥ caturaśītyā ca kinnarakanyāsahasraiḥ caturaśītyā cāsurakanyāsahasraiḥ nānāvyūhālaṃkārālaṃkṛtābhiḥ nānāgītavādyavarṇabhāṣiṇībhiranugamyamānā niryāti sma / sarvaṃ ca lumbinīvanaṃ gandhodakasiktaṃ divyapuṣpābhikīrṇīkṛtamabhūt / sarvavṛkṣāśca tasmin vanavare akālapatrapuṣpaphalāni dadanti sma / devaiśca tathā tadvanaṃ samalaṃkṛtamabhūt tadyathāpi nāma miśrakāvanaṃ devānāṃ samalaṃkṛtam //
atha khalu māyādevī lumbinīvanamanupraviśya tasmādrathavarādavatīrya naramarukanyāparivṛtā vṛkṣeṇa vṛkṣaṃ paryaṭantī vanādvanaṃ caṃkramyamāṇā drumād drumaṃ nirīkṣamāṇā anupūrveṇa yenāsau plakṣo mahādrumaratnavarapravaraḥ suvibhaktaśākhaḥ samapatramañjarīdharo divyamānuṣyanānāpuṣpasaṃpuṣpito varapravarasurabhigandhinānāgandhinānāraṅgavastrābhipralambito vividhamaṇivicitraprabhojjvalitaḥ sarvaratnamūladaṇḍaśākhāpatrasamalaṃkṛtaḥ suvibhaktavistīrṇaśākhaḥ karatalanibhe bhūmibhāge suvibhaktavistīrṇanīlatṛṇamayūragrīvāsaṃnibhe kācilindikasukhasaṃsparśe dharaṇītale saṃsthitaḥ pūrvajinajanetryābhinivāsitaḥ devasaṃgītyanugītaḥ śubhavimalaviśuddhaḥ śuddhāvāsadevaśatasahasraiḥ praśāntacittairabhinatajaṭāmakuṭāvalambitāvanatamūrdhabhirabhinandyamānastaṃ plakṣavṛkṣamupajagāma //
atha sa plakṣavṛkṣo bodhisattvasya tejonubhāvenāvanamya praṇamati sma / atha māyādevī gaganatalagateva vidyut dṛṣṭiṃ dakṣiṇaṃ bāhuṃ prasārya plakṣaśākhāṃ gṛhītvā salīlaṃ gaganatalaṃ prekṣamāṇā vijṛmbhamānā sthitābhūt / atha tasmin samaye ṣaṣṭyapsaraḥśatasahasrāṇi kāmāvacaradevebhya upasaṃkramya māyādevyā upasthāne paricaryāṃ kurvanti sma //
evaṃrūpeṇa khalu puna ṛddhiprātihāryeṇa samanvāgato bodhisattvo mātuḥ kukṣigato 'sthāt / sa paripūrṇānāṃ daśānāṃ māsānāmatyayena māturdakṣiṇapārśvānniṣkramati sma smṛtaḥ saṃprajānannanupalipto garbhamalairyathā nānyaḥ kaściducyate 'nyeṣāṃ garbhamala iti //
tasmin khalu punarbhikṣavaḥ samaye śakro devānāmindro brahmā ca sahāpatiḥ purataḥ sthitāvabhūtām, yau bodhisattvaṃ paramagauravajātau divyakāśikavastrāntaritaṃ sarvāṅgapratyaṅgaiḥ smṛtau saṃprajñau pratigṛhṇāte sma //
yasmiṃśca kūṭāgāre bodhisattvo mātuḥ kukṣigato 'sthāt, taṃ brahmā sahāpatirbrahmakāyikāśca devaputrā abhyutkṣipya brahmalokaṃ caityārthaṃ pūjārthaṃ copanāmayāmāsuḥ / aparigṛhītaḥ khalu punarbodhisattvaḥ kenacinmanuṣyabhūtena, atha tahi bodhisattvaṃ devatāḥ prathamataraṃ pratigṛhṇanti sma //
atha bodhisattvo jātamātraḥ pṛthivyāmavatarati sma / samanantarāvatīrṇasya ca bodhisattvasya mahāsattvasya mahāpṛthivīṃ bhittvā mahāpadmaṃ prādurabhūt / nandopanandau ca nāgarājānau gaganatale 'rdhakāyau (Vaidya 62) sthitvā śītoṣṇe dve vāridhāre 'bhinirbhiṃttvā bodhisattvaṃ snāpayataḥ sma / śakrabrahmalokapālāḥ pūrvaṃgamāścānye ca bahavo devaputrāḥ śatasahasrā ye bodhisattvaṃ jātamātraṃ nānāgandhodakamuktakusumaiḥ snāpayantyabhyavakiranti sma / antarikṣe ca dve cāmare ratnacchatraṃ ca prādurbhūtam / sa tasmin mahāpadme sthitvā caturdiśamavalokayati sma / (caturdiśamavalokya) siṃhāvalokitaṃ mahāpuruṣāvalokitaṃ vyavalokayati sma //
tasmin khalu punaḥ samaye bodhisattvaḥ pūrvakuśalamūlavipākajenāpratihatena divyacakṣuprādurbhūtena divyena cakṣuṣā sarvāvantaṃ trisāhastraṃ mahāsāhastraṃ lokadhātuṃ sanagaranigamajanapadarāṣṭrarājadhānīṃ sadevamānuṣaṃ paśyati sma / sarvasattvānāṃ ca cittacaritaṃ ca prajānāti sma / jñātvā ca vyavalokayati sma - asti tvasau kaścitsattvo yo mayā sadṛśaḥ śīlena vā samādhinā vā prajñayā vā kuśalamūlacaryayā vā / yadā ca bodhisattvaḥ trisāhasramahāsāhasralokadhātau na kaṃcitsattvamātmatulyaṃ paśyati sma, atha tasminsamaye bodhisattvaḥ siṃha iva vigatabhayabhairavo 'saṃtrastaḥ astambhī sucintitaṃ smṛtvā cintayitvā sarvasattvānāṃ cittacaritāni jñātvā aparigṛhīto bodhisattvaḥ pūrvāṃ diśamabhimukhaḥ sapta padāni prakrāntaḥ - pūrvaṃgamo bhaviṣyāmi sarveṣāṃ kuśalamūlānāṃ dharmāṇām / tasya prakramata uparyantarīkṣe 'parigṛhītaṃ divyaśvetavipulachatraṃ cāmaraśubhe gacchantamanugacchanti sma - yatra yatra ca bodhisattvaḥ padamutkṣipati sma, tatra tatra padmāni prādurbhavanti sma / dakṣiṇāṃ diśamabhimukhaḥ sapta padāni prakrāntaḥ - dakṣiṇīyo bhaviṣyāmi devamanuṣyāṇām / paścimāṃ diśamabhimukhaḥ sapta padāni prakāntaḥ / saptame sthitvā siṃha ivāhlādanātmikāṃ vācaṃ bhāṣate sma - ahaṃ loke jyeṣṭho 'haṃ loke śreṣṭhaḥ / iyaṃ me paścimā jātiḥ / kariṣyāmi jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntam / uttarāṃ diśamabhimukhaḥ sapta padāni prakrāntaḥ - anuttaro bhaviṣyāmi sarvasattvānām / adhastāddiśamabhimukhaḥ sapta padāni prakrāntaḥ - nihaniṣyāmi māraṃ ca mārasenāṃ ca / sarvanairayikāṇāṃ ca nirayāgnipratighātāya saha dharmameghavṛṣṭiṃ varṣiṣyāmi, yena te sukhasamarpitā bhaviṣyanti / upariṣṭāddiśamabhimukhaḥ sapta padāni prakrāntaḥ, urdhvaṃ cāvalokayati sma - ullokanīyo bhaviṣyāmi sarvasattvānām / samanantarabhāṣitā ceyaṃ bodhisattvena vākū / atha tasmin samaye ayaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhātuḥ svareṇābhivijñāpto 'bhūt / iyaṃ bodhisattvasya karmavipākajā abhijñādharmatā //
yadā bodhisattvaścaramabhavika upajāyate, yadā cānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, tadā asyemānyevaṃrūpāṇi ṛddhiprātihāryāṇi bhavanti - tasmin khalu punarbhikṣavaḥ samaye saṃhṛṣitaromakūpajātāḥ sarvasattvā abhūvan / mahataśca pṛthivīcālasya loke prādurbhāvo 'bhūt bhairavasya romaharṣaṇasya / aghaṭṭitāni ca divyamānuṣyakāni tūryāṇi saṃpravāditāni / sarvartukālikāśca (Vaidya 63) vṛkṣāstasmin samaye trisāhasramahāsāhasralokadhātau saṃkusumitāḥ phalitāśca / viśuddhācca gaganatalānmeghaśabdaḥ śrūyate sma / apagatameghācca gaganācchanaiḥ sūkṣmasūkṣmo devaḥ pravarṣati sma / nānāvarṣadivyakusumavastrābharaṇagandhacūrṇavyāmiśrāḥ paramasukhasaṃsparśāśca saumyāḥ sugandhavātāḥ pravāyanti sma / vyapagatatamorajodhūmanīhārāśca sarvadiśaḥ suprasannā virājante sma / upariṣṭāccāntarikṣādadṛśyā gambhīrā mahābrahmaghoṣāḥ saṃśrūyante sma / sarvacandrasūryaśakrabrahmalokapālaprabhāścābhibhūtā abhūvan / paramasukhasaṃsparśayā ca sarvasattvakāyacittasukhasaṃjananyā lokottarayā anekaśatasahasravarṇaprabhayā sarvatrisāhasramahāsāhasralokadhātuḥ parisphuṭo 'bhūt / samantarajātasya khalu punarbodhisattvasyaikāntasukhasamarpitāḥ sarvasattvā babhūvuḥ / sarvarāgadveṣamohadarpārativiṣādabhayalobherṣyāmātsaryavigatāḥ sarvākuśalakriyāprativiratā vyādhitānāṃ sattvānāṃ vyādhaya upaśāntāḥ / kṣutpipāsitānāṃ sattvānāṃ kṣutpipāsā prasrabdhābhūt / madyamadamattānāṃ ca sattvānāṃ madāpagamaḥ saṃvṛttaḥ / unmattaiśca smṛtiḥ pratilabdhā / cakṣurvikalaiśca sattvaiścakṣuḥ pratilabdham, śrotravikalaiśca sattvaiḥ śrotram / aṅgapratyaṅgavikalendriyāścāvikalendriyāḥ saṃvṛttāḥ / daridraiśca dhanāni pratilabdhāni / bandhanabaddhāśca bandhanebhyo vimuktāḥ / āvīcimādiṃ kṛtvā sarvanairayikāṇāṃ sattvānāṃ sarvakāraṇād duḥkhaṃ tasminsamaye prasrabdham / tiyagyonikānāmanyonyabhakṣaṇādi duḥkham, yamalokikānāṃ sattvānāṃ kṣutpipāsādiduḥkhaṃ vyupaśāntamabhūt //
yadā ca bodhisattvo jātamātraḥ sapta padāni prakrānto 'bhūt, asaṃkhyeyākalpakoṭinayutaśatasahasraiḥ sucaritacaraṇairmahāvīryamahāsthāmadharmatāpratilambhena tasmin samaye daśadiglokadhātusthitā buddhā bhagavantastaṃ pṛthvīpradeśaṃ vajramayadhitiṣṭhanti sma / yena mahāpṛthivī tasmin pradeśe nāvatīryata, tāvanmahābalavegasamanvāgato hi bhikṣavo jātamātro bodhisattvaḥ sapta padāni prakrānto 'bhūt / sarvalokāntarikāśca tasmin samaye mahatāvabhāsena sphuṭā abhūvan / mahāṃśca tasmin samaye gītaśabdo 'bhūnnṛtyaśabdaḥ / aprameyāśca tasmin samaye puṣpacūrṇagandhamālyaratnābharaṇavastrameghā abhipravarṣanti sma / paramasukhasamarpitāśca sarvasattvā abhūvan / saṃkṣepādacintyā sā kriyābhūt, yadā bodhisattvo loke prādurabhūt sarvalokābhyudgataḥ //
atha khalvāyuṣmānānandaḥ utthāyāsanādekāṃsamuttarāsaṅgaṃ kṛtvā dakṣiṇajānumaṇḍalaṃ pṛthivyāṃ pratiṣṭhāpya yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamya bhagavantametadavocat - sarvasattvānāṃ bhagavaṃstathāgata āścaryabhūto 'bhūt, bodhisattvabhūt evādbhutadharmasamanvāgataśca / kaḥ punarvādaḥ evaṃ hyanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhaḥ / eṣo 'haṃ bhagavaṃścatuṣpañcakṛtvo 'pi daśakṛtvo 'pi yāvatpañcāśatkṛtvo 'pi śatakṛtvo 'pi yāvadanekaśatasahasraśo 'pyahaṃ bhagavan buddhaṃ bhagavantaṃ śaraṇaṃ gacchāmi //
evamukte bhagavānāyuṣmantamānandametadavocat - bhaviṣyanti khalu punarānanda anāgate 'dhvani kecidbhikṣavo 'bhāvitakāyā abhāvitacittā abhāvitaśīlā abhāvitaprajñā bālā apaṇḍitā ābhimānikā uddhatā unnatā asaṃvṛtā vikṣiptacittāḥ kāṅkṣāparīttā vicikitsābahulā aśraddhāḥ śramaṇamalāḥ śramaṇapratirūpakāḥ / te na śraddāsyanti imāmevaṃrūpāṃ bodhisattvasya garbhāvakrāntipariśuddhim / te 'nyonyamekānte saṃnipātyaivaṃ vakṣyanti - paśyata bho yūyametadapūjyamānaṃ bodhisattvasya kila mātuḥ kukṣigatasyoccāraprasrāvamaṇḍoparimiśrasya īdṛśī vibhūtirāsīt / sa ca kila abhiniṣkrāman māturdakṣiṇāyāḥ kukṣeranupalipto garbhamalenābhūditi / kathametadyojyate? na punaste mohapuruṣā evaṃ jñāsyanti - na sukṛtakarmaṇāṃ sattvānāmuccāraprasrāvamaṇḍe kāyaḥ saṃbhavatīti / bhadrikā khalvapi tathārūpāṇāṃ sattvānāṃ garbhāvakrāntirbhavati / garbhāvasthitaśca sattvānukampayā hi bodhisattvo manuṣyaloke upapadyate, na devabhūta eva dharmacakraṃ pravartayati / tatkasmāt? mā khalvānanda sattvāḥ kausīdyamāpatsyante / devabhūtaḥ sa bhagavān tathāgato 'rhan samyaksaṃbuddhaḥ, vayaṃ tu manuṣyamātrāḥ / na vayaṃ samarthāstatsthānaṃ paripūrayitumiti kausīdyamāpadyeran / na khalu punasteṣāṃ mohapuruṣāṇāṃ dharmastainyakānāmevaṃ bhaviṣyati - acintyo hi sa sattvaḥ, nāsāvasmābhiḥ prāmāṇikaḥ kartavya iti / api tu khalvānanda buddhaṛddhiprātihāryamapi te tasmin kāle nāvakalpayiṣyanti, kimaṅga punarbodhisattvabhūtasya tathāgatasya bodhisattvaprātihāryāṇi / paśya ānanda kiyantaṃ te mohapuruṣā bahvapuṇyābhisaṃskāramabhisaṃskariṣyanti, ye buddhadharmān pratikṣepsyanti lābhasatkāraślokābhibhūtā uccāralagnā lābhasatkārābhibhūtā itarajātīyāḥ //
ānanda āha - mā maivaṃrūpā bhagavan anāgate 'dhvani bhikṣavo bhaviṣyanti ya imāmevaṃ bhadrikāṃ sūtrāntāṃ pratikṣepsyanti pratipakṣaṃ pakṣanti ca //
bhagavānāha - evaṃrūpāśca te ānanda sūtrāntāṃ prapikṣepsyanti, prativakṣyanti cānekaprakārān cānyān pāpakānabhisaṃskārānabhisaṃskariṣyanti / anarthikāśca te śrāmaṇyena bhaviṣyanti //
ānanda āha - kā punarbhagavan teṣāṃ tathārūpāṇāmasatpuruṣāṇāṃ gatirbhaviṣyati? ko 'bhisaṃparāyaḥ?
bhagavānāha - yā gatirbuddhabodhimantardhāyāpyatītānāgatapratyutpannāṃśca buddhān bhagavato 'tyākhyāya tāṃ te gatiṃ gamiṣyanti //
atha khalvāyuṣmānānandaḥ saṃharṣitaromakūpajāto namo buddhāya ityuktvā bhagavantametadavocatmūrchā me bhagavan kāyasyābhūdimaṃ teṣāmasatpuruṣāṇāṃ samudācāraṃ śrutvā //
bhagavānāha - na teṣāmānanda samācāro bhaviṣyati / viṣamasamudācārāḥ khalu punaste sattvā bhaviṣyanti / te tena viṣamena samudācāreṇavīcau mahānarake prapatiṣyanti / tatkasya hetoḥ? ye kecidānanda bhikṣavo vā bhikṣuṇyo vā upāsako vā upāsikā vā imānevaṃrūpān sūtrāntān śrutvā nādhimokṣyanti na śraddhāsyanti na prativetsyanti, te cyutāḥ samānā avīcau mahānarake prapatiṣyanti / mā ānanda tathāgatāprāmāṇikaṃ akārṣuḥ / tatkasmāddhetoḥ? aprameyo hyānanda tathāgato gambhīro vipulo duravagāhaḥ / yeṣāṃ keṣāṃcidānanda imānevaṃrūpān sūtrāntāñchrutvopapatsyate prītiprāmodyam, prasādalābhāstaiḥ sattvaiḥ sulabdhāḥ / amoghaṃ ca teṣāṃ jīvitam, amoghaṃ ca teṣāṃ mānuṣyam, sucaritacaraṇāśca te, ādattaṃ ca taiḥ sāram, muktāśca te tribhyo 'pāyebhyaḥ, bhaviṣyanti ca te putrāstathāgatasya, pariprāptaṃ ca taiḥ sarvakāryam, amoghaśca teṣāṃ śraddhāpratilambhaḥ, suvibhakta ca tai rāṣṭrapiṇḍam, prasannāśca te 'grasattvaiḥ, saṃchinnāstairmārapāśāḥ, nistīrṇaśca taiḥ saṃsārāṭavīkāntāraḥ, samuddhṛtaśca taiḥ śokaśalyaḥ, anuprāptaṃ ca taiḥ prāmodyavastu, sugṛhītāni ca taiḥ śaraṇagamanāni, dakṣiṇīyāśca te pūjārhāḥ, durlabhaprādurbhāvāśca te loke, dakṣiṇīyāśca te dhārayitavyāḥ / tatkasya hetoḥ? tathā hi - te sarvaloke imamevaṃ sarvalokavipratyanīkaṃ tathāgatadharmaṃ śraddadhanti / na te ānanda sattvā avarakeṇa kuśalamūlena samanvāgatā bhavanti / te cānanda sattvā mamaikajātipratibaddhāni mitrāṇi bhaviṣyanti / tatkasmāddhetoḥ? kaścidānanda śravaṇādeva priyo bhavati manāpaśca na tu darśanena / kaścidānanda darśanenāpi priyo bhavati manāpaśca na tu khalu punaḥ śravaṇena / kaścidānanda darśanenāpi śravaṇenāpi priyo bhavati manāpaśca / teṣāṃ keṣāṃcidānanda ahaṃ darśanena vā śravaṇena vā priyo manāpo bhaveyaṃ niṣṭhāṃ tvaṃ tatra gacchethāḥ - na tāni mamaikajātipratibaddhāni mitrāṇi / dṛṣṭāste tathāgatena, mocayitavyāste tathāgatena, te samaguṇapratyaṃśāḥ, te tathāgataguṇapratyaṃśāḥ, te tathāgatena kartavyā upāsakāḥ, te tathāgataṃ śaraṇaṃ gatāḥ, upāttāste tathāgatena / mamāntikāt khalvapyānanda pūrvaṃ bodhisattvacaryāmeva tāvaccarato ye kecidbhayārditāḥ sattvā āgatya abhayaṃ pratiyācante sma, tebhyo 'haṃ sattvebhyo 'bhayaṃ dattvān, kimaṅga punaretarhyanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhaḥ / śraddhāyāmānanda yogaḥ karaṇīyaḥ / idaṃ tathāgato vijñāpayati / yadānanda tathāgatena yuṣmākaṃ karaṇīyaṃ kṛtam, tattathāgatena śodhito mānaśalyaḥ / śravaṇenāpyānanda mitrasya nanu yojanaśatāntaramapi gacchanti, gatvā ca sukhitā bhavanti adṛṣṭapūrvaṃ mitraṃ dṛṣṭvā / kaḥ punarvādo ye māṃ niśritya kuśalamūlānyavaropayanti / jñāsyantyānanda tathāgatā arhantaḥ samyaksaṃbuddhāḥ - pūrva mitrāṇyete sattvāstathāgatānām, asmākamapyete mitrāṇi bhavantīti / tatkasmāt khalu punarānanda mitraṃ mitrasya priyaṃ ca manāpaṃ ca bhavati? tasyāpi (tadapi) priyameva bhavati, mitrasya yatpriyaṃ mitram, tadapi priyameva bhavati manāpaṃ ca / tasmāttarhyānanda ārocayāmi ca prativedayāmi ca / śraddhāmātrakamutpādayatha / anuparindiṣyāmo (Vaidya 66) vayamanāgatānāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmantike, te 'smākamapi mitrāṇīti viditvā yathābhiprāyaṃ paripūrayiṣyanti / tadyathāpi nāma ānanda kasyacideva puruṣasyaikaputrako bhavet suvayāḥ pradakṣiṇagrāhī / sa ca puruṣo bahumitro bhavet / sa tasmin pitari kālagate na hi vihanyeta pitṛmitrasuparigṛhītaḥ / evabheva ānanda ye kecinmama śraddhāsyanti tānahamupādadāmi / mitrāṇīva mama tāni / (te) mama śaraṇaṃ gatāḥ / bahumitraśca tathāgataḥ / tāni ca tathāgatasya mitrāṇi bhūtavādīni na mṛṣāvādīni / anuparindāmyahaṃ bhūtavādīnām / yāni tathāgatasya mitrāṇyanāgatāstathāgatā arhantaḥ samyaksaṃbuddhā / śraddhāyāmānanda yogaḥ karaṇīyaḥ / atrāhaṃ yuṣmān vijñāpayāmīti //
iti hi jāte bodhisattve gaganatalagatānyapsaraḥkoṭinayutaśatasahasrāṇi divyaiḥ puṣpadhūpagandhamālyavilepanavastrābharaṇairmāyādevīmabhyavakiranti sma / tatredamucyate -
pañcakulikaśatāni prasūyante sma /
iti //
iti hi bhikṣavo jāte bodhisattve tatkṣaṇaṃ dānanisargaḥ punaruttari pravartate sma / pañca ca kulikāśatāni prasūyante sma, daśa ca kanyāsahasrāṇi yaśovatīpramukhāni / aṣṭau dāsīśatāni aṣṭau dāsaśatāni chandakapramukhāni / daśa vaḍavāsahasrāṇi daśa kiśorasahasrāṇi kaṇṭhakapramukhāni / pañca kareṇusahasrāṇi pañca piṅgasahasrāṇi prasūyante sma / tāni sarvāṇi rājñā śuddhodanena pustavaropitāni kumārasya krīḍārthaṃ dattānyabhūvan //
caturṇāṃ ca dvīpakoṭīśatasahasrāṇāṃ madhye pṛthivīpradeśe aśvatthayaṣṭiḥ prādurabhūdantardvīpe ca candanavanaṃ prādurbabhūva bodhisattvasya paribhogārthaṃ bodhisattvasyaivānubhāvena / pañca codyānaśatāni samantānnagarasya prādurbabhūvurbodhisattvasya paribhogāya / pañca ca nidhānasahasrāṇi dharaṇītalādutplutya mukhaṃ darśayanti sma / iti hi ye kecidrājñaḥ śuddhodanasyārthābhipretā abhūvan, te sarve samṛddhābhipretā abhūvan saṃsiddhāḥ //
tato rājñaḥ śuddhodanasyaitadabhūt - kimahaṃ kumārasya nāmadheyaṃ kariṣyāmīti / tato 'syaitadabhūt - asya hi jātamātreṇa mama sarvārthāḥ saṃsiddhāḥ / yannvahamasya sarvārthasiddha iti nāma kuryām / tato rājā bodhisattvaṃ mahatā satkāreṇa satkṛtya sarvārthasiddho 'yaṃ kumāro nāmnā bhavatu iti nāmāsyākārṣīt //
iti hi bhikṣavo jāte bodhisattve mātuḥ kukṣipārśvamakṣatamanupahatamabhavadyathā pūrvaṃ tathā paścāt / tritaviṣyandāmbukūpāḥ prādurabhūvan api ca sugandhatailapuṣkariṇyaḥ / pañcāpsaraḥ - sahasrāṇi divyagandhaparivāsitatailaparigṛhītāni bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / pañcāpsaraḥsahasrāṇi divyānulepanaparigṛhītāni bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / pañcāpsaraḥsahasrāṇi divyagandhodakaparipūrṇaghaṭāparigṛhītāni bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / paccāpsaraḥsahasrāṇi divyānulepanaparigṛhītani bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / pañcāpsaraḥsahasrāṇi divyadārakācīvaraparigṛhītāni bodhisatvamātaramupasaṃkramya sujārajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / pañcāpsaraḥ - sahasrāṇi divyadārakābharaṇaparigṛhītāni bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / pañcāpsaraḥsahasrāṇi divyatūryasaṃgītisaṃprabhaṇitena bodhisattvamātaramupasaṃkramya sujātajāte tāmaklāntakāyatāṃ ca paripṛcchanti sma / yāvantaśceha jambudvīpe bāhyāḥ pañcabhijñā ṛṣayaste sarve gaganatalenāgatya rājñaḥ śuddhodanasya purataḥ sthitvā jayavṛddhiśabdamanuśrāvayanti sma //
iti hi bhikṣavo jātamātro bodhisattvaḥ saptarātraḥ lumbinīvane divyamānuṣyakaistūryatālāvacaraiḥ satkriyate sma, gurukriyate sma, mānyate sma, pūjyate sma, khādyabhojyasvādanīyāni (Vaidya 70) viśrāṇyante sma / sarvaśākyagaṇāśca saṃnipātyānandaśabdamudīrayanti sma, dānāni ca dadanti sma, puṇyāni ca kurvanti sma / dvātriṃśacca brāhmaṇaśatasahasrāṇi dine dine saṃtarpyante sma / yeṣāṃ ca yenārthena tebhyastaddīyate sma / śakraśca devānāmindro brahmā ca tasyāṃ brāhmaṇaparṣadi māṇavakarūpamabhinirmāyāgrāsane niṣadyemāṃ maṅgalyāṃ gāthāmabhyabhāṣatām -
iti //
iti hi bhikṣavaḥ saptarātrajātasya bodhisattvasya mātā māyādevī kālamakarot / sā kālagatā trāyatriṃśati deveṣūpapadyata / syāt khalu punarbhikṣavo yuṣmākamevaṃ bodhisattvāparādhena māyādevī kālagateti? na khalvevaṃ draṣṭavyam / tatkasmāddhetoḥ? etat paramaṃ hi tasyā āyuṣpramāṇamabhūt / atītānāmapi bhikṣavo bodhisattvānāṃ saptarātrajātānāṃ janetryaḥ kālamakurvanta / tatkasmāddhetoḥ? vivṛddhasya hi bodhisattvasya paripūrṇendriyasyābhiniṣkrāmato māturhṛdayaṃ sphuṭet //
iti hi bhikṣavaḥ saptame divase yādṛśenaiva vyūhena māyādevī kapilavastuno mahānagarādudyānabhūmimabhiniṣkrāntābhūt, tataḥ koṭīśatasahasraguṇottareṇa mahāvyūhena bodhisattvaḥ kapilavastu mahānagaraṃ prāvikṣat / tasya ca praviśataḥ pañca pūrṇakumbhasahasrāṇi gandhodakaparipūrṇāni purato nīyante sma / evaṃ pañcakanyāsahasrāṇi mayūrahastakamparigṛhītāni purato gacchanti sma / pañca ca kanyāsahasrāṇi tālavṛkṣakaparigṛhītāni purato gacchanti sma / pañca sa kanyāsahasrāṇi gandhodakabhṛṅgāraparigṛhītāni purato gacchanti sma, mārgamavasiñcanti sma / pañca ca kanyāsahasrāṇi vicitrapaṭalakaparigṛhītāni purato gacchanti sma / pañca ca kanyāsahasrāṇi navavicitrapralambanamālāparigṛhītāni purato gacchanti sma / pañca ca kanyāsahasrāṇi ratnabhadrālaṃkāraparigṛhītāni purato gacchanti sma, mārgaṃ śodhayanti sma / pañca ca kanyāsahasrāṇi bhadrāsanaparigṛhītāni purato gacchanti sma / pañca ca brāhmaṇasahasrāṇi ghaṇṭāparigṛhītāni māṅgalyaśabdaṃ śrāvayantaḥ purato gacchanti sma / viṃśati nāgasahasrāṇi sarvālaṃkāravibhūṣitāni purato gacchanti sma / viṃśati hayasahasrāṇi suvarṇālaṃkārasaṃchannāni sarvālaṃkāravibhūṣitāni purato gacchanti sma / aśīti rathasahasrāṇi uchritachatradhvajapatākākiṅkiṇījālasamalaṃkṛtāni bodhisattvasya pṛṣṭhato 'nucchanti sma / cattvāriṃśatpadātisahasrāṇi śūrāṇāṃ vīrāṇāṃ varāṅgurūpiṇāṃ saṃnaddhadṛḍhavarmakavacānāṃ bodhisattvaṃ gacchantamanugacchanti sma / gaganatalagatāni cāprameyāsaṃkhyeyānyabhijñātāni kāmāvacarāṇāṃ rūpāvacaradevaputrakoṭīnayutaśatasahasrāṇi nānāprakrāramanekavyūhairbodhisattvasya pūjāṃ kurvanto 'nugacchanti sma / yasmiṃśca varapravararathe bodhisattvaḥ samabhirūḍho 'bhūt, sa kāmāvacarairdevairanekairmahāvyūhaiḥ samalaṃkṛto 'bhūt / viṃśati ca devakanyāsahasrāṇi sarvālaṃkāravibhūṣitāni ratnasūtraparigṛhītāni taṃ rathaṃ vahanti sma / dvayoścāpsarasormadhye ekā mānuṣī kanyā dvayormānuṣīkanyayormadhye ekāpsarā / na cāpsaraso mānuṣīṇāmāmagandhaṃ jighranti sma / na ca mānuṣā apsarasāṃ rūpaṃ dṛṣṭvā pramādamāpadyante sma yadidaṃ bodhisattvasya tejonubhāvena //
iti hi bhikṣavaḥ kapilāhvaye puravare sarvārthasiddhāya pañcamātraiḥ śākyaśataiḥ pañcagṛhaśatāni nirmāpitānyabhūvan bodhisattvamuddiśya / te bodhisattvaṃ nagaraṃ praviśantaṃ svasvagṛhadvāramūle sthitvā kṛtāñjalipuṭā abhinatakāyāḥ sagauravā evamāhuḥ - iha bhoḥ sarvārthasiddha praviśa / iha bho devātideva praviśa / iha bhoḥ śuddhasattva praviśa / iha bhoḥ sārathivara praviśa / iha bhoḥ prītiprāmodyakara praviśa / iha bho aninditayaśaḥ praviśa / iha bhoḥ samantacakṣu praviśa / iha bho asamasama praviśa / iha bho asadṛśaguṇatejodhara lakṣaṇānuvyañjanasvalaṃkṛtakāya praviśeti / tataścopādāya kumārasyeha sarvārthasiddhaḥ sarvārthasiddha iti saṃjñāmagamat //
tatra rājā śuddhodanasteṣāṃ sarveṣāmanuvartanārthaṃ bodhisattvaṃ sarvagṛheṣu praveśya caturṇāṃ māsānāmatyayādbodhisattvaṃ svagṛhe praveśayati sma / tatra ca nānāratnavyūho nāma (Vaidya 72) mahāprāsādastaṃ bodhisattvaḥ samārūḍho 'bhūt / tatra te bṛddhavṛddhāḥ śākyāḥ saṃnipatyaivaṃ mataṃ cārayanti sma - kā nu khalu samarthā bodhisattvaṃ gopāyituṃ kelayituṃ mamāyituṃ hitacittatayā maitracittatayā guṇacittatayā saumyacittatayā ceti / tatra pañcamātrāṇi śākyavadhūśatāni / ekaikā evamāhūḥ - ahaṃ kumāramupasthāsya iti / tatra mahallakamahallikāḥ śākyā evamāhuḥ - sarvā etā vadhūkā navā dahnāstaruṇyaḥ rūpayauvanamadamattāḥ / naitāḥ samarthā bodhisattvaṃ kālena kālamupasthāpayitum / atha ca punariyaṃ mahāprajāpatī gautamī kumārasya mātṛsvasā / eṣā samarthā kumāraṃ samyaksukhena saṃvardhayitum, rājānaṃ ca śuddhodanamabhidhārayitum / iti hi te sarve samagrā bhūtvā mahāprajāpatīṃ gautamīmutsāhayanti sma / iti hi mahāprajāpatī gautamī kumāraṃ saṃvardhayati sma / tatra bodhisattvasyārthe dvātriṃśaddhātryaḥ saṃsthāpitā abhuvan aṣṭāvaṅgadhātryaḥ, aṣṭau kṣīradhātryaḥ, aṣṭau maladhātryaḥ, aṣṭau krīḍādhātryaḥ //
tato rājā śuddhodanaḥ sarvaṃ śākyagaṇaṃ saṃnipātyaivaṃ mīmāṃsate sma - kiṃ nu khalvayaṃ kumāro rājā bhaviṣyati cakravartī, āhosvidabhiniṣkramiṣyati pravrajyāyai?
tena ca samayena himavataḥ parvatarājasya pārśve asito nāma maharṣiḥ prativasati sma pañcābhijñaḥ sārdhaṃ naradattena bhāgineyena / sa bodhisattvasya jātamātrasya bahūnyāścaryādbhutaprātihāryāṇyadrākṣīt / gaganatalagatāṃśca devaputrān buddhaśabdamanuśrāvayato 'mbarāṇi ca bhrāmayata itastataḥ pramuditān bhramato 'drākṣīt / tasyaitadabhūt - yannvahaṃ vyavalokayeyamiti / sa divyena cakṣuṣā sarvaṃ jambudvīpamanuvilokayannadrākṣīt kapilāhvaye mahāpuravare rājñaḥ śuddhodanasya gṛhe kumāraṃ jātaṃ śatapuṇyatejastejitaṃ sarvalokamahitaṃ dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtagātram / dṛṣṭvā ca punarnaradattaṃ māṇavakamāmantrayate sma - yat khalu māṇavaka jānīyā jambudvīpe mahāratnamutpannam / kapilavastuni mahānagare rājñaḥ śuddhodanasya gṛhe kumāro jātaḥ śatapuṇyatejastejitaḥ sarvalokamahito dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samanvāgataḥ / sacetso 'gāramadhyāvasiṣyati, rājā bhaviṣyati caturaṅgaścakravartī vijitavān dhārmiko dharmarājo jānapadasthāmavīryaprāptaḥ saptaratnasamanvāgataḥ / tasyemāni sapta ratnāni bhavanti / tadyathā - cakraratnaṃ hastiratnaṃ aśvaratnaṃ maṇiratnaṃ strīratnaṃ gṛhapatiratnaṃ pariṇāyakaratnam / evaṃ saptaratnasaṃpūrṇaśca / asya putrasahasraṃ bhaviṣyati śūrāṇāṃ vīrāṇāṃ varāṅgarūpiṇāṃ parasainyapramardakānām / sa imaṃ mahāpṛthivīmaṇḍalaṃ samudraparikhamadaṇḍenāśastreṇa svena (dharmeṇa) balenābhibhūyābhinirjitya rājyaṃ kariṣyatyaiśvaryādhipatyena / sacetpunaragārādanagārikāṃ pravrajiṣyati, tathāgato bhaviṣyati arhan samyaksaṃbuddho netā ananyaneyaḥ śāstā loke saṃbuddhaḥ / tadetarhyupasaṃkramiṣyāvastad draṣṭumiti //
atha khalvasito maharṣiḥ sārdhaṃ naradattena bhāgineyena rājahaṃsa iva gaganatalādabhyudgamya samutplutya yena kapilavastu mahānagaraṃ tenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya ṛddhiṃ pratisaṃhṛtya padbhyāmeva kapilavastu mahānagaraṃ praviśya yena rājñaḥ śuddhodanasya niveśanaṃ tenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya rājñaḥ śuddhodanasya gṛhadvāre 'sthāt //
iti hi bhikṣavo 'sito maharṣiḥ paśyati sma rājñaḥ śuddhodanasya gṛhadvāre 'nekāni prāṇiśatasahasrāṇi saṃnipatitāni / atha khalvasito maharṣirdauvārikamupasaṃkramyaivamāha - gaccha tvaṃ bhoḥ puruṣa rājñaḥ śuddhodanasya, nivedaya dvāre ṛṣirvyavasthita iti / parameti dauvāriko 'sitasya maharṣeḥ pratiśrutya yena rājā śuddhodanastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya kṛtāñjalipuṭo rājānaṃ śuddhodanamevamāha - yat khalu deva jānīyā ṛṣirjīrṇo vṛddho mahallako dvāre sthitaḥ / evaṃ ca vadati - rājānamahaṃ draṣṭukāma iti / atha rājā śuddhodano 'sitasya maharṣerāsanaṃ prajñāpya taṃ puruṣamevamāha - praviśatu ṛṣiriti / atha sa puruṣo rājakulānniṣkramyāsitaṃ maharṣimevamāha - praviśeti //
atha khalvasito maharṣiryena rājā śuddhodanastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya purataḥ sthitvā rājānaṃ śuddhodanamevamāha - jaya jaya mahārāja, ciramāyuḥ pālaya, dharmeṇa rājyaṃ kārayeti //
atha sa rājā śuddhodano 'sitasya maharṣerarghapādyamarcanaṃ ca kṛtvā sādhu suṣṭhu ca parigṛhya āsanenopanimantrayate sma / sukhopaviṣṭaṃ cainaṃ jñātvā sagauravaḥ supratīta evamāha - na smarāmyahaṃ tava ṛṣe darśanam / tatkenārthenehābhyāgato 'si, kiṃ prayojanam?
evamukte 'sito maharṣī rājānaṃ śuddhodanametadavocat - putraste mahārāja jātastamahaṃ draṣṭukāma ihāgata iti //
rājā āha - svapiti maharṣe kumāraḥ / muhūrtamāgamaya yāvadutthāsyatīti //
ṛṣiravocat - na mahārāja tādṛśā mahāpuruṣāściraṃ svapanti / jāgaraśīlāstādṛśāḥ satpuruṣā bhavanti //
iti hi bhikṣavo bodhasattvo 'sitasya maharṣeranukampayā jāgaraṇanimittamakarot / atha khalu rājā śuddhodanaḥ sarvārthasiddhaṃ kumāramubhābhyāṃ pāṇibhyāṃ sādhu ca suṣṭhu cānuparigṛhya asitasya maharṣerantikamupanāmayati sma //
iti hi asito maharṣirbodhisattvamavalokya dvātriṃśatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samanvāgatamaśītyanuvyañjanasuvicitragātraṃ śakrabrahmalokapālātirekavapuṣaṃ dinakaraśatasahasrātirekatejasaṃ sarvāṅgasundaraṃ dṛṣṭvā codānamudānayati sma - āścaryapudgalo batāyaṃ loke prādurbhūta, mahāścaryapudgalo batāyaṃ loke prādurbhūtaḥ ityutthāyāsanātkṛtāñjalipuṭo bodhisattvasya caraṇayoḥ praṇipatya pradakṣiṇīkṛtya ca bodhisattvamaṅkena parigṛhya nidhyāyannavasthito 'bhūt / so 'drākṣīdbodhisattvasya dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇāni yaiḥ samanvāgatasya puruṣapudgalasya dve gatī bhavato nānyā / sacedagāramadhyāvasati rājā bhavati caturaṅgaścakravartī pūrvavadyāvadevaiśvaryādhipatyena / sacetpunaragārādanagārikāṃ pravrajati tathāgato bhaviṣyati vighuṣṭaśabdaḥ samyaksaṃbuddhaḥ / sa taṃ dṛṣṭvā prārodīdaśrūṇi ca pravartayan gambhīraṃ ca niśvasati sma //
adrākṣīdrājā śuddhodano 'sitaṃ maharṣiṃ rudantamaśrūṇi ca pravartayamānaṃ gambhīraṃ ca niśvasantam / dṛṣṭvā ca saṃharṣitaromakūpajātastvaritatvaritaṃ dīnamanā asitaṃ maharṣimetadavocat - kimidamṛṣe rodasi aśrūṇi ca pravartayasi gambhīraṃ ca niśvasasi? mā khalu kumārasya kācidvipratipattiḥ //
evamukte 'sito maharṣī rājānaṃ śuddhodanamevamāha - nāhaṃ mahārāja kumārasyārthena rodimi, nāpyasya kācidvipratipattiḥ / kiṃ tvātmānamahaṃ rodimi / tatkasmāddhetoḥ? ahaṃ ca mahārāja jīrṇo vṛddho mahallakaḥ / ayaṃ ca sarvārthasiddhaḥ kumāro 'vaśyamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyati / abhisaṃbudhya cānuttaraṃ dharmacakraṃ pravartayiṣyati apravartitaṃ śramaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā māreṇa vā anyena vā punaḥ kenacilloke sahadharmeṇa / sadevakasya lokasya hitāya sukhāya dharmaṃ deśayiṣyati ādau kalyāṇaṃ madhye kalyāṇaṃ paryavasāne kalyāṇam / svarthaṃ suvyañjanaṃ kevalaṃ paripūrṇaṃ pariśuddhaṃ paryavadātaṃ brahmacaryaṃ sattvānāṃ saṃprakāśayiṣyati / asmāttaṃ dharmaṃ śratvā jātidharmāṇaḥ sattvā jātyā parimokṣante / evaṃ jarāvyādhimaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsebhyaḥ parimokṣante / rāgadveṣamohāgnisaṃtaptānāṃ sattvānāṃ saddharmajalavarṣeṇa prahlādanaṃ kariṣyati / nānākudṛṣṭigrahaṇapraskandhānāṃ sattvānāṃ kupathaprayātānāmṛjumārgeṇa nirvāṇapathamupaneṣyati / saṃsārapañjaracārakāvaruddhānāṃ kleśabandhanabaddhānāṃ bandhananirmokṣaṃ kariṣyati / ajñānatamastimirapaṭalaparyavanaddhanayanānāṃ sattvānāṃ prajñācakṣurutpādayiṣyati / kleśaśalyaviddhānāṃ sattvānāṃ śalyoddharaṇaṃ kariṣyati / tadyathā mahārāja audumbarapuṣpaṃ kadācitkarhicilloke utpadyate, evameva mahārāja kadācitkarhicidbahubhiḥ kalpakoṭinayutairbuddhā bhagavanto loke utpadyante / so 'yaṃ kumāro 'vaśyamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate / abhisaṃbudhya ca sattvakoṭīniyutaśatasahasrāṇi saṃsārasāgarāt pāramuttārayiṣyati, amṛte ca pratiṣṭhāpayiṣyati / vayaṃ ca taṃ buddharatnaṃ na drakṣyāmaḥ / ityeva tadahaṃ mahārāja rodimi paridīnamanā dīrghaṃ ca niśvasāmi yadahamimaṃ nārogye 'pi rādhayiṣyāmi //
yathā hyasmākaṃ mahārāja mantravedaśāstreṣvāgacchati - nārhati sarvārthasiddhaḥ kumāro 'gāramadhyāvasitum / tatkasya hetoḥ? tathā hi mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāro dvātriṃśatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samānvāgataḥ / katamairdvātriṃśatā? tadyathā / uṣṇīṣaśīrṣo mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / anena mahārāja prathamena mahāpuruṣalakṣaṇena samanvāgataḥ sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / bhinnāñjanamayūrakalāpābhinīlavallitapradakṣiṇāvartakeśaḥ / samavipulalalāṭaḥ / ūrṇā mahārāja sarvārthasiddhasya kumārasya bhruvo rmadhye jātā himarajataprakāśā / gopakṣmanetraḥ / abhinīlanetraḥ / samacattvāriṃśaddantaḥ / aviraladantaḥ / śukladantaḥ / brahmasvaro mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / rasarasāgravān / prabhūtatanujihvaḥ / siṃhahanuḥ / susaṃvṛttaskandhaḥ / saptotsadaḥ / citāntarāṃsaḥ / sūkṣmasuvarṇavarṇacchaviḥ / sthito 'navanatapralambabāhu / siṃhapūrvārdhakāyaḥ / nyagrodhaparimaṇḍalo mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / ekaikaromā / ūrdhvāgrābhipradakṣiṇāvartaromāḥ / (Vaidya 75) kośopagatabastiguhyaḥ / suvivartitoruḥ / eṇeyamṛgarājajaṅghaḥ / dīrghāṅguliḥ / āyatapārṣṇipādaḥ / utsaṅgapādaḥ / mṛdutaruṇahastapādaḥ / jālāṅgulihastapādaḥ / dīrghāṅguliradhaḥkramatalayormahārāja sarvārthasiddhasya kumārasya cakre jāte ci (arciṣmatī prabhāsvare site) sahasrāre sanemike sanābhike / supratiṣṭhitasamapādo mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / anena mahārāja dvātriṃśattamena mahāpuruṣalakṣaṇena samanvāgataḥ sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / na ca mahārāja cakravartināmevaṃvidhāni lakṣaṇāni bhavanti / bodhisattvānāṃ ca tādṛśāni lakṣaṇāni bhavanti //
saṃvidyante khalu punarmahārāja sarvārthasiddhasya kumārasya kāye 'śītyanuvyañjanāni, yaiḥ samanvāgataḥ sarvārthasiddhaḥ kumāro nārhatyagāramadhyāvasitum / avaśyamabhiniṣkramiṣyati pravrajyāyai / katamāni ca mahārāja tānyaśītyanuvyañjanāni? tadyathā - tuṅganakhaśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / tāmranakhaśca snigdhanakhaśca vṛttāṅguliśca anupūrvacitrāṅguliśca gūḍhaśiraśca gūḍhagulphaśca ghanasaṃdhiśca aviṣamasamapādaśca āyatapārṣṇiśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / snigdhapāṇilekhaśca tulyapāṇilekhaśca gambhīrapāṇilekhaśca ajihmapāṇilekhaśca anupūrvapāṇilekhaśca bimboṣṭhaśca noccavacanaśabdaśca mṛdutaruṇatāmrajihvaśca gajagarjitābhistanitameghasvaramadhuramañjughoṣaśca paripūrṇavyañjanaśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / pralambabāhuśca śucigātravastusaṃpannaśca mṛdugātraśca viśālagātraśca adīnagātraśca anupūrvonnatagātraśca susamāhitagātraśca suvibhaktagātraśca pṛthuvipulasuparipūrṇajānumaṇḍalaśca vṛttagātraśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / suparimṛṣṭagātraśca ajihmavṛṣabhagātraśca anupūrvagātraśca gambhīranābhiśca ajihmanābhiśca anupūrvanābhiśca śucyācāraśca ṛṣabhavatsamantaprāsādikaśca paramasuviśuddhavitimirālokasamantaprabhaśca nāgavilambitagatiśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / siṃhavikrāntagatiśca ṛṣabhavikrāntagatiśca haṃsavikrāntagatiśca abhipradakṣiṇāvartagatiśca vṛttakukṣiśca mṛṣṭakukṣiśca ajihmakukṣiśca cāpodaraśca vyapagatachandadoṣanīlakālakāduṣṭaśarīraśca vṛttadaṃṣṭraśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / tīkṣṇadaṃṣṭraśca anupūrvadaṃṣṭraśca tuṅganāsaśca śucinayanaśca vimalanayanaśca prahasitanayanaśca āyatanayanaśca viśālanayanaśca nīlakuvalayadalasadṛśanayanaśca sahitabhrūśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / citrabhrūśca asitabhrūśca saṃgatabhrūśca anupūrvabhrūśca pīnagaṇḍaśca aviṣamagaṇḍaśca vyapagatagaṇḍadoṣaśca anupahatakruṣṭaśca suviditendriyaśca suparipūrṇendriyaśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / saṃgatamukhalalāṭaśca paripūrṇottamāṅgaśca asitakeśaśca sahitakeśaśca (susaṃgatakeśaśca) surabhikeśaśca aparuṣakeśaśca anākulakeśaśca anupūrvakeśaśca sukuñcitakeśaśca śrīvatsasvastikanandyāvartavardhamānasaṃsthānakeśaśca mahārāja sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / imāni tāni mahārāja sarvārthasiddhasya kumārasyāśītyanuvyañjanāni, (Vaidya 76) yaiḥ samanvāgataḥ sarvārthasiddhaḥ kumāro nārhatyagāramadhyāvasitum / avaśyamabhiniṣkramiṣyati pravrajyāyai //
atha khalu rājā śuddhodano 'sitasya maharṣeḥ sakāśātkumārasyedaṃ vyākaraṇaṃ śrutvā saṃtuṣṭa udagra āttamanāḥ pramuditaḥ prītisaumanasyajāta utthāyāsanādbodhisattvasya caraṇayoḥ praṇipatyemāṃ gāthāmabhāṣata -
iti hi bhikṣavo rājā śuddhodano 'sitaṃ maharṣi sārdhaṃ naradattena bhāgineyenānurūpeṇa bhaktena saṃtarpayati sma / saṃtarpyābhicchādya pradakṣiṇamakarot / atha khalvasito maharṣistata evarddhyā vihāyasā prākramat, yena svāśramastenopāsaṃkrāmat //
atha khalu dvayaṃ saṃkramya tatra khalvasito maharṣirnaradattaṃ māṇavakametadavocat - yadā tvaṃ naradatta śṛṇuyā buddho loke utpanna iti, tadā tva gatvā tasya śāsane pravrajeḥ / tatte bhaviṣyati dīrgharātramarthāya hitāya sukhāyeti //
tatredamucyate -
vande tvāṃ varasārthavāha tribhave sarve jage pūjitaṃ asitaḥ prāha ca bhāgineya muditaḥ saṃśrūyatāṃ bhāṣato / Note: Vaidya 79 buddhā bodhi yadā śṛṇoṣi jagato varteti cakraṃ hyayaṃ
iti //
iti hi bhikṣavo jātamātrasya bodhisattvasya maheśvaro devaputraḥ śuddhāvāsakāyikān devaputrānāmantryaivamāha - yo 'sau mārṣā asaṃkhyeyakalpakoṭiniyutaśatasahasrasukṛtakarmadānaśīlakṣāntivīryadhyānaprajñopāyaśratacaraṇavratatapaḥsucaritacaraṇaḥ mahāmaitrīmahākaruṇāmahāmuditāsamanvāgataḥ upekṣāsamudgatacittaḥ sarvasattvahitasukhodyataḥ dṛḍhavīryakavacasusaṃnāhasaṃnaddhaḥ pūrvajinakṛtakuśalamūloditaḥ śatapuṇyalakṣaṇasamalaṃkṛtaḥ sukṛtaniścayaparākramaḥ paracakrapramathanaḥ suvimalaśuddhāśayasaṃpannaḥ sucaritacaraṇo mahājñānaketudhvajaḥ mārabalāntakaraṇaḥ trisāhasramahāsāhasrasārthavāhaḥ devamanuṣyapūjitamahāyajñayaṣṭaḥ susamṛddhapuṇyanicayaniḥsaraṇābhiprāyo jātijarāmaraṇāntakaraḥ sujātajātaḥ ikṣvākurājakulasaṃbhūto jagadvibodhayitā bodhisattvo mahāsattvo manuṣyaloka upapannaḥ / na cirādasāvanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate / hanta gacchāmastamabhivandituṃ mānayituṃ pūjayitumabhistotumanyeṣāṃ ca mānābhibhūtānāṃ devaputrāṇāṃ mānamadadarpacchedanārtham / te 'smānabhivandamānān dṛṣṭvā te 'pi bodhisattvaṃ vandiṣyanti mānayiṣyanti pūjayiṣyanti ca / tatteṣāṃ bhaviṣyati dīrgharātramarthāya hitāya sukhāya yāvadamṛtādhigamāya / rājñaśca śuddhodanasya jayavṛddhiranuśrāvitā bhaviṣyati / tattvavyākaraṇena ca bodhisattvaṃ vyākṛtya punarapyāgamiṣyāma iti //
atha khalu maheśvaro devaputro dvādaśabhirdevaputraśatasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛtaḥ sarvakapilavastumahānagaramavabhāsena sphurayitvā yena rājñaḥ śuddhodanasya niveśanaṃ tenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya dauvārike nivedya rājñābhyanujñāto rājakulaṃ praviśya bodhisattvasya pādau śirasābhivandyaikāṃsamuttarāsaṅgaṃ kṛtvāṃ anekaśatasahasrakṛtvaḥ pradakṣiṇīkṛtya bodhisattvamaṅke samāropya rājānaṃ śuddhodanamāśvāsayati sma - tuṣṭo mahārāja bhava paramaprītaśca / tatkasmāddhetoḥ? yathā mahārāja bodhisattvasya lakṣaṇairanuvyañjanaiśca kāyaḥ samalaṃkṛtaḥ, yathā ca kumāro 'bhibhavati sadevamānuṣāsuralokaṃ varṇena tejasā ca yaśasā lakṣmyā ca, niḥsaṃśayaṃ mahārāja bodhisattvo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate //
iti hi bhikṣavo maheśvaro devaputraḥ sārdhaṃ śuddhāvāsakāyikairdevaputrairbodhisattvasya mahatpūjopasthānaṃ kṛtvā bodhisattvaṃ tattvavyākaraṇena vyākṛtya punarapi svabhavanaṃ prākrāmat //
tatredamucyate -
yatha lakṣaṇā yatha ca darśita lakṣitā ca yatha puṇyateji śiri mūrdha vilokitaṃ ca / Note: Vaidya 82
iti //
iti śrīlalitavistare janmaparivarto nāma saptamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 8
devakulopanayanaparivarto 'ṣṭamaḥ /
iti hi bhikṣavo yāmeva rātriṃ bodhisattvo jātastasyāmeva rātryāṃ viṃśati kanyāsahasrāṇi kṣatriyabrāhmaṇanaigamagṛhapatimahāśālakuleṣu jātāḥ / tāśca sarvā mātāpitṛbhirbodhisattvāya dattā upasthānaparicaryāyai / viṃśati ca kanyāsahasrāṇi rājñā śuddhodanena dattāni bodhisattvasyopasthānaparicaryāyai / viṃśati ca kanyāsahasrāṇi mitrāmātyātmajñātisālohitairdattāni bodhisattvasyopasthānaparicaryāyai / viṃśati ca kanyāsahasrāṇi amātyapārṣadyairdattāni bodhisattvasyopasthānaparicaryāyai //
tadā ca bhikṣavo mahallakamahallikāḥ śākyāḥ saṃnipatya rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāhuḥ - yatkhalu deva jānīyāḥ - devakulaṃ kumāra upanīyatāmiti / rājā āha - sādhu, upanīyatāṃ kumāraḥ / tena hi maṇḍyatāṃ nagaram / upaśobhyantāṃ vīthicatvaraśṛṅgāṭakāntarāpaṇarathyāmukhāni / apanīyantāmamaṅgalyāḥ kāṇakubjabadhirāndhamūkavisaṃsthitavirūparūpā aparipūrṇendriyāḥ / upanāmyantāṃ maṅgalāni / ghuṣyantāṃ puṇyabheryaḥ / tāḍyantāṃ maṅgalyaghaṇṭāḥ / samalaṃkriyantāṃ puravaradvārāṇi / vādyantāṃ sumanojñatūryatālāvacarāṇi / saṃnipātyantāṃ sarvakoṭṭarājānaḥ / ekībhavantu śreṣṭhigṛhapatyamātyadauvārikapāriṣadyāḥ / yujyantāṃ kanyārathāḥ / upanāmyantāṃ pūrṇakumbhāḥ / saṃnipātyantāmadhīyānā brāhmaṇāḥ / alaṃkriyantāṃ devakulāni / iti hi bhikṣavo yathoktapūrvaṃ sarvaṃ kṛtamabhūt //
tato rājā śuddhodanaḥ svagṛhaṃ praviśya mahāprajāpatīṃ gautamīmāmantryaivamāha - alaṃkriyantāṃ kumāraḥ devakulamupaneṣyata iti / sādhviti pratiśrutya mahāprajāpatī gautamī kumāraṃ maṇḍayati sma //
tataḥ kumāro maṇḍyamānaḥ prahasitavadano vyapagatabhṛkuṭikaḥ paramamadhurayā vācā mātṛsvasāramevamāha - amba kutrāhamupaneṣyata iti / āha - devakulaṃ putreti / tataḥ kumāraḥ smitamupadarśayan prahasitavadano mātṛsvasāraṃ gāthābhiradhyabhāṣata -
lokānuvartana pratī iti amba yāsye dṛṣtvā vikurvita mamā janatā udagrāḥ / Note: Vaidya 84
iti hi bhikṣavaḥ sarvairvarṇaiḥ stutimaṅgalaiḥ pratyupasthitairaparimitālaṃkārālaṃkṛteṣu vīthicatvaraśṛṅgāṭakāntarāpaṇamukheṣvantaḥpure kumārasya rathamalaṃkṛtya rājā śuddhodano brāhmaṇanaigamaśreṣṭhigṛhapatyamātyakoṭṭarājadauvārikapāriṣadyamitrajñātiparivṛtaḥ puraskṛto dhūpanadhūpitena muktapuṣpābhikīrṇena hayagajarathapattikalilenocchritachatradhvajapatākena nānātūryasaṃpravāditena mārgeṇa kumāraṃ gṛhītvā gacchati sma / devatāśatasahasrāṇi bodhisattvasya rathaṃ vahanti sma / anekāni ca devaputrāpsaraḥkoṭiniyutaśatasahasrāṇi gaganatalagatāni puṣpavarṣāṇyabhipravarṣanti sma / tūryāṇi ca pravādayanti sma / iti hi rājā śuddhodano mahatā rājavyūhena mahatā rājarddhyā mahatā rājānubhāvena kumāraṃ gṛhītvā devakulaṃ praviśati sma / samanantarapratiṣṭhāpitaśca bodhisattvena dakṣiṇaścaraṇayoḥ kramatalastasmin devakule atha tā acetanyo devapratimāḥ tadyathā - śivaskandanārāyaṇakuberacandrasūryavaiśravaṇaśakrabrahmalokapālaprabhṛtayaḥ pratimāḥ - sarvāḥ svebhyaḥ svebhyaḥ sthānebhyo vyutthāya bodhisattvasya kramatalayornipatanti sma / tatra devamanuṣyaśatasahasrāṇi hīhīkārakilakilāpramukhaiḥ prakṣveḍitaśatasahasrāṇi prāmuñcan / cailavikṣepāṇi cākārṣuḥ / sarvaṃ ca kapilavastumahānagaraṃ ṣaṅvikāraṃ prākampitam / divyāni ca kusumāni prāvarṣan / tūryaśatasahasrāṇi cāghaṭṭitāni praṇeduḥ / yeṣāṃ ca devānāṃ tāḥ pratimāḥ, te sarve svasvarūpamupadarśyemā gāthā abhāṣata -
asmin khalu punarbhikṣavo bodhisattvena mahāsattvena devakule praveśe saṃdarśyamāne dvātriṃśatāṃ devaputraśatasahasrāṇāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpadyante / ayaṃ bhikṣavo heturayaṃ pratyayo yenopekṣako bodhisattvo bhavati sma devakulamupanīyamāna iti //
iti śrīlalitavistare devakulopanayanaparivarto nāma aṣṭamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 9
ābharaṇaparivarto navamaḥ /
atha khalu bhikṣava udayano nāma brāhmaṇo rājñaḥ purohita udāyinaḥ pitā, sa pañcamātrairbrāhmaṇaśataiḥ parivṛto hastottare citrānakṣatre rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāha - yatkhalu devo jānīyādābharaṇāni kumārāya kriyantāmiti / taṃ rājā āha - bāḍham / gāḍhaṃ kriyatāmiti //
tatra rājñā śuddhodanena pañcamātraiśca śakyaśataiḥ pañcamātrāṇyābharaṇaśatāni kāritānyabhūvan / tadyathā - hastābharaṇāni pādābharaṇāni mūrdhābharaṇāni kaṇṭhābharaṇāni mudrikābharaṇāni karṇikāyākeyūrāṇi mekhalāsuvarṇasūtrāṇi kiṅkiṇījālāni ratnajālāni maṇipratyuptāni pādukā nānāratnasamalaṃkṛtā hārāḥ kaṭakā harṣā mukuṭāni / kārayitvā ca puṣyanakṣatrayogenānuyuktena te śākyā rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaivamāhuḥ - hanta deva maṇḍyatāṃ kumāra iti / rājā āha - alamalaṃkṛtaśca pūjitaśca bhavadbhiḥ kumāraḥ / mayāpi (kumārasya) sarvābharaṇāni kāritāni / te 'vocan - saptasaptarātriṃdivānyapyasmākamābharaṇāni kumāraḥ kāya ābadhnātu / tato 'smākamamogho vyāyāmo bhaviṣyatīti //
tatra rātrau vinirgatāyāmāditya udite vimalavyūhanāmodyānaṃ tatra bodhisattvo nirgato 'bhūt / tatra mahāprajāpatyā gautamyā bodhisattvo 'ṅke gṛhīto 'bhut / aśītiśca strīsahasrāṇi pratyudgamya bodhisattvasya vadanaṃ prekṣante sma / daśa ca kanyāsahasrāṇi pratyudgamya bodhisattvasya vadanaṃ prekṣante sma / pañca ca brāhmaṇasahasrāṇi pratyudgamya bodhisattvasya vadanaṃ prekṣante sma / tatra yāni bhadrikeṇa śākyarājenābharaṇāni kāritānyabhūvan, tāni bodhisattvasya kāye ābadhyante sma / tāni samanantarābaddhāni bodhisattvasya kāyaprabhayā jihmīkṛtānyabhūvan, na bhāsante sma, na tapanti sma, na virocanti sma / tadyathāpi nāma jāmbūnadasya suvarṇasya purato masipiṇḍa upanikṣipto na bhāsati na tapati na virocate, evameva tānyābharaṇāni bodhisattvasya kāyaprabhayāspṛṣṭāni na bhāsante na tapanti na virocante sma / evaṃ yā yā ābharaṇavikṛtirbodhisattvasya kāya ābadhyate sma, sā sā jihmībhavati sma tadyathāpi nāma masipiṇḍaḥ //
tatra vimalā nāmodyānadevatā sā audārikamātmabhāvamabhisaṃdarśya purataḥ sthitvā rājānaṃ śuddhodanaṃ taṃ ca mahāntaṃ śākyagaṇaṃ gāthābhirabhibhāṣate sma -
sarveyaṃ trisahasra medinī sanagaranigamā pūrṇā kāñcanasaṃcitā bhavet surucira vimalā / Note: Vaidya 86
ityuktvā sā devatā bodhisattvaṃ divyaiḥ puṣpairabhyavakīrya tatraivāntaradhāt //
// iti śrīlalitavistare ābharaṇaparivarto nāma navamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 10
lipiśālāsaṃdarśanaparivarto daśamaḥ /
iti hi bhikṣavaḥ saṃvṛddhaḥ kumāraḥ / tadā māṅgalyaśatasahasraiḥ lipiśālāmupanīyate sma daśabhirdārakasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛtaḥ, daśabhiśca rathasahasraiḥ khādanīyabhojanīyasvādanīyaparipūrṇairhiraṇyasuvarṇaparipūrṇaiśca / yena kapilavastuni mahānagare vīthicatvararathyāntarāpaṇamukheṣvabhyavakīryate sma abhiviśrāmyante / aṣṭābhiśca tūryaśatasahasraiḥ praghuṣyamāṇairmahatā ca puṣpavarṣeṇābhipravarṣatā vitardiniryūhatoraṇagavākṣaharmyakūṭāgāraprāsādataleṣu kanyāśatasahasrāṇi sarvālaṃkārabhūṣitāḥ sthitā abhūvan / bodhisattvaṃ prekṣamāṇāḥ kusumāni ca kṣipanti sma / aṣṭau ca marutkanyāsahasrāṇi vigalitālaṃkārābharaṇālaṃkṛtāni ratnabhadraṃkareṇa gṛhītāni mārgaṃ śodhayantyo bodhisattvasya purato gacchanti sma / devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragāścārdhakāyikā gaganatalātpuṣpapaṭṭadāmānyabhipralambayanti sma / sarve ca śākyagaṇāḥ śuddhodanaṃ rājānaṃ puraskṛtya bodhisattvasya purato gacchanti sma / anenaivaṃrūpeṇa vyūhena bodhisattvo lipiśālāmupanīyate sma //
samanantarapraveśitaśca bodhisattvo lipiśālām / atha viśvāmitro nāma dārakācāryo bodhisattvasya śriyaṃ tejaścāsahamāno dharaṇitale niviṣṭo 'dhomukhaḥ prapatati sma / taṃ tathā prapatitaṃ dṛṣṭvā śubhāṅgo nāma tuṣitakāyiko devaputro dakṣiṇena karatalena parigṛhyotthāpayati sma / utthāpya ca gaganatalastho rājānaṃ śuddhodanaṃ taṃ ca mahāntaṃ janakāyaṃ gāthābhirabhyabhāṣat -
netasya ācariya uttari vā triloke sarveṣu devamanujeṣvayameva jeṣṭhaḥ / Note: Vaidya 88
ityuktvā sa devaputro bodhisattvaṃ divyaiḥ kusumairabhyarcya tatraivāntardadhe / tatra dhātryaśca ceṭīvargāśca sthāpitā abhūvan / pariśeṣāḥ śākyāḥ śuddhodanapramukhāḥ prakrāmantaḥ //
atha bodhisattva uragasāracandanamayaṃ lipiphalakamādāya divyārṣasuvarṇatirakaṃ samantānmaṇiratnapratyuptaṃ viśvāmitramācāryamevamāha - katamāṃ me bho upādhyāya lipiṃ śikṣāpayasi / brāhmīkharoṣṭīpuṣkarasāriṃ aṅgalipiṃ vaṅgalipiṃ magadhalipiṃ maṅgalyalipiṃ aṅgulīyalipiṃ śakārilipiṃ brahmavalilipiṃ pāruṣyalipiṃ drāviḍalipiṃ kirātalipiṃ dākṣiṇyalipiṃ ugralipiṃ saṃkhyālipiṃ anulomalipiṃ avamūrdhalipiṃ daradalipiṃ khāṣyalipiṃ cīnalipiṃ lūnalipiṃ hūṇalipiṃ madhyākṣaravistaralipiṃ puṣpalipiṃ devalipiṃ nāgalipiṃ yakṣalipiṃ gandharvalipiṃ kinnaralipiṃ mahoragalipiṃ asuralipiṃ garuḍalipiṃ mṛgacakralipiṃ vāyasarutalipiṃ bhaumadevalipiṃ antarīkṣadevalipiṃ uttarakurudvīpalipiṃ aparagoḍānīlipiṃ pūrvavidehalipiṃ utkṣepalipiṃ nikṣepalipiṃ vikṣepalipiṃ prakṣepalipiṃ sāgaralipiṃ vajralipiṃ lekhapratilekhalipiṃ anudrutalipiṃ śāstrāvartāṃ gaṇanāvartalipiṃ utkṣepāvartalipiṃ nikṣepāvartalipiṃ pādalikhitalipiṃ dviruttarapadasaṃdhilipiṃ yāvaddaśottarapadasaṃdhilipiṃ madhyāhāriṇīlipiṃ sarvarutasaṃgrahaṇīlipiṃ vidyānulomāvimiśritalipiṃ ṛṣitapastaptāṃ rocamānāṃ dharaṇīprekṣiṇīlipiṃ gaganaprekṣiṇīlipiṃ sarvauṣadhiniṣyandāṃ sarvasārasaṃgrahaṇīṃ sarvabhūtarutagrahaṇīm / āsāṃ bho upādhyāya catuṣṣaṣṭīlipīnāṃ katamāṃ tvaṃ śiṣyāpayiṣyasi?
atha viśvāmitro dārakācāryo vismitaḥ prahasitavadano nihatamānamadadarpa imāṃ gāthāmabhāṣata -
iti hi bhikṣavo daśa dārakasahasrāṇi bodhisattvena sārdhaṃ lipiṃ śiṣyante sma / tatra bodhisattvādhisthānena teṣāṃ dārakāṇāṃ mātṛkāṃ vācayatāṃ yadā akāraṃ parikīrtayanti sma, tadā anityaḥ sarvasaṃskāraśabdo niścarati sma / ākāre parikīrtyamāne ātmaparahitaśabdo niścarati sma / ikāre indriyavaikalyaśabdaḥ / īkāre ītibahulaṃ jagaditi / ukāre upadravabahulaṃ jagaditi / ūkāre ūnasattvaṃ jagaditi / ekāre eṣaṇāsamutthānadoṣaśabdaḥ / aikāre airyāpathaḥ śreyāniti / okāre oghottaraśabdaḥ / aukāre aupapādukaśabdaḥ / aṃkāre amoghotpattiśabdaḥ / aḥkāre astaṃgamanaśabdo niścarati sma / kakāre karmavipākāvatāraśabdaḥ / khakāre khasamasarvadharmaśabdaḥ / gakāre gambhīradharmapratītyasamutpādāvatāraśabdaḥ / ghakāre ghanapaṭalāvidyāmohāndhakāravidhamanaśabdaḥ / ṅakāre 'ṅgaviśuddhiśabdaḥ / cakāre caturāryasatyaśabdaḥ / chakāre chandarāgaprahāṇaśabdaḥ / jakāre jarāmaraṇasamatikramaṇaśabdaḥ / jhakāre jhaṣadhvajabalanigrahaṇaśabdaḥ / ñakāre jñāpanaśabdaḥ / ṭakāre paṭopacchedanaśabdaḥ / ṭhakāre ṭhapanīyapraśnaśabdaḥ / ḍakāre ḍamaramāranigrahaṇaśabdaḥ / ḍhakāre mīḍhaviṣayā iti / ṇakāre reṇukleśā iti / takāre tathatāsaṃbhedaśabdaḥ / thakāre thāmabalavegavaiśāradyaśabdaḥ / dakāre dānadamasaṃyamasaurabhyaśabdaḥ / dhakāre dhanamāryāṇāṃ saptavidhamiti / nakāre nāmarūpaparijñāśabdaḥ / pakāre paramārthaśabdaḥ / phakāre phalaprāptisākṣātkriyāśabdaḥ / bakāre bandhanamokṣaśabdaḥ / bhakāre bhavavibhavaśabdaḥ / makāre madamānopaśamanaśabdaḥ / yakāre yathāvaddharmaprativedhaśabdaḥ / rakāre ratyaratiparamārtharatiśabdaḥ / lakāre latāchedanaśabdaḥ / vakāre varayānaśabdaḥ / śakāre śamathavipaśyanāśabdaḥ / ṣakāre ṣaḍāyatananigrahaṇābhijñajñānāvāptiśabdaḥ / sakāre sarvajñajñānābhisaṃbodhanaśabdaḥ / hakāre hatakleśavirāgaśabdaḥ / kṣakāre parikīrtyamāne kṣaṇaparyantābhilāpyasarvadharmaśabdo niścarati sma //
iti hi bhikṣavasteṣāṃ dārakāṇāṃ mātṛkāṃ vācayatāṃ bodhisattvānubhāvenaiva pramukhānyasaṃkhyeyāni dharmamukhaśatasahasrāṇi niścaranti sma //
tadānupūrveṇa bodhisattvena lipiśālāsthitena dvātriṃśaddārakasahasrāṇi paripācitānyabhūvan / anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpāditāni dvātriṃśaddārikāsahasrāṇi / ayaṃ heturayaṃ pratyayo yacchikṣito 'pi bodhisattvo lipiśālāmupāgacchati sma //
// iti śrīlalitavistare lipiśālāsaṃdarśanaparivarto nāma daśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 11
kṛṣigrāmaparivarta ekādaśaḥ /
iti hi bhikṣavo yāvadvivṛddhaḥ kumāraḥ / athāpareṇa samayena kumārastadanyaiḥ kumārairamātyaputraiḥ sārdhaṃ kṛṣigrāmavalokayituṃ gacchati sma / avalokya ca kṛṣikarmāntamanyata udyānabhūmiṃ praviśati sma / saṃvignamanāstatra bodhisattva ekākī advitīyo 'nucaṃkramyamāṇo 'nuvicaran jambuvṛkṣamapaśyat prāsādikaṃ darśanīyam / tatra bodhisattvaśchāyāyāṃ paryaṅkena niṣīdati sma / niṣaṇṇaśca bodhisattvaścittaikāgratāmāsādayati sma / āsādya ca viviktaṃ kāmairviviktaṃ pāpakairakuśalairdharmaiḥ savitarkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ prītisukhaṃ prathamaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma / sa vitarkavicārāṇāṃ vyupaśamādadhyātmasaṃprasādāccetasa ekotibhāvādavitarkamavicāraṃ samādhijaṃ prītisukhaṃ dvitīyaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma / sa prītervirāgādupekṣako viharati sma smṛtimān saṃprajānan / sukhaṃ ca kāyena pratisaṃvedayati sma / yattadāryā ācakṣate upekṣakaḥ smṛtimān sukhavihārī niṣprītikaṃ tṛtīyaṃ dhyānamusaṃpadya viharati sma / sa sukhasya ca prahāṇādduḥkhasya ca prahāṇāt pūrvameva ca saumanasyadaurmanasyayorastaṃgamādaduḥkhāsukhamupekṣāsmṛtipariśuddhaṃ caturthaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma //
tena ca samayena pañca ṛṣayo bāhyāḥ pañcābhijñāḥ ṛddhimanto vihāyasaṃgamā dakṣiṇāyā diśa uttarāṃ diśaṃ gacchanti sma / te tasya vanakhaṇḍasyopari gacchantaḥ pratyāhatā iva na śaknuvanti sma gantum / te saṃvignaromakūpajātā imāṃ gāthāmabhāṣanta -
iti //
iti //
tataste 'dhastādavalokayanto 'drākṣuḥ kumāraṃ śriyā tejasā ca jājvalyamānam / teṣāmetadabhūt - ko nvayaṃ niṣaṇṇaḥ? mā haiva vaiśravaṇo dhanādhipatirbhavet / āhosvinmāraḥ kāmādhipatiḥ / atha mahoragendraḥ / (Vaidya 91) athendro vajradharaḥ / atha rudraḥ kumbhāṇḍādhipatiḥ / atha kṛṣṇo mahotsāhaḥ / uta candro devaputraḥ / uta sūryaḥ sahasraraśmiḥ / uta rājā cakravartī bhaviṣyati? tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣanta -
iti //
tataḥ sā vanadevatā tānṛṣīn gāthayā pratyabhāṣat -
atha khalu te ṛṣayastasyā devatāyā vacanamupaśritya dharaṇītale pratiṣṭhante / te paśyanti sma bodhisattvaṃ dhyāyantamāniñjyamānena kāyena tejorāśimiva jvalantam / te bodhisattvamupanidhyāya gāthābhirabhituṣṭuvuḥ / tatraika āha -
aparo 'pyāha -
aparo 'pyāha -
aparo 'pyāha -
aparo 'pyāha -
atha khalu te ṛṣayo bodhisattvamābhirgāthābhirabhistutvā tripradakṣiṇīkṛtya vihāyasā prakrāntāḥ / rājāpi śuddhodano bodhisattvamapaśyan bodhisattvena vinā na ramate sma / so 'vocat - kumāraḥ kva gataḥ? nainaṃ paśyāmīti / tatra mahājanakāyo nirdhāvito 'bhūt kumāraṃ parigaveṣamāṇaḥ / tato 'nyatama amātyo bodhisattvaṃ paśyati sma jambucchāyāyāṃ paryaṅkaniṣaṇṇaṃ dhyāyantam / sarvavṛkṣāṇāṃ ca tasmin samaye chāyā parivṛttābhūt / jambucchāyā ca bodhisattvasya kāyaṃ na vijahāti sma / sa taṃ dṛṣṭvā āścaryaprāptastuṣṭa udagra āttamanāḥ pramuditaḥ prītisaumanasyajātaḥ śīghraṃ śīghraṃ tvaramāṇarūpo rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramya gāthābhyāmadhyabhāṣata -
atha rājā śuddhodano yena sa jambuvṛkṣastenopasaṃkrāmat / so 'drākṣīdbodhisattvaṃ śriyā tejasā ca jvalantam / dṛṣṭā caimāṃ gāthāmabhāṣat -
sa bodhisattvasya pādāvabhivandyemāṃ gāthāmabhāṣat -
tatra triphalavāhakā dārakāḥ śabdaṃ kurvanti sma / tānamātyā evamāhuḥ - mā śabdaṃ mā śabdaṃ kārṣṭeti / te 'vocan - kimetaditi / amātyā āhuḥ -
tatredamucyate -
iti //
// iti śrīlalitavistare kṛṣigrāmaparivarto nāma ekādaśo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 12
śilpasaṃdarśanaparivarto dvādaśaḥ /
iti hi bhikṣavaḥ saṃvṛddhe kumāre rājā śuddhodano 'pareṇa samayena śākyagaṇena sārdhaṃ saṃsthāgāre niṣaṇṇo 'bhūt / tatra te mahallakamahallakāḥ śākyā rājānaṃ śuddhodanamevamāhuḥ - yatkhalu devo jānīyāt / ayaṃ sarvārthasiddhakumāro naimittikairbrāhmaṇaiḥ kṛtaniścayaiśca devairyadbhūyasaivaṃ nirdiṣṭo yadi kumāro 'bhiniṣkramiṣyati, tathāgato bhaviṣyatyarhan samyaksaṃbuddhaḥ / uta nābhiniṣkramiṣyati rājā bhaviṣyati cakravartī caturaṅgo vijitavān dhārmiko dharmarājaḥ saptaratnasamanvāgataḥ / tasyemāni sapta ratnāni bhaviṣyanti / tadyathā - cakraratnaṃ hastiratnaṃ aśvaratnaṃ maṇiratnaṃ strīratnaṃ gṛhapatiratnaṃ pariṇāyakaratnam / evaṃ saptaratnam / saṃpūrṇaṃ cāsya putrasahasraṃ bhaviṣyati śūrāṇāṃ varāṅgarūpiṇāṃ parasainyapramardakānām / sa imaṃ pṛthivīmaṇḍalamadaṇḍenāśastreṇābhinirjityādhyāvasiṣyati saha dharmeṇeti / tasmānniveśanaṃ kumārasya kriyatāmiti / tatra strīgaṇaparivṛto ratiṃ vetsyati, nābhiniṣkramiṣyati / evamasmākaṃ cakravartivaṃśasya cānupacchedo bhaviṣyati / mānitāśca bhaviṣyāmo 'navadyāśca sarvakoṭarājabhiḥ //
tato rājā śuddhodana evamāha - yadyevaṃ tena hi vyavalokayata kamatā kanyā kumārasyānurūpā syāt /
tatra pañcamātrāṇi śākyaśatāni / ekaika evamāha - mama duhitā anurūpā syāt kumārasya / surūpā mama duhiteti /
rājā prāha - durāsadaḥ kumāraḥ / tat prativedayiṣyāmastāvat kumārasya, katamā te kanyā rocata iti /
tataśca te sarve saṃnipatya kumārasyaināṃ prakṛtimārocayanti sma / tān kumāra uvāca - saptame divase prativacanaṃ śroṣyatheti //
tato bodhisattvasyaitadabhavat -
iti //
sa punarapi mīmāṃsopāyakauśalyamāmukhīkṛtya sattvaparipākamavekṣamāṇo mahākarūṇāṃ saṃjanayya tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
na ca garvitā na pi ca uddhata na pragalbhā nirmāna mānavigatāpi ca ceṭibhūtā / Note: Vaidya 98
iti //
atha khalu bhikṣavo rājā śuddhodana imā gāthā vācayitvā purohitamāmantrayate sma - gaccha tvaṃ mahābrāhmaṇa kapilavastumahānagare / sarvagṛhāṇyanupraviśya kanyā vyavalokaya / yasyā ete guṇāḥ saṃvidyante kṣatriyakanyāyā vā brāhmaṇakanyāyā vā vaiśyakanyāyā vā śūdrakanyāyā vā tāṃ kanyāmasmākaṃ prativedaya / tatkasmāddhetoḥ? na hi kumāraḥ kulārthiko na gotrārthikaḥ / guṇārthika eva kumāraḥ //
tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
iti //
atha khalu bhikṣavaḥ sa purohitastaṃ gāthālekhaṃ gṛhītvā kapilavastuni mahānagare gṛhādgṛhaṃ vyavalokayan gatvā hiṇḍan kanyāṃ paryeṣate sma / evaṃguṇayuktāmapaśyan (na caiva guṇayuktāṃ kanyāṃ) / so 'nupūrveṇa vicaran yena daṇḍapāṇeḥ śākyasya niveśanaṃ tenopasaṃkrāmat / sa taṃ niveśanaṃ praviṣṭo 'drākṣīt kanyāmabhirūpāṃ prāsādikāṃ darśanīyāṃ paramayā śubhavarṇapuṣkaratayā samanvāgatāṃ nātidīrghāṃ nātihrasvāṃ nātisthūlāṃ nātikṛśāṃ nātigaurāṃ nātikṛṣṇāṃ prathamayauvanāvasthāṃ strīratnamiva khyāyamānām /
atha sā dārikā purohitasya caraṇau gṛhītvā evamāha - kena te mahābrāhmaṇa kāryam?
purohita āha -
sa tasyāstaṃ lekhamupanāmayati sma //
atha sā dārikā taṃ gāthālekhaṃ vācayitvā smitamupadarśya taṃ purohitaṃ gāthayādhyabhāṣat -
iti //
atha sa khalu purohito rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaiva tamarthamārocayati sma - dṛṣṭā mayā deva kanyā yā kumārasyānurūpā syāt / āha - kasyāsau? āha - daṇḍapāṇerdeva śākyasya duhitā //
atha rājñaḥ śuddhodanasyaitadabhavat - durāsadaḥ kumāraḥ śubhādhimuktaśca / prāyeṇa ca mātṛgrāmo 'saṃvidyamānaguṇo 'pi guṇānāmātmani prajānīte / yannvahamaśokabhāṇḍakāni kārayeyam, yāni kumāraḥ sarvadārikābhyo 'nuprayacchet / tatra yasyāṃ dārikāyāṃ kumārasya cakṣurabhiniveśyati, tāṃ kumārasya varayiṣyāmīti //
atha khalu rājā śuddhodano 'śokabhāṇḍāni kārayati sma suvarṇamayāni rūpyamayāni nānāratnamayāni / kārayitvā ca kapilavastuni mahānagare ghaṇṭāghoṣaṇāṃ kārayāmāsa - saptame divase kumāro darśanaṃ dāsyati, aśokabhāṇḍakāni ca dārikābhyo viśrāṇayiṣyati / tatra sarvadārikābhiḥ saṃsthāgāre saṃnipatitavyamiti //
iti hi bhikṣavaḥ saptame divase bodhisattvaḥ saṃsthāgāramupasaṃkramya bhadrāsane nyaṣīdat / rājāpi śuddhodano 'dṛśyapuruṣān sthāpayati sma - yasyāṃ dārikāyāṃ kumārasya cakṣuḥ saṃniviśet, tāṃ mamārocayadhvamiti //
iti hi bhikṣavo yāvantyaḥ kapilavastuni mahānagare dārikāstāḥ sarvā yena saṃsthāgāro yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāman bodhisattvasya darśanāya aśokabhāṇḍakāni ca pratigṛhītum //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo yathāgatābhyastābhyo dārikābhyo 'śokabhāṇḍakānyanuprayacchati sma / tāśca dārikā na śaknuvanti sma bodhisattvasya śriyaṃ tejaśca soḍhum / tā aśokabhāṇḍakāni gṛhītvā śīghraṃ śīghrameva prakrāmanti sma //
atha daṇḍapāṇeḥ śākyasya duhitā gopā nāma śākyakanyā, sā dāsīgaṇaparivṛtā puraskṛtā yena saṃsthāgāro yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramyaikānte 'sthāt bodhisattvamanimeṣābhyāṃ nayanābhyāṃ prekṣamāṇā / tadyadā bodhisattvena sarvāṇyaśokabhāṇḍāni dattāni, tadā sā bodhisattvamupasaṃkramya prahasitavadanā bodhisattvamevamāha - kumāra kiṃ te mayāpanītaṃ yastvaṃ māṃ vimānayasi?
āha - nāhaṃ tvāṃ vimānayāmi, api tu khalu punastvamabhipaścādāgateti / sa tasyai cānekaśatasahasramūlyamaṅgulīyakaṃ nirmucya prādāt //
sā prāha - idamahaṃ kumāra tavāntikādarhāmi? āha - imāni madīyānyābharaṇāni, gṛhyatām / sā āha - na vayaṃ kumāraṃ vyalaṃkariṣyāmaḥ? alaṃkariṣyāmo vayaṃ kumāram / ityuktvā sā kanyā prakrāmat //
tatastairguhyapuruṣai rājānaṃ śuddhodanamupasaṃkramyaiṣa vṛttānto nivedito 'bhūt - deva daṇḍapāṇeḥ śākyasya duhitā gopā nāma śākyakanyā, tasyāṃ kumārasya cakṣurniviṣṭam, muhūrtaṃ ca tayoḥ saṃlāpo 'bhūt //
ityetatkhalu vacanaṃ śrutvā rājā śuddhodano daṇḍapāṇeḥ śākyasya purohitaṃ dautyena preṣayati sma - yā te duhitā, sā mama kumārasya pradīyatāmiti //
daṇḍapāṇirāha - ārya kumāro gṛhe sukhasaṃvṛddhaḥ / asmākaṃ cāyaṃ kuladharmaḥ śilpajñasya kanyā dātavyā nāśilpajñasyeti / kumāraśca na śilpajño nāsidhanuṣkalāpayuddhasālambhavidhijñaḥ / tatkathamaśilpajñāyāhaṃ duhitaraṃ dāsyāmi?
ityetacca rājñaḥ prativeditam / tato rājña etadabhavat - dvirapīdamahaṃ sahadharmeṇa coditaḥ / yadāpi mayoktaṃ kasmācchākyakumārāḥ kumārasyopasthānāya nāgacchantīti tadāpyahamabhihitaḥ - kiṃ vayaṃ maṇḍakasyopasthānaṃ kariṣyāma iti / etarhyapyevamiti pradhyāyanniṣaṇṇo 'bhūt //
bodhisattvaścainaṃ vṛttāntamaśroṣīt / śrutvā ca yena rājā śuddhodanastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramyaivamāha - deva kimidaṃ dīnamanāstiṣṭhasi?
rājā āha - alaṃ te kumāra anena /
kumāra āha - deva sarvathā tāvadavaśyabhevamākhyātavyam / yāvattrirapi bodhisattvo rājānaṃ śuddhodanaṃ paripṛcchati sma //
tato rājā śuddhodano bodhisattvāya tāṃ prakṛtimārocayati sma / tāṃ śrutvā bodhisattva āha - deva asti punariha nagare kaścidyo mayā sārdhaṃ samarthaḥ śilpena śilapamupadarśayitum?
tato rājā śuddhodanaḥ prahasitavadano bodhisattvamevamāha - śakyasi punastvaṃ putra śilpamupadarśayitum? sa āha - bāḍhaṃ śakyāmi deva / tena hi saṃnipātyantāṃ sarvaśilpajñāḥ, yeṣāṃ purataḥ svaṃ śilpamupadarśayiṣyāmi //
tato rājā śuddhodanaḥ kapilavastuni mahānagaravare ghaṇṭāghoṣaṇāṃ kārayati sma - saptame divase kumāraḥ svaṃ śilpamupadarśayati / tatra sarvaśilpajñaiḥ saṃnipatitavyam //
tatra saptame divase pañcamātrāṇi śākyakumāraśatāni saṃnipatitānyabhūvan / daṇḍapāṇeśca śākyasya duhitā gopā nāma śākyakanyā jayapatākā sthāpitābhūt - yo vā atra asidhanuṣkalāpayuddhasālambheṣu jeṣyati, tasyaiṣā bhaviṣyatīti //
tatra sarvapurato devadattaḥ kumāro nagarādabhiniṣkrāmati sma / śvetaśca hastī mahāpramāṇo bodhisattvasyārthe nagaraṃ praveśyate sma / tatra devadattaḥ kumāra īrṣyayā ca śākyabalamadena ca mattaḥ / sa taṃ hastināgaṃ vāmena pāṇinā śuṇḍāyāṃ gṛhītvā dakṣiṇena pāṇinā capeṭayā ekaprahāreṇaiva hato 'bhūt //
tasyānantaraṃ sundaranandakumāro 'bhiniṣkrāmati sma / so 'drākṣīttaṃ hastināgaṃ nagaradvāre hatam / dṛṣṭvā ca paryapṛcchat - kenāyaṃ hata iti / tatra mahājanakāya āha - devadatteneti / sa āha - aśobhanamidaṃ devadattasya / sa taṃ hastināgaṃ lāṅgūle gṛhītvā nagaradvārādapakarṣati sma //
tadanantaraṃ bodhisattvo rathābhirūḍho 'bhiniṣkrāmati sma / adrākṣīdbodhisattvastaṃ hastinaṃ hatam / dṛṣṭvā ca paryapṛcchat - kenāyaṃ hata iti / āhuḥ - devadatteneti / āha - aśobhanaṃ devadattasya / kena punarasmānnagaradvārādapakarṣita iti / āhuḥ - sundaranandeneti / āha - śobhanamidaṃ sundaranandasya / kiṃ tu mahākāyo 'yaṃ sattvaḥ / so 'yaṃ klinnaḥ sarvanagaraṃ daurgandhena sphuriṣyatīti //
tataḥ kumāro rathasya evaikaṃ pādaṃ bhūmau prasārya pādāṅguṣṭhena taṃ hastināgaṃ lāṅgūle gṛhitvā sapta prākārān sapta ca parikhānatikramya bahirnagarasya krośamātre prakṣipati sma / yatra va pradeśe sa hastī patitastasmin pradeśe mahadbilaṃ saṃvṛttaṃ yatsāṃprataṃ hastigartetyabhidhīyate //
tatra devamanujāḥ śatasahasrāṇi hāhākārakilakilāprakṣveḍitaśatasahasrāṇi prāmuñcan / cailavikṣepāṃścākārṣuḥ / gaganatalagatāśca devaputrā ime gāthe 'bhāṣanta -
iti hi pañcamātrāṇi śākyakumāraśatāni nagarānniṣkamya yenānyatamaḥ pṛthivīpradeśo yatra śākyakumārāḥ śilpamupadarśayanti sma tenopasaṃkrāman / rājāpi śuddhodano mahallakamahallakāśca śākyā mahāṃśca janakāyo yenāsau pṛthivīpradeśastenopasaṃkrāman bodhisattvasya cānyeṣāṃ ca śākyakumārāṇāṃ śilpaviśeṣaṃ draṣṭukāmāḥ //
tatra ādita eva ye śākyakumārā lipyāṃ paṭuvidhijñāste bodhisattvena sārdhaṃ lipiṃ viśeṣayanti sma / tatra taiḥ śākyairviśvāmitra ācāryaḥ sākṣī sthāpito 'bhūt - sa tvaṃ vyavalokaya katamo 'tra kumāro lipijñāne viśiṣyate yadi vā lekhyato yadi vā bahulipiniryāṇataḥ / atha viśvāmitra ācāryaḥ pratyakṣo bodhisattvasya lipijñāne smitamupadarśayannime gāthe 'bhāṣata -
śākyā āhuḥ - viśiṣyatāṃ tāvatkumāro lipijñāne / saṃkhyājñāne kumāro viśeṣayitavyo jijñāsyaśca / tatrārjuno nāma śākyagaṇako mahāmātraḥ saṃkhyāgaṇanāsu pāraṃgataḥ, sa sākṣī sthāpito 'bhūt - sa tvaṃ vyavalokaya katamo 'tra kumāro viśiṣyate saṃkhyājñānata iti / tatra bodhisattvaścoddiśati sma, ekaśca śākyakumāro nikṣipati sma, na ca pariprāpayati sma / bodhisattvasyaika dvau trayaścatvāraḥ pañcadaśa viṃśattriṃśaccatvāriṃśatpañcāśacchataṃ yāvatpañcāpi śākyakumāraśatāni yugapatkāle nikṣipanti sma, na ca pariprāpayanti sma / tato bodhisattva āha - uddiśata yūyam, ahaṃ nikṣepsyāmīti / tatraikaśākyakumāro bodhisattvasyoddiśati sma, na ca pariprāpayati sma / dvāvapi trayo 'pi pañcāpi daśāpi viṃśatyapi triṃśadapi catvāriṃśadapi pañcāśadapi yāvatpañcāpi śākyakumāraśatāni yugapaduddiśanti sma / na ca pariprāpayanti sma bodhisattvasya nikṣipataḥ //
bodhisattva āha - alamalamanena vivādena / sarva idānīmekībhūtvā mamoddiśata, ahaṃ nikṣepsyāmīti / tatra pañcamātrāṇi śākyakumāraśatānyekavacanodāhāreṇāpūrvacaritaṃ samuddiśanti sma, bodhisattvaścāsaṃmūḍho nikṣipati sma / evamaparyantāḥ sarvaśākyakumārāḥ, atha paryantaśca bodhisattvaḥ //
tato 'rjuno gaṇakamahāmātra āścaryaprāpta ime gāthe 'bhāṣata -
tataḥ sarvaśākyagaṇa āścaryaprāptaḥ paramavismayāpanno 'bhūt / ekakaṇṭhāścemāṃ vācamabhāṣanta - jayati jayati bhoḥ sarvārthasiddhaḥ kumāraḥ / sarve cāsanebhya utthāya kṛtāñjalipuṭā bhūtvā bodhisattvaṃ namaskṛtya rājānaṃ śuddhodanametadavocan - lābhāste mahārāja paramasulabdhāḥ, yasya te putra evaṃ śīghralaghujavacapalaparipṛcchāpratibhāna iti //
atha sa rājā śuddhodano bodhisattvamevamāha - śakyasi putra arjunena gaṇakamahāmātreṇa sārdhaṃ saṃkhyājñānakauśalyagaṇanāgatimanupraveṣṭum? tena hi gaṇyatām / athārjuno gaṇakamahāmātro bodhisattvamevamāha - jānīṣe tvaṃ kumāra koṭiśatottarāṃ nāma gaṇanāgatim? bodhisattva āha - śakyāmi deva / āha - jānāmyaham / āha - kathaṃ punaḥ koṭiśatottarā gaṇanāgatiranupraveṣṭavyā? bodhisattva āha - śataṃ koṭīnāmayutaṃ nāmocyate / śatamayutānāṃ niyuto nāmocyate / śataṃ niyutānāṃ kaṅkaraṃ nāmocyate / śataṃ kaṅkarāṇāṃ vivaraṃ nāmocyate / śataṃ vivarāṇāmakṣobhyaṃ nāmocyate / śatamakṣobhyāṇāṃ vivāhaṃ nāmocyate / śataṃ vivāhānāmutsaṅgaṃ nāmocyate / śatamutsaṅgānāṃ bahulaṃ nāmocyate / śataṃ bahulānāṃ nāgabalaṃ nāmocyate / śataṃ nāgabalānāṃ tiṭilambhaṃ nāmocyate / śataṃ tiṭilambhānāṃ vyavasthānaprajñaptirnāmocyate / śataṃ vyavasthānaprajñaptīnāṃ hetuhilaṃ nāmocyate / śataṃ hetuhilānāṃ karakurnāmocyate / śataṃ karakūṇāṃ hetvindriyaṃ nāmocyate / śataṃ hetvindriyāṇāṃ samāptalambhaṃ nāmocyate / śataṃ samāptalambhānāṃ gaṇanāgatirnāmocyate / śataṃ gaṇanāgatīnāṃ niravadyaṃ nāmocyate / śataṃ niravadyānāṃ mudrābalaṃ nāmocyate / śataṃ mudrābalānāṃ sarvabalaṃ nāmocyate / śataṃ sarvabalānāṃ visaṃjñāgatī nāmocyate / śataṃ visaṃjñāgatīnāṃ sarvasaṃjñā nāmocyate / śataṃ sarvasaṃjñānāṃ vibhūtaṃgamā nāmocyate / śataṃ vibhūtaṃgamānāṃ tallakṣaṇaṃ nāmocyate / iti hi tallakṣaṇagaṇanayā sumerūparvatarājo lakṣanikṣepakriyayā parikṣayaṃ gacchet / ato 'pyuttari dhvajāgravatī nāma gaṇanā, yasyāṃ gaṇanāyāṃ gaṅgānadīvālikāsamā lakṣanikṣepakriyayā parikṣayaṃ gaccheyuḥ / ato 'pyuttari dhvajāgraniśāmaṇī nāma gaṇanā / ato 'pyuttari vāhanaprajñaptirnāma / ato 'pyuttari iṅgā nāma / ato 'pyuttari kuruṭu nāma / ato 'pyuttari kuruṭāvi nāma / ato 'pyuttari sarvanikṣepā nāma gaṇanā, yasyāṃ gaṇanāyāṃ daśa gaṅgānadīvālikāsamā lakṣanikṣepakriyayā parikṣayaṃ gaccheyuḥ / ato 'pyuttari agrasārā nāma gaṇanā, yatra koṭīśataṃ gaṅgānadīvālikāsamā lakṣanikṣepāḥ parikṣayaṃ gaccheyuḥ / ato 'pyuttari paramāṇurajaḥpraveśānugatānāṃ gaṇanā, yatra tathāgataṃ sthāpayitvā bodhimaṇḍavarāgragataṃ ca sarvaṃdharmābhiṣekābhimukhaṃ bodhisattvaṃ nānyaḥ kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate ya etāṃ gaṇanāṃ prajānāti anyatrāhaṃ vā yo vā syānmādṛśaḥ / evaṃ caramabhāviko viniṣkrāntagṛhavāso bodhisattvaḥ //
arjuno 'vocat - kathaṃ kumāra paramāṇurajaḥpraveśagaṇanānupraveṣṭavyā? bodhisattva āha - sapta paramāṇurajāṃsyaṇuḥ / saptāṇavastrutiḥ / saptatruterekaṃ vātāyanarajaḥ / sapta vātāyanarajāṃsyekaṃ śaśarajaḥ / sapta śaśarajāṃsyekameḍakarajaḥ / saptaiḍakarajāṃsyekaṃ gorajaḥ / sapta gorajāṃsyekaṃ likṣārajaḥ / sapta likṣāḥ sarṣapaḥ / saptasarṣapādyavaḥ / saptayavādaṅgulīparva / dvādaśāṅgulīparvāṇi vitastiḥ / dve vitastī hastaḥ / catvāro hastā dhanuḥ / dhanuḥsahasraṃ mārgadhvajākrośaḥ / catvāraḥ krośā yojanam / tatra ko yuṣmākaṃ yojanapiṇḍaṃ prajānāti? kiyanti tāni paramāṇurajāṃsi bhavanti? arjuno 'vocat - ahameva tāvatkumāra saṃmohamāpannaḥ, kimaṅga punarye cānye 'lpabuddhayaḥ / nirdiśatu kumāro yojanapiṇḍaṃ kiyanti tāni paramāṇurajāṃsi bhavantīti / bodhisattvo 'vocat - tatra yojanapiṇḍaḥ paramāṇurajasāṃ paripūrṇamakṣobhyanayutamekaṃ triṃśacca koṭīnayutaśatasahasrāṇi ṣaṣṭiśca koṭīśatāni dvātriṃśatiśca koṭyaḥ pañca ca daśaśatasahasrāṇi dvādaśa ca sahasrāṇi etāvān yojanapiṇḍaḥ paramāṇurajonikṣepasya / anena praveśenāyaṃ jambudvīpaḥ saptayojanasahasrāṇi / godānīyo 'ṣṭau yojanasahasrāṇi / pūrvavideho nava yojanasahasrāṇi / uttarakurudvīpo daśayojanasahasrāṇi / anena praveśenemaṃ cāturdvīpakaṃ lokadhātūṃ pramukhaṃ kṛtvā paripūrṇakoṭīśataṃ cāturdvīpakānāṃ lokadhātūnāṃ yatra koṭīśataṃ mahāsamudrāṇām, koṭīśataṃ cakravālamahācakravālānām, koṭīśataṃ sumerūṇāṃ parvatarajānām, koṭīśataṃ caturmahārājikānāṃ devānām, koṭīśataṃ trayatriṃśānām, koṭīśataṃ yāmānām, koṭīśataṃ tuṣitānām, koṭīśataṃ nirmāṇaratīnām, koṭīśataṃ paranirmitavaśavartīnām, koṭīśataṃ brahmakāyikānām, koṭīśataṃ brahmapurohitānām, koṭīśataṃ brahmapārṣadyānām, koṭīśataṃ mahābrahmāṇām, koṭīśataṃ parīttābhānām, koṭīśataṃ apramāṇābhānām, koṭīśataṃ ābhāsvarāṇām, koṭīśataṃ parīttaśubhānām, koṭīśataṃ apramāṇaśubhānām, koṭīśataṃ śubhakṛtsnānām, koṭīśataṃ anabhrakāṇām, koṭīśataṃ puṇyaprasavānām, koṭīśataṃ bṛhatphalānām, kīṭīśataṃ asaṃjñisattvānām, koṭīśataṃ abṛhānām, koṭīśataṃ atapānām , koṭīśataṃ sudṛśānām, koṭīśataṃ sudarśanānām, koṭīśataṃ akaniṣṭhānāṃ devānām / ayamucyate trisāhasramahāsāhasralokadhāturvipulaśca vistīrṇaśca / sa yāvanti yojanaśatāni (paramāṇurajāṃsi trisāhasramahāsāhasralokadhātau) yāvanti yojanasahasrāṇi, yāvanti yojanakoṭayaḥ, yāvanti yojananayutāni ........peyālaṃ.............yāvadyāvanto yojanāgrasārā gaṇanāḥ / kiyantyetāni paramāṇurajāṃsi ityāha / saṃkhyāgaṇanā vyativṛttā hyeṣāṃ gaṇanānāṃ taducyate 'saṃkhyeyamiti / ato 'saṃkhyeyatamāni paramāṇurajāṃsi yāni trisāhasramahāsāhasralokadhātau bhavanti //
asmin khalu punargaṇanāparivarte bodhisattvena nirdiśyamāne arjuno gaṇakamahāmātraḥ sarvaśca śākyagaṇastuṣṭa udagra āttamanāḥ pramudita āścaryādbhutaprāpto 'bhūt / te sarva ekaikairvastraiḥ sthitā abhūvan / pariśiṣṭairvastrābharaṇairbodhisattvamabhichādayanti sma //
atha khalvarjuno gaṇakamahāmātra ime gāthe 'bhāṣata -
api ca bhoḥ śākyāḥ -
tatra devamanujāḥ śatasahasrāṇi hāhākārakilikilāprakṣveḍitaśatasahasrāṇi prāmuñcan / gaganatalagatāśca devaputrā imā gāthā abhāṣanta -
iti hi bhikṣavo 'bhibhūtāḥ sarve śākyakumārā abhūvan / bodhisattva eva viśiṣyate / tadanantaraṃ laṅghite plavite javite sarvatra bodhisattva eva viśiṣyate sma / gaganatalagatāśca devaputrā imāṃ gāthāmabhāṣanta -
evaṃ kṛtvā bodhisattva eva viśiṣyate sma //
tatra śākyā āhuḥ - yuddheṣu tāvatkumāro viśeṣayitavyo jijñāsyaśca / tatra bodhisattva ekānte sthito 'bhūt / tāni ca pañcamātrāṇi śākyakumāraśatāni yugapadyudhyanti sma //
iti hi dvātriṃśacchākyakumārāḥ sālambhāya sthitāḥ / tadā nandaścānandaśca bodhisattvamabhigatau sālambhāya / tau samanantaraṃ spṛṣṭāveva bodhisattvena pāṇinā / tau bodhisattvasya balaṃ tejaścāsahamānau dharaṇītale prapatitāvabhūtām / tadanantaraṃ devadattaḥ kumāro garvitaśca mānī ca balavāneva tabdhaḥ śākyamānena ca tabdho bodhisattvena sārdhaṃ vispardhamānaḥ sarvāvantaṃ raṅgamaṇḍalaṃ pradakṣiṇīkṛtya vikrīḍamāno bodhisattvamabhipatati sma / atha bodhisattvo 'saṃbhrānta evātvaran dakṣiṇena pāṇinā salīlaṃ devadattaṃ kumāraṃ gṛhītvā trirgaganatale parivartya mānanigrahārthamavihiṃsābuddhyā maitreṇa cittena dharaṇītale nikṣipati sma / na cāsya kāyaṃ vyābādhate sma //
tato bodhisattvo 'pyāha - alamalamanena vivādena / sarva eva ekībhūtvā idānīṃ sālambhāyāgacchateti //
atha te sarve harṣitā bhūtvā bodhisattvamabhinipatitāḥ / te samanantaraspṛṣṭā bodhisattvena bodhisattvasya śriyaṃ tejaśca kāyabalaṃ sthāmaṃ cāsahamānāḥ spṛṣṭamātrā eva bodhisattvena dharaṇitale prāpatan / tatra marūnmanujaśatasahasrāṇi hīhīkārakilakilāprakṣveḍitaśatasahasrāṇyakārṣuḥ / gaganatalagatāśca devaputrā mahāntaṃ puṣpavarṣamabhipravṛṣyaikasvareṇemāṃ gāthāmabhāṣanta -
iti //
evaṃ kṛtvā bodhisattva eva viśiṣyate sma //
atha daṇḍapāṇiḥ śākyakumārānetadavocat - jijñāsitamidaṃ dṛṣṭaṃ ca / hantedānīmiṣukṣepamupadarśayateti / tatra ānandasya dvayoḥ krośayorayasmayī bherī lakṣaṃ sthāpitābhūt / asyānantaraṃ devadattasya caturṣu krośeṣvayasmayī bherī sthāpitābhūt / daṇḍapāṇeryojanadvaye 'yasmayī bherī sthāpitābhūt / (Vaidya 107) bodhisattvasya daśasu krośeṣvayasmayī bherī sthāpitābhūt / tasyānantaraṃ sapta tālā ayasmayī varāhapratimā yantrayuktā sthāpitābhūt / tatrānandena dvābhyāṃ krośābhyāṃ bheryāhatābhūt, tatottari na śaknoti sma / devadattena catuḥkrośasthā bheryāhatābhūt, nottari śaknoti sma / sundaranandena ṣaṭkrośasthā bheryāhatābhūt, nottari śaknoti sma / daṇḍapāṇinā dviyojanasthā bheryāhatābhūt, nirviddhā ca nottari śaknoti sma / tatra bodhisattvasya yadyadeva dhanurupānamyate sma, tattadeva vicchidyate sma / tato bodhisattva āha - astīha deva nagare kiṃcidanyaddhanuryanmamāropaṇaṃ saheta kāyabalasthāmaṃ ca? rājā āha - asti putra / kumāra āha - kva taddeva? rājā āha - tava putra pitāmahaḥ siṃhahanurnāmābhūt, tasya yaddhanustadeva tarhi devakule gandhamālyairmahīyate / na punastatkaścicchaknoti sma taddhanurāropayituṃ prāgeva pūrayitum / bodhisattva āha - ānīyatāṃ deva taddhanuḥ / jijñāsiṣyāmahe //
tāvadyāvattaddhanurupanāmitamabhūt / tatra sarve śākyakumārāḥ parameṇāpi prayatnena vyāyacchamānā na śaknuvanti sma taddhanurāropayituṃ prāgeva pūravitum / tatastaddhanurdaṇḍapāṇeḥ śākyasyopanāmitamabhūt / atha daṇḍapāṇiḥ śākyaḥ sarvaṃ kāyabalasthāma saṃjanayya taddhanurāropayitumārabdho 'bhūt / na ca śaknoti sma / yāvadbodhisattvasyopanāmitamabhūt / tadbodhisattvo gṛhītvā āsanādanuttiṣṭhannevārdhaparyaṅkaṃ kṛtvā vāmena pāṇinā(gṛhītvā) dakṣiṇena pāṇinā ekāṅgulyagreṇāropitavānabhūt / tasya dhanuṣa āropyamāṇasya sarvaṃ kapilavastu mahānagaraṃ śabdenābhivijñaptamabhūt / sarvanagarajanaśca vihvalībhūto 'nyonyamapṛcchat - kasyāyamevaṃvidhaḥ śabda iti / anye tadavocan - siddhārthena kila kumāreṇa paitāmahadhanurāropitam, tasyāyaṃ śabda iti / tatra devamanujaśatasahasrāṇi hāhākārakilikilāprakṣveḍitaśatasahasrāṇi prāmuñcan / gaganatalagatāśca devaputrā rājānaṃ śuddhodanaṃ taṃ ca mahāntaṃ janakāyaṃ gāthayādhyabhāṣanta -
iti hi bhikṣavo bodhisattvastaddhanuḥ pūrayitveṣuṃ gṛhītvā tādṛśena balasthāmnā tamiṣuṃ kṣipati sma, yena yā cānandasya bherī yā ca devadattasya yāvatsunddaranandasya yāvaddaṇḍapāṇetāḥ sarvā abhinirbhidya tāṃ ca daśakrośasthāṃ svakāmayasmayīṃ bherīṃ saptatālāṃ yantrayuktavarāhapratimāmabhinirbhidya sa iṣurdharaṇītalaṃ praviśya adarśanābhāso 'bhūt / yatra ca pradeśe sa iṣurbhūmitalaṃ bhittvā praviṣṭastasmin pradeśe kūpaḥ saṃvṛttaḥ, yadadyatve 'pi śarakūpa ityabhidhīyate / tatra devamanuṣyaśatasahasrāṇi hīhīkārakilikilāprakṣveḍitaśatasahasrāṇi prāmuñcan / sarvaśca śākyagaṇo vismito 'bhūt āścaryaprāptaḥ - (Vaidya 108) āścaryaṃ bhoḥ / na ca nāma anena yogyā kṛtā, idaṃ cedṛśaṃ śilpakauśalam / gaganatalagatāśca devaputrā rājānaṃ śuddhodanaṃ taṃ ca mahāntaṃ janakāyamevamāhuḥ - ko 'tra vismayo manujāḥ / tatkasmāt?
eṣa dharaṇimaṇḍe purvabuddhāsanasthaḥ śamathadhanu gṛhītvā śūnyanairātmabāṇaiḥ / kleśaripu nihatvā dṛṣṭijālaṃ ca bhittvā śivavirajamaśokāṃ prāpsyate bodhimagryām // Lal_12.33 //
evamuktvā te devaputrā bodhisattvaṃ divyaiḥ puṣpairabhyavakīrya prākrāman //
evaṃ laṅghite prāgvallipimudrāgaṇanāsaṃkhyasālambhadhanurvede javite plavite taraṇe iṣvastre hastigrīvāyāmaśvapṛṣṭhe rathe dhanuṣkalāpe sthairyasthāmni suśaurye bāhuvyāyāme aṅkuśagrahe pāśagrahe udyāne niryāṇe avayāne muṣṭibandhe padabandhe śikhābandhe chedye bhedye dālane sphālane akṣuṇṇavedhitve marmavedhitve śabdavedhitve dṛḍhaprahāritve akṣakrīḍāyāṃ kāvyakaraṇe granthe citre rūpe rūpakarmaṇi dhīte agnikarmaṇi vīṇāyāṃ vādye nṛtye gīte paṭhite ākhyāne hāsye lāsye nāṭye viḍambite mālyagrathane saṃvāhite maṇirāge vastrarāge māyākṛte svapnādhyāye śakunirute strīlakṣaṇe puruṣalakṣaṇe aśvalakṣaṇe hastilakṣaṇe golakṣaṇe ajalakṣaṇe miśralakṣaṇe kauṭubheśvaralakṣaṇe nirghaṇṭe nigame purāṇe itihāse vede vyākaraṇe nirukte śikṣāyāṃ chandasvinyāṃ yajñakalpe jyotiṣe sāṃkhye yoge kriyākalpe vaiśike vaiśeṣike arthavidyāyāṃ bārhaspatye āmbhirye āsurye mṛgapakṣirute hetuvidyāyāṃ jalayantre madhūcchiṣṭakṛte sūcikarmaṇi vidalakarmaṇi patrachede gandhayuktau - ityevamādyāsu sarvakarmakalāsu laukikādiṣu divyamānuṣyakātikrāntāsu sarvatra bodhisattva eva viśiṣyate sma //
atha khalu punastena samayena daṇḍapāṇiḥ śākyaḥ svāṃ duhitaraṃ gopāṃ śākyakanyāṃ bodhisattvāya prādāt / sā ca rājñā śuddhodanenānupūrveṇa bodhisattvasya vṛtābhūt //
tatra khalvapi bodhisattvaścaturaśītistrīsahasrāṇāṃ madhye prāpto lokānubhavanatayā ramamāṇaṃ krīḍayantaṃ paricārayantamātmānamupadarśayati sma / tāsāṃ caturaśīte strīsahasrāṇāṃ gopā śākyakanyā sarvāsāmagramahiṣyabhiṣiktābhūt //
tatra khalvapi gopā śākyakanyā na kaṃcid dṛṣṭvā vadanaṃ chādayati sma śvaśrūṃ vā śvaśuraṃ vāntarjanaṃ vā / te tāmupadhyāyanti sma, vicārayanti sma - navavadhūkā hi nāma pratilīnā tiṣṭhati, iyaṃ punarvivṛtaiva sarvadā iti / tato gopā śākyakanyā etāṃ prakṛtiṃ śrutvā sarvasyāntarjanasya purataḥ sthitvā imā gāthā abhāṣata -
api ca -
aśroṣīdbhikṣavo rājā śuddhodano nāma gopāyāḥ śākyakanyāyā imāmevaṃrūpāṃ sarvāṃ gāthāṃ pratibhānanirdeśam / śrutvā ca punastuṣṭa udagra āttamanāḥ pramuditaḥ prītisaumanasyajāto 'nekaratnapratyuptena dūṣyayugena koṭīśatasahasramūlyena ca muktāhāreṇābhijātalohitamuktāpratyuptayā ca suvarṇamālayā gopāṃ śākyakanyāmabhicchādyainamudānamudānayati sma -
iti //
(anupūrveṇa yathāpūrvavadbodhisattvapramukhāḥ svapuraṃ prakrāmanta ) //
iti śrīlalitavistare śilpasaṃdarśanaparivarto nāma dvādaśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 13
saṃcodanāparivartastrayodaśaḥ /
iti hi bhikṣava ātmarutaharṣamudīrayanta āgatā āsan bodhisattvasyāntaḥpuramadhyagatasya anekairdevairnāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragaśakrabrahmalokapālāḥ, ye bodhisattvasya pūjākarmaṇe autsukyamāpatsyante sma //
tatra bhikṣavo apareṇa samayena saṃbahulānāṃ devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragaśakrabrahmalokapālānāmetadabhavat - aticiraṃ batāyaṃ satpuruṣo 'ntaḥpure vilambitaḥ / ye cāsyeme dīrgharātraṃ paripācitāḥ sattvāścaturbhiḥ saṃgrahavastubhirdānena priyavākyenārthakriyayā samānārthatayā, yasya bodhiprāptasya dharmadeśitamājñāsyanti, tatsahaiva ca tāni dharmabhājanāni sarvāṇyantarhitāni bhaviṣyanti / bodhisattvaśca paścādabhiniṣkramyānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate //
tataste sagauravāḥ sapratīkṣāḥ prāñjalībhūtā bodhisattvaṃ namasyanti sma / evamabhiprāyāścodīkṣamāṇāḥ sthitā abhūvan - kadā ca nāma tadbhaviṣyati yadvayaṃ varapravaraṃ śuddhasattvamabhiniṣkrāmantaṃ paśyema, abhiniṣkramya ca tasmin mahādrumarājamūle 'bhiniṣadya sabalaṃ māraṃ dharṣayitvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhaṃ daśabhistathāgatabalaiḥ samanvāgataṃ caturbhiśca tathāgatavaiśāradyaiḥ samanvāgatamaṣṭādaśabhiścāveṇikairbuddhadharmaiḥ samanvāgataṃ triparivartaṃ dvādaśākāramanuttaraṃ dharmacakraṃ pravartayantaṃ mahatā buddhavikrīḍitena sadevamānuṣāsuralokaṃ yathādhimuktyā subhāṣitena saṃtoṣayantamiti //
tatra bhikṣavo bodhisattvo dīrgharātramasaṃkhyeyān kalpānupādāya satataṃ samitamaparapraṇeyo 'bhūt / sarvalaukikalokottareṣu dharmeṣu svayamevācāryaḥ sarvakuśalamūladharmacaryāsu dīrghakālaṃ ca kālajño velājñaḥ samayajño 'bhūdacyuto 'bhijñaḥ pañcābhijñābhiḥ samanvāgato 'bhūt / ṛddhipādavikrīḍataḥ sarvendriyakuśalaḥ kālākālajñaḥ kālaveṣī mahāsāgara iva prāptāṃ velāṃ nātikrāmati sma / so 'bhijñajñānabalena samanvāgataḥ svayameva sarvaṃ jānāti sma / asyāyaṃ kālaḥ pragrahasya, ayaṃ kālo nigrahasya, ayaṃ kālaḥ saṃgrahasya, ayaṃ kālo 'nugrahasya, ayaṃ kāla upekṣāyāḥ, ayaṃ kālo bhāṣitasya, ayaṃ kālastūṣṇīṃbhāvasya, ayaṃ kālo niṣkramyasya, ayaṃ kālaḥ pravrajyāyāḥ, ayaṃ kālaḥ svādhyāyasya, ayaṃ kālo yoniśomanaskārasya, ayaṃ kālaḥ pravivekasya, ayaṃ kālaḥ kṣatriyaparṣadamupasaṃkramituṃ.............peyālaṃ...............yāvadayaṃ kālo brāhmaṇagṛhapatiparṣadamupasaṃkramitum, ayaṃ kālo devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragaśakrabrahmalokapālabhikṣubhikṣuṇyupāsakopāsikāparṣadamupasaṃkramitum, ayaṃ kālo dharmadeśanāyāḥ, ayaṃ kālaḥ pratisaṃlayanasya / sarvatra bodhisattvo nityakālaṃ kālajño bhavati sma kālaveṣī //
atha ca punarbhikṣavo dharmatāpratilambha eṣa ca caramabhāvikānāṃ bodhisattvānāṃ yadavaśyaṃ daśadiglokadhātusthitairbuddhairbhagavadbhirantaḥpuramadhyagatāḥ saṃgītitūryanirnāditairebhirevaṃrūpairdharmamukhaiḥ saṃcoditavyā bhavanti //
tatredamucyate -
iti //
bodhisattvasya khalu punarbhikṣavastasmin gṛhavarapradhāne sarvopakaraṇasamṛddhisamudite yathābhiprāyasukhavihārānukūle amarapurabhavanaprakāśe vitardiniryūhatoraṇagavākṣaharmyakūṭāgāraprāsādavarapravare sarvaratnavicitrālaṃkāravividhabhaktisuvibhakte ucchritachatradhvajapatākānekaratnakiṅkiṇījālasamalaṃkṛte anekapaṭṭhadāmaśatasahasrābhipralambite nānāratnapratyupte muktāhārābhipralambite vicitrapaṭṭaratnasaṃkramopaśobhite avasaktapaṭṭamālyadāmakalāpe gandhaghaṭikānirdhūpite avaśyāyapaṭavitatavitānesarvartukapuṣpaparamasugandhisurucirābhiprakīrṇapuṣkariṇīpuṇḍarīkanavanalinījāla - saṃsthānaparibhogabahule patraguptaśukasārikakokilahaṃsamayūracakravākakunālakalaviṅkajīvajīvakādinānāvidhadvijagaṇamadhura svaranikūjitenīlavaiḍūryamaye dharaṇītalasaṃsthānaparibhoge sarvarūpapratibhāsasaṃdarśane atṛptanayanābhiramye (Vaidya 113) paramaprītiprāmodyasaṃjanane tasmin gṛhavarapradhāne 'dhyāvasato bodhisattvasyodāravaraśaraṇabhavananivāsino 'malavimalanirmalāṅgasyāmuktamālyābharaṇasya pravarasurabhigandhānulepanānuliptagātrasya śuklaśubhavimalaviśuddhanirmalavastraprāvṛtaśarīrasya anekadivyadūṣyasūkṣmasuvinyastamṛdukācilindikasukhasaṃsparśavarāṅgaracitaśayanatalābhirūḍhasya amaravadhūbhiriva sarvato anavadyāpratikūladarśanaśubhopacāracaritasya abhirūpāntaḥpuramadhyagatasya śaṅkhabherīmṛdaṅgapaṇavatuṇavavīṇāvallakisaṃpatāḍakipalanakulasughoṣakamadhuraveṇunirnāditaghoṣarutanānātūryasaṃgītisaṃprayogapratibodhitasya ye ca nārīgaṇāḥ snigdhamadhuramanojñasvaraveṇunirnāditanirghoṣarutena bodhisattvaṃ pratisaṃbodhayanti sma, teṣāṃ daśadigavasthitānāṃ buddhānāṃ bhagavatāmadhisthānena tebhyo veṇutūryaninādanirghoṣarutebhya imā bodhisattvasya saṃcodanā gāthā niścaranti sma -
yada puna pramudita ratikara pramadā surucira sumadhura prabhaṇiṣu turiyaiḥ / Note: Vaidya 115
jara rūpasurūpavirūpakarī jara tejaharī balasthāmaharī / Note: Vaidya 124
yatha muñja pratītya balvajaṃ rajju vyāyāmabalena vartitā / Note: Vaidya 126
atha paṇḍitu kaści mārgate kutayaṃ āgatu kutra yāti vā / Note: Vaidya 128
tāṃ pūrvacarīmanusmarā caturoghairiva muhyate jagat //
iti //
iti hi bhikṣavo 'ntaḥpuramadhyagato bodhisattvo 'virahito 'bhūddharmaśravaṇena, avirahito 'bhūddharmamanasikāreṇa / takasmāddhetoḥ? tathā hi bhikṣavo bodhisattvo dīrgharātraṃ sagauravo 'bhūt / dharmeṣu dharmabhāṇakeṣu cādhyāśayena dharmārthiko dharmakāmo dharmaratirato 'bhūt / dharmaparyeṣṭyatṛpto yathāśrutadharmasaṃprakāśakaḥ, anuttaro mahādharmadānapatiḥ, nirāmiṣadharmadeśako dharmadānenāmatsaraḥ, ācāryamuṣṭivigato dharmānudharmapratipanno dharmapratipattiśūraḥ, dharmalayano dharmatrāṇo dharmaśaraṇo dharmapratiśaraṇo dharmaparāyaṇaḥ dharmanidhyāptiḥ kṣāntiniryātaḥ prajñāpāramitācarita upāyakauśalyagatiṃ gataḥ //
tatra bhikṣavo bodhisattvo mahopāyakauśalyavikrīḍitena sarvāntaḥpurasya yathādhimuktyā īryāpathamupadarśya, paurvikāṇāṃ ca bodhisattvānāṃ lokaviṣayasamatikrāntānāṃ lokānuvartanakriyādharmatāmanuvartya, dīrgharātraṃ suviditakāmadoṣaḥ sattvaparipākavaśādakāmātkāmopabhogaṃ saṃdarśya, aparimitakuśalamūlopacayapuṇyasaṃbhārabalaviśeṣaṇāsadṛśīṃ lokādhipateyatāṃ saṃdarśya, devamanuṣyātikrāntaṃ sārodāravividhavicitrarūpaśabdagandharasasparśaparamaratiramaṇīyaṃ kāmaratirasaukhyamupadarśya, sarvakāmaratisvaviṣayeṣvaparyantatvāt svacittavaśavartitāṃ saṃdarśya, pūrvapraṇidhānabalasahāyakuśalamūlopacitān sattvān samānasaṃvāsatayā paripācya, sarvalokasaṃkleśamalāsaṃkliṣṭacittatayāntaḥpuramadhyagato yathābhinimantritasya sattvadhātoḥ paripākakālamavekṣamāṇo bhūyasyā mātrayā bodhisattvastasmin samaye pūrvapratijñāmanusmarati sma, buddhadharmāṃścāmukhīkaroti sma, praṇidhānabalaṃ cābhinirharati sma / sattveṣu ca mahākaruṇāmavakrāmati sma / sattvapramokṣaṃ ca cintayati sma / sarvasaṃpado vipattiparyavasānā iti pratyavekṣate sma / anekopadravabhayabahulaṃ ca saṃsāramupaparīkṣate (Vaidya 131) sma / mārakalipāśāṃśca saṃchinatti sma / saṃsāraprabandhāccātmānamuccārayati sma / nirvāṇe ca cittaṃ saṃpreṣayati sma //
tatra bhikṣavo bodhisattvaḥ pūrvāntata eva suviditasaṃsāradoṣaḥ saṃskṛtenādhyāśayenānarthikaḥ sarvopādānaparigrahairanarthiko buddhadharmanirvāṇābhimukhaḥ saṃsāraparāṅmukhastathāgatagocarābhirataḥ māraviṣayagocarāsaṃsṛṣṭaḥ ādīptabhavadoṣadarśī traidhātukānniḥśaraṇābhiprāyaḥ saṃsāradoṣādīnavaniḥsaraṇakuśalaḥ pravrajyābhilāṣī niṣkramaṇābhiprāyo vivekanimno vivekapravaṇo vivekaprāgbhāraḥ āraṇyaprāraṇyābhimukhaḥ pravivekapraśamābhikāṅkṣī ātmaparahitapratipannaḥ anuttarapratipattiśūro lokasyārthakāmo hitakāmaḥ sukhakāmo yogakṣemakāmo lokānukampako hitaiṣī maitrīvihārī mahākāruṇikaḥ saṃgrahavastukuśalaḥ satatasamitamaparikhinnamānasaḥ sattvaparipākavinayakuśalaḥ sarvasattveṣvekaputrakapremānugatamanasikāraḥ sarvavastunirapekṣaparityāgī dānasaṃvibhāgarataḥ prayuktatyāgaḥ prayatapāṇiḥ tyāgaśūro yaṣṭayajñaḥ susamṛddhapuṇyaḥ susaṃgṛhītapuṇyaḥ pariṣkāravigatamalāmātsaryasunigṛhītacitto 'nuttaro mahādānapatirdattvā ca vipākāpratikāṅkṣī pradānaśūraḥ icchāmahecchālobhadveṣamadamānamohamātsaryapramukhasarvārikleśagaṇapratyarthikanigrahāyābhyutthitaḥ sarvajñatācittotpādaprabandhāccalitaḥ mahātyāgacittasaṃnāhasusaṃnaddhaḥ lokānukampako hitaiṣīva varmitakavacitavīryaḥ sattvapramokṣālambanamahākaruṇābalavikramaparākramaḥ avaivartikasarvasattvasamacittatyāgapraharaṇo yathābhiprāyasattvāśayasaṃtoṣaṇo bodhibhājanībhūtaḥ kālākṣuṇṇadharmavedhī bodhipariṇāmapraṇidhiḥ anavanāmitadhvajastrimaṇḍalapariśodhanadānaparityāgī jñānavaravajradṛḍhapraharaṇaḥ sunigṛhītakleśapratyarthikaḥ śīlaguṇacāritrapratipannaḥ svārakṣitakāyavāṅbhanaskarmānto 'ṇumātrāvadyabhayadarśī supariśuddhaśīlaḥ amalavimalanirmalacittaḥ sarvaduruktadurāgatavacanapathākrośaparibhāṣaṇakutsanatāḍanatarjanavadhabandhanāvarodhanaparikleśāluḍitacitto 'kṣubhitacittaḥ kṣāntisaurabhyasaṃpannaḥ akṣato 'nupahato 'vyāpannacittaḥ sarvasattvahitārthāyottaptavīryārambhī dṛḍhasamādānasarvakuśalamūladharmasamudānayanāpratyudāvartyasmṛtimān susaṃprajñāsusamāhito 'vikṣiptacitto dhyānaikāgramanasikāro dharmapravicayakuśalo labdhāloko vigatatamondhakāraḥ anityaduḥkhātmāśubhākāraparibhāvitacetāḥ smṛtyupasthānasamyakprahāṇaṛddhipādendriyabalabodhyaṅgamārgārya satyasarvabodhipakṣadharmasuparikarmakṛtamanasikāraḥ śamathavipaśyanāsuparyavadātabuddhiḥ pratītyasamutpādasatyadarśī satyānubodhādaparapratyayastrivimokṣasukhavikrīḍito māyāmarīcisvapnodakacandrapratiśrutkāpratibhāsopamasarvadharmanayāvatīrṇaḥ //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasyaivaṃ bhavati pratikṛtiḥ - evaṃ dharmavihārī evaṃ guṇamāhātmyavihārī evaṃ sattvārthābhiyuktavihārī abhūt / bhūyasyā mātrayā ābhirdaśadigbuddhādhiṣṭhānatūryasaṃgītiviniḥsṛtābhirgāthābhiḥ saṃcoditaḥ sa tasyāṃ velāyāṃ pūrveṣāṃ ca bodhisattvānāṃ caramabhavopagatānāmantaḥpuraparipācitāni (Vaidya 132) catvāri dharmamukhānyāmukhīkaroti sma / katamāni catvāri? yadidaṃ dānaṃ priyavacanamarthakriyāṃ samānārthatāṃ ca / catuḥsaṃgrahavastuprayoganirhāraviśuddhiṃ ca nāma dharmamukhamāmukhīkaroti sma / triratnavaṃśasādhāraṇābhiprāyo vipraṇāśasarvajñatācittapraṇidhānabalādhānāvaivartyaviṣayaṃ ca nāma dharmamukhamāmukhīkaroti sma / sarvasattvāparityāgādhyāśayamahākaruṇāvatāratāṃ ca nāma dharmamukhamāmukhīkaroti sma / sarvabodhipakṣadharmapade prabhedārthābhiniścayajñānasaṃsārabalaviśeṣasamudānayamahāvyūhaṃ ca nāma dharmamukhamāmukhīkaroti sma / imāni catvāri dharmamukhānyāmukhīkṛtya bodhisattvaḥ sarvasyāntaḥpurasya paripācanārthaṃ tasyāṃ velāyāṃ tathārūpamṛddhyabhisaṃskāramabhisaṃskaroti sma, yathārūpeṇa ṛddhyabhisaṃskāreṇābhisaṃskṛtena tebhyaḥ saṃgītirutebhyo bodhisattvānubhāvenemānyevaṃrūpāṇi dharmamukhaśatasahasrāṇi niścaranti sma / tadyathā -
iti hi bhikṣavo antaḥpuramadhyagatena bodhisattvena tāni caturaśītistrīsahasrāṇi paripācitānyabhūvan anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau bahūni ca devatāśatasahasrāṇi ye tatra saṃprāptā abhūvan //
tathā abhiniṣkramaṇakāle tasmin samaye bodhisattvasya hrīdevo nāma tuṣitakāyiko devaputro 'nuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥ sa rātrau praśāntāyāṃ dvātriṃśatā devaputrasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhisattvasyopasthānaprāsādastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya gaganatalagata eva bodhisattvaṃ gāthābhiradhyabhāṣata -
iti śrīlalitavistare saṃcodanāparivarto nāma trayodaśo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 14
svapnaparivartaścaturdaśaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvaḥ saṃcoditaḥ san tena devaputreṇa rājñaḥ śuddhodanasyemaṃ svapnamupadarśayati sma - yadrājā śuddhodanaḥ suptaḥ svapnāntaragato 'drākṣīt bodhisattvaṃ rātrau praśāntāyāmabhiniṣkramantaṃ devagaṇaparivṛtam / abhiniṣkramya pravrajitaṃ cādrākṣīt kāṣāyavastraprāvṛtam / sa pratibuddhaḥ tvaritaṃ tvaritaṃ kāñcukīyaṃ paripṛcchati sma - kaccit kumāro 'ntaḥpure 'sti? so 'vocat - asti deveti //
tato rājñaḥ śuddhodanasyāntaḥpure śokaśalyo hṛdaye 'nupraviṣṭo 'bhūt - abhiniṣkramiṣyati avaśyaṃ kumāro 'yam / yaccemāni pūrvanimittāni saṃdṛśyante sma //
tasyaidabhavat - na khalvavyayaṃ kumāreṇa kadācidudyānabhūmimabhinirgantavyam / strīgaṇamadhye 'bhirataḥ ihaiva ramyate, nābhiniṣkramiṣyatīti //
tato rājñā śuddhodanena kumārasya paribhogārthaṃ trayo yathartukāḥ prāsādāḥ kāritā abhūvan graiṣmiko vārṣiko haimantikaśca / tatra yo graiṣmikaḥ sa ekāntaśītalaḥ / yo vārṣikaḥ sa sādhāraṇaḥ / yo haimantikaḥ sa svabhāvoṣṇaḥ / ekaikasya ca prāsādasya sopānāni pañca pañca puruṣaśatānyutkṣipanti sma, nikṣipanti sma / teṣāṃ tathotkṣipyamāṇānāṃ nikṣipyamāṇānāṃ ca śabdo 'rdhayojane śrūyate sma - mā khalu kumāro 'nabhijñāta evābhiniṣkramiṣyatīti / naimittikairvaipañcikaiśca vyākṛtamabhūt - maṅgaladvāreṇa kumāro 'bhiniṣkramiṣyatīti / tato rājā maṅgaladvārasya mahānti kapāṭāni kārayati sma / ekaikaṃ ca kapāṭaṃ pañca pañca puruṣaśatānyuddhāṭayanti sma, apaghāṭayanti sma / teṣāṃ cārdhayojanaṃ śabdo gacchati sma / pañca cāsya kāmaguṇān sadṛśānupasaṃharati sma / gītavāditanṛtyaiścainaṃ sadaiva yuvataya upatasthuḥ //
atha bhikṣavo bodhisattvaḥ sārathiṃ prāha - śīghraṃ sārathe rathaṃ yojaya / udyānabhūmiṃ gamiṣyāmīti / tataḥ sārathī rājānaṃ śuddhoddhanamupasaṃkramyaivamāha - deva kumāra udyānabhūmimabhiniryāsyatīti //
atha rājñaḥ śuddhodanasyaitadabhavat - na kadācinmayā kumāra udyānabhūmimabhiniṣkramitaḥ / subhūmidarśanāya / yannvahaṃ kumāramudyānabhūmimabhiniṣkrāmayeyam / tataḥ kumāraḥ strīgaṇaparivṛto ratiṃ vetsyate, nābhiniṣkramiṣyatīti //
tato rājā śuddhodanaḥ snehabahumānābhyāṃ bodhisattvasya nagare ghaṇṭāvaghoṣaṇāṃ kārayati sma saptame divase kumāra udyānabhūmiṃ niṣkramiṣyatīti (subhūmidarśanāya) / tatra bhavadbhiḥ sarvāmanāpāni cāpanayitavyāni - mā kumāraḥ pratikūlaṃ paśyet / sarvamanāpāni copasaṃhartavyāni viṣayābhiramyāṇi //
tataḥ saptame divase sarvaṃ nagaramalaṃkṛtamabhūt udyānabhūmimupaśobhitaṃ nānāraṅgadūṣyavitānīkṛtaṃ chatradhvajapatākāsamalaṃkṛtam / yena ca mārgeṇa bodhisattvo 'bhinirgacchati sma, sa mārgaḥ siktaḥ saṃmṛṣṭo gandhodakapariṣikto muktakusumāvakīrṇo nānāgandhaghaṭikānirdhūpitaḥ pūrṇakumbhopaśobhitaḥ kadalīvṛkṣocchrito nānāvicitrapaṭavitānavitato ratnakiṅkiṇījālahārārdhahārābhipralambito 'bhūt / caturaṅgasainyavyūhitaḥ parivāraścodyukto 'bhūt kumārasyāntaḥpuraṃ pratimaṇḍayitum / atha śuddhāvāsakāyikā devā nidhyāpayanti sma bodhisattvamāharitum, tatra bodhisattvasya pūrveṇa nagaradvāreṇodyānabhūmimabhiniṣkrāmato mahatā vyūhena atha bodhisattvasyānubhāvena śuddhavāsakāyikairdevaputraistasmin mārge puruṣo jīrṇo vṛddho mahallako dhamanīsaṃtatagātraḥ khaṇḍadanto valīnicitakāyaḥ palitakeśaḥ kubjo gopānasīvakro vibhagno daṇḍaparāyaṇa āturo gatayauvanaḥ kharakharāvasaktakaṇṭhaḥ prāgbhāreṇa kāyena daṇḍamavaṣṭabhya pravepayamānaḥ sarvāṅgapratyaṅgaiḥ purato mārgasyopadarśito 'bhūt //
atha bodhisattvo jānanneva sārathimidamavocat -
sārathirāha -
bodhisattva āha -
sārathirāha -
bodhisattva āha -
atha bodhisattvaḥ pratinirvatya rathavaraṃ punarapi puraṃ prāviśat //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo 'pareṇa kālasamayena dakṣiṇena nagaradvāreṇodyānabhūmimabhiniṣkraman mahatā vyūhena so 'drākṣīnmārge puruṣaṃ vyādhispṛṣṭaṃ dagdhodarābhibhūtaṃ durbalakāyaṃ svake mūtrapurīṣe nimagnamatrāṇamapratiśaraṇaṃ kṛcchreṇocchvasantaṃ praśvasantam / dṛṣṭvā ca punarbodhisattvo jānanneva sārathimidamavocat -
sārathirāha -
bodhisattva āha -
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ pratinivartya rathavaraṃ punarapi puravaraṃ prāvikṣat //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo 'pareṇa kālasamayena paścimena nagaradvāreṇodyānabhūmimabhiniṣkraman mahatā vyūhena so 'drākṣīt puruṣaṃ mṛtaṃ kālagataṃ mañce samāropitaṃ cailavitānīkṛtaṃ jñātisaṃghaparivṛtaṃ sarvai rudadbhiḥ krandadbhiḥ paridevamānaiḥ prakīrṇakeśaiḥ pāṃśvavakīrṇaśirobhirurāṃsi tāḍayadbhirutkrośadbhiḥ pṛṣṭhato 'nugacchadbhiḥ / dṛṣṭvā ca punarbodhisattvo jānanneva sārathimidamavocat -
sārathirāha -
bodhisattva āha -
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ pratinivartya taṃ rathavaraṃ punarapi puraṃ prāvikṣat //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasyāpareṇa kālasamayenottareṇa nagaradvāreṇodyānabhūmimabhiniṣkrāmatastaireva devaputrairbodhisattvasyānubhāvenaiva tasminmārge bhikṣurabhinirmito 'bhūt / adrākṣīdbodhisattvastaṃ bhikṣuṃ śāntaṃ dāntaṃ saṃyataṃ brahmacāriṇamavikṣiptacakṣuṣaṃ yugamātraprekṣiṇaṃ prāsādikenairyāpathena saṃpannaṃ prāsādikenābhikramapratikrameṇa saṃpannaṃ prāsādikenāvalokitavyavalokitena prāsādikena samiñjitaprasāritena prāsādikena saṃghāṭīpātracīvaradhāraṇena mārge sthitam / dṛṣṭvā ca punarbodhisattvo jānanneva sārathimidamavocat -
sārathirāha -
bodhisattva āha -
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ pratinivartya taṃ rathavaraṃ punarapi puravaraṃ prāvikṣat //
iti hi bhikṣavo rājā śuddhodano bodhisattvasyemāmevaṃrūpāṃ saṃcodanāṃ dṛṣṭvā śrutvā ca bhūyasyā mātrayā bodhisattvasya parirakṣaṇārthaṃ prākārān māpayate sma, parikhāḥ khānayati sma, dvārāṇi ca gāḍhāni kārayati sma / ārakṣān sthāpayati sma / śūrāṃścodayati sma / vāhanāni yojayati sma / varmāṇi grāhayati sma / caturṣu nagaradvāraśṛṅgāṭakeṣu caturo mahāsenāvyūhān sthāpayati sma bodhisattvasya parirakṣaṇārtham / ya enaṃ rātriṃdivaṃ rakṣanti sma - mā bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyatīti / antaḥpure cājñāṃ dadāti sma - mā sma kadācitsaṃgītiṃ vicchetsyatha / sarvaratikrīḍāścopasaṃhartavyāḥ, strīmāyāścopadarśayata, nirbandhata kumāraṃ yathānuraktacitto na nirgacchetpravrajyāyai //
tatredamucyate -
ājñapto yuvatījanaśca satataṃ saṃgīti mā chetsyathā vasthānaṃ prakarotha krīḍaratibhirnirbandhathā mānasam / Note: Vaidya 140 ye vā istriyamāya nekavividhā darśetha ceṣṭāṃ bahuṃ
ulkāṃ paśyati niṣkramanta nagarāttamasābhibhūtaṃ puraṃ chinnāṃ jālikamadṛśāti supine ratanāmikāṃ śobhanāṃ / Note: Vaidya 141 muktāhāru pralambamānu patitaḥ kṣubhito mahāsāgaraṃ
so puṇyatejabharito siritejagarbho pūrve nimittasupine imi adṛśāsi / Note: Vaidya 143
iti //
iti śrīlalitavistare svapnaparivarto nāma caturdaśo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 15
abhiniṣkramaṇaparivartaḥ pañcadaśaḥ /
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt - ayuktametanmama syādakṛtajñatā ca yadahamaprativedya mahārājñaḥ śuddhodanasya ananujñātaśca pitrā niṣkrameyam / sa rātrau praśāntāyāṃ svakādupasthānaprāsādādavatīrya rājñaḥ śuddhodanasya prāsādatale pratiṣṭhito 'bhūt / pratiṣṭhitamātrasya ca punarbodhisattvasya sarvo 'sau prāsāda ābhayā sphuṭo 'bhūt / tatra rājā prativibuddhastāṃ prabhāmadrākṣīt / dṛṣṭvā ca punastvaritaṃ tvaritaṃ kāñcukiyamāmantrayāmāsa - kiṃ bhoḥ kāñcukīya sūryo 'bhyudgato yeneyaṃ prabhā virājate? kāñcukīya āha - adyāpi tāvadeva rajanyā upārdhaṃ nātikrāntam / api ca deva -
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ pratikramya svake prāsāde 'bhiruhya śayane niṣasāda / na cāsya kaścidgamanaṃ vā āgamanaṃ vā saṃjānīte sma //
iti hi bhikṣavo rājā śuddhodanastasyā rātryā atyayena sarvaṃ śākyagaṇaṃ saṃnipātyaināṃ prakṛtimārocayati sma - abhiniṣkramiṣyati kumāraḥ / tatkiṃ kariṣyāmaḥ? śākyā āhuḥ - rakṣāṃ deva kariṣyāmaḥ / tatkasmāt? ayaṃ ca mahāñśākyagaṇaḥ, sa caikākī / tatkā tasya śaktirasti balādabhiniṣkramitum?
tatra taiḥ śākyai rājñā śuddhodanena ca pañca śākyakumāraśatāni kṛtāstrāṇi kṛtayogyāni iṣvastraśikṣitāni mahānagnabalopetāni pūrve nagaradvāre sthāpitānyabhūvan bodhisattvasya rakṣaṇārtham / ekaikaśca śākyakumāraḥ pañcarathaśataparivāraḥ, ekaikaṃ ca rathaṃ pañcapattiśataparivāraṃ sthāpitamabhūt (Vaidya 146) bodhisattvasya rakṣaṇārtham / evaṃ dakṣiṇe paścime uttare nagaradvāre pañca pañca śākyakumāraśatāni kṛtāstrāṇi kṛtayogyāni iṣvastraśikṣitāni mahānagnabalopetāni / ekaikaśca śākyakumāraḥ pañcarathaśataparivāraḥ, ekaikaṃ ca rathaṃ pañcapattiśataparivāraṃ sthāpitamabhūta bodhisattvasya rakṣārtham / mahallakamahallikāśca śākyāḥ sarvacatvaraśṛṅgāṭakapūgarathyāsvārakṣārthaṃ sthitā abhavan / rājā ca śuddhodanaḥ pañcabhiḥ śākyakumāraśataiḥ sārdhaṃ parivṛtaḥ puraskṛtaḥ svake gṛhadvāre hayeṣu ca gajeṣu ca samabhiruhya jāgarti sma / mahāprajāpatī ca gotamī ceṭīvargamāmantrayate sma -
etasya nirgatasyā rājakulaṃ sarvimaṃ nirabhiramyam / ucchinnaśca bhaveyā pārthivavaṃśaściranubaddhaḥ // Lal_15.20 // Lal_15.iti
atha khalu bhikṣavo 'ṣṭāviṃśatimahāyakṣasenāpatayaḥ pāñcikayajñasenāpatipūrvaṃgamāni ca pañcahāritīputraśatānyekasmin saṃnipātyaivaṃ mataṃ vicārayanti sma - adya mārṣā bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyati / tasya yuṣmābhiḥ pūjākarmaṇe autsukyamāpattavyam //
catvāraśca mahārājāno alakavatīṃ rājadhānīṃ praviśya tāṃ mahatīṃ yakṣaparṣadamāmantrayate sma - adya mārṣā bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyati / sa yuṣmābhirha yavaracaraṇaparigṛhīto niṣkrāmayitavyaḥ / sā ca yakṣaparṣadāha -
vaiśravaṇa āha -
atha khalu bhikṣavaḥ śakro devānāmindro devāṃstrāyatriṃśānāmantrayate sma - adya mārṣā bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyati / tatra yuṣmābhiḥ sarvaiḥ pūjākarmaṇe autsukyena bhavitavyam //
tatra śāntamatirnāma devaputraḥ sa evamāha - ahaṃ tāvatkapilavastuni mahānagare sarvastrīpuruṣadārakadārikāṇāṃ prasvāpanaṃ kariṣyāmi /
lalitavyūho nāma devaputraḥ sa evamāha - ahamapi sarvahayagajakharoṣṭragomahiṣastrīpuruṣadārakadārikāṇāṃ śabdamantardhāpayiṣyāmi /
vyūhamatirnāma devaputraḥ sa evamāha - ahaṃ gaganatale saptarathavistārapramāṇaṃ ratnavedikāparivṛtaṃ sūryakāntamaṇiratnaprabhojjvalitamuchritachatradhvajapatākaṃ nānāpuṣpābhikīrṇaṃ nānāgandhaghaṭikānidhūpitaṃ mārgavyūhaṃ kariṣyāmi, yena mārgeṇa bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyati /
airāvaṇo nāma nāgarājā sa evamāha - ahamapi ca svasyāṃ śuṇḍāyāṃ dvātriṃśadyojanapramāṇaṃ kūṭāgāraṃ māpayiṣyāmi / yatrāpsaraso 'bhiruhya tūryasaṃgītisaṃprabhaṇitena mahatā gītavāditena bodhisattvasyopasthānaparicaryāṃ kurvantyo gamiṣyanti /
svayaṃ ca śakro devānāmindra evamāha - ahaṃ dvārāṇi vivariṣyāmi / mārgaṃ ca saṃdarśayāmi /
dharmacārī devaputra āha - ahaṃ vikṛtamantaḥpuramupadarśayiṣyāmi /
saṃcodako devaputra āha - ahaṃ bodhisattvaṃ śayanādutthāpayiṣyāmi /
tatra varuṇaśca nāma nāgarājo manasvī ca nāgarājaḥ sāgaraśca nāgarājo 'navataptaśca nāgarājo nandopanandau nāgarājāvevamāhuḥ - vayamapi bodhisattvasya pūjākarmaṇe kālānusārimeghamabhinirmāya uragasāracandanacūrṇavarṣamabhivarṣayiṣyāmaḥ //
iti hi bhikṣavo devanāgayakṣagandharvaiścāyamevaṃrūpo niścayābhiprāyaścintito 'bhūd vyavasitaśca / bodhisattvasyaivaṃ dharmacintānupraviṣṭasya saṃgītiprāsādeṣu sukhaśayanagatasya antaḥpuramadhyagatasya pūrvabuddhacarita vicintayataḥ sarvasattvahitamanucintayataścatvāri pūrvapraṇidhānapadānyāmukhībhavanti sma / katamāni catvāri? pūrvaṃ mayā svayaṃbhuvāmādhipateyatāmabhilaṣatā sarvajñatāṃ prārthayamānenaivaṃ saṃnāhaḥ saṃnaddho 'bhūt - sattvān duḥkhitān dṛṣṭā aho batāhaṃ saṃsāramahācārakabandhanaprakṣiptasya lokasaṃniveśasya saṃsāracārakaṃ bhittvā bandhanapramokṣaśabdaṃ codīrayeyaṃ tṛṣṇayā sanigaḍagāḍhabandhanabaddhāṃśca sattvān pramocayeyam / idaṃ prathamaṃ pūrvapraṇidhānapadamāmukhībhavati sma //
aho batāhaṃ saṃsāramahāvidyāndhakāragahanaprakṣiptasya lokasyājñānapaṭalatimirāvṛtanayanasya prajñācakṣurvirahitasyāvidyāmohāndhakārasya mahāntaṃ dharmālokaṃ kuryām / jñānapradīpaṃ copasaṃhareyam / trivimokṣasukhajñānavatauṣadhisaṃprayogeṇa copāyaprajñājñānasaṃprayuktena sarvāvidyāndhakāratamohataṃ mahattimirapaṭalakāluṣyamapanīya prajñācakṣurviśodhayeyam / idaṃ dvitīyaṃ pūrvapraṇidhānapadamāmukhībhavati sma //
aho batāhaṃ mānadhvajocchritasya lokasyāhaṃkāramamakārābhiniviṣṭasyātmanīyagrāhānugamānasasya saṃjñācittadṛṣṭiviparyāsaviparyastasyāsaṃgrahagṛhītasyāryamārgopadeśenāsmimānadhvajaprapātanaṃ kuryām / itīdaṃ tṛtīyaṃ pūrvapraṇidhānapadamāmukhībhavati sma /
aho batāhaṃ vyupaśāntasya lokasya tandrākulajātasya guṇāvaguṇṭhitabhūtasyājavaṃjavasamāpannasyāsmāllokāt paraṃ lokaṃ paralokādimaṃ lokaṃ saṃghāvataḥ saṃsarataḥ saṃsārādabhinivṛttasyālātacakrasamārūḍhasyopaśamikaṃ prajñātṛptikaraṃ dharmaṃ saṃprakāśayeyam / itīdaṃ caturthaṃ pūrvapraṇidhānapadamāmukhībhavati sma / imāni catvāri pūrvapraṇidhānapadānyāmukhībhavanti sma //
tasmiṃśca kṣaṇe dharmacāriṇā devaputreṇa śuddhāvāsakāyikaiśca devaputrairvikṛtavigalitamantaḥ - puramupadarśitamabhūt / visaṃsthitaṃ bībhatsarūpamupadarśya ca gaganatalasthāste bodhisattvaṃ gāthābhiradhyabhāṣanta -
saṃcoditaḥ so 'tha sureśvarebhiḥ nirīkṣate 'ntaḥpura taṃ muhūrtam / Note: Vaidya 149
adrākṣīt khalvapi bodhisattvaḥ sarvāvantaṃ nārīgaṇam / vyavalokayan paśyati / tatra kāścidvayapakṛṣṭavastrāḥ kāścidvidhūtakeśyaḥ kāścidvikīrṇābharaṇāḥ kāścidvibhraṣṭamukuṭāḥ kāścidvihatairaṃsaiḥ kāścidvigopitagātryaḥ kāścidvisaṃsthitamukhāḥ kāścidviparivartitanayanāḥ kāścitprasravantī lālābhiḥ kāścicchvasantyaḥ kāścitprahasantyaḥ kāścitkāśantyaḥ kāścitpralapantyaḥ kāściddantān kaṭakaṭāyantyaḥ kāścidvivarṇavadanāḥ kāścidvisaṃsthitarūpāḥ kāścitpralambitabāhavaḥ kāścidvikṣiptacaraṇāḥ kāściduddhāṭitaśīrṣāḥ kāścidavaguṇṭhitaśīrṣāḥ kāścidviparivartitamukhamaṇḍalāḥ kāścitpradhvastaśarīrāḥ kāścidvibhugnagātryaḥ kāścinnikubjāḥ khurakhurāyamāṇāḥ kāścinmṛdaṅgamupaguhya parivartitaśīrṣaśarīrāḥ kāścidvīṇāvallakyādyaparibaddhapāṇayaḥ kāścidveṇuṃ dantaiḥ kaṭakaṭāyantyaḥ kāścitkimpalanakulasaṃpatāḍāpakarṣitavādyabhāṇḍāḥ kāścinnimeṣonmeṣaparivṛttanayanāḥ kāścidvivṛtāsyāḥ / evaṃ tadvikṛtaṃ dharaṇītalagatamantaḥpuraṃ nirīkṣamāṇo bodhisattvaḥ śmaśānasaṃjñāmutpādayati sma //
tatredamucyate -
atha bodhasattvo 'nena punarapi dharmālokamukhenāntaḥpuraṃ pratyavekṣamāṇo mahākaruṇāparidevitena sattvān paridevate sma - iha te bālā hanyante āghātana iva vadhyāḥ / iha te bālā rajyante citraghaṭeṣvivāmedhyaparipūrṇeṣvavidvāṃsaḥ / iha te bālā majjanti gajā iva vārimadhye / iha te bālā rudhyante caurā iva cārakamadhye / iha te bālā abhiratā varāhā ivāśucimadhye / iha te bālā adhyavasitāḥ kukkurā ivāsthikaraṅkamadhye / iha te bālāḥ prapatitā dīpaśikhāsviva pataṃgāḥ / iha te bālā badhyante kapaya iva lepena / iha te bālāḥ paridahyante jālotkṣiptā iva jalajāḥ / iha te bālāḥ parikrūḍyante sūnākāṣṭheṣvivorabhrāḥ / iha te bālā avasajjante kilbiṣakāriṇa iva śūlāgre / iha te bālāḥ saṃsīdanti jīrṇagajā iva paṅke / iha te bālā vipadyante bhinnayānapātra iva mahāsamudre / iha te bālāḥ prapatante mahāprapāta iva jātyandhāḥ / iha te bālāḥ paryādānaṃ gacchanti pātālasaṃdhigatamiva vāri / iha te bālā dhūmāyante kalpasaṃkṣaya iva mahāpṛthivī / ābhirbālā bhrāmyante kumbhakārakacakramivāviddham / iha te bālāḥ paribhramanti śailāntargatā (Vaidya 150) iva jātyandhāḥ / iha te bālā viparivartante kurkurā iva śardūlabaddhāḥ / iha te bālā mlāyante grīṣmakāla iva tṛṇavanaspatayaḥ / iha te bālāḥ parihīyante śaśīva kṛṣṇapakṣe / ābhirbālā bhakṣyante garuḍeneva pannagāḥ / ābhirbālā grasyante mahāmakareṇeva potaḥ / ābhirbālā lupyante corasaṃgheneva sārthaḥ / ābhirbālā bhidyante māruteneva śālāḥ / ābhirbālā hanyante dṛṣṭīviṣairiva jantavaḥ / āsvādasaṃjñino bālāḥ kṣaṇyante madhudigdhābhiriva kṣuradhārābhirbālajātīyāḥ / ābhirbālā uhyante dāruskandhā iva jalaughaiḥ / ābhirbālāḥ krīḍanti dārakā iva svamūtrapurīṣaiḥ / ābhirbālā āvartyante 'ṅkuśeneva gajāḥ / ābhirbālā badhyante dhūrtakairiva bālajātīyāḥ / iha te bālāḥ kuśalamūlāni kṣapayanti dyatābhiratā iva dhanam / ābhirbālā bhakṣyante rākṣasībhiriva vaṇijāḥ / ityebhirdvātriṃśatākārairbodhisattvo 'ntaḥpuraṃ paritulayitvā kāye 'śubhasaṃjñāṃ vicārayan pratikūlasaṃjñāmupasaṃharan jugupsasaṃjñāmutpādayan svakāyaṃ prativibhāvayan kāyasyādīnavaṃ saṃpaśyan kāyātkāyābhiniveśamuccārayan śubhasaṃjñāṃ vibhāvayan aśubhasaṃjñāmavakrāmayan adhaḥ pādatalābhyāṃ yāvadūrdhvaṃ mastakaparyantaṃ paśyati sma aśucisamutthitamaśucisaṃbhavamaśucisravaṃ nityam / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
asthīdantasakeśaromavikṛtaṃ carmāvṛtaṃ lomaśaṃ antaḥplīhayakṛdvapoṣṇarasanairebhiścitaṃ durbalaiḥ /
evaṃ ca bodhisattvaḥ kāye kāyānugatayā smṛtyā viharati sma //
gaganatalagatāśca devaputrā dharmacāriṇaṃ devaputramevamāhuḥ - kimidaṃ mārṣāḥ? siddhārtho vilambate 'ntaḥpuraṃ cāvalokayati sma / taṃ codaparśayati cittaṃ codvejayati / bhūyaścakṣurniveśayati / athavā javajalanidhigambhīro 'yam, na śakyamasya pramāṇaṃ grahītum / athavā asaṅgasya mā khalu viṣaye sajjate manaḥ / mā khalvamarairasaṃcodito vismarati pūrvapratijñāmiti //
dharmacāryāha - kimevaṃ kathayata? nanu yūyamasya pratyakṣapūvemava bodhāya caratastathāvidhā niḥsaṅgatābhūt / naiṣkramyatyāge ca kimaṅga punaretarhi caramabhavāvasthitasya saṅgo bhaviṣyati?
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ kṛtaniścayaḥ saṃvejitamānaso vyavasitabuddhiḥ salīlamavilambitaṃ paryaṅkādavatīrya saṅgītiprāsāde pūrvābhimukhaḥ sthitvā dakṣiṇena pāṇinā ratnajālikāmavanāmya prāsādakoṭīgato daśanakhakṛtakarapuṭo bhūtvā sarvabuddhān samanvāhṛtya sarvabuddhebhyaśca namaskāraṃ kṛtvā gaganatalamavalokayati sma / so 'drākṣīd gaganatalagatamamarādhipatiṃ daśaśatanayanaṃ devaśatasahasraparivṛtaṃ puṣpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvarachatradhvajapatākāvataṃsakaratna - hāradāmaparigṛhītamavanatakāyaṃ bodhisattvaṃ namasyamānaṃ sthitam / caturaśca lokapālān yakṣarākṣasagandharvabhujagagaṇasaṃparivṛtān saṃnaddhadṛḍhavarmitakavacitān asidhanuśaraśaktitomaratriśūlahastān salīlaṃ maṇimukuṭavilambitacūḍān bodhisattvaṃ namasyamānān sthitān paśyati sma / candrasūryāvati devaputrau vāmadakṣiṇayoḥ pārśvayoḥ sthitāvapaśyat / puṣyaśca nakṣatrādhipatirupasthito 'bhūt / ardharātriṃ ca samayaṃ saṃprāptam / dṛṣṭvā ca bodhisattvaśchandakamāmantrayate sma -
atha chandaka idaṃ vacanaṃ śrutvā udvignamanā evamāha -
kva gamiṣyase vikasitabhrū kamaladala śubhalocana
navanalinakomalavibuddhapadmavadanā
bodhisattva āha -
chandaka āha - śrutaṃ mayā āryaputra yathā tvaṃ jātamātra eva naimittikānāṃ brāhmaṇānāmupanāmito darśanāya / taiścāsi rājñaḥ śuddhodanasyāgrato vyākṛtaḥ - deva vṛddhiste rājakulasya / āha - kimiti? te āhuḥ -
hanta āryaputra asti tāvadeva tadvyākaraṇaṃ nedaṃ nāsti / kiṃ tu śṛṇu tāvanmamārthakāmasya vacanam / āha - kimiti / aha - deva yasyārthe iha kecidanekavidhāni vratatapāṃsyārabhante 'jinajaṭāmakuṭacīvaravalkaladharā dīrghanakhakeśasmaśru ca, anekavidhāni kāyasyātāpanaparitāpanāni samutsahante / tīvraṃ ca vratatapamārabhante / kimiti? vayaṃ devamanuṣyasaṃpattiṃ pratilabhemahīti / sā ca saṃpattvayāryaputra pratilabdhā / idaṃ ca rājyamṛddhaṃ ca sphītaṃ ca kṣemaṃ subhikṣaṃ ramaṇīyamākīrṇabahujanamanuṣyam / imāni codyānāni varapravarāṇi nānāvidhapuṣpaphalamaṇḍitāni nānāśakunigaṇanikūjitāni / puṣkariṇyaścotpalapadmakumudapuṇḍarīkopaśobhitā haṃsamayūrakokilacakravākakroñcasārasanikūjitāḥ puṣpitasahakārāśokacampakakurabakatilakakeśarādinānādrumatīroparibaddhā nānāratnavṛkṣavāṭikāsamalaṃkṛtā aṣṭāpadavinibaddhā ratnavedikāparivṛtā ratnajālasaṃchannā yathartukālaparibhogā grīṣmavarṣāśaraddhemantasukhasaṃvāsāḥ / ime ca śaradabhranibhāḥ kailāsaparvatasadṛśā mahāprāsādā vaijayantasamā dharmasudharmakṣemasamā śokavigataprabhṛtayo vitardiniryūhatoraṇagavākṣaharmyakūṭāgāraprāsādatalasamalaṃkṛtā ratnakiṅkiṇījālasamīritāḥ / idaṃ cāryaputra antaḥpuraṃ tuṇavapaṇavavīṇāveṇusaṃpatāḍāvacarākimpalanakulasughoṣakamṛdaṅgapaṭahanṛtyagītavāditrasaṃgītisaṃprayogasuśikṣitaṃ hāsyalāsyakrīḍitaramitasukhilamadhuropacāram / tvaṃ ca deva yuvā anabhikrāntayauvano navo daharastaruṇaḥ komalaśarīraḥ śiśuḥ kṛṣṇakeśaḥ / (Vaidya 153) avikrīḍitaḥ kāmaiḥ / abhiramasva tāvadamarādhipatiriva daśaśatanayanastridaśādhipatiḥ / tataḥ paścād vṛddhībhūtā abhiniṣkramiṣyāmaḥ / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
bodhisattva āha - alaṃ chandaka / anityāḥ khalvete kāmā adhruvā aśāśvatā vipariṇāmadharmāṇaḥ pradrutāścapalā girinadīvegatulyāḥ / avaśyāyabinduvadacirasthāyina ullāpanā riktamuṣṭivadasārāḥ kadalīskandhavaddurbalā āmabhājanavadbhedanātmakāḥ śaradabhranibhāḥ kṣaṇādbhūtvā na bhavanti / acirasthāyino vidyuta iva nabhasi saviṣabhojanamiva pariṇāmaduḥkhā mālutālatevāsukhadā abhilikhitā bālabuddhibhirudakabudbudopamāḥ kṣipraṃ vipariṇāmadharmāṇaḥ / māyāmarīcisadṛśāḥ saṃjñāviparyāsasamutthitāḥ / māyāsadṛśāścittaviparyāsavidhāpitāḥ / svapnasadṛśā dṛṣṭiviparyāsaparigrahayogenātṛptikarāḥ / sāgara iva duṣpūrā lavaṇodaka iva tṛṣākarāḥ / sarpaśirovadduḥsparśanīyā mahāprapātavatparivarjitāḥ paṇḍitaiḥ / sabhayāḥ saraṇāḥ sādīnavaḥ sadoṣāḥ iti jñātvā vivarjitāḥ prājñairvigarhitā vidvadbhirjugupsitā āryairvivarjitāḥ budhaiḥ parigṛhītā abudhairniṣevitā bālaiḥ / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
tadā chandakaḥ śalyaviddho yathā krandamānastato 'śrunetro duḥkhī evaṃ vākyamavravīt -
kiṃ tu vaya bhavema śreṣṭhā viśiṣṭā jage cakravartivarā lokapālāstathā / śakra vajraṃdharā yāma devādhipā nirmitā / brahmaloke ca dhyānāsukhākāṅkṣiṇaḥ // Lal_15.42 //
tadida naravariṣṭha rājyaṃ tava sphītamṛddhaṃ subhikṣaṃ tathā ārāmodyānaprāsādaucchrepitaṃ vaijayantāsamam / Note: Vaidya 154 istrigārasvayaṃ veṇuvīṇāravai gītavādyai ratī nṛtyasaṃgīti saṃyogi saṃśikṣitaṃ
bodhisattva āha -
chandaka āha -
sugandhagandhāṃśca rasāṃ praṇītāṃ susādhitāṃ vyañjanabhojanāṃstathā / Note: Vaidya 155
bodhisattva āha -
aparimitānanta kalpā mayā chandakā bhukta kāmāni rūpāśca śabdāśca gandhā rasā sparśa nānāvidhā /
divya ye mānuṣā no ca tṛptīrabhūt /
nṛpativarasutena aiśvarya kārāpitaṃ cātudvīpe yadā rāja bhūccakravartī samanvāgataḥ saptabhī ratnabhiḥ istrigārasya madhye gataḥ / tridaśapatisuyāmadevādhipatyaṃ ca kārāpitaṃ yebhyaścāhaṃ cyavitvā ihābhyāgato nirmito nirmiteṣu māno ātmikā ca śriyā uttamā / bhukta pūrve mayā /
api ca -
imu jaṃga apekṣāmyahaṃ chandakā duḥkhitaṃ śokakāntārasaṃsāramadhye sthitam / kleśavyālākule uhyamānaṃ sadā / aśaraṇamaparāyaṇaṃ mohavidyāndhakāre jarāvyādhimṛtyūbhayaiḥ pīḍitam / janmaduḥkhaiḥ samabhyāhataṃ vyāhataṃ śatrubhiḥ / ahamiha samudāniyā dharmanāvaṃ mahātyāgaśīlavratakṣāntivīryābalāṃ dārusaṃbhārasaṃghātitāṃ sāramadhyāśayairvajrakaiḥ saṃgṛhītāṃ dṛḍhām / svayamahamabhiruhya nāvāmimātmāno 'vatīrya saṃsāraoghe ahaṃ tārayiṣye anantaṃ jagat / śokasaṃsārakāntāraroṣormirāgagrahāvartavairākule dustare / eva cittaṃ mama // Lal_15.55 //
tadā chandako bhūyasyā mātrayā prarudannevamāha - deva eṣa vyavasāyasya niścayaḥ?
bodhisattva āha -
chandaka āha - kīdṛśa āryaputrasya niścayaḥ?
bodhisattva āha -
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasya niścayaṃ viditvā śāntamatiśca devaputro lalitavyūhaśca devaputraḥ kapilavastuni mahānagare sarvastrīpuruṣadārakadārikānāmapasvāpanamakurutām, sarvaśabdāṃścāntardhāpayāmāsatuḥ //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvaḥ sarvaṃ nagarajanaṃ prasuptaṃ viditvā ardharātrisamayaṃ copasthitaṃ jñātvā puṣyaṃ ca nakṣatrādhipatiṃ yuktaṃ jñātvā sāṃprataṃ niṣkramaṇakāla iti jñātvā chandakamāmantrayate sma - chandaka māṃ medānīṃ khedaya / prayaccha me kaṇṭhakaṃ samalaṃkṛtya, mā ca vilambiṣṭhāḥ //
samanantarodāhṛtā ca bodhisattveneyaṃ vāk / atha tatkṣaṇameva catvāro lokapālā bodhisattvasya vacanamupaśrutya svakasvakāni ca bhavanāni gatvā bodhisattvasya pūjākarmaṇe svaiḥ svairvyūhaistvaritaṃ tvaritaṃ punarapi kapilavastumahānagaramāgacchanti sma //
tatra dhṛtarāṣṭro mahārājo gandharvādhipatiḥ pūrvasyā diśa āgato 'bhūt sārdhamanekairgandharvakoṭiniyutaśatasahasrairnānātūryasaṃgītisaṃpravāditena / āgatya ca kapilavastumahānagaraṃ pradakṣiṇīkṛtya yathāgataḥ pūrvāṃ diśamupaniśrityāsthāt bodhisattvaṃ namasyamānaḥ //
dakṣiṇasyā diśo virūḍhako mahārājo 'bhyāgato 'bhūt sārdhamanekaiḥ kumbhāṇḍakoṭiniyutaśatasahasrairnānāmuktāhārapāṇipralambitairnānāmaṇiratnaparigṛhītairvividha - gandhodakapūrṇaghaṭaparigṛhītaiḥ / āgatya ca kapilavastumahānagaraṃ pradakṣiṇīkṛtya yathāgata eva dakṣiṇāṃ diśamupaniśrityāsthāt bodhisattvaṃ namasyamānaḥ //
paścimāyā diśo virūpākṣo mahārāja āgato 'bhūt sārdhamanekairnāgakoṭiniyutaśatasahasrairnānāmuktāhārapāṇipralambitairnānāmaṇiratnaparigṛhītairgandha - cūrṇapuṣpavarṣameghasamutthitaiśca mṛdubhiḥ sugandhibhirnānāvātaiḥ pravāyadbhiḥ / āgatya ca kapilavastumahānagaraṃ pradakṣiṇīkṛtya yathāgata eva paścimāṃ diśamupaniśrityāsthāt bodhisattvaṃ namasyamānaḥ //
uttarasyā diśaḥ kubero mahārāja āgato 'bhūt sārdhamanekairyakṣakoṭiniyutaśatasahasrairjyotīrasamaṇiratnaparigṛhītairdīpikāpāṇiparigṛhītaiśca jvalitolkāpāṇiparigṛhītairdhanurasiśaraśaktitomaratriśūlacakrakaṇayabhindipālādinānāpraharaṇaparigṛhītairdṛḍha - saṃnaddhavarbhitakavacitaiḥ / āgatya kapilavastumahānagaraṃ pradakṣiṇīkṛtya yathāgata evottarāṃ diśamupaniśrityāsthāt bodhisattvaṃ namasyamānaḥ //
śakraśca devānāmindraḥ sārdhaṃ trāyatriṃśadevairāgato 'bhūt divyapuṣpagandhamālyavilepanacūrṇacīvarachatradhvajapatākāvataṃsakābharaṇaparigṛhītaiḥ / āgatya kapilavastumahānagaraṃ pradakṣiṇīkṛtya yathāgata eva saparivāra uparyantarikṣe 'sthāt bodhisattvaṃ namaskurvan //
iti hi bhikṣavaśchandako bodhisattvasya vacanamupaśrutyāśrupūrṇanayano bodhisattvamevamāha - āryaputra tvaṃ ca kālajño velajñaśca samayajñaḥ / ayaṃ ca akālo 'samayo gantum / tatkimājñāpayasi iti //
bodhisattva āha - chandaka, ayaṃ sa kālaḥ /
chandaka āha - kasyāryaputra kālaḥ?
bodhisattva āha -
iyamatra dharmatā //
tatredamucyate -
varuṇo manasvī api nāgarājā anāvataptaśca tathaiva māgaraḥ
sarve 'dya siddhāḥ śubha tubhya maṅgalāḥ puṣyaśca yuktaḥ samayaśca gantum / Note: Vaidya 159 ahaṃ pi yāsyāmi tvayaiva sārdhaṃ / anuttarāyo bhava rāgasūdanaḥ // Lal_15.68 //
kva tvaṃ yāsyasi sattvasārathivarā kiṃ aśvakāryaṃ ca te kālajñaḥ samayajña dharmacaraṇo kālo na gantu kvacit / dvārāste pithitā dṛḍhārgalakṛtā ko dāsyate tāṃ tava /
ahameva tubhya gati gacchayamī yatha tvaṃ prayāsi amalā vimalā / Note: Vaidya 162
candraḥ prabhāsayantaḥ sūryo 'vabhāsakārī ulkā pradyotakārī sarvatamovimuktaḥ /
iti hi bhikṣavo 'bhiniṣkrānto bodhisattvo 'tikramya śākyānatikramya kroḍyānatikramya mallān maineyānāmanuvaineye niga me ṣaṭsu yojaneṣu / tatra bodhisattvasya rātriprabhāto 'bhūt / tato bodhisattvo kaṇṭhakādavatīrya dharaṇītale sthitvā taṃ mahāntaṃ devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragasaṃghaṃ visarjayati sma / visarjya cāsyaitadabhūt -imānyābharaṇāni kaṇṭhakaṃ ca chandakasya haste visarjayāmīti //
atha bodhisattvaśchandakamāmantryaitadavocat - gaccha tvaṃ chandaka, imānyābharaṇāni kaṇṭhakaṃ ca gṛhītvā nivartayasva / yatra ca pradeśe chandako nivṛttastatra caityaṃ sthāpitamabhūt / adyāpi taccaityaṃ chandakanivartanamiti jñāyate //
punaśca bodhisattvasyaitadabhavat - kathaṃ ca nāma cūḍā ca pravrajyā ceti / sa khaḍgena cūḍāṃ chittvā antarikṣe kṣipati sma / sā ca trāyatriṃśatā devaiḥ parigṛhītābhūt pūjārtham / adyāpi ca trāyatriṃśatsu deveṣu cūḍāmaho vartate / tatrāpi caityaṃ sthāpitamabhūt / adyāpi ca taccūḍāpratigrahaṇamiti jñāyate //
punarapi bodhisattvasyaitadabhūt - kathaṃ hi nāma pravrajyā ca kāśikāni vastrāṇi / sacedvanavāsānurūpāṇi kāṣāyāṇi vastrāṇi labheyam, śobhanaṃ syāt / atha śuddhavāsakāyikānāṃ devānāmetadabhūt - kāṣāyairbodhisattvasya kāryamiti / tatraiko devaputro divyaṃ rūpamantardhāpya lubdhakarūpeṇa kāṣāyavastraprāvṛto bodhisattvasya purato 'sthāt / atha bodhisattvastametadavocat - sacenme tvaṃ mārṣā kāṣāyāṇi vastrāṇi dadyāḥ, imāni te 'haṃ kāśikāni vastrāṇi dadyām / so 'vocat - etāni vastrāṇi tava śobhante / imāni mama / bodhisattva āha - ahaṃ tvāṃ yācāmi / tatastena lubdhakarūpiṇā devaputreṇa bodhisattvāya kāṣāyāṇi vastrāṇi dattānyabhūvan / kāśikāni gṛhṇīte sma / atha sa devaputro gauravajātastāni vastrāṇi ubhābhyāṃ pāṇibhyāṃ śirasi kṛtvā tata eva devalokamagamat teṣāṃ pūjārtham / tacchandakena dṛṣṭamabhūt / tatrāpi caityaṃ sthāpitam / adyāpi taccaityaṃ kāṣāyagrahaṇamityevaṃ jñāyate //
yadā ca bodhisattvena cūḍāṃ chittvā kāṣāyāṇi vastrāṇi prāvṛtāni, tasmin samaye devaputraśatasahasrā hṛṣṭāstuṣṭā udagrā āttamanasaḥ paramapramuditāḥ prītisaumanasyajātā hīhīkārakilikilāprakṣveḍitānirnādanirghoṣaśabdamakārṣuḥ / siddhārtho bho mārṣāḥ kumāraḥ pravrajitaḥ / so 'yamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya dharmacakraṃ pravartayiṣyati / asaṃkhyeyāñjātidharmāṇaḥ sattvān jātyā parimocayiṣyati / yāvajjarāvyādhimaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsebhyaḥ parimocya saṃsārasāgarāt pāramuttāryānuttare kṣeme 'bhaye 'śoke nirūpadrave śive virajase 'mṛte dharmadhātau pratiṣṭhāpayiṣyatīti / sa ca śabdaḥ śabdaparaṃparayā yāvadakaniṣṭhabhavanamabhyudgato 'bhūt //
tato 'ntaḥpurikābhiḥ kumāramapaśyantībhiḥ grīṣmikavārṣikahaimantikeṣu prāsādeṣvāsaneṣu ca gṛheṣu parimāgamāṇā yadā na paśyanti sma, tadā ekībhūtābhiḥ kurarībhirivotkrṛṣṭamabhūt / tatra kāścitstriyaḥ paramaśokārtā hā tātehi krandanti sma / kāścidbhrātaḥ kāścidbharta iti krandanti sma / kāściddhā nātheti krandanti sma / kāściddhā svāminniti / kāścinnānāpriyavacanapralāpaiḥ, kāścinnānākāyaparisarpikayā rudanti sma / kāścicchīrṣopakarṣikayā, kāścidanyonyamukhāvalokitayā rudanti sma / kāściccakṣuḥparivartikayā, kāścitsvavadanāni vastrairucchādya rudanti sma / kāścidūrū pāṇibhiḥ prasphoṭayantyaḥ, kāściddhṛdayaḥ, pāṇibhistāḍayantyaḥ, kāścidbāhūn pāṇibhiḥ prasphoṭayantyaḥ, kāścicchirāṃsi, kāścicchiraḥ pāṃśubhiravakirantyo rudanti sma / kāścidvikṣiptakeśyaḥ, kāścitkeśaṃ viluñcantyaḥ, kāścidūrdhvabāhavaḥ uccairutkrośanti sma / kāścinmṛgya iva digdhaviddhāḥ sahasā pradhāvantyo (Vaidya 165) rudanti sma / kāścinmārutakampitā iva kadalyaḥ pravikampyamānā rudanti sma / kāściddharaṇītale vinipatitāḥ kiṃcitprāṇāḥ, kāścijjālotkṣiptamatsyā iva pṛthivyāṃ parivartyamānā rudanti sma / kāścinmūlachinnā iva vṛkṣāḥ sahasā dharaṇītale nipatya rudanti sma //
taṃ ca śabdaṃ rājā śrutvā śākyānāmantrayate sma - kimetaduccairantaḥpure śabdaḥ śrūyate? śākyā vijñāya kathayanti sma - kumāraḥ kila mahārāja antaḥpure na dṛśyate / rājā āha - kṣipraṃ nagaradvārāṇi pithayata / kumāramabhyantare mṛgayāmaḥ / te sāntarbahirmṛgayante sma / sāntarbahirmṛgayamānā na paśyanti sma //
mahāprajāpatyapi gautamī paridevamānā mahītale parivartate sma / rājānaṃ śuddhodanamevamāha kṣipraṃ māṃ mahārāja putreṇa samaṅginīṃ kuruṣveti //
tato rājā caturdiśamaśvadūtān preṣayati sma / gacchata, yāvatkumāraṃ na paśyatha, tāvanmā nivartayatha //
naimittikairvaipañcikaiśca vyākṛtamabhūt - maṅgaladvāreṇa bodhisattvo 'bhiniṣkramiṣyatīti / te maṅgaladvāreṇa gacchantaḥ paśyanti sma antarāpathi puṣpavarṣaṃ prapatitam / teṣāmetadabhūt - anena pathā kumāro 'bhinirgata iti //
te svalpamantaraṃ gatvā taṃ devaputraṃ paśyanti sma bodhisattvasya kāśikavastrāṇi śirasi kṛtvā āgacchantam / teṣāmetadabhūt - imāni khalu kumārasya kāśikavastrāṇi / mā khalvanenaiṣāṃ vastrāṇāmarthe kumāro jīvitādvyaparopitaḥ syāt / gṛhṇītainamiti / bhūyaḥ paśyanti sma / tasya pṛṣṭhataścchandakaṃ kaṇṭhakamābharaṇāni cādāyāgacchantam / tataste parasparamūcuḥ - mā tāvadbhoḥ sāhasaṃ mā kārṣṭa / eṣa chandako 'bhyāgacchati kaṇṭhakamādāya, yāvadenaṃ prakṣyāmaḥ //
te chandakaṃ paripṛcchanti sma - he chandaka, mā khalvanenaiva puruṣeṇa kāśikānāṃ vastrāṇāmarthāya kumāro jīvitādvyaparopitaḥ syāt / chandaka āha - na hyetat / api tu anena kumārāya kāṣāyāṇi vastrāṇi dattāni / kumāreṇa cāsyaitāni kāśikāni vastrāṇi dattāni / atha sa devaputrastāni vastrāṇyubhābhyāṃ pāṇibhyāṃ śirasi kṛtvā tata eva devalokamagamat teṣāṃ pūjārtham //
evaṃ ca te bhūyaśchandakaṃ paripṛcchanti sma - tatkiṃ manyase chandaka gacchāmo vayam? śakyaḥ kumāraḥ pratinivartayitum? sa āha - mā khalu / anivartyaḥ kumāro dṛḍhavīryaparākramaḥ / evaṃ ca tenoktam - na tāvadahaṃ punarapi kapilavastumahānagaraṃ pravekṣyāmi, yāvanme nānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeti / yathā ca kumāreṇoktaṃ tathaiva tadbhaviṣyati / tatkasmāt? anivartyaḥ kumāro dṛḍhavīryaparākramaḥ //
tataśchandakaḥ kaṇṭhakamābharaṇāni cādāyāntaḥpuraṃ prāvikṣat / tatastānyābharaṇāni cireṇa kālena bhadrikasya śākyakumārasya mahānāmno 'niruddhasya cābadhyanta sma / tāni mahānārāyaṇasaṃghaṭanakāyārthamanye (Vaidya 166) nārāyaṇasaṃhananā na śaknuvanti sma dhārayitum / yadā na kaścittāni dhārayituṃ śaknoti sma, tadā mahāprajāpatyā gautamyā cintitamabhūt - yāvadahamimānyābharaṇāni paśyāmi, tāvanmama hṛdaye śoko bhaviṣyati / yannvahamimānyābharaṇāni puṣkariṇyāṃ prakṣipeyamiti / tato mahāprajāpatī gautamī tānyābharaṇāni puṣkariṇyāṃ prakṣipati sma / adyāpi sā ābharaṇapuṣkariṇītyevaṃ saṃjñāyate //
tatredamucyate -
chando gṛhītvā hayavaru bhūṣaṇāni udyānaprāpto naravarapuṃgavasya / Note: Vaidya 168
saṃjñamātra iha jāti kaṇṭhako lokanāthu vahatī nabho 'ntare / Note: Vaidya 172
iti //
// iti śrīlalitavistare 'bhiniṣkramaṇaparivarto nāma pañcadaśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 16
bimbisāropasaṃkramaṇaparivartaḥ ṣoḍaśaḥ /
evaṃ khalu bhikṣavaśchandako bodhisattvādhisthānena rājñaḥ śuddhodanasya gopāyāḥ śākyakanyāyāśca sarvasya cāntaḥpurasya sarvasya ca śākyagaṇasya śokavinodakathāmakārṣīt //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo lubdhakarūpāya devaputrāya kāśikāni vastrāṇi dattvā tasya sakāśātkāṣāyāni vastrāṇi gṛhītvā svayameva pravajyāṃ lokānuvartanāmupādāya sattvānukampāyai sattvaparipācanārtham //
atha bodhisattvo yenaiva śākyā brāhmaṇyā āśramastenopasaṃkrāmat / sā bodhisattvaṃ vāsena bhaktena copanimantrayate sma / tato bodhisattvaḥ padmāyā brāhmaṇyā āśramaṃ gacchati sma / tayāpi bodhisattvo vāsena bhaktena copanimantrito 'bhūt //
tato raivatasya brahmarṣerāśramamagamat / asāvapi bodhisattvaṃ tathaivopanimantrayate sma / tathaiva rājako 'pi datṛmadaṇḍikaputro bodhisattvamupanimantrayate sma //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo 'nupūrveṇa vaiśālīṃ mahānagarīmanuprāpto 'bhut //
tena khalu punaḥ samayenārāḍaḥ kālāpo vaiśālīmupanisṛtya prativasati sma mahatā śrāvakasaṃghena sārdhaṃ tribhiḥ śiṣyaśataiḥ / sa śiṣyebhya ākiṃcanyāyatanasahavratāyai dharmaṃ deśayati sma / sa bodhisattvaṃ dūrata evāgacchantaṃ dṛṣṭvā āścaryaprāptaḥ śiṣyānāmantrayate sma - paśyata paśyata bho rūpamasyeti / te 'bruvan - evaṃ hyetatpaśyāmaḥ / enamativismayanīyam //
tato 'haṃ bhikṣavo yenārāḍaḥ kālāpastenopasaṃkramyārāḍa kālāpametadavocat - careyamahaṃ bho ārāḍe kālāpe brahmacaryam / so 'vocat - cara bho gautama tathārūpeṇa dharmākhyāne yasmin śrāddhaḥ kulaputro 'lpakṛcchreṇājñāmārādhayati //
tasya me bhikṣava etadabhūt - asti me chando 'sti vīryamasti smṛtirasti samādhirasti prajñā, yannvahameko 'pramatta ātāpī vyapakṛṣṭo vihareyaṃ tasyaiva dharmasya prāptaye sākṣātkriyāyai //
atha khalvahaṃ bhikṣavo eko 'pramatta ātāpī vyapakṛṣṭo viharannalpakṛcchreṇaivaṃ taṃ dharmamadhyavagacchan sākṣādakārṣam //
atha khalvahaṃ bhikṣavo yenārāḍaḥ kālāpastenopasaṃkramyaitadavocat - etāvadbho tvayā ārāḍa dharmo 'dhigataḥ sākṣātkṛtaḥ? so 'vocat - evametadbho gautama / tamahamavocat - mayāpi bho eṣa dharmaḥ sākṣātkṛto 'dhigataḥ / so 'vocat - tena hi bho gautama yadahaṃ dharma jānāmi, bhavānapi taṃ jānāti, yaṃ bhavān jānāti, ahamapi taṃ jānāmi / tena hyāvāmubhāvapīmaṃ śiṣyagaṇaṃ pariharāvaḥ //
iti hi bhikṣava ārāḍaḥ kālāpaḥ paramayā pūjayā māṃ pūjayati sma / antevāsiṣu ca māṃ samānārthatayā sthāpayati sma //
tasya me bhikṣava etadabhūt - ayaṃ khalvārāḍasya dharmo na nairyāṇiko na niryāti, tatkatarasya samyagduḥkhakṣayāya? yannvahamata uttari paryeṣamāṇaścareyam //
atha khalvahaṃ bhikṣavo yathābhirāmaṃ vaiśālyāṃ vihṛtya magadheṣu ca prakrānto 'bhūt / so 'haṃ magadheṣu caryāṃ caran yena māgadhakānāṃ rājagṛhaṃ nagaraṃ tadanusṛto yena ca pāṇḍavaḥ parvatarājastenopasaṃkrānto 'bhūvam / tatrāhaṃ pāṇḍave parvatarājapārśve vyāhārṣamekākyadvitīyo 'sahāyo 'nekairdevakoṭinayutaśatasahasraiḥ saṃrakṣitaḥ //
tato 'haṃ kalyameva saṃnivāsya pātracīvaramādāya tapodadvāreṇa rājagṛhaṃ mahānagaraṃ piṇḍāya prāvikṣat prāsādikenābhikrāntena pratikrāntena vyavalokitena saṃmiñjitena prasāritena prāsādikena saṃghāṭīpaṭapātracīvaradhāraṇenāvikṣiptairindriyairabahirgatena mānasena nirmitavattailapātradharavadyugamātraṃ paśyan / tatra māṃ rājagṛhakā manuṣyā dṛṣṭvā vismitā abhūvan - kiṃ svidayaṃ brahmā bhaviṣyati śakro devānāmindra āhosvidvaiśravaṇo āhosvitkiṃcidgiridaivatam //
tatredamucyate -
upari sthihiya nāriṇāṃ sahasrā tathariva dvāri tathaiva vātayāne / Note: Vaidya 176
rājā āha -
katama diśi kuto gato 'si bhikṣo kva ca tava janma kva te pitā kva mātā / Note: Vaidya 179
bodhisattva āha -
rājā āha -
// iti śrīlalitavistare bimbisāropasaṃkramaṇaparivarto nāma ṣoḍaśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 17
duṣkaracaryāparivartaḥ saptadaśaḥ /
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena rudrako nāma rāmaputro rājagṛhaṃ nāma mahānagaramupanisṛtya viharati sma mahatā śiṣyagaṇena sārdhaṃ saptabhiḥ śiṣyaśataiḥ / sa tebhyo naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanasahavratāyai dharmaṃ deśayati sma / adrākṣīt khalvapi bhikṣavo bodhisattvo rudrakaṃ rāmaputraṃ saṃghegaṇinaṃ gaṇācāryaṃ jñātamabhīpsitaṃ bahujanapūjitaṃ paṇḍitasaṃmatam / dṛṣṭvā cāsyaitadabhūt - ayaṃ khalvapi rudrako rāmaputraḥ saṃghegaṇī gaṇācāryaḥ jñāto 'bhīpsito bahujanapūjitaḥ paṇḍitasaṃmataḥ / sacedahamasyāntikamupasaṃkramya vratatapamārabheyam, naiṣa mamāntike viśiṣṭasaṃjño bhavennāpi pratyakṣajñānena jñāto bhavennāpi saṃskṛtānāṃ sāśravānāṃ sopādānānāṃ dhyānasamādhisamāpattīnāṃ doṣo datto bhavet / yannvahaṃ tathārupamupāyamupasaṃdarśayeyaṃ yenaite ca pratyakṣā bhaveyuḥ / dhyānagocarāṇāṃ ca samāpattyārambaṇānāṃ laukikasamādhīnāmaniḥsaraṇatā darśitā bhavet / yannvahaṃ rudrakasya rāmaputrasya sakāśamupasaṃkramya svasamādhiguṇaviśeṣodbhāvanārthaṃ śiṣyatvamabhyupagamya saṃskṛtasamādhīnāmasāratāmupadarśayeyamiti //
atha khalu bhikṣavo bodhisattva idamarthavaśamadhikṛtya yena rudrako rāmaputrastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya rudrakaṃ rāmaputrametadavocat - kaste mārṣa śāstā, kasya vā dharmaṃ deśitamājānāsi?
ityevamukte rudrako rāmaputro bodhisattvamevamāha - na me mārṣa kaścicchāstā / api tu khalu punaḥ svayameva mayedaṃ samyagadhigatamiti / bodhisattva āha - kiṃ bhavatādhigatam? āha - naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanasamāpattermārgaḥ / bodhisattva āha - labhemahi vayaṃ bhavataḥ sakāśādavavādānuśāsanīyasya samādhermārgam? āha - vāḍhamastviti / yāvaddatto 'vavādo 'bhūt //
tato bodhisattva ekāntaṃ gatvā paryaṅkamābhujyopaviśati sma / samanantaropaviṣṭasya ca bodhisattvasya puṇyaviśeṣeṇa ca jñānaviśeṣeṇa ca pūrvasucaritacaryāphalaviśeṣeṇa ca sarvasamādhiparicayaviśeṣeṇa ca dhyānapramukhāni sarvāṇi laukikāni lokottarāṇi samāpattiśatānyāmukhībhavanti sma sākārāṇi soddeśāni yathāpi taccittavaśavartitvāt / atha ca bodhisattvaḥ smṛtaḥ saṃprajānan utthāyāsanādyena rudrako rāmaputrastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya rudrakaṃ rāmaputramevamāha astyanyo 'pi mārṣa kaściduttare naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanasamāpattermārgaḥ? so 'bravīt - nāstīti //
tato bodhisattvasyaitadabhavat - na khalu rudrakasyaivāsti śraddhā vīryaṃ smṛtiḥ prajñā / mamāpyasti śraddhā vīryaṃ smṛtiḥ samādhiḥ prajñā /
atha bodhisattvo rudrakaṃ rāmaputramevamāha - mayāpyeṣa mārṣa dharmo 'dhigato yatra tvaṃ niryātaḥ / so 'vocat - tena hyāgaccha, tvaṃ cāhaṃ cemaṃ gaṇaṃ pariharāva iti / samānārthe ca bodhisattvaṃ (Vaidya 181) sthāpayati sma ācāryasthāne ca / bodhisattva āha - naiṣa mārṣa mārgo nirvṛtaye na virāgāya na nirodhāya nopaśamāya nābhijñāyai na saṃbodhaye na śrāmaṇāya na brāhmaṇāya na nirvāṇāya saṃvartate //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo rudrakasya rāmaputrasya saśiṣyasyāvarjanīkṛtva yāvadalamiti kṛtvā prakrāmat - alaṃ mamāneneti //
tena khalu punaḥ samayena pañcakā bhadravargīyā rudrake rāmaputre brahmacaryaṃ caranti sma / teṣāmetadabhūt - yasya khalu vayamarthāya dīrgharātraṃ ghaṭāmahe udyujyāmahe, na ca śaknumo 'ntaṃ vā paryantaṃ cādhigantum, tacchramaṇena gautamenālpakakṛcchaṇādhigantuṃ sākṣātkṛtam / taccāsya na rocate / tathā cottari paryeṣate / niḥsaṃśayameṣa śāstā loke bhaviṣyati / yaccaiṣa sākṣātkariṣyati, tadasmabhyaṃ saṃvibhakṣyatīti / evaṃ vimṛṣya pañcakā bhadravargīyā rudrakarāmaputrasakāśādapakramya bodhisattvamanvabadhnan //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo yathābhipretaṃ rājagṛhe vihṛtya magadheṣu cārikāṃ prakrāmat sārdhaṃ pañcakairbhadravargīyaiḥ //
tena khalu punaḥ samayenāntarācca rājagṛhasya antarācca gayāyā yo 'nyatamo gaṇa utsavaṃ karoti sma, tena ca gaṇena bodhisattvo 'bhinimantrito 'bhūt vāsena bhaktena ca sārdhaṃ pañcakairbhadravargīyaiḥ //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvo magadheṣu caryāṃ caran yena māgadhakānāṃ gayā tāmanusṛtya tāmanuprāpto 'bhūt / tatra khalvapi bhikṣavo bodhisattvaḥ prahāṇārthī viharati sma gayāśīrṣe parvate / tatrāsya viharatastisra upamāḥ pratibhānti sma aśrutapūrvā anabhijñātapūrvāḥ / katamāstisraḥ? ye kecitte khalvapi śramaṇabrāhmaṇāḥ kāmebhyo 'navakṛṣṭakāyā viharanti sma / kāmebhyo 'navakṛṣṭacittāśca viharanti sma / yāpi caiṣāṃ kāmeṣu nandiḥ kāmeṣu rāgaḥ kāmeṣu chandaḥ kāmeṣu tṛṣṇā kāmeṣu pipāsā kāmeṣu mūrchā kāmeṣu paridāhaḥ kāmeṣvadhyavasānatā, sāpyanupaśāntā / kiṃ cāpi te ātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāṃ tīvrāṃ kharāṃ kaṭukāmamanāpāṃ vedanāṃ vedayante / atha tarhi abhavyā eva te uttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / tadyathāpi nāma puruṣo 'gnyarthī jyotirgaveṣī jyotiṃ paryeṣamāṇaḥ sa ārdraṃ kāṣṭhamādāya ārdrāṃ cottarāraṇīmudake prakṣipya mathnīyāt, abhavyo 'sāvagnimutpādayituṃ tejaḥ prāduṣkartum / evameva ya ime śramaṇabrāhmaṇāḥ kāmebhyo 'navakṛṣṭakāyā anavakṛṣṭacittāśca viharanti, yāpyeṣāṃ kāmeṣu nandiḥ kāmeṣu rāgaḥ kāmeṣu chandaḥ kāmeṣu tṛṣṇā kāmeṣu pipāsā kāmeṣu mūrchā kāmeṣu paridāhaḥ kāmeṣvadhyavasānaṃ tadapyanupaśāntam / kiṃ cāpi te ātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāṃ tīvrāṃ kharāṃ kaṭukāṃ vedanāṃ vedayante / atha tarhi abhavyā evottarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / iyaṃ bodhisattvasya prathamā upamā pratibhāti sma //
bhūyaścāsyaitadabhūt - ya ime śramaṇabrāhmaṇāḥ kāmebhyo vyapakṛṣṭakāyacittā viharanti, yāpi teṣāṃ kāmeṣu nandīti sarvaṃ kartavyaṃ yāvajjyotiṃ paryeṣata iti / sa ārdraṃ kāṣṭhamādāya sthale sthāpayitvā ārdrāṃ cottarāraṇiṃ mathnīyāt, abhavyo 'sāvagnimutpādayitum / evameva ye ime śramaṇabrāhmaṇā iti sarvaṃ pūrvavatkāryaṃ yāvadabhavyā uttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / iyaṃ dvitīyā upamā pratibhāti sma pūrvamaśrutā cāvijñātā ca //
punaraparaṃ ya ime śramaṇabrāhmaṇā bhavantaḥ kāmebhyo vyapakṛṣṭakāyacittā viharanti, yāpi teṣāṃ kāmeṣu nandiḥ / iti sarvaṃ peyālam / tadapyeṣāmupaśāntam / kiṃ cāpi te ātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāṃ tīvrāṃ kharāṃ kaṭukāṃ vedanāṃ vedayante / atha khalu punarbhavyā eva te uttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / tadyathāpi nāma iha syātpuruṣo 'gnyarthī jyotirgaveṣī jyotiḥ paryeṣamāṇaḥ, sa śuṣkaṃ kāṣṭhamādāya śuṣkāṃ cottarāraṇiṃ sthale pratiṣṭhāpya mathnīyāt, sa bhavyo 'gnimabhinirvartayituṃ tejaḥ prāduṣkartum / evameva ya ime bhavantaḥ śramaṇabrāhmaṇā iti sarvaṃ yāvadvedanāṃ vedayanta iti / atha ca punarbhavyā eva te uttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / iyaṃ tṛtīyā upamā pratibhāti sma aśrutapūrvā ca avijñātapūrvā ca //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt - ahaṃ khalvetarhi kāmebhyo vyapakṛṣṭakāyo viharāmi vyapakṛṣṭacittaśca / yāpi me kāmeṣu nandīti sarvaṃ yāvattadapi me upaśāntam / kiṃ cāpi ahamātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāmiti peyālaṃ yāvadvedanāṃ vedmi / atha khalvahaṃ bhavya evottarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo yathābhipretaṃ gayāyāṃ vihṛtya gayāśīrṣe parvate jaṅgāvihāramanucaṃkramyamāṇo yenorubilvā senāpatigrāmakastadanusṛtastadanuprāpto 'bhūt / tatrādrākṣīnnadīṃ nairañjanāmacchodakāṃ sūpatīrthāṃ prāsādikaiśca drumagulmairalaṃkṛtāṃ samantataśca gocaragrāmām / tatra khalvapi bodhisattvasya mano 'tīva prasannamabhūt - samo batāyaṃ bhūmipradeśo ramaṇīyaḥ pratisaṃlayanānurūpaḥ / paryāptamidaṃ prahāṇārthikakulaputrasya / ahaṃ ca prahāṇārthī / yannvahamihaiva tiṣṭheyam //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt - pañcakaṣāyakāle 'hamiha jambudvīpe 'vatīrṇo hīnādhimuktikeṣu sattveṣvākīrṇatīrthyavargeṣu nānādṛṣṭipraskanneṣu kāyapiṇḍagrāhābhiniviṣṭeṣu nānāvidhaiścātāpanaparitāpanaiḥ kāyaśuddhiṃ paryeṣante, prajñāpayanti ca saṃmūḍhāḥ / tadyathā - mantravicārakairhastapralehakairnayācanakairanāmantraṇakairanekamūlikairamatsyamāṃsakairavārṣikaiḥ surātuṣodakarvajanairekatripañcasaptakulabhikṣāgrahaṇairmūlaphalaśaivālakakuśapatragomayagomūtrapāyasadadhisarpiḥ phāṇitāmapiṣṭakamabhakṣaṇapānaiḥ sārasikāpotakasaṃdaṃśikotsṛṣṭasaṃprakṣālakaiḥ / grāmyāraṇyābhiśca vṛttibhiḥ / govratamṛgaśvavarāhavānarahastivrataiśca sthānamaunavīrāsanaiśca ekālāpakairyāvatsaptālāpakaiḥ / ekabhaktā ekāhorātracāturthyapañcaṣaṭkālāntarāśca (Vaidya 183) pakṣakṣapaṇamāsakṣapaṇacāndrāyaṇaiśca gṛdhrolūkapakṣadhāraṇaiśca phalamuñjāsanavalkaladarbhabalbajoṣṭrakambalājakambalakeśakambalacarmaniveśanaiśca ārdrapaṭāstopakajālaśayanaiśca bhasmaśarkarāpāṣāṇaphalakakaṇṭakatṛṇamusalaśayanāvākchirotkuṭukasthaṇḍilaśayanaiśca ekavāsadvitricatuṣpañcaṣaṭsaptabahuvāsobhirnagnabhāvaiśca sthānāsthānavidhibhiśca dīrghakeśanakhaśmaśrujaṭāmakuṭadhāraṇaiśca ekakolatilataṇḍulāhāraiśca bhasmamasinirmālyoddhṛtatamorajapāṃśupaṅkaparimrakṣaṇaiśca lomamuñjakeśanakhacīvarapañjarakaraṅkadhāraṇaiśca uṣṇodakataṇḍulodakaparisrāvitakāmbalikasthālīpānīyapānaiśca aṅgāradhātukaṣāyatridaṇḍamuṇḍikakuṇḍikakapālakhaṭvāṅgadhāraṇaiśca śuddhiṃ pratyavagacchanti saṃmūḍhāḥ / dhūmapānāgnipānādityanirīkṣaṇapañcatapaikapādordhvabāhusthānaikacaraṇaiśca tapaḥ saṃcinvanti / tuṣādyaṅgāradāhanikumbhasādhanapakvaśilāpacanāgnijalapraveśanamarutīrthagamanamaraṇaiśceṣṭāṃ gatiṃ mṛgayante / oṃkāravaṣaṭkārasvadhākārasvāhākārāśīrvacanastuticayanāvāhanajapyamantrādhyayanadhāraṇakaraṇaiśca śuddhiṃ pratyavagacchanti / śuddhaṃ cātmānaṃ manyamānā imānāśrayante / tadyathā - brahmendrarudraviṣṇudevīkumāramātṛkātyāyanīcandrādityavaiśravaṇavaruṇavāsavāśvinaunāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragarākṣasapretabhūtakumbhāṇḍapārṣadagaṇapatipiśācāṃśca devarṣirājarṣibrahmarṣīśca namasyanti, teṣu ca sārasaṃjñino bhavanti / pṛthivyaptejovāyvākāśaṃ cāśrayante / girīnadīnadyutsasarohradataḍāgasāgarasaraḥpalvalapuṣkariṇīkūpavṛkṣagulmalatātṛṇasthāṇugoṣṭhaśmaśāna - catvaraśṛṅgāṭakāntarāpaṇamukhāni cāśrayante / gṛhastambhopalamusalāsidhanuparaśuśaraśaktitriśūlāṃśca namasyanti / dadhighṛtasarṣapayavapratisarādūrvāmaṇikanakarajatādibhiśca maṅgalaṃ pratyavagacchanti / evaṃvidhāni ime tīrthyāḥ kurvante, āśrayante ca saṃsārabhayabhītāḥ //
iha ca kecitparatra manyante svargāpavargāvasmākametebhyo nirvartsyeta iti mithyāmārgaprayātā aśaraṇe śaraṇasaṃjñino 'maṅgalye maṅgalasaṃjñino 'śuddhyā śuddhiṃ manyatoyannvahaṃ tādṛśaṃ vratatapoviśeṣamālabheyaṃ yathā sarvaparapravādinaśca nigṛhītāḥ syuḥ, karmakriyāpraṇaṣṭānāṃ ca sattvānāṃ karmakriyāvipraṇāśamādarśayeyam / dhyānagocarāṇāṃ ca rūpāvacarāṇāṃ ca devānāṃ dhyānaviśeṣopadarśanādāvarjanaṃ kuryāmiti //
iti hi bhikṣavo bodhisattva evaṃ cintayitvā ṣaḍvarṣikaṃ mahāghoraṃ vratatapaḥsuduṣkarātsuduṣkarāṃ duṣkaracaryāmālabhate sma / kena kāraṇenocyate duṣkaracaryeti? duṣkarakārikaiṣā, tenocyate duṣkaracaryeti / na sa kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate manuṣyo vā amanuṣyo vā, yaḥ samarthastathārūpaṃ duṣkaraṃ caritum, anyatra caramabhavikādbodhisattvāt, ya āsphānakadhyānaṃ samāpadyate sma / kena kāraṇenocyate āsphānakamiti? sa caturthadhyānamādita eva samāpadyamāna āśvāsapraśvāsānuparodhayati saṃnirodhayati / akalpaṃ tad dhyānamavikalpamaniñjanamapanītamaspandanaṃ sarvatrānugataṃ ca sarvatra cāniśritam / na ca tad dhyānaṃ jātu kenacitsamāpannaṃ pūrvaṃ śaiṣyeṇa vā aśaiṣyeṇa vā pratyekabuddhena (Vaidya 184) vā caryāpratipannena vā bodhisattvena / ataścāsphānakaṃ nāmocyate / ākāśamaspharaṇamakaraṇamavikaraṇaṃ tacca sarvaṃ spharatīti hyākāśasamaṃ tad dhyānam / tenocyate āsphānakamiti //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvo lokasyāścaryasaṃdarśanārthaṃ tīrthikānāṃ ca darpanirghātanārthaṃ parapravādināṃ ca nigrahārthaṃ devānāṃ cāvarjanārthamucchedaśāśvatavādināṃ ca sattvānāṃ krarmakriyāpraṇaṣṭānāṃ karmakriyāvatāraṇārthaṃ puṇyaphalodbhāvanārthaṃ jñānaphalasaṃdarśanārthaṃ dhyānāṅgavibhajanārtha kāyabalasthāmasaṃdarśanārthaṃ cittaśauryasaṃjananārthaṃ ca asaṃskṛtāyāṃ pṛthivyāṃ paryaṅkamābhujya niṣīdati sma / niṣadya ca svakāyaṃ cetasā nigṛhṇīte sma, niṣpīḍayati sma //
tato me bhikṣavo haimantikāsvaṣṭakarātriṣu tathā kāyaṃ nigṛhṇato niṣpīḍayataḥ kakṣābhyāmapi svedāḥ praśravanti sma / lalāṭādapi svedāḥ praśravanti sma / bhūmau nipatanti sma avaśyāyanta ūṣmāyanto bāṣpāyantaḥ / tadyathāpi nāma balavān puruṣo durbalataraṃ puruṣaṃ grīvāyāṃ gṛhītvā niṣpīḍayet, evameva bhikṣava imaṃ kāyaṃ cetasā nigṛhṇato niṣpīḍayataḥ kakṣābhyāmapi svedāḥ praśravanti sma / lalāṭādapi svedāḥ praśravanti sma / bhūbhau nipatanti sma avaśyāyanta ūṣmāyanto bāṣpāyantaḥ //
tasya me bhikṣava etadabhūt - yannvahamāsphānakaṃ dhyānaṃ dhyāyeyam / tato me bhikṣava āsphānakaṃ dhyānaṃ dhyāyato mukhato nāsikātaścāśvāsapraśvāsā upaniruddhāvabhūtām / karṇachidrābhyāmuccaśabdā mahāśabdā niścaranti sma / tadyathāpi nāma karmāragagayā mathyamānāyāmuccaśabdo mahāśabdo niścarati, evameva me bhikṣavo mukhanāsikābhyāmāśvāsapraśvāsāvuparuddhāvabhūtāṃ śrotachidrābhyāmuccaśabdo mahāśabdo niścarati sma //
tasya me bhikṣava etadabhūt - yannvahaṃ bhūya āsphānakaṃ dhyānaṃ dhyāyeyamiti / tato me bhikṣavo mukhanāsikāśrotrāṇyuparuddhāni cābhūvan / teṣūparuddheṣu vāyururdhvaṃ śiraḥkapālamupanihanti sma / tadyathāpi nāma bhikṣavaḥ puruṣaḥ kuṇḍayā śaktyā śiraḥkapālamupahanyād, evameva me bhikṣavo mukhanāsikāśrotreṣūparuddheṣu āśvāsapraśvāsā urdhvaṃ śiraḥkapālamupanighnanti sma //
tāṃ cāvasthāṃ dṛṣṭvā bodhisattvasya tatra keciddevā evamāhu - kaṣṭaṃ bhoḥ kālagato batāyaṃ siddhārthaḥ kumāraḥ / apare evamāhuḥ - nāyaṃ kālagataḥ / api tudhyānavihāra eṣo 'rhatāmevaṃvidha iti / tasyāṃ ca velāyamimāṃ gāthāmabhāṣanta -
hā sattvasārā sadṛḍhapratijñā saddharmayajñena nimantritābhūt / Note: Vaidya 185
atha te devaputrāstrāyatriṃśeṣu deveṣu gatvā māyādevyā evamarthaṃ śrāvayanti - kālagataḥ kumāraḥ / atha māyādevī apsarāgaṇaparivṛtā ardharātrasamaye nairañjanāyāstīre yena bodhisattvastenopasaṃkrāntā / sā paśyati sma bodhisattvaṃ śuṣkagātram / kālagatamiva dṛṣṭvā bāṣpagadgadakaṇṭhā roditumārabdhā / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
bodhisattva āha -
māyādevī āha -
atha bodhisattva āśvāsayannuvāca - na bhetavyaṃ putralālase, śramaṃ te saphalaṃ kariṣyasi / amoghaṃ buddhaparityāgam / asitanirdeśaṃ ca vyaktaṃ kariṣyāmi / dīpaṃkarasya vyākaraṇaṃ vyaktīkariṣyāmi ca /
api śatadhā vasudhā vikīryeta meruḥ plave cāmbhasi ratnaśṛṅgaḥ / candrārkatārāgaṇa bhū pateta pṛthajano naiva ahaṃ mriyeyam / Note: Vaidya 186
sahaśravaṇādeva devī māyā saṃpraharṣitaromakūpajātā bodhisattvaṃ māndāravapuṣpairabhyavakirya tripradakṣiṇīkṛtvā divyatūryaiḥ saṃpravādyamānairyena svabhavanaṃ tenopajagāma //
tasya me bhikṣava etadabhūt - santyeke śramaṇabrāhmaṇā ye alpāhāratayā śuddhiṃ manyante / yannvahamalpāhāratayā pratipadyeyamiti / abhijānāmyahaṃ bhikṣava ekamevādvitīyaṃ kolamāhāramāhartum / syātkhalu punarbhikṣavo yuṣmākaṃ eṣā buddhiḥ - mahattaraṃ tatra kāle kolamāsīditi / na khalvevaṃ draṣṭavyam / atha khalviyadeva tatra kāle kolamabhūt / tasya me bhikṣava ekameva kolamāhāramāharato 'dvitīyaṃ kāyo 'tyarthaṃ karśito 'bhūddurbalaḥ / tadyathāpi nāma bhikṣava āsītakīparvāṇi vā kālāparvāṇi vā, evameva me 'ṅgapratyaṅgānyabhūvan / tadyathāpi nāma karkaṭapārśukā, evameva me pārśukā abhūvan / tadyathāpi nāma vāhanakāraśālāyāṃ vā hastiśālāyāṃ vā jīrṇāyāmubhayato vivṛtāyāṃ gopānasyāntarikāśca virājante vyavabhāsante, evameva me pārśukā antaḥkāye ubhayato virājante sma vyavabhāsante sma / tadyathāpi nāma vartanyā veṇī unnatāvanatā bhavati samaviṣamā, evaṃ me pṛṣṭhīkaṇṭako 'bhūdunnatāvanataḥ samaviṣamaḥ / tadyathā tiktakālābustaruṇo lūna āmlāno bhavati saṃmlānaḥ samutpuṭakajātaḥ evameva śira āmlānamabhūtsaṃmlānaṃ samutpuṭakajātam / tadyathāpi nāma grīṣmāṇāṃ paścime māse kūpatārakā dūragatā bhavanti, kṛcchreṇa saṃprakāśyante, evameva me 'kṣitārakau duragatāvabhūtāṃ kṛcchreṇa saṃprakāśyete sma / tadyathāpi nāmājapadaṃ voṣṭrapadaṃ vā, evameva me kakṣākukṣivakṣādīnyabhūvan / tato yadāhaṃ bhikṣavaḥ pāṇinā kukṣiṃ spṛśāmīti pṛṣṭhikaṇṭakamevāsprākṣam / uttiṣṭhāmīti cābhisaṃskurvaṃstathaivāvakubjaḥ prayāmeṇa prāpatam / tataḥ kṛcchreṇotthito 'pi pāṃśukṛtāni gātrāṇi pāṇinā pramṛjato me pūtiromāṇi kāyācchīryante sma / yāpi me 'bhūtpaurāṇī śubhavarṇatanuḥ sāpyantaradhādyathāpīdaṃ rūkṣapradhānaṃ prahitātmanaḥ / sāmantāśca me gocaragrāmavāsina evaṃ saṃjānante sma - kālako bata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / śyāmako bata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / madguracchavirbata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / yāpyasyābhūtpaurāṇī śubhavarṇā nibhā, sāpyantarhitā //
tasya me bhikṣava etadabhūt - yannvahaṃ bhūyasyā mātrayālpāhāratayā pratipadyeyamiti / abhijānāmyahaṃ bhikṣava ekameva taṇḍulamadvitīyamāhāramāhartum / syādbhikṣavo yuṣmākamevaṃ mahattaraṃ taṇḍulaṃ tasmin kāle 'bhūditi / na khalvevaṃ draṣṭavyam / athaitāvāneva tasmin kāle taṇḍulo 'bhūt / tasya me bhikṣava ekaṃ taṇḍulamāharataḥ kṣipraṃ kāyo 'bhūditi pūrvavadyāvanmadguracchavirbata bhoḥ śramaṇo gautama iti / yāpyasya sābhūtpaurāṇī śubhavarṇatanuḥ sāpyantarhiteti //
tasya me bhikṣava etadabhūt - yannvahaṃ bhūyasyā mātrayālpāhāratāyai pratipadyeyamiti / abhijānāmyahaṃ bhikṣava ekameva tilamadvitīyamāhāramāhārayitum / peyālaṃ / yāvatsāpyasya śubhavarṇatanurantarhiteti //
tasya me bhikṣava etadabhūt - santyeke śramaṇabrāhmaṇā ye 'nāhāratayā śuddhiṃ manyante / yannvahaṃ sarveṇa sarvamanāhāratāyai pratipadyeyamiti / tato 'haṃ bhikṣavo 'nāhārasthito 'bhūvan / tasya me bhikṣavo 'nāhārasya kāyo 'tīva śuṣko 'bhūt kṛśo durbalaḥ, tadyathāpi nāma āsitakīparvāṇi vā kālāparvāṇi vā / tato dviguṇatriguṇacaturguṇapañcaguṇadaśaguṇaṃ me kṛśānyaṅgapratyaṅgānyabhūvan / tadyathā karkaṭakapārśukā vāhanaśālāyāṃ vā gopānasī (pārśve) dviparivartanā veṇīvatpṛṣṭhīkaṇṭakaḥ / tiktālābuvacchiraḥkapālam, kūpatārakā ivākṣitārake / so 'haṃ bhikṣavaḥ sādhukamuttiṣṭhāmīti gātrāṇyabhisaṃskurvannavakubjaḥ prāpatam / kṛcchreṇāpi cotthitaḥ pāṃśukṛtāni me gātrāṇi pramṛjataḥ pūtimūlāni romāṇyaśīryanta / yāpi me sābhūcchubhavarṇatanunibhā, sāpyantaradhāt / tadyathāpi tadrūkṣapradhānaprahitātmakatvāt / sāmantāśca me gocaragrāmavāsino janā evaṃ saṃjānante sma - kālako bata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / śyāmako bata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / madguracchavirbata bhoḥ śramaṇo gautamaḥ / yāpyasya sābhūtpaurāṇī śubhavarṇanibhā sāpyantarhiteti //
rājāpi tadā śuddhodanaḥ pratipratidivasaṃ bodhisattvasyāntike dūtaṃ preṣayati sma //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo lokasyādbhutakriyāsaṃdarśanārthaṃ pūrvavadyāvatkarmakriyāpraṇaṣṭānāṃ sattvānāṃ karmakriyāvatāraṇārthaṃ puṇyasaṃcayānāṃ codbhāvanārthaṃ mahājñānasya ca guṇasaṃdarśanārthaṃ dhyānāṅgānāṃ ca vibhajanārthamekatilakolataṇḍulena ṣaḍvarṣāṇi duṣkaracaryāmanuvartayantamupadarśayati sma / adīnamānasaḥ ṣaḍvarṣā bodhisattvo yathā niṣaṇṇa evāsthāt paryaṅkena / na ca īryāpathāccyavate sma / nātapācchāyāmagamanna chāyāyā ātapam / na ca vātātapavṛṣṭiparitrāṇamakaronna ca daṃśamaśakasarīsṛpānapanayati sma / na coccārapraśrāvaśleṣmasiṃhāṇakānutsṛjati sma / na ca samiñjanaprasāraṇamakarot / na ca pārśvodarapṛṣṭhasthānenāsthāt / ye 'pi ca te mahāmeghā durdinavarṣāśaniśaradgrīṣmahaimantikāḥ, te 'pi bodhisattvasya kāye nipatanti sma / na cāntato bodhisattvaḥ pāṇināpi pracchādanamakarot / na cendriyāṇi pithayati sma / na cendriyārthān gṛhṇite sma / ye ca tatrāgaman grāmakumārakā vā grāmakumārikā vā gopālakā vā paśupālakā vā tṛṇahārikā vā kāṣṭhahārikā vā gomayahārikā vā, te bodhisattvaṃ pāṃśupiśācamiti manyante sma / tena ca krīḍanti sma / pāṃśubhiścainaṃ mrakṣayanti sma //
tatra bodhisattvastaiḥ ṣaḍbhirvarṣaistāvallūhanyūnadurbalakāyaḥ saṃvṛtto 'bhūt, yadasya karṇaśrotābhyāṃ tṛṇatūlakaṃ prakṣipya nāsāśrotābhyāṃ niṣkāsyate sma / nāsāśrotābhyāṃ prakṣipya karṇaśrotābhyāṃ (Vaidya 188) niṣkāsyate sma / karṇaśrotābhyāṃ prakṣipya mukhadvāreṇa niṣkāsyate sma / mukhadvāreṇa prakṣipya karṇanāsikāśrotābhyo niṣkāsyate sma / nāsāyāṃ prakṣipya karṇanāsikāmukhadvāreṇa niṣkāsyate sma //
ye ca te devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragā manuṣyāmanuṣyā bodhisattvasya guṇeṣu pratyakṣāḥ, te rātriṃdivaṃ samadhiṣṭhā bodhisattvasya pūjāṃ kurvanti sma / praṇidhānāni ca kurvanti sma //
tatra bodhisattvena tai ṣaḍbhirvarṣairduṣkaracaryāṃ saṃdarśayatā paripūrṇāni dvādaśanayutāni devamanuṣyāṇāṃ tribhiryānaiḥ paripācitānyabhūvan //
tatredamucyate -
// iti śrīlalitavistare duṣkaracaryāparivarto nāma saptadaśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 18
nairañjanāparivarto 'ṣṭādaśaḥ /
māraśca bhikṣavaḥ pāpīyān bodhisattvasya ṣaḍvarṣāṇi duṣkaracaryāṃ carataḥ pṛṣṭhataḥ samanubaddho 'bhūt avatāraprekṣī avatāragaveṣī / na ca kadācitkiṃcidavatāramadhyagacchat / so 'vatāramanadhigacchannirviṇṇo vipratisārī prākrāmat //
tatredamucyate -
evamukte māraḥ pāpīyān duḥkhī durmanā anāttamanā vipratisārī tatraivāntaradhāt //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt - ye kecicchramaṇā brāhmaṇā vā atītānāgatapratyutpanneṣvadhvasvātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāṃ tīvrāṃ kharāṃ kaṭukāmamanāpāṃ vedanāṃ vedayanti etāvatparamaṃ te duḥkhamanubhavanti //
tasya me bhikṣava etadabhūt - anayāpi khalu mayā caryayā anayāpi pratipadā na kaściduttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaḥ sākṣātkṛtaḥ / nāyaṃ mārgo bodheḥ / nāyaṃ mārga āyatyāṃ jātijarāmaraṇasaṃbhavānāmastaṃgamāya / syāttadanyo mārgo bodherāyatyāṃ jātijarāmaraṇaduḥkhasamudayānāmastaṃgamāyeti //
tasya me bhikṣava etadabhavat - yadahaṃ piturudyāne jambucchāyāyāṃ niṣaṇṇo viviktaṃ kāmairviviktaṃ pāpakairakuśalairdharmaiḥ savitarkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ prītisukhaṃ prathamaṃ dhyānamupasaṃpadya vyāhārṣaṃ yāvaccaturthadhyānamupasaṃpadya vyāhārṣam, syātsa mārgo bodherjātijarāmaraṇaduḥkhasamudāyānāmasaṃbhavāyāstaṃgamāyeti / tadanusāri ca me vijñānamabhūt / sa mārgo bodheriti //
tasya mamaitadabhūt - nāsau mārgaḥ śakyaḥ evaṃ daurbalyaprāptenābhisaṃboddhum / sacetpunarahamabhijñājñānabalenaiva lūhaṃ durbalakāya eva bodhimaṇḍamupasaṃkrameyam, na me paścimā janatā anukampitā syāt / na caiṣa mārgo bodheḥ / yannvahamaudārikamāhāramāhṛtya kāyabalasthāmaṃ saṃjanayya paścādbodhimaṇḍamupasaṃkrameyam //
tatra bhikṣavo ye te lūhādhimuktā devaputrāste mama cetasaścetasaiva parivitarkamājñāya yenāhaṃ tenopasaṃkramya māmevamāhuḥ - mā sma tvaṃ satpuruṣa audārikamāhāramāhareḥ / vayaṃ te romakūpairojaḥ prakṣepsyāma iti //
tasya me bhikṣava etadabhūt - ahaṃ khalvanaśana ityātmānaṃ pratijāne, sāmantāśca me gocaragrāmavāsino janā evaṃ saṃjānante sma yathānaśanaḥ śramaṇo gautamaḥ / itīva me khalu lūhādhimuktā devaputrā romakūpairojaḥ prakṣipanti / sa mama paramo mṛṣāvādaḥ syāt / tato bodhisattvo mṛṣāvādaparihārārthaṃ tān devaputrān pratikṣipyaudārikamāhāramāhartu cittaṃ nāmayati sma //
iti hi bhikṣavaḥ ṣaḍvarṣavratatapaḥsamuttīrṇo bodhisattvo 'smādāsanādutthāyaudārikamāhāramāhariṣyāmīti vācaṃ niścārayati sma / tadyathā phāṇīkṛtaṃ mudgayūṣaṃ hareṇukayūṣaṃ mathyodanakulmāṣamiti //
atha khalu bhikṣavaḥ pañcānāṃ bhadravargīyānāmetadabhūt - tayāpi tāvaccaryayā tayāpi tāvatpratipadā śramaṇena gautamena na śakitaṃ kiṃciduttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum, kiṃ punaretarhi audārikamāhāramāharan sukhallikānuyogamanuyukto viharan / avyakto bālo 'yamiti ca manyamānā bodhisattvasyāntikātprakrāman / te vārāṇasīṃ gatvā ṛṣipatane mṛgadāve vyāhārṣuḥ //
tatra bodhisattvamādita eva duṣkaracaryāṃ carantaṃ daśa grāmikaduhitaraḥ kumārya upagacchan darśanāya vandanāya paryupāsanāya ca / tairapi pañcakairbhadravargīyairupasthito 'bhūt / ekakolatilataṇḍulapradānena (Vaidya 194) ca pratipādito 'bhūt / balā ca nāma dārikā balaguptā ca supriyā ca vijayasenā ca atimuktakamalā ca sundarī ca kumbhakārī ca uluvillikā ca jaṭilikā ca sujātā ca nāma grāmikaduhitāḥ / ābhiḥ kumārikābhirbodhisattvāya sarvāstā yūṣavidhāḥ kṛtvopanāmitā abhūvan / tāścābhyavahṛtya bodhisattvaḥ krameṇa gocaragrāme piṇḍāya caran varṇarūpabalavānabhūt / tadagreṇa bodhisattvaḥ sundaraḥ śramaṇo mahāśramaṇa ityācakṣate //
tatra ca bhikṣavaḥ sujātā grāmikaduhitā bodhisattvasya duṣkaracaryāṃ carataḥ ādita eva bodhisattvasya vratatapaḥsamuttāraṇārthaṃ śarīrasyāpyāyanahetośca pratidivasamaṣṭaśataṃ brāhmaṇānāṃ bhojayati sma / evaṃ ca praṇidadhāti sma - mama bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeteti //
tasya me bhikṣavaḥ ṣaḍvarṣavyativṛttasya kāṣāyāṇi vastrāṇi parijīrṇānyabhūvan / tasya me bhikṣava etadabhūt - sacedahaṃ kaupīnapracchādanaṃ labheyam, śobhanaṃ syāt //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena sujātāyā grāmikaduhiturdāsī rādhā nāma kālagatābhūt / sā śāṇakaiḥ pariveṣṭya śmaśānamapakṛṣya parityaktābhut / tadahamevādrākṣīt pāṃśukūlam / tato 'haṃ tatpāṃśukūlaṃ vāmena pādenākramya dakṣiṇaṃ hastaṃ prasāryāvanato 'bhūttadrahītum /
atha bhaumā devā antarīkṣāṇāṃ devānāṃ ghoṣamanuśrāvayanti sma - āścaryaṃ mārṣā adbhutamidaṃ mārṣāḥ / yatra hi nāmaivaṃ mahārājakulaprasūtasya cakravartirājyaparityāginaḥ pāṃśukūle cittaṃ natamiti / antarīkṣā devā bhaumānāṃ devānāṃ śabdaṃ śratvā cāturmahārājikānāṃ devānāṃ ghoṣamudīrayanti sma / cāturmahārājikā devāstrāyatriṃśataḥ / trāyatriṃśā yāmānām / yāmāstuṣitānām / tuṣitā nirmāṇaratīnām / nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartinām / paranirmitavaśavartino yāvad brahmakāyikānām / iti hi bhikṣavastatkṣaṇaṃ tallavaṃ tanmuhūrtaṃ yāvadakaniṣṭhabhuvanādekaghoṣa ekasaṃnirnādo 'bhyudgato 'bhūt āścaryamidaṃ mārṣā adbhutamidam / yatra hi nāmaivaṃ mahārājakulaprasūtasya cakravartirājyaparityāginaḥ pāṃśukūle cittaṃ natamiti //
atha bodhisattvasya punarapyetadabhavat - labdhaṃ mayā pāṃśukūlam / sacedudakaṃ labheyam, śobhanaṃ syāditi / tatastatraiva devatā pāṇinā mahīṃ parāhanti sma / tatra puṣkariṇī prādurabhūt / adyāpi sā pāṇihateti puṣkariṇī saṃjñāyate //
punarapi bodhisattvasyaitadabhavat - labdhaṃ mayā pānīyam / sacecchilāṃ labheyam, yatredaṃ pāṃśukūlaṃ prakṣālayeyam, śobhanaṃ syāt / atha tatraiva śakreṇa śilā tatkṣaṇamevopanikṣiptābhūt / tato bodhisattvastatpāṃśukūlaṃ prakṣālayati sma //
atha śakro devarājo bodhisattvamevamāha - dadasvedaṃ satpuruṣa mahyam / ahaṃ prakṣālayiṣyāmīti / tato bodhisattvaḥ svayaṃkāritāṃ pravrajyāyāḥ saṃdarśayituṃ tatpāṃśukūlaṃ śakrasyādatvā svayameva prakṣālayati sma / sa śrāntaḥ klāntakāyo 'vatīrya puṣkariṇīmuttariṣyāmīti / māreṇa ca pāpīyasā (Vaidya 195) īrṣyādharmaparītena puṣkariṇyā atyucchritāni taṭāni nirmitānyabhūvan / tasyāśca puṣkariṇyāstīre mahān kukubhapādapaḥ / tatra devatāṃ bodhisattvo lokānuvṛttyā devatānugrahārthaṃ cābravīt - āhara devate vṛkṣaśākhāmiti / tayā vṛkṣaśākhāvanāmitābhūt / tāṃ bodhisattvo 'balambyottarati sma / uttīrya ca tasya kakubhapādapasyādhastāttatpāṃśukūlaṃ saṃghāṭīkṛtya āsīvyati sma / adyāpi tat pāṃśukūlaṃ sīvanamityevaṃ saṃjñāyate sma //
atha vimalaprabho nāma śuddhāvāsakāyiko devaputraḥ, sa divyāni cīvarāṇi kāṣāyaraṅgaraktāni kalpikāni śramaṇasārūpyāṇi bodhisattvāyopanāmayati sma / bodhisattvaśca tāni gṛhītvā pūrvāhṇe nivāsya saṃghāṭīprāvṛtya gocaragrāmābhimukho 'bhut //
tatra devatābhirurubilvāsenāpatigrāmake nandikagrāmikaduhituḥ sujātāyā ārocitamabhūdardharātrasamaye - yadarthaṃ tvaṃ mahāyajñaṃ yajase tasmādvratāduttīrṇaḥ saḥ / subhagamaudārikamāhāramāhariṣyati / tvayā ca pūrve praṇidhānaṃ kṛtam - mama bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeta iti / yatte karaṇīyaṃ tatkuruṣveti //
atha khalu bhikṣavaḥ sujātā nandikagrāmaduhitā teṣāṃ devatānāṃ tadvacanaṃ śrutvā śīghraṃ gosahasrasya kṣīrātsaptakṛtsāroddhṛtādagryamojomaṇḍaṃ gṛhṇīte sma / gṛhītvā ca sā tatkṣīra(mabhinavama)bhinavaistaṇḍulairabhinavāyāṃ sthālyāmabhinavāṃ cullīmupalipya tadbhojanaṃ sādhayati sma / tasmiṃśca sādhyamāne imāni pūrvanimittāni saṃdṛśyante sma - tasmin khalvapi kṣīre śrīvatsasvastikanandyāvartapadmavardhamānādīni maṅgalyāni saṃdṛśyante sma / tatastasyā etadabhūt - yādṛśānīmāni pūrvanimittāni saṃdṛśyante, niḥsaṃśayamidaṃ bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prāpsyati / sāmudrajñānavidhijñaśca naimittikastaṃ pradeśaṃ prāpto 'bhūt / so 'pi tathaivāmṛtādhigamanameva vyākṛtavān / tataḥ sujātā taṃ pāyasaṃ pakvaṃ sthaṇḍilamupalipya puṣpairavakīrya gandhodakenābhyukṣya āsanaṃ prajñāpya satkṛtyottarāṃ nāma ceṭīmāmantrayate sma - gacchottare brāhmaṇamānaya / ahamidaṃ madhupāyasamavalokayāmi / sādhvārya iti pratiśrutya uttarā pūrvāṃ diśamagamat / sā tatra bodhisattvaṃ paśyati sma / tathaiva dakṣiṇām / bodhisattvameva paśyati sma / evaṃ paścimāmuttarāmeva diśaṃ gacchati sma, tatra tatra bodhisattvamevādrākṣīt / tena khalu punaḥ samayena śuddhāvāsakāyikairdevaputraiḥ sarve 'nyatīrthikā nigṛhītā abhūvan / na kaścit saṃdṛśyate sma / tataḥ sā āgatvā svāminīmevamāha - na khalvārye anyaḥ kaścid dṛśyate śramaṇo vā brāhmaṇo vā, anyatra yato yata eva gacchāmi, tatra tatra śramaṇameva sundaraṃ paśyāmi / sujātā āha - gacchottare sa eva brāhmaṇaḥ, sa eva śramaṇaḥ / tasyaivārthe 'yamārambhaḥ / tamevānayeti / sādhvārye ityuttarā gatvā bodhisattvasya caraṇayoḥ praṇipatya sujātāyā (Vaidya 196) nāmnopanimantrayate sma / tato bhikṣavo bodhisattvaḥ sujātāyā grāmikaduhiturniveśanaṃ gatvā prajñapta evāsane nyaṣīdat / atha khalu bhikṣavaḥ sujātā grāmikaduhitā suvarṇamayīṃ pātrīṃ madhupāyasapūrṇāṃ bodhisattvasyopanāmayati sma //
atha bodhisattvasyaitadabhavat - yādṛśamidaṃ sujātayā bhojanamupanāmitam, niḥsaṃśayamahamadyainaṃ bhojanaṃ bhuktvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate //
atha bodhisattvastadbhojanaṃ pratigṛhya sujātāṃ grāmikaduhitarametadavocat - iyaṃ bhagini suvarṇapātrī / kiṃ kriyatām? sā āha - tavaiva bhavatviti / bodhisattva āha - na mamedṛśena bhājanena prayojanam / sujātā āha - yatheṣṭaṃ kriyatām / nāhaṃ vinā bhājanena kasyacidbhojanaṃ prayacchāmi //
atha bodhisattvastaṃ piṇḍapātramādāyorubilvāyā niṣkramya nāganadīṃ pūrvāhṇakālasamaye nadīṃ nairañjanāmupasaṃkramya taṃ piṇḍapātraṃ cīvarāṇi caikānte nikṣipya nadīṃ nairañjanāmavatarati sma gātrāṇi śītalīkartum //
bodhisattvasya khalu punarbhikṣavaḥ snāyato 'nekāni devaputraśatasahasrāṇi divyāgurucandanacūrṇavilepanairnadīmāloḍayanti sma / divyāni ca nānāvarṇāni kusumāni jale kṣipanti sma yaduta bodhisattvasya pūjākarmaṇe //
tena khalu punaḥ samayena nairañjanā nadī divyairgandhaiḥ puṣpaiśca samākulā vahati sma / yena ca gandhodakena bodhisattvaḥ snāto 'bhūt, taṃ devaputrakoṭīniyutaśatasahasrāṇyabhyutkṣipya svakasvakāni bhavanāni nayanti sma caityārthaṃ pūjārthaṃ ca //
yāni ca bodhisattvasya keśaśmaśrūṇyabhūvan, tāni sarvāṇi sujātā grāmikaduhitā maṅgalyānīti kṛtvā caityārthaṃ pūjārthaṃ ca parigṛhṇīte sma //
nadyuttīrṇaśca bodhisattvaḥ pulinaṃ nirīkṣate sma upaveṣṭukāmaḥ / atha yā nairañjanāyāṃ nadyāṃ nāgakanyā sā dharaṇitalādabhyudgabhya maṇimayaṃ (manoramaṃ) bhadrāsanaṃ bodhisattvāyopanāmayati sma / tatra bodhisattvo niṣadya yāvadarthaṃ taṃ madhupāyasaṃ paribhuṅkte sma sujātāyā grāmikaduhituranukampāmupādāya / paribhujya ca tāṃ suvarṇapātrīmanapekṣo vāriṇi prākṣipati sma / kṣiptamātrāṃ ca tāṃ sāgaro nāgarājaścittikārabahumānajāto gṛhītvā svabhavanābhimukhaḥ prasthito 'bhut pūjārheti kṛtvā / atha daśaśatanayanaḥ puraṃdaro garuḍarūpamabhinirmāya vajratuṇḍo bhūtvā sāgarasya nāgarājasyāntikāttāṃ suvarṇapātrīṃ hartumārabdhaḥ / yadā na śaknoti sma, tadā svarūpeṇādareṇa yācitvā trāyatriṃśadbhavanaṃ nītavān pūjārthaṃ caityārthaṃ ca / nītvā pātrīyātrāṃ nāma parvaṇi pravartitavān / adyāpi ca trāyatriṃśeṣu deveṣu pratisaṃvatsaraṃ pātrīmaho vartate / tacca bhadrāsanaṃ tayaiva nāgakanyayā parigṛhītaṃ caityārthaṃ pūjārthaṃ ca //
samantaparibhuktaśca bhikṣavo bodhisattvenaudārika āhāraḥ / atha tatkṣaṇameva bodhisattvasya puṇyabalena prajñābalena pūrvikā kāye śubhavarṇapuṣkaratā prādurabhūt / dvātriṃśacca mahāpuruṣalakṣaṇāni aśītiścānuvyañjanāni vyāmaprabhatā ca / tatredamucyate -
ṣaḍvarṣa vrata uttaritva bhagavān evaṃ matiṃ cintayan so 'haṃ dhyānaabhijñajñānabalavānevaṃ kṛśāṅgo 'pi san / gaccheyaṃ drumarājamūlaviṭapaṃ sarvajñatāṃ buddhituṃ no me syādanukampitā hi janatā evaṃ bhavet paścimā // Lal_18.23 //
yattvaudārika bhuktva bhojanavaraṃ kāye balaṃ kṛtvanā gaccheyaṃ drumarājamūlaviṭapaṃ sarvajñatāṃ budhyitum / mā haivetvarapuṇya devamanujā lūhena jñānekṣiṇo no śaktā siya budhyanāya amṛtaṃ kāyena te durbalāḥ // Lal_18.24 //
// iti śrīlalitavistare nairañjanāparivarto nāmāṣṭādaśamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 19
bodhimaṇḍagamanaparivarta ekonaviṃśaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvo nadyāṃ nairañjanāyāṃ snātvā ca bhuktvā kāyabalasthāma saṃjanayya yena ṣoḍaśākārasaṃpannapṛthivipradeśe mahābodhidrumarājamūlaṃ tena pratasthe vijayayā tayā ca gatyā, yāsau mahāpuruṣāṇāṃ gatiranuccalitagatirindriyeṣṭigatiḥ susaṃsthitagatiḥ merurājagatirajihmagatirakuṭilagatiranupadrutagatiravilambitagatiraluḍitagatiraskhalitagatirasaṃghaṭitagatiralīnagatiracapalagatiḥ salīlagatiḥ vimalagatiḥ śubhagatiradoṣagatiramohagatiraraktagatiḥ siṃhagatiḥ haṃsarājagatirnāgarājagatirnārāyaṇagatiḥ dharaṇitalāsaṃsṛṣṭagatiḥ sahasrāracakradharaṇītalacitragatiḥ jālāṅgulitāmranakhagatiḥ dharaṇītalanirnādagatiḥ śailarājasaṃghaṭanagatiḥ utkūlanikūlasamakaracaraṇagatiḥ jālāntarābhāraśmyutsarjanasattvasaṃspṛśanasugatigamanagatiḥ vimalapadmakramanikṣipaṇagatiḥ pūrvaśubhasucaritagamanagatiḥ pūrvabuddhasiṃhābhigamanagatiḥ vajradṛḍhābhedyāśayagatiḥ (sarvopāyagatiḥ) sarvāpāyadurgatipithitagatiḥ sarvasattvasukhasaṃjananagatiḥ mokṣapathasaṃdarśanagatiḥ mārabalābalakaraṇagatiḥ kugaṇigaṇaparapravādisahadharmanigrahaṇagatiḥ / tamaḥpaṭalakleśavidhamanagatiḥ saṃsārapakṣāpakṣakaraṇagatiḥ śakrabrahmamaheśvaralokapālābhibhavagatiḥ / trisāhasramahāsāhasraikaśūragatiḥ svayaṃbhvanabhibhūtagatiḥ sarvajñajñānābhigamanagatiḥ smṛtimatigatiḥ sugatigamanagatiḥ jarāmaraṇapraśamanagatiḥ śivavirajāmalābhayanirvāṇapuragamanagatiḥ / īdṛśyā gatyā bodhisattvo bodhimaṇḍaṃ saṃprasthito 'bhūt //
iti hi bhikṣavo yāvacca nadyā nairañjanāyā yāvacca bodhimaṇḍādestasminnantare vātabalāhakairdevaputraiḥ saṃmṛṣṭamabhūt / varṣabalāhakairdevaputrairgandhodakena siktamabhūt puṣpaiścāvakīrṇamabhūt / yāvadeva trisāhasramahāsāhasralokadhātau vṛkṣāste sarve yena bodhimaṇḍastenābhinatāgrā abhūvan / ye 'pi ca tadahojātā bāladārikāste 'pi bodhimaṇḍaśīrṣakāḥ svapanti sma / ye 'pi ceha trisāhasramahāsāhasralokadhātau sumerupramukhāḥ parvatāste 'pi sarve yena bodhimaṇḍastena praṇatā abhūvan / nadīṃ ca nairañjanāmupādāya yāvadbodhimaṇḍo 'sminnantare kāmāvacarairdevaputraiḥ krośavistāraikapramāṇo mārgo 'bhivyūhito 'bhūt / tasya ca mārgasya vāmadakṣiṇayoḥ pārśvayoḥ saptaratnamayī vedikā abhinirmitā 'bhūt / saptatālānuccaistvena upariṣṭādratnajālasaṃchannā divyachatradhvajapatākāsamalaṃkṛtā iṣukṣepe saptaratnamayāstālā abhinirmitā abhūvan tasyā vedikāyā abhyudgatāḥ / sarvasmācca tālādratnasūtrā dvitīye tālamavasaktamabhūt / dvayośca tālayormadhye puṣkariṇī māpitābhūt gandhodakaparipūrṇā suvarṇavālikrāsaṃstṛtā utpalapadmakumudapuṇḍarīkasaṃchannā ratnavedikāparivṛtā vaidūryamaṇiratnasopānapratyuptā (Vaidya 200) āḍibalākāhaṃsacakravākamayūropakūjitā / taṃ ca mārgamaśītyapsaraḥsahasrāṇi gandhodakena siñcanti sma / aśītyapsaraḥsahasrāṇi muktakusumairabhyavakiranti sma divyairgandhavadbhiḥ / sarvasya ca tālavṛkṣasya purato ratnavyomakaḥ saṃsthito 'bhūt / sarvasmiṃśca ratnavyomake aśītyapsaraḥ sahasrāṇi candanāgurucūrṇakapuṭāparigṛhītāni kārānusāridhūpaghaṭikāparigṛhītāni sthitānyabhūvan / sarvasmiṃśca ratnavyomake pañcapañcāpsaraḥsahasrāṇi divyasaṃgītisaṃpravāditena sthitānyabhūvan //
iti hi bhikṣavo bodhisattvaḥ prakampyamānaiḥ kṣetrai raśmikoṭīniyutaśatasahasrāṇi niścārayaṃstūryaśatasahasraiḥ pravādyamānaiḥ, mahatā puṣpāḍhyena pravarṣatā, ambaraśatasahasrairbhrāmyamānaiḥ, dundubhiśatasahasraiḥ parāhanyamānaiḥ, garjadbhiḥ pragarjadbhiḥ hayagajavṛṣabhaiḥ, pradakṣiṇīkurvadbhiḥ śukasārikākokilakalaviṅkajīvaṃjīvakahaṃsakroñcamayuracakravākaśatasahasraiḥ, upanāmyamānaiḥ maṅgalyaśatasahasraiḥ / anenaivaṃrūpeṇa mārgavyūhena bodhisattvo bodhimaṇḍaṃ gacchati sma / yāṃ ca rātriṃ bodhisattvo bodhimabhisaṃboddhukāmo 'bhūt, tāmeva rātriṃ vaśavartī nāma trisāhasramahāsāhasrādhipatirbrahmā sahāpatirbrahmaparṣadamāmantryaivamāha - yatkhalu mārṣā jānīyāḥ / eṣa sa bodhisattvo mahāsattvo mahāsaṃnāhasaṃnaddho mahāpratijñānutsṛṣṭo dṛḍhasaṃnāhasaṃnaddho 'parikhinnamānasaḥ sarvabodhisattvacaryāsu nirjātaḥ sarvapāramitāsu pāraṃgataḥ sarvabodhisattvabhūmiṣu vaśitāprāptaḥ sarvabodhisattvāśayasuviśuddhaḥ sarvasattvendriyeṣvanugataḥ sarvatathāgataguhyasthāneṣu supraviṣṭaḥ sarvamārakarmapathasamatikrāntaḥ sarvakuśalamūleṣvaparapratyayaḥ sarvatathāgatairadhiṣṭhitaḥ sarvasattveṣu pramokṣamārgadeśayitā mahāsārthavāhaḥ / sarvamāramaṇḍalavidhvaṃsanakaraḥ trisāhasramahāsāhasraikaśūraḥ / sarvadharmabhaiṣajyasamudānītaḥ mahāvaidyarājaḥ / vimuktipaṭṭābaddho mahādharmarājaḥ / mahāprajñāprabhotsarjanakaraḥ mahāketurājaḥ aṣṭalokadharmānupaliptaḥ mahāpadmabhūtaḥ sarvadharmadhāraṇyasaṃpramuṣitaḥ mahāsāgarabhūtaḥ anunayapratighāpagataḥ acalo 'prakampī mahāsumerūbhūtaḥ / sunirmalaḥ supariśuddhaḥ svavadarpitavimalabuddhirmahāmaṇiratnabhūtaḥ sarvadharmavaśavartī sarvakarmaṇyacitto mahābrahmabhūto bodhisattvo bodhimaṇḍamupasaṃkramati mārasainyapradharṣaṇārthamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmaḥ / daśabalavaiśāradyāṣṭādaśāveṇikabuddhadharmaparipuraṇārthaṃ mahādharmacakrapravartanārthaṃ mahāsiṃhanādanādanārthaṃ sarvasattvān dharmadānena saṃtarpaṇārthaṃ sarvasattvānāṃ dharmacakṣurviśodhanārthaṃ sarvaparapravādīnāṃ sahadharmeṇa nigrahārthaṃ pūrvapratijñāpāripūrisaṃdarśanārthaṃ sarvadharmaiśvaryavaśitāprāptyartham / tatra yuṣmābhirmārṣā sarvaireva bodhisattvasya pūjopasthānakarmaṇyutsukairbhavitavyam / atha khalu vaśavartī mahābrahmā tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
yasyā tejatu puṇyataśca śiriye brāhmaḥ patho jñāyate maitrī vā karuṇā upekṣa muditā dhyānānyabhijñāstathā /
so 'yaṃ kalpasahasracīrṇacarito bodhidrumaṃ prasthitaḥ
iti hi bhikṣavastrisāhasramahāsāhasriko mahābrahmā imaṃ trisāhasramahāsāhasraṃ lokadhātuṃ tatkṣaṇaṃ samamadhyatiṣṭhat / pāṇitalajātamapagataśarkarakaṭhallamutsadamaṇimuktivaidūryaśaṅkhaśilāpravālarajatajātarūpyaṃ nīlamṛdukuṇḍalajātapradakṣiṇanandyāvartakācilindikasukhasaṃsparśaiśca tṛṇairimaṃ trisāhasramahāsāhasraṃ lokadhātuṃ saṃchāditamadhyatiṣṭhat / sarve ca tadā mahāsamudrā dharaṇītalasaṃsthitā abhūvan / na ca jalacarāṇāṃ sattvānāṃ kācidviheṭhābhūt / imaṃ caiva lokadhātumalaṃkṛtaṃ dṛṣṭvā ca daśasu dikṣu śakrabrahmalokapālairbodhisattvasya pūjākarmaṇe buddhakṣetraśatasahasrāṇi samalaṃkṛtānyabhūvan / bodhisattvaiśca divyamānuṣyakātikrāntaiḥ pūjāvyūhairdaśasu dikṣvaprameyāṇi buddhakṣetrāṇi pratimaṇḍitānyabhūvan (Vaidya 202) bodhisattvasya pūjākarmaṇe / sarvāṇi ca tāni buddhakṣetrāṇyekamiva buddhakṣetraṃ saṃdṛśyante sma, nānāvyūhālaṃkārālaṃkṛtāni ca / na ca bhūyo lokāntarikā na ca kālaparvatā na ca cakravālamahācakravālāḥ prajñāyante sma / sarvāṇi ca tāni buddhakṣetrāṇi bodhisattvasyābhayā sphuṭāni saṃdṛśyante sma / ṣoḍaśa ca bodhimaṇḍaparipālikā devaputrāḥ / tadyathā - utkhalī ca nāma devaputraḥ sūtkhalī ca nāma prajāpatiśca śūrabalaśca keyūrabalaśca supratisthitaśca mahiṃdharaśca avabhāsakaraśca vimalaśca dharmeśvaraśca dharmaketuśca siddhapātraśca apratihatanetraśca mahāvyūhaśca śīlaviśuddhanetraśca padmaprabhaśca / itīme ṣoḍaśa bodhimaṇḍapratipālakā devaputrāḥ sarve 'vaivartyakṣāntipratilabdhāste bodhisattvasya pūjārthaṃ bodhimaṇḍaṃ maṇḍayanti sma / samantādaśītiyojanāni saptabhī ratnavedikābhiḥ parivṛtaṃ saptabhistālapaṅktibhiḥ saptabhī ratnakiṅkiṇījālaiḥ saptabhī ratnasūtraiḥ parivṛtam, saptaratnapratyuptaiśca jāmbūnadasuvarṇapaṭaiḥ suvarṇasūtrairjāmbūnadasuvarṇapadmaiścāvakīrṇaṃ sāravaragandhanirdhūpitaṃ ratnajālasaṃchannam / ye ca daśasu dikṣu nānālokadhātuṣu vividhā vṛkṣāḥ santyabhijātā abhipūjitā divyamānuṣyakāste 'pi sarve tatra bodhimaṇḍe saṃdṛśyante sma / yāśca daśasu dikṣu nānāprakārā jalasthalajāḥ puṣpajātayastā api sarvāstatra bodhimaṇḍe saṃdṛśyante sma / ye 'pi ca daśasu dikṣu nānālokadhātuṣu bodhisattvā bodhimaṇḍālaṃkurvantyapramāṇapuṇyajñānasaṃbhāravyūhaiste 'pi tatra bodhimaṇḍe saṃdṛśyante sma //
iti hi bhikṣavo bodhimaṇḍaparipālakairdevaputraistādṛśā vyūhā bodhimaṇḍe abhinirmitā abhūvan, yān dṛṣṭvā devanāgayakṣagandharvāsurāḥ svabhavanāni śmaśānasaṃjñāmutpādayāmāsuḥ / tāṃśca vyūhān dṛṣṭvātyarthaṃ citrīkāramutpādayāmāsuḥ / evamudānaṃ codānayāmāsuḥ - sādhvaho 'cintyaḥ puṇyavipākaniṣyanda iti / catvāraśca bodhivṛkṣadevatāḥ / tadyathā - veṇuśca valguśca sumanaśca ojāpatiśca / ete catvāro bodhivṛkṣadevatā bodhisattvasya pūjārthaṃ bodhivṛkṣaṃ māpayanti sma mūlasaṃpannaṃ skandhasaṃpannaṃ śākhāpatrapuṣpaphalasaṃpannaṃ ārohapariṇāhasaṃpannaṃ prāsādikaṃ darśanīyaṃ vistīrṇamaśītistālānuccaistvena tadanurūpeṇa pariṇāhena citraṃ darśanīyaṃ manoramaṃ saptabhī ratnavedikābhiḥ parivṛtaṃ saptabhī ratnatālapaṅktibhiḥ saptabhī ratnakiṅkiṇījālaiḥ saptabhī ratnasūtraiḥ samantādanuparivṛtairanuparikṣiptaṃ pārijātakakovidāraprakāśamatṛptacakṣurdarśanam / sa ca pṛthivīpradeśastrisāhasramahāsāhasralokadhātuvajreṇābhidṛḍhaḥ sāro 'bhedyavajramayaḥ saṃsthito 'bhūt yatra bodhisattvo niṣaṇṇo 'bhūdbodhimabhisaṃboddhukāmaḥ //
iti hi bhikṣavo bodhisattvena bodhimaṇḍamupasaṃkramatā tathārūpā kāyātprabhā muktābhūt, yayā prabhayā sarve 'pāyāḥ śāntā abhūvan / sarvāṇyakṣaṇāni pithitānyabhūvan / sarvadurgativedanāścopaśoṣitā anubhavan / ye ca sattvā vikalendriyā abhūvan, te sarve paripūrṇendriyatāmanuprāpnuvan / vyādhitāśca vyādhibhyo vyamucyanta / bhayārditāścāśvāsaprāptā abhūvan / bandhanabaddhāśca bandhanebhyo vyamucyanta / daridrāśca sattvā bhogavanto 'bhūvan / kleśasaṃtaptāśca niṣparidāhā abhūvan / (Vaidya 203) bubhukṣitāśca sattvāḥ pūrṇodarā abhūvan / pipāsitāśca tṛṣāpagatā abhūvan / gurviṇyaśca sukhena prasūyante sma / jīrṇadurbalāśca balasaṃpannā abhūvan / na ca kasyacitsattvasya tasmin samaye rāgo bādhate dveṣo va moho vā krodho vā lobho vā khilo vā vyāpādo vā īrṣyā vā mātsaryo vā / na kaścitsattvastasmin samaye mriyate sma, na cyavate sma, nopapadyate sma / sarvasattvāśca tasmin samaye maitracittā hitacittāḥ parasparaṃ mātāpitṛsaṃjñino 'bhūvan //
tatredamucyate -
iti hi bhikṣavastayā bodhisattvasya kāyapramuktayā prabhayā kālikasya nāgarājasya bhavanamavabhāsitamabhūt viśuddhayā vimalayā kāyacittaprahlādaudvilyajananyā sarvakleśāpakarṣiṇyā sarvasattvasukhaprītiprasādaprāmodyajananyā / dṛṣṭvā ca punaḥ kāliko nāgarājastasyāṃ velāyāṃ svasya parivārasya purataḥ sthitvemā gāthā abhāṣat -
yadvadvṛkṣa sapatrapuṣpa saphalā bodhidrumaṃ saṃnatāḥ yadvatkumbhasahasra pūrṇasalilā kurvanti prādakṣiṇam /
iti //
iti hi bhikṣavaḥ kālikasya nāgarājasyāgramahiṣī suvarṇaprabhāsā nāma, sā saṃbahulābhirnāgakanyābhiḥ parivṛtā puraskṛtā nānāratnachatraparigṛhītābhiḥ nānādūṣyaparigṛhītābhirnānāmuktāhāraparigṛhītābhiḥ nānāmaṇiratnaparigṛhītābhiḥ divyamānuṣyakamālyavilepanaguṇṭhaparigṛhītābhiḥ nānāgandhaghaṭikāparigṛhītābhiḥ nānātūryasaṃgītisaṃpravāditairnānāratnapuṣpavarṣairbodhisattvaṃ gacchantamabhyavakiranti sma //
ābhiśca gāthābhistuṣṭuvuḥ -
iti //
atha khalvantarīkṣagatāni śuddhāvāsakāyikadevaśatasahasrāṇi bodhisattvasya cetobhireva cetaḥparivitarkamājñāyaivaṃ vāco bhāṣante sma - evametat satpuruṣa, evametat / tṛṇasaṃstare satpuruṣa niṣadya taiḥ pūrvakaistathāgatairanuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā iti //
adrākṣītkhalvapi bhikṣavo bodhisattvo mārgasya dakṣiṇe pārśve svastikaṃ yāvasikam tṛṇāni lūnāti sma nīlāni mṛdukāni sukumārāṇi ramaṇīyāni kuṇḍalajātāni pradakṣiṇāvartāni / mayūragrīvasaṃnibhāni kācilindikasukhasaṃsparśāni sugandhīni varṇavanti manoramāṇi / dṛṣṭvā ca (Vaidya 208) punarbodhisattvo mārgādapakramya yena svastiko yāvasikastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya svastikaṃ yāvasikaṃ madhurayā vācā samālapati sma / yāsau vāgājñāpanī vijñāpanī vispaṣṭā anekalokaikavarṇasukhā valguḥ śravaṇīyā snigdhā smaraṇīyā codanī toṣaṇī premaṇī akarkaśā agadgadā aparuṣā acapalā ślakṣṇā madhurā karṇasukhā kāyacittodbilyakaraṇī rāgadoṣamohakalikaluṣavinodanī kalaviṅkarutasvarā kuṇālajīvaṃjīvakābhinaditaghoṣā dundubhisaṃgītirutaravitanirghoṣavatī anapahatā satyā acchā bhūtā brahmasvarutaravitanirghoṣā samudrasvaraveganibhā śailasaṃghaṭṭanavatī devendrāsurendrābhiṣṭutā gambhīrā duravagāhā namucibalābalakaraṇī parapravādamathanī siṃhasvaravegā hayagajagarjitaghoṣā nāganirnādanī meghastanitābhigarjitasvarā daśadiksarvabuddhakṣetraspharaṇī vineyasattvasaṃcodanī adrutā anupahatā avilambitā sahitā yuktā kālavādinī samayānatikramaṇī dharmaśatasahasrasugrathitā saumyā asaktā adhiṣṭhitapratibhānā ekarutā sarvarutaracanī sarvābhiprāyajñāpanī sarvasukhasaṃjananī mokṣapathasaṃdarśikā mārgasaṃbhāravādinī parṣadanatikramaṇī sarvaparṣatsaṃtoṣaṇī sarvabuddhabhāṣitānukūlā / īdṛśyā vācā bodhisattvaḥ svastikaṃ yāvasikaṃ gāthābhirabhyabhāṣata -
iti hi bhikṣavo bodhisattvasya bodhivṛkṣamupasaṃkrāmato 'śītibodhivṛkṣasahasrāṇi devaputraiśca bodhisattvaiśca maṇḍitānyabhūvan - iha niṣadya bodhisattvo bodhiṃ prāpsyatyabhisaṃbhotsyata iti / santi tatra kecidbodhivṛkṣāḥ puṣpamayā yojanaśatasahasrodviddhāḥ / kecid bodhivṛkṣā (Vaidya 210) gandhamayā dviyojanaśatasahasrodviddhāḥ / kecidbodhivṛkṣāścandanamayāstriyojanaśatasahasrodviddhāḥ / kecidbodhivṛkṣā vastramayāḥ pañcayojanaśatasahasrāṇyuccaistvena / kecidbodhivṛkṣā ratnamayā daśayojanaśatasahasrāṇyuccaistvena / kecidbodhivṛkṣāḥ sarvaratnamayā daśayojanakoṭinayutaśatasahasrāṇyuccaistvena / kecidbodhivṛkṣā ratnamayāḥ koṭinayutaśatasahasramudviddhāḥ / sarveṣu teṣu bodhivṛkṣamūleṣu yathānurūpāṇi siṃhāsanāni prajñaptānyabhūvan nānādivyadūṣyasaṃstṛtāni / kvacidbodhivṛkṣe padmāsanaṃ prajñaptamabhūt, kvacidgandhāsanam, kvacinnānāvidharatnāsanam / bodhisattvaśca lalitavyūhaṃ nāma samādhiṃ samāpadyate sma / samanantarasamāpannasya ca bodhisattvasyemaṃ lalitavyūhaṃ nāma bodhisattvasamādhim, atha tatkṣaṇameva bodhisattvaḥ sarveṣu ca teṣu bodhivṛkṣamūleṣu siṃhāsane saṃniṣaṇṇaḥ saṃdṛśyate sma lakṣaṇānuvyañjanasamalaṃkṛtena kāyena / ekaikaśca bodhisattvo devaputraiścaivaṃ saṃjānīte sma - mamaiva siṃhāsane bodhisattvo niṣaṇṇo nānyeṣāmiti / yathā ca te saṃjānate sma - tathāsyaiva lalitavyūhasya bodhisattvasamādheranubhāvena sarvanirayatiryagyoniyamalokikāḥ sarve devamanuṣyāśca sarve gatyupapannāḥ sarvasattvā bodhisattvaṃ paśyanti sma bodhivṛkṣamūle siṃhāsane niṣaṇṇam //
atha ca punarhīnādhimuktikānāṃ sattvānāṃ matiparitoṣaṇārthaṃ bodhisattvastṛṇamuṣṭimādāya yena bodhivṛkṣastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhivṛkṣaṃ saptakṛtvaḥ pradakṣiṇīkṛtya svayamevābhyantarāgraṃ bahirmūlaṃ samantabhadraṃ tṛṇasaṃstaraṇaṃ saṃstīrya siṃhavacchūravadbalavaddṛḍhavīryavatsthāmavannāgavadaiśvaryavatsvayaṃbhūvajjñānivadanuttaravadviśeṣavadabhyudratavadyaśovatkīrtivaddānavacchīlavatkṣāntivadvīryavaddhyānavatprajñāvajjñānavatpuṇyavannihatamārapratyarthikavatsaṃbhāravatparyaṅkamābhujya tasmiṃstṛṇasaṃstare nyaṣīdat prāṅmukha ṛjukāyaṃ praṇidhāya abhimukhāṃ smṛtimupasthāpya / īdṛśaṃ ca dṛḍhaṃ samādānamakarot -
iti //
// iti śrīlalitavistare bodhimaṇḍagamanaparivarto nāma ekonaviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 20
bodhimaṇḍavyūhaparivarto viṃśatitamaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvasya bodhimaṇḍaniṣaṇṇasyaṃ pūrvasyāṃ diśi ṣaṭ kāmāvacarā devāḥ sthitā abhūvan - mā bodhisattvasya kaścidantarāyaṃ kārṣīditi / evaṃ dakṣiṇapaścimottarā diśo devaiḥ parigṛhītā abhūvan //
iti hi bhikṣavo bodhisattvo bodhimaṇḍaniṣaṇṇastasyāṃ velāyāṃ bodhisattvasaṃcodanīṃ nāma raśmiṃ prāmuñcat, yayā raśmyā samantāddaśasu dikṣvaprameyāsaṃkhyeyāni dharmadhātuparamāṇyākāśadhātuparyavasānāni sarvabuddhakṣetrāṇyavabhāsitānyabhūvan //
atha khalu pūrvasyāṃ diśi vimalāyāṃ lokadhātau vimalaprabhāsasya tathāgatasya buddhakṣetrāllalitavyūho nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntaiśca bodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya ca tasyāṃ velāyāṃ bodhisattvasya pūjākarmaṇe tathārūpamṛddhyabhisaṃskāramabhisamakarod yenaddharyabhisaṃskāreṇābhisaṃskṛtena daśasu dikṣvākāśadhātuparyavasānāni sarvabuddhakṣetrāṇyekaṃ maṇḍalamātramādarśayati sma śuddhasya nīlavaiḍūryasya / pañcagatyupapannānāṃ sarvasattvānāṃ purato bodhimaṇḍe niṣaṇṇaṃ bodhisattvamupadarśayati sma / te ca sattvāḥ parasparamekāṅgulikābhirbodhisattvamupadarśayanti sma - ko 'yamevaṃrūpaḥ sattvo lalitaḥ, ko 'yamevaṃrūpaḥ sattvo virājata iti / teṣāṃ ca sattvānāṃ purato bodhisattvo bodhisattvānnirmimīte sma / tatra te bodhisattvavigrahā imā gāthā abhāṣanta -
iti //
atha khalu bhikṣavo dakṣiṇasyāṃ diśi ratnavyūhāyā lokadhāto ratnārciṣastathāgatasya buddhakṣetrādratnacchatrakūṭasaṃdarśano nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe ekaratnachatreṇa taṃ sarvāvantaṃ maṇḍalamātraṃ saṃchādayati sma / tatra śakrabrahmalokapālāḥ parasparametadavocan - kasyedaṃ phalam, kenāyamevaṃrūpo ratnachatravyūhaḥ saṃdṛśyata iti / atha tasmādratnachatrādiyaṃ gāthā niścarati sma -
yena cchatrasahasrakoṭinayutā gandhāna ratnāna ca dattā apratimeṣu maitramanasā tiṣṭhanti ke nirvṛte / Note: Vaidya 212 so eṣo varalakṣaṇo hitakaro nārāyaṇasthāmavān
iti //
atha khalu paścimāyā diśaścampakavarṇāyā lokadhātoḥ puṣpāvalivanarājikusumitābhijñasya tathāgatasya buddhakṣetrādindrajālī nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopajagāma / upetya ca bodhisattvasya pūjākarmaṇe sarvāvantaṃ maṇḍalamātramekaratnajālena saṃchādayati sma / tatra daśasu dikṣu devanāgayakṣagandharvāḥ parasparamevamāhuḥ - kasyāyamevaṃrūpo prabhāvyūha iti / atha tasmādratnajālādiyaṃ gāthā niścarati sma -
iti //
atha khalūttarasyāṃ diśi sūryāvartāyā lokadhātoścandrasūryajihmīkaraprabhasya tathāgatasya buddhakṣetrādvyūharājo nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛtaḥ yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe yāvanto daśasu dikṣu sarvalokadhātuṣu buddhakṣetraguṇavyūhāstān sarvāṃstasmin maṇḍalamātre saṃdarśayati sma / tatra kecidbodhisattvā evamāhuḥ - kasyema evaṃrūpā vyūhāḥ? atha tebhyaḥ sarvavyūhebhya iyaṃ gāthā niścarati sma -
iti //
atha khalu pūrvadakṣiṇasyā diśo guṇākarāyā lokadhātorguṇarājaprabhāsasya tathāgatasya buddhakṣetrādruṇamatirnāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe sarvaguṇavyūhaṃ kūṭāgāraṃ tasmin maṇḍalamātre 'bhinirmimīte sma / tasya te parivārā evamāhuḥ - kasyāyamevaṃrūpaḥ kūṭāgāravyūhaḥ? tataśca kūṭāgārādiyaṃ gāthā niścarati sma -
yasya guṇaiḥ satataṃ guṇagandhikā bhonti surāsura yakṣa mahoragāḥ / Note: Vaidya 213
iti //
atha khalu dakṣiṇapaścimāyā diśo ratnasaṃbhavāyā lokadhāto ratnayaṣṭestathāgatasya buddhakṣetrādratnasaṃbhavo nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe aprameyāsaṃkhyeyān ratnavyomakāṃstasminmaṇḍalamātre 'bhinirmimīte sma / tebhyaśca ratnavyomakebhya iyaṃ gāthā niścacāra -
iti //
atha khalu paścimottarasyā diśo meghavatyā lokadhātormegharājasya tathāgatasya buddhakṣetrānmeghakūṭābhigarjitasvaro nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe kālānusāryagurumeghamabhinirmāyoragasāracandanacūrṇavarṣaṃ tasmin maṇḍalamātre 'bhipravarṣati sma / tasmācca kālānusārimeghamaṇḍalamātrādiyaṃ gāthā niścarati sma -
iti //
atha khalūttarapūrvasyā diśo hemajālapratichannāyā lokadhāto ratnacchatrābhyudgatāvabhāsasya tathāgatasya buddhakṣetrāddhemajālālaṃkṛto nāma bodhisattvo mahāsattvastayāprabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe sarveṣu teṣu kūṭāgāreṣu ratnavyomakeṣu dvātriṃśallakṣaṇasamalaṃkṛtān bodhisattvavigrahānabhinirmimīte sma / sarve ca te bodhisattvavigrahā divyamānuṣyakapuṣpadāmaparigṛhītā yena bodhisattvastenābhinatakāyāstāni puṣpadāmānyabhipralambayanti sma / te imāṃ gāthāmabhāṣanta -
iti //
atha khalvadhastāddiśaḥ samantavilokitāyā lokadhātoḥ samantadarśinastathāgatasya buddhakṣetrādratnagarbho nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe tasmin vaidūryamayamaṇḍalamātre jāmbūnadasuvarṇapadmānyabhyudgatānyupadarśayati sma / teṣāṃ ca padmānāṃ karṇikāsvardhakāyikā nāryo varṇarūpasaṃpannāḥ sarvālaṃkārapratimaṇḍitā upadarśayati sma / vāmadakṣiṇe pāṇibhirharṣakaṭakakeyūrasuvarṇasūtramuktāhārādivividhābharaṇaparigṛhītāḥ puṣpapaṭṭadāmāni cābhipralambayantyo yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenoparyabhinatakāyāḥ / tāścemāṃ gāthāmabhāṣanta -
iti //
atha khalūpariṣṭāddiśo varagaganāyā lokadhātorgaṇendrasya tathāgatasya buddhakṣetrādgaganagañjo nāma bodhisattvo mahāsattvastayā prabhayā saṃcoditaḥ san gaṇanāsamatikrāntairbodhisattvaiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya bodhisattvasya pūjākarmaṇe gaganatalastha eva yāvanto daśasu dikṣu sarvabuddhakṣetreṣvadṛṣṭāśrutapūrvāḥ santi puṣpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaravastrālaṃkārachatradhvajapatākāvaijayantiratn - amaṇikanakarajatamuktāhārahayagajarathapattivāhanapuṣpavṛkṣapatrapuṣpaphaladārakadārikā devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragaśakrabrahmalokapālamānuṣyāmānuṣyāṇāṃ sarvā gaganatalānmahāntaṃ puṣpavarṣamabhipravarṣanti sma sarvasattvaprītisukhasaṃjananaṃ ca / na ca kasyacitsattvasya bhayaṃ cotpīḍāṃ vā karoti sma //
tatredamucyate -
ke cāgatā maruta śakra ivā yathaiva devaiḥ sahasranayutaiśca purākṛtāste / Note: Vaidya 216
ke cāgatā vajirakāya ivā abhedyāḥ heṣṭhā paskandhacaraṇaiḥ pratigrāhyamāṇāḥ / Note: Vaidya 217
iti //
// iti śrīlalitavistare bodhimaṇḍavyūhaparivarto nāma viṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 21
māragharṣaṇaparivarta ekaviṃśaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvaiścema evaṃrūpā vyūhā bodhisattvasya pūjākarmaṇe bodhimaṇḍe 'bhisaṃkṛtā abhūvan / svayaṃ ca bodhisattvo yāvanto daśasu dikṣvatītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvabuddhakṣetreṣu bodhimaṇḍālaṃkāravyūhāstān sarvāṃstasmin bodhimaṇḍe saṃdarśayati sma //
atha khalu bhikṣavo bodhimaṇḍaniṣaṇṇasya bodhisattvasyaitadabhavat - iha khalu kāmadhātau māraḥ pāpīyānadhipatirīśvaro vaśavartī / naitanmama pratirūpaṃ bhavedyadahaṃ tenāvidito 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeyam / yannvahaṃ mārasya pāpīyasaḥ saṃcodanaṃ kuryām / tasmin vijite sarve kāmāvacarā devādayo nigṛhītā bhaviṣyanti / tataśca māraparṣadaḥ pūrvāvaropitakuśalamūlā mārakāyikā devaputrāste mama siṃhavikrīḍitaṃ dṛṣṭvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayiṣyanti //
atha khalu bhikṣavo bodhisattva evamanuvicintya tasyāṃ velāyāṃ bhrūvivarāntarādūrṇākośāt sarvamāramaṇḍalavidhvaṃsanakarīṃ nāmaikāṃ raśmimudasṛjat / yayā raśmyā sarvasmiṃstrisāhasramahāsāhasralokadhātau sarvamārabhavanānyavabhāsya jihmīkṛtāni saṃprakampitāni cābhūvan / sarvaścāyaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhāturmahatāvabhāsena sphuṭo 'bhūt / tasyāśca prabhāyā māraḥ pāpīyānidamevaṃ rūpaṃ śabdamaśrauṣīt -
kalpaughacīrṇacarito hyabhiśuddhasattvaḥ śuddhodanasya tanayaḥ pravijahya rājyam / so nirgato hitakaro hyamṛtābhilāṣī bodhidrumaṃ hyupagato 'dya kuru prayatnam // Lal_21.1 //
śūnyaṃ kariṣyati puraṃ tava kṛṣṇabandho abalo balo balavihīnu apakṣyapakṣyo / Note: Vaidya 219
iti //
iti hi bhikṣavo māraḥ pāpīyānābhiḥ saṃcodanābhirgāthābhiḥ saṃcoditaḥ san dvātriṃśadākāraṃ svapnamapaśyat / katamad dvātriṃśadākāram? tadyathā - tamasākulaṃ ca svabhavanamapaśyat / rajasākulaṃ cākīrṇaśarkarakaṭhalyaṃ ca svabhavanamapaśyat / bhītatrastodvignaṃ diśo daśa prapalāyamānaṃ cātmānamapaśyat / vibhraṣṭamakuṭamapaviddhakuṇḍalaṃ cātmānamapaśyat / śuṣkoṣṭhagalatālukaṃ cātmānamapaśyat / saṃtaptahṛdayaṃ cātmānamapaśyat / śīrṇapatrapuṣpaphalāni codyānānyapaśyat / apagatajalāḥ pariśuṣkāśca puṣkariṇīrapaśyat / haṃsakroñcamayūrakalaviṅkakuṇālajīvaṃjīvakādīṃśca pakṣigaṇātrchīrṇapakṣānapaśyat / bherīśaṅkhamṛdaṅgapaṭahatuṇavavīṇāvallakītāḍasampādīṃśca vādyabhāṇḍāṃśchinnavichinnān bhūmau nipatitānapaśyat / priyajanaparivārāśca māramutsṛjya dīnamukhā ekānte gatvā pradhyāyantamapaśyat / agramahiṣīṃ ca māriṇīṃ śayanabhraṣṭāṃ dharaṇyāmubhābhyāṃ pāṇibhyāṃ śīrṣamabhipīḍayantīmapaśyat / ye ca te māraputrā vīryavattamāśca balavattamāśca tejavattamāśca prajñāvattamāśca taṃ bodhisattvaṃ bodhimaṇḍavarāgragataṃ namasyanta evamapaśyat / ātmanīyāśca duhitrīrhā tāta hā tāteti krandantyo 'paśyat / malinacailagātraṃ cātmānamapaśyat / avakīrṇapāṃśuśiraskaṃ ca pāṇḍudurvarṇamojopahṛtaṃ cātmānamapaśyat / harmyakūṭāgāragavākṣatoraṇāṃśca rajasāvakīrṇān patato 'paśyat / ye cāsya te senāpatayo yakṣarākṣasakumbhāṇḍagandharvādhipatayaḥ, tān sarvān hastāñśirasi kṛtvā rodantaḥ krandantaḥ palāyamānāṃścāpaśyat / ye ca te kāmāvacareṣu deveṣu devādhipatayaḥ, tadyathā - dhṛtarāṣṭravirūḍhakavirūpākṣavaiśravaṇaśakrasuyāmasaṃtuṣitasunirmitavaśavartiprabhṛtayaḥ, tān sarvāñśuśruṣamāṇān māraḥ pāpīyān sabodhisattvābhimukhānapaśyat / raṇamadhye cāsyāsirvikośo na bhavati sma / vikrośantamaśivaṃ cātmānamapaśyat / svena ca parivāreṇātmānaṃ parityaktamapaśyat / maṅgalapūrṇakumbhāṃśca patitān dvāre 'paśyat / nāradaṃ ca brāhmaṇamamaṅgalyaśabdaṃ śrāvayantamapaśyat / ānanditaṃ ca dauvārikamanānandaśabdaṃ śrāvayantamapaśyat / tamasākulaṃ ca gaganatalamapaśyat / kāmabhavananivāsinīṃ ca śriyaṃ rudantīmapaśyat / svamaiśvaryaṃ cānaiśvaryamapaśyat / svapakṣaṃ cāpakṣamapaśyat / maṇimuktājālāni ca tūṣṇībhūtāni chinnabhinnapatitānyapaśyat / sarvaṃ ca mārabhavanaṃ pracalitamapaśyat / vṛkṣāñchidyamānānniryūhāṃśca patato 'drākṣīt / sarvaṃ ca mārasenāvyūhamabhimukhaṃ pātyamānamapaśyat //
iti hi bhikṣava evaṃ dvātriṃśadākāraṃ māraḥ pāpīyān svapnamapaśyat / sa pratibuddhaḥ san bhītastrastaḥ saṃvignaḥ sarvamantarjanaṃ saṃnipātya sabalapārṣadyasenāpatidauvārikasaṃnipatitāṃśca tān viditvā ābhirgāthābhiradhyabhāṣat -
atha khalu bhikṣavaḥ sārthavāho nāma māraputraḥ, sa māraṃ pāpīyāṃsaṃ gāthābhiradhyabhāṣat -
sārthavāha āha -
māro 'bravīt -
sārthavāha āha -
api ca /
iti hi bhikṣavo māraḥ pāpīyān sārthavāhasya vacanamakṛtvā mahatīṃ caturaṅginīṃ senāmudyojayati sma mahābalaraṇaśauṇḍāṃ bhīṣaṇāṃ romaharṣaṇīmadṛṣṭāśrutapūrvāṃ devamanuṣyairbahuvidhamukhavikārakoṭinayutaśatasahasravikāraprakārāṃ bhujagaśatasahasrakaracaraṇakuṭilapariveṣṭitaśarīrāṃ asidhanuśaraśaktitomarakuṭhārapaṭṭisabhuśuṇḍimusaladaṇḍapāśagadācakravajrakaṇayadharāṃ varavarmakavacavarmitaśarīrāṃ viparītaśiraḥkaracaraṇanayanāṃ jvalitaśironayanavadanāṃ duḥsaṃsthitodarapāṇipādamugratejovadanāṃ paramavikṛtavadanadarśanāṃ vikarālavikṛtadaṃṣṭrāṃ ghanabahuvipulapralambajihvāṃ suṇḍikakiliñjasadṛśajihvāṃ jvalanasadṛśakṛṣṇasarpaviṣapūrṇaraktanetrām / keciddhi tatrāśīviṣān vamanti sma / kecitkaratalairāśīviṣān parigṛhya bhakṣayanti sma / garuḍā iva sāgarādabhyutkṣipya kecinnaramāṃsarudhirakaracaraṇaśiroyakṛdantrapurīṣādīṃśca bhakṣayanti sma / kecijjvalitapiṅgalakṛṣṇanīlaraktakadrukarālavicitrarūpāḥ / kecidvikṛtakūpaprajvalitotpāṭitavikṛtakaṭākṣāḥ / kecitparivṛttajvalitavikṛtanayanāḥ /(Vaidya 222) kecijjvalitān parvatān parigṛhya salīlamapareṣu parvateṣu abhirūḍhā āgacchanti sma / kecitsamūlān vṛkṣānutpāṭya bodhisattvābhimukhā abhidhāvanti sma / kecidajakaṇaśūrpakarṇahastikarṇalambakarṇavarāhakarṇāḥ / kecid vṛkakarṇāḥ / keciddakodariṇo durbalakāyā asthikaṅkālasaṃghāṭamabhinirmāya bhagnanāsāḥ kumbhodarāḥ karoṭapādā ucchuṣkatvagmāṃsarudhirāḥ chinnakarṇanāsākaracaraṇanayanottamāṅgāḥ / kecidrudhirapipāsayā śirāṃsi parasparaṃ nikṛntanti sma / keciddhrinnavikṛtabhairavarūkṣasvarāḥ phutphutkārapicutkāraphuluphuluprakṣveḍitāni kurvanti sma / kecidāhuḥ - āharata haratābhihanata hanata bandhata gṛhṇata chindata bhindata mathayatotkṣipata nāśayatemaṃ śramaṇaṃ gautamaṃ sārdhaṃ drameṇeti bruvanti sma / kecidbheruṇḍakaśṛgālasūkaragardabhagohastyaśvoṣṭrakharamahiṣaśaśacamarakhaḍgaśarabhanānāpratibha - yaraudravikṛtavaktrāḥ / kecitsiṃhavyāghraṛkṣavarāhavānaradvīpibiḍālachāgalorabhrasarpanakulamatsyamakaraśiśumārakūrmakāka - gṛghrolūkagaruḍādisadṛśātmabhāvāḥ / kecidvirūparūpāḥ / kecidekaśīrṣā dviśīrṣā yāvacchatasahasraśīrṣāḥ / kecidaśīrṣāḥ / kecidekabhujā yāvacchatasahasrabhujāḥ / kecidabhujāḥ / kecidekapādakāḥ / kecidyāvacchatasahasrapādāḥ / kecidapādakāḥ / kecitkarṇamukhanāsikākṣinābhisrotobhirāśīviṣānniścārayanti sma / kecidasidhanuśaraśaktipaṭṭiśaparaśucakratomarakaṇayavajrabhuśuṇḍibhindipālādīni nānāpraharaṇāni bhrāmayanto nṛtyanto bodhisattvaṃ saṃtarjayanti sma / kecinnarāṅgulīśchitvā mālāguṇān kṛtvā dhārayanti sma / kecicchirobhirasthikarakāñchīrṣakaṭāhakāṃśca mālāguṇamiva kṛtvā dhārayanti sma / kecidāśiviṣapariveṣṭitaśarīrāḥ / kecicchīrṣakaṭāhakān parigṛhya hastyaśvoṣṭragogardabhamahiṣārūḍhāḥ / kecidadhaḥśirasa ūrdhvapādāḥ / kecitsūcīromāṇaḥ / kecidgogardabhavarāhanakulachāgalorabhrabiḍālakapivṛkaśṛgālaromāṇaḥ āśīviṣān vamanto 'yoguḍāni nirgaranto dhūmaketūnutsṛjanto jvalitatāmralohavarṣaṃ pravarṣanto vidyudvarṣān kṣipanto vajrāśaniṃ pramuñcantastaptāmayovālikāṃ pravarṣantaḥ kālameghān saṃjanayanto vātavṛṣṭimutpādayantaḥ śarameghavarṣānutsṛjantaḥ kālarātriṃ darśayanto rāvaṃ saṃjanayanto bodhisattvamabhidhāvanti sma / kecitpāśān bhrāmayanto mahāparvatān prapātayanto mahāsāgarān kṣobhayanto laṅghayanto mahāparvatāṃścālayanto meruṃ parvatarājaṃ vidhāvantaḥ palāyamānā vikṣipanto 'ṅgapratyaṅgāni bhrāmayantaḥ śarīrāṇi hasanto mahāhāsyāni urāṃsi prasphoṭayantaḥ urāṃsi tāḍayantaḥ keśāṃsi dhunvantaḥ pītamukhāni ca nīlaśarīrā jvalitaśirasa ūrdhvakeśā itastato vegena paridhāvanto bherūṇḍākṣāśca bodhisattvaṃ vibhīṣayanti sma / jīrṇāḥ striyaśca rudantyo bodhisattvamupasaṃkramyaivaṃ vadanti sma - aho putra, hā mama putra, uttiṣṭhottiṣṭha, śīghraṃ prapalāyasva / rākṣasarūpāḥ piśācarūpāḥ kāṇakhañjadurbalāśca pretāḥ kṣutkṣāmākṣā urdhvabāhavo vikṛtāsyāḥ krandanto bhayamupadarśayantastrāsaṃ saṃjanayanto bodhisattvasya purato 'bhidhāvanti sma / tayā caivarūpayā mārasenayā samuditayā samantādaśītiryojanānyāyāmena vistāreṇa sphuṭamabhūt / yathā caikasya mārasyaivaṃ koṭīśatānāṃ trisāhasraparyāpannānāṃ mārāṇāṃ pāpīyasāṃ senābhistiryagūrdhvaṃ ca parisphuṭamabhūt //
tatredamucyate -
iti hi bhikṣavo mārasya pāpīyasaḥ putrasahasram / tatra ye māraputrā bodhisattve 'bhiprasannāḥ sārthavāhapūrvaṃgamāḥ, te mārasya dakṣiṇe pārśve sthitā abhūvan / ye mārapākṣikāḥ, te vāme pārśve sthitā abhuvan mārasya pāpīyasaḥ / tatra māraḥ pāpīyāṃstān svān putrānāmantrayate sma - kīdṛśena balena vayaṃ bodhisattvaṃ dharṣayiṣyāmaḥ? tatra dakṣiṇe pārśve sārthavāho nāma māraputraḥ / sa pitaraṃ gāthayā pratyabhāṣat -
vāme pārśve durmatirnāma māraputraḥ sa evamāha -
dakṣiṇe madhuranirghoṣo nāmāha -
api ca /
vāme śatabāhurnāmāha -
dakṣiṇe subuddhirāha -
kiṃ kāraṇam?
api ca /
vāme ugratejā āha -
dakṣiṇe sunetra āha -
api ca /
vāme dīrghabāhurgarvita āha -
dakṣiṇe prasādapratilabdha āha -
vāme bhayaṃkara āha -
dakṣiṇa ekāgramatirāha -
vāme 'vatāraprekṣyāha -
dakṣiṇe puṇyālaṃkāra āha -
vāme 'nivartyāha -
dakṣiṇe dharmakāma āha -
kiṃ kāraṇam?
vāme 'nupaśānta āha -
dakṣiṇe siddhārtha āha -
vāme ratilolo nāmāha -
dakṣiṇe dharmaratirāha -
vāme vātajavo nāmāha -
dakṣiṇe 'calamatirnāma māraputraḥ, sa evamāha -
vāme brahmamatirāha -
dakṣiṇe siṃhamatirāha -
vāme sarvacaṇḍālo nāmāha -
dakṣiṇe siṃhanādī nāmāha -
vāmātpārśvādduścintitacintyāha -
dakṣiṇātpārśvātsucintitārtho nāmāha -
mārātmajānāṃ yatha gaṅgavālikā etena vīryeṇa yathaiva yūyam / Note: Vaidya 230
peyālam / evaṃ te sarve māraputrāḥ paripurṇaṃ putrasahasraṃ śuklapākṣikāśca kṛṣṇapākṣikāśca māraṃ pāpīyāṃsaṃ pṛthakpṛthaggāthābhiradhyabhāṣanta //
atha khalu bhadraseno nāma mārasya pāpīyasaḥ senāpatiḥ, sa māraṃ pāpīyasaṃ gāthābhiradhyabhāṣata -
etacchutvā paro māraputro 'tīva roṣātsaṃraktanayano 'bravīt -
atha dakṣiṇātpārśvānmārapramardako nāma māraputra āha -
atha bodhisattvo mārasya durbalīkaraṇahetorvikasitaśatapatranibhaṃ vadanaṃ saṃcārayati sma / yaṃ dṛṣṭvā māraḥ pāpīyān prapalāyāno 'bhūt / mama camū bodhisattvasya vadanaṃ pratiṣṭheti (Vaidya 232) manyamānaḥ prapalānaḥ punareva pratinivṛtya saparivāro vividhāni praharaṇāni bodhisattvasyoparyutsṛjati sma sumerumātrāṃśca parvatān / te ca bodhisattvasyopari prakṣiptāḥ puṣpavitāne vimānāni saṃtiṣṭhante sma / ye ca dṛṣṭiviṣā āśīviṣāḥ śvāsaviṣāścāgnijvālānutsṛjanti sma, taccāgnimaṇḍalaṃ bodhisattvasya prabhāmaṇḍalamiva saṃtiṣṭhate sma //
atha punareva bodhisattvo dakṣiṇena pāṇinā śīrṣaṃ pramārṣṭi sma / māraśca paśyati sma / bodhisattvasya haste khaṅga iti dakṣiṇāmukhaḥ prapalāyate sma / na kiṃciditi punareva pratinivartate sma / nivṛtya ca bodhisattvasyopari nānāvidhāni praharaṇānyutsṛjati sma asidhanuśaraśaktitomaraparaśvadhabhuśuṇḍimusalakaṇayagadācakravajramudgarapādapaśilāpāśāyoguḍānatibhayānakān / te cotkṣiptamātrā nānāvidhāni puṣpadāmāni puṣpavitānāni iva saṃtiṣṭhante sma / muktasukusumāni ca mahīmavakiranto mālyadāmāni cāvalambamānāni bodhivṛkṣaṃ vibhūṣayanti sma / tāṃśca vyūhān vibhūtiṃ dṛṣṭvā bodhisattvasya māraḥ pāpīyānīrṣyāmātsaryopahatacetā bodhisattvamabravīt - uttiṣṭhottiṣṭha he rājakumāra, rājyaṃ bhuṅkṣva, tāvattava puṇyam, kutaste mokṣaprāptiḥ?
atha bodhisattvo dhīragambhīrodāraślakṣṇamadhurayā vācā māraṃ pāpīyasametadavocat - tvayā tāvatpāpīyannekena nirgaḍena yajñena kāmeśvaratvaṃ prāptam / mayā tvanekāni yajñakoṭīniyutaśatasahasrāṇi nirgaḍāni yaṣṭāni / karacaraṇanayanottamāṅgāni ca nikṛtya nikṛtyārthibhyo dattāni / gṛhadhanadhānyaśayanavasanaṃ caṃkramodyānāni cānekaśo yācanakebhyo nisṛṣṭāni sattvānāṃ mokṣārthinā /
atha khalu māraḥ pāpīyān bodhisattvaṃ gāthayā pratyabhāṣat -
bodhisattva āha - iyaṃ pāpīyan mama bhūtadhātrī pramāṇamiti //
atha bodhisattvo māraṃ māraparṣadaṃ ca maitrīkaruṇāpūrvaṃgamena cittena sphuritvā siṃhavadabhīto 'nuttrasto 'stambhī adīno 'līnaḥ asaṃkṣubhito 'lulito vigatabhayalomaharṣaḥ śaṅkhadhvajamīnakalaśasvastikāṅkuśacakrāṅkamadhyena jālāvitānāvanaddhena suruciratāmranakhālaṃkṛtena mṛdutaruṇasukumāreṇānantakalpāparimitakuśalamūlasaṃbhāropacitena dakṣiṇena pāṇinā sarvakāyaṃ parimārjya salīlaṃ mahīṃ parāhanati sma / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣat -
iyaṃ mahī sarva jagatpratiṣṭhā apakṣapātā sacarācare samā / Note: Vaidya 233
saṃspṛṣṭamātrā ceyaṃ mahāpṛthivī bodhisattvena ṣaḍvikāramakampat prākampat saṃprākampat / araṇat prāraṇat saṃprāraṇat / tadyathāpi nāma māgadhikānāṃ kāṃsapātrī kāṣṭhenābhyāhatā raṇatyanuraṇati, evameveyaṃ mahāpṛthivī bodhisattvena pāṇitāḍitā raṇatyanuraṇati sma //
atha khalu yasyāṃ trisāhasramahāsāhasralokadhātau sthāvarā nāma mahāpṛthivīdevatā sā koṭiśatapṛthivīdevatāparivārā sarvāṃ mahāpṛthivīṃ saṃprakampya nātidūre bodhisattvasya pṛthivītalaṃ bhittvārdhakāyābhyunnāmya sarvālaṃkārapratimaṇḍitā yena bodhisattvastenāvanatakāyā prāñjalīkṛtā bodhisattvametadavocat - evametanmahāpuruṣa evametat yathā tvayābhihitam / vayamatra pratyakṣāḥ / api tu bhagavaṃstvameva sadevakasya lokasya paramasākṣībhūtaḥ pramāṇabhūtaśceti / evamuktvā sthāvarā mahāpṛthivīdevatā māraṃ pāpīyāṃsamanekaprakāraṃ nirbhartsya bodhisattvaṃ cābhyabhistutya vividhaṃ ca svakaṃ prabhāvaṃ saṃdarśya saparivārā tatraivāntaradhāt //
atha khalu māraḥ pāpīyān duḥkhito durmanā anāttamanā apatrapamāṇarūpo mānābhibhavānna gacchati sma / na nivartate sma / na palāyate sma / paścānmukhaṃ sthitvā uttari senāmāmantrayate sma - sahitāḥ samagrāstāvadbhavantastiṣṭhantu muhurtaṃ yāvadvayaṃ jñāsyāmo yadi tāvacchakyetāyamanunayenotthāpayitum / mā khalvevaṃrūpasya sattvaratnasya sahasā vināśo bhūditi //
atha khalu māraḥ pāpīyān svā duhitṝrāmantrayate sma - gacchadhvaṃ yūyaṃ kanyakāḥ, bodhimaṇḍamupasaṃkramya bodhisattvasya jijñāsanāṃ kuruta - kiṃ sarāgo 'tha vītarāgaḥ / kiṃ mūko 'tha prajñaḥ / kimandho 'tha deśajño 'rthaparāyaṇaḥ / dīno vā dhīro veti / idaṃ khalu vacanaṃ śrutvā tā apsaraso yena bodhimaṇḍo yena ca bodhisattvastenopasaṃkrāman / upasaṃkramya bodhisattvasya purataḥ sthitvā dvātriṃśadākārāṃ strīmāyāmupadarśayanti sma / tadyathā / katamā dvātriṃśadākārā? kāścittatrārdhavadanaṃ chādayanti sma / kāścidunnatān kaṭhinān payodharān darśayanti sma / kāścidardhavihasitairdantāvaliṃ darśayanti sma / kāścidbāhūnutkṣipya vijṛmbhamāṇān kākṣān darśayanti sma / kāścidbimbaphalopamānoṣṭhān darśayanti sma / kāścidardhanimīlitairnayanairbodhisattvaṃ nirīkṣante sma, dṛṣṭvā ca śīghraṃ nimīlayanti sma / kāścidardhaprāvṛtān payodharān darśayanti sma / kāścicchithilāmbarāṃ (Vaidya 234) samekhalāṃ śroṇīṃ darśayanti sma / kāścitsamekhalāṃ tanudukūlanivāsitāṃ śroṇīṃ darśayanti sma / kāścijjhaṇajhaṇāśadbānnūpuraiḥ kurvanti sma / kāścidekāvalīṃ stanāntareṣūpadarśayanti sma / kāścidvinagnānarghorūnupadarśayanti sma / kāścicchiraḥsvaṃseṣu ca patraguptāñśukaśārikāṃścopaviṣṭānupadarśayanti sma / kāścidardhakaṭākṣairbodhisattvaṃ nirīkṣante sma / kāścitsunivastā api durnivastāḥ kurvanti sma / kāścijjaghanarasanāḥ kampayanti sma / kāścitsaṃbhrāntā iva savilāsamitastataścaṃkramyante sma / kāścinnṛtyanti sma / kāścidrāyanti sma / kāścidvilasanti sma, lajjante ca / kāścitkadalya iva vāyuvidhūtā urū kampayanti sma / kāścidgambhīrāḥ stananti sma / kāścidaṃśukaprāvṛtāḥ saghaṇṭārasanā vihasyantyaścaṃkramyante sma / kāścidvastrāṇyābharaṇāni ca pṛthivyāṃ chorayanti sma / kāścidguhyaprakāśāni sarvābharaṇānyupadarśayanti sma / kāścidgandhānuliptān bāhūnupadarśayanti sma / kāścidgandhānulepanakuṇḍalānyupadarśayanti sma / kāścidavaguṇṭhikayā vadanāni chādayanti sma, kṣaṇekṣaṇā copadarśayanti sma / kāścitpūrvahasitaramitakrīḍitā anyonyaṃ smārayanti sma / punarapi lajjitā iva tiṣṭhanti sma / kāścitkumārīrūpāṇyaprasūtirūpāṇi madhyastrīrūpāṇi copadarśayanti sma / kāścitkāmopahitena bodhisattvaṃ nimantrayante sma / kāścinmuktakusumairbodhisattvamavakiranti sma / purataśca sthitvā bodhisattvasyāśayaṃ mīmāṃsante sma / vadanaṃ ca nirīkṣante sma - kimayaṃ raktendriyaiḥ paśyatyāhosviddūrīkaroti, nayane īryate vā na veti / tāḥ paśyanti bodhisattvasya vadanaṃ śuddhaṃ vimalaṃ candramaṇḍalamiva rāhuvinirmuktaṃ sūryamiva prodayamānaṃ yūpamiva kanakamayaṃ vikasitamiva sahasrapatraṃ havyāvasiktamivānalaṃ merumivācalaṃ cakravālamivābhyudrataṃ gupteindriyaṃ nāgamiva sudāntacittam //
atha tā māraduhitaro bhūyasyā mātrayā bodhisattvasya saṃlobhanārthamimā gāthā abhāṣanta -
prekṣasi tāva imā marukanya sulaṃkṛtikā tava kāraṇa sajjita bhūṣita āgatikā / Note: Vaidya 235
iti //
atha khalu bhikṣavo bodhisattvo 'nimiṣanayanaḥ prahasitavadanaḥ smitamukho 'vikopitairindriyairanabhisaṃskṛtairgātrairajihmo 'rakto 'duṣṭo 'mūḍhaḥ śailendravadaprakampyo 'navalīno 'navadīrṇo 'saṃpīḍitaḥ susaṃsthitayā buddhyā svādhīnena jñānamukhenātyantasuprahīṇatvātkleśānāṃ ślakṣṇayā madhurayā vācā brahmātirekeṇa ghopeṇa karaviṅkarutena svareṇa valgunā manojñena tāṃ māraduhitṝn gāthābhiḥ pratyabhāṣat -
atha khalu tā māraduhitaraḥ suśikṣitāḥ strīmāyāsu bhūyasyā mātrayā rāgamadadarpaṃ saṃjanayya ceṣṭāmupadarśya gātrāṇi vibhūṣayitvā strīmāyāmupadarśya bodhisattvaṃ pralobhayanti sma //
tatredamucyate -
eṣa vasantakālasamayaḥ pravara ṛtuvaro nārinarāṇa harṣaṇakaro nihatatamarajaḥ / Note: Vaidya 238 kokilahaṃsamoraraviśā dvijagaṇakalilaḥ
bodhisattva āha -
tā āhuḥ -
bodhisattva āha -
tā āhuḥ -
bodhisattva āha -
tā āhuḥ -
bodhisattva āha -
māraduhitara āhuḥ -
bodhisattva āha -
atha khalu māraḥ pāpīyānidaṃ vacanaṃ śrutvā bhūyasyā mātrayā duḥkhito durmanā anāttamanāḥ praduṣṭamanāstāṃ svaduhitṝnāmantrayate sma - kathaṃ bho na śakyate sa bodhimaṇḍādutthāpayitum? mā khalu mūḍhaḥ ajño 'tha yuṣmākaṃ rūpākṛtiṃ na paśyati?
atha khalu tā māraduhitaraḥ svapitaraṃ gāthābhiḥ pratyabhāṣanta -
ślakṣṇā madhuraṃ ca bhāṣate na ca rakto guru guhyaṃ ca nirīkṣate na ca duṣṭaḥ / Note: Vaidya 241
api ca /
na taṃ taredyasya na pāramuttare na taṃ khanedyasya na mūlamuddharet / Note: Vaidya 242
atha khalu bhikṣavastasmin samaye 'ṣṭau bodhivṛkṣadevatāḥ / tadyathā - śrīḥ vṛddhiḥ tapā śreyasī viduḥ ojobalā satyavādinī samaṅginī ca / tā etā bodhisattvaṃ saṃpūjya ṣoḍaśabhirākārairbodhisattvaṃ śriyā vardhayanti sma, abhiṣṭuvanti sma -
iti //
evaṃ khalu bhikṣavo bodhivṛkṣadevatāḥ ṣoḍaśākāraṃ bodhisattvaṃ śriyā vardhayanti sma //
tatra bhikṣavaḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrāḥ ṣoḍaśabhirākārairmāraṃ pāpīyāṃsaṃ durbalaṃ kurvanti sma / katamaiḥ ṣoḍaśabhiḥ? tadyathā -
evaṃ khalu bhikṣavaḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrāḥ ṣoḍaśabhirākārairmāraṃ pāpīyāṃsaṃ durbalamakārṣuḥ //
tatra bhikṣavo bodhiparicārikā devaputrāḥ ṣoḍaśabhirākārairmāraṃ pāpīyāṃsaṃ vichacdayanti sma / katamaiḥ ṣoḍaśabhiḥ? tadyathā -
evaṃ khalu bhikṣavo bodhiparicārikā devaputrāḥ ṣoḍaśākārairmāraṃ vicchandayanti sma / na ca māraḥ pāpīyān vinivartate sma //
tatredamucyate -
bodhisattva āha -
māra āha -
bodhisattvaḥ āha -
māra āha -
bodhisattva āha -
ajñānapūrvaku tapo ṛṣibhiḥ pratapto krodhābhibhūtamatibhirdivalokakāmaiḥ / Note: Vaidya 245
bodhisattva āha -
brahmasvareṇa karaviṅkarutasvareṇā tān yakṣarākṣasagaṇāṃ sugato babhāṣe / Note: Vaidya 246
bodhisattva āha -
dānaṃ mi sākṣi tatha śīlu tathaiva kṣāntiḥ vīryāpi sākṣi tatha dhyāna tathaiva prajñā / Note: Vaidya 248
māra āha -
devatā āha -
iti //
// iti śrīlalitavistare māradharṣaṇaparivarto nāmaikaviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 22
abhisaṃbodhanaparivarto dvāviṃśaḥ /
iti hi bhikṣavo bodhisattvo nihatamārapratyarthiko marditakaṇṭako raṇaśirasi vijitavijayaḥ uchritachatradhvajapatāko viviktaṃ kāmairviviktaṃ pāpakairakuśalairdhamaiḥ savitarkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ prītisukhaṃ prathamaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma / savitarkasavicārāṇāṃ vyupaśamādadhyātmasaṃprasādāccetasa ekotibhāvādavitarkamavicāraṃ samādhijaṃ prītisukhaṃ dvitīyaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma / sa prītervirāgādupekṣako viharati sma smṛtimān saṃprajānan sukhaṃ kāyena pratisaṃvedayate sma yattadāryā ācakṣate sma - upekṣakaḥ smṛtimān sukhavihārī, niṣprītikaṃ tṛtīyaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma / sa sukhasya ca prahāṇādduḥkhasya ca prahāṇātpūrvameva ca saumanasyadaurmanasyayorastaṃgamādaduḥkhāsukhamupekṣāsmṛtipariśuddhaṃ caturthaṃ dhyānamupasaṃpadya viharati sma //
atha bodhisattvasyathā samāhite citte pariśuddhe paryavadāte prabhāsvare 'naṅgane vigatopakleśe mṛduni karmaṇyupasthite ānijjyaprāpte rātryāṃ prathame yāme divyasya cakṣuṣo jñānadarśanavidyāsākṣātkriyāyai cittamabhinirharati sma, abhinirnāmayati sma //
atha bodhisattvo divyena cakṣuṣā pariśuddhenātikrāntamānuṣyakeṇa sattvān paśyati sma cyavamānānupapadyamānān suvarṇān durvarṇān sugatān durgatān hīnān praṇītān / yathākarmopagān sattvān prajānāti sma - ime bata bhoḥ sattvāḥ kāyaduścaritena samanvāgatāḥ, vāṅbhanoduścaritena samānvāgatāḥ, āryāṇāmapavādakāḥ mithyādṛṣṭayaḥ / te mithyādṛṣṭikarmadharmasamādānahetoḥ kāyasya bhedātparaṃ maraṇādapāyadurgativinipātaṃ narakeṣūpapadyante / ime punarbhavantaḥ sattvāḥ kāyasucaritena samanvāgatāḥ, vāṅbhanaḥsucaritena samanvāgatāḥ, āryāṇāmanapavādakāḥ samyagdṛṣṭayaḥ, te samyagdṛṣṭikarmadharmasamādānahetoḥ kāyasya bhedātsugatau svargalokeṣūpapadyante //
iti hi divyena cakṣuṣā viśuddhenātikrāntamānuṣyakeṇa sattvānāpaśyati sma cyavamānānupapadyamānān suvarṇān durvarṇān sugatān durgatān hīnān praṇītān yathākarmopagān / evaṃ khalu bhikṣavo bodhisattvo rātryāṃ prathame yāme vidyāṃ sākṣātkaroti sma, tamo nihanti sma, ālokamutpādayati sma //
atha bodhisattvastathā samāhite citte pariśuddhe paryavadāte prabhāsvare niraṅgane vigatopakleśe mṛduni karmaṇyupasthite āniñjyaprāpte rātryāṃ madhyame yāme pūrvanivāsānusmṛtijñānadarśanavidyāsākṣātkriyāyai cittamabhinirharati sma, abhinirnāmayati sma, ātmanaḥ parasattvānāṃ cānekavidhaṃ pūrvanivāsānanusmarati sma / tadyathā - ekāmapi jātiṃ dve tisraścatasraḥ pañca daśa viṃśati triṃśaccatvāriṃśatpañcāśajjātiśataṃ (Vaidya 251) jātisahasraṃ jātiśatasahasram anekānyapi jātiśatasahasrāṇyapi jātikoṭīmapi jātikoṭīśatamapi jātikoṭīsahasramapi jātikoṭīnayutamapi / anekānyapi jātikoṭīsahasrāṇyapi anekānyapi jātikoṭīśatasahasrāṇyapi anekānyapi jātikoṭīnayutaśatasahasrāṇi yāvatsaṃvartakalpamapi vivartakalpamapi saṃvartavivartakalpamapi anekānyapi saṃvartavivartakalpānyanusmarati sma - amutrāhamāsannevaṃnāmā evaṃgotra evaṃjātya evaṃvarṇa evamāhāra evamāyuṣpramāṇamevaṃ cirasthitikaḥ, evaṃ sukhaduḥkhaprativedī / so 'haṃ tataścyutaḥ sannamutropapannaḥ, tataścyutvehopapanna iti sākāraṃ soddeśamanekavidhamātmanaḥ sarvasattvānāṃ ca pūrvanivāsamanusmarati sma //
atha bodhisattvastathā samāhitena cittena pariśuddhena paryavadātena prabhāsvareṇa anaṅganena vigatopakleśena mṛdunā karmaṇye sthitenāniñcyaprāptena rātryāṃ paścime yāme aruṇoddhāṭanakālasamaye nandīmukhyāṃ rātrau duḥkhasamudayāstaṃgatāyā āśravakṣayajñānadarśanavidyāsākṣātkriyāyai cittamabhinirharati sma, abhinirnāmayati sma / tasyaitadabhavat - kṛcchraṃ batāyaṃ loka āpanno yaduta jāyate jīryate mriyate cyavate upapadyate / atha ca punarasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya niḥsaraṇaṃ na saṃprajānāti jarāvyādhimaraṇādikasya / aho batāsya kevalasya mahato duḥkhaskandhasyāntaḥkriyā na prajñāyate sarvasya jarāvyādhimaraṇādikasya //
tato bodhisattvasyaitadabhūt - kasmin sati jarāmaraṇaṃ bhavati, kiṃpratyayaṃ ca punarjarāmaraṇam? tasyaitadabhūt - jātyāṃ satyāṃ jarāmaraṇaṃ bhavati, jātipratyayaṃ jarāmaraṇam //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati jātirbhavati, kiṃpratyayā ca punarjātiḥ? tasyaitadabhavat - bhave sati jātirbhavati bhavapratyayā ca punarjātiḥ //
atha bodhisattvasyaitabhavat - kasmin sati bhavo bhavati, kiṃpratyayaśca punarbhavaḥ? tasyaitadabhavat - upādāne sati bhavo bhavati, upādānapratyayo hi bhavaḥ //
atha bodhisattvasyaitadabhavat - kasmin satyupādānaṃ bhavati, kiṃpratyayaṃ ca punarupādānam? tasyaitadabhavat - tṛṣṇāyāṃ satyāmupādānaṃ bhavati, tṛṣṇāpratyayaṃ hyupādānam //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati tṛṣṇā bhavati, kiṃpratyayā ca tṛṣṇā? tasyaitadabhavat - vedanāyāṃ satyāṃ tṛṣṇā bhavati, vedanāpratyayā ca tṛṣṇā //
atha bodhisattvasya punaretadabhūt - kasmin sati vedanā bhavati, kiṃpratyayā punarvedanā? tasyaitadabhūt - sparśe sati vedanā bhavati, sparśapratyayā hi vedanā //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati sparśo bhavati, kiṃpratyayaśca punaḥ sparśaḥ? tasyaitadabhavat - ṣaḍāyatane sati sparśo bhavati, ṣaḍāyatanapratyayo hi sparśaḥ //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati ṣaḍāyatanaṃ bhavati, kiṃpratyayaṃ ca punaḥ ṣaḍāyatanam? tasyaitadabhavat - nāmarūpe sati ṣaḍāyatanaṃ bhavati, nānārūpapratyayaṃ hi ṣaḍāyatanam //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati nāmarūpaṃ bhavati, kiṃpratyayaṃ ca punarnāmarūpam? tasyaitadabhavat - vijñāne sati nāmarūpaṃ bhavati, vijñānapratyayaṃ hi nāmarūpam //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati vijñānaṃ bhavanti, kiṃpratyayaṃ punarvijñānam? tasyaitadabhavat - saṃskāreṣu satsu vijñānaṃ bhavati, saṃskārapratyayaṃ ca vijñānam //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasmin sati saṃskārā bhavanti, kiṃpratyayāśca punaḥ saṃskārāḥ? tasyaitadabhavat - avidyāyāṃ satyāṃ saṃskārā bhavanti, avidyāpratyayā hi saṃskārāḥ //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt - avidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ, saṃskārapratyayaṃ vijñānam, vijñānapratyayaṃ nāmarūpam, nāmarūpapratyayaṃ ṣaḍāyatanam, ṣaḍāyatanapratyayaṃ sparśaḥ, sparśapratyayaṃ vedanā, vedanāpratyayaṃ tṛṣṇā, tṛṣṇāpratyayamupādānam, upādānapratyayaṃ bhavaḥ, bhavapratyayā jātiḥ, jātipratyayā jarāmaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsāḥ saṃbhavanti / evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavati / samudayaḥ samudaya iti //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasya pūrvamaśruteṣu dharmeṣu yoniśomanasikārādbahulīkārājjñānamudapādi, cakṣurudapādi, vidyodapādi, bhūrirudapādi, medhodapādi, prajñodapādi, ālokaḥ prādurbabhūva / kasminnasati jarāmaraṇaṃ na bhavati, kasya vā nirodhājjarāmaraṇanirodha iti / tasyaitadabhūt - jātyāmasatyāṃ jarāmaraṇaṃ na bhavati, jātinirodhājjarāmaraṇanirodhaḥ //
atha bodhisattvasya punaretadabhavat - kasminnasati jātirna bhavati, kasya vā nirodhājjātinirodhaḥ? tasyaitadabhavat - bhave 'sati jātirna bhavati, bhavanirodhājjātinirodhaḥ //
atha bodhisattvasya punarapyetadabhavat - kasminnasati vistareṇa yāvatsaṃskārā na bhavanti, kasya vā nirodhātsaṃskāranirodhaḥ? tasyaitadabhavat - avidyāyāṃ satyāṃ saṃskārā na bhavanti, avidyānirodhātsaṃskāranirodhaḥ / saṃskāranirodhādvijñānanirodho yāvajjātinirodhājjarāmaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsā nirudhyante / evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya nirodho bhavatīti //
iti hi bhikṣavo bodhisattvasya pūrvamaśruteṣu dharmeṣu yoniśomanasikārādbahulīkārājjñānamudapādi, cakṣurudapādi vidyodapadi, bhūrirudapādi, medhodapādi, prajñodapādi, ālokaḥ prādurbabhūva / so 'haṃ bhikṣavastasmin samaye idaṃ duḥkhamiti yathābhūtamajñāsiṣam / ayamāśravasamudayo 'yamāśravanirodhaḥ iyamāśravanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / aya kāmāśravo 'yaṃ bhavāśravo 'yamavidyāśravo 'yaṃ dṛṣṭyāśravaḥ / ihāśravā niravaśeṣato nirudhyante / ihāśravo niravaśeṣamanābhāsamastaṃ gacchatīti / iyamavidyā ayamavidyāsamudayo 'yamavidyānirodha iyamavidyānirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / ihāvidyā apariśeṣamanābhāsamastaṃ gacchatīti peyālam / amī saṃskārā ayaṃ saṃskārasamudayo 'yaṃ saṃskāranirodha iyaṃ saṃskāranirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / idaṃ vijñānamayaṃ vijñānasamudayo 'yaṃ vijñānanirodha iyaṃ vijñānanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / idaṃ nāmarūpamayaṃ nāmarūpasamudayo 'yaṃ nāmarūpanirodhaḥ iyaṃ nāmarūpanirodhagāminī (Vaidya 253) pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / idaṃ ṣaḍāyatanamayaṃ ṣaḍāyatanasamudayo 'yaṃ ṣaḍāyatananirodhaḥ iyaṃ ṣaḍāyatananirodhagāminīṃ pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / ayaṃ sparśo 'yaṃ spaśasamudayo 'yaṃ sparśanirodhaḥ iyaṃ sparśanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / iyaṃ vedanā ayaṃ vedanāsamudayo 'yaṃ vedanānirodha iyaṃ vedanānirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / iyaṃ tṛṣṇā ayaṃ tṛṣṇāsamudayo 'yaṃ tṛṣṇānirodhaḥ iyaṃ tṛṣṇānirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / idamupādānamayamupādānasamudayo 'yamupādānanirodhaḥ iyamupādānanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / ayaṃ bhavo 'yaṃ bhavasamudayo 'yaṃ bhavanirodhaḥ iyaṃ bhavanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / iyaṃ jātirayaṃ jātisamudayo 'yaṃ jātinirodhaḥ iyaṃ jātinirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / iyaṃ jarā ayaṃ jarāsamudayo 'yaṃ jarānirodhaḥ iyaṃ jarānirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / idaṃ maraṇamayaṃ maraṇasamudayo 'yaṃ maraṇanirodhaḥ iyaṃ maraṇanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam / ime śokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsāḥ / evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavati yāvannirodho bhavatīti yathābhūtamajñāsiṣam / idaṃ duḥkhamayaṃ duḥkhasamudayo 'yaṃ duḥkhanirodhaḥ iyaṃ duḥkhanirodhagāminī pratipaditi yathābhūtamajñāsiṣam //
evaṃ khalu bhikṣavo bodhisattvena rātryāṃ paścime yāme 'ruṇoddhāṭanakālasamaye nandīmukhyāṃ rātryau yatkiṃcitpuruṣeṇa satpuruṣeṇātipuruṣeṇa mahāpuruṣeṇa puruṣarṣabheṇa puruṣanāgena puruṣasiṃhena puruṣapuṃgavena puruṣaśūreṇa puruṣadhīreṇa puruṣajānena puruṣapadmena puruṣapuṇḍarīkeṇa puruṣadhaureyeṇānuttareṇa puruṣadamyasārathinā evaṃbhūtenāryeṇa jñānena jñātavyaṃ boddhavyaṃ prāptavyaṃ draṣṭavyaṃ sākṣātkartavyam, sarvaṃ tadekacittekṣaṇasamāyuktayā prajñayā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya traividyādhigatā //
tato bhikṣavo devā āhuḥ - avakirata mārṣāḥ puṣpāṇi / abhisaṃbuddho bhagavān / ye tatra devaputrāḥ pūrvabuddhadarśinastasmin saṃnipatitā āsaṃste 'vocan - mā sma tāvanmārṣāḥ puṣpāṇyavakirata yāvattāvadbhagavānnimittaṃ prāduḥkaroti / pūrvakā api samyaksaṃbuddhā nimittamakārṣuḥ, nirmitāmabhinirmiṇvanti sma //
atha khalu bhikṣavastathāgatastān devaputrān vimatiprāptāñjñātvā saptatālamātraṃ vihāyasamabhyudgamya tatrastha idamudānamudānayati sma -
iti //
tataste devaputrā divyaiḥ kusumaistathāgatamabhyavakiranti sma / tato jānumātraṃ divyānāṃ puṣpāṇāṃ saṃstaro 'bhūt //
iti hi bhikṣavastathāgate 'bhisaṃbuddhe vigataṃ tamo 'ndhakāram, viśodhitā tṛṣṇā, vivartitā dṛṣṭiḥ, vikṣobhitāḥ kleśāḥ, viśāritāḥ śalyāḥ, mukto granthiḥ, prapātito mānadhvajaḥ, ucchrepito dharmadhvajaḥ, (Vaidya 254) uddhāṭitā anuśayāḥ, jñātā dharmatathatā, avabuddhā bhūtakoṭiḥ, parijñāto dharmadhātuḥ, vyavasthāpitaḥ sattvadhātuḥ, saṃvarṇitaḥ samyaktvaniyato rāśiḥ, vivarṇito mithyātvaniyato rāśiḥ, parigṛhīto 'niyatarāśiḥ, vyavasthāpitāni sattvendriyāṇi, parijñātāḥ sattvacaritāḥ, avabuddhā sattvavyādhiḥ, sattvasamutthānasiddho 'mṛtabhaiṣajaprayogaḥ, utpanno vaidyarājaḥ pramocakaḥ sarvaduḥkhebhyaḥ pratiṣṭhāpako nirvāṇasukhe, niṣaṇṇastathāgatagarbhe tathāgatamahādharmarājāsane, sarva ābaddho vimuktipakṣaḥ, praviṣṭaḥ sarvajñatānagaraṃ samavasṛtaṃ sarvabuddhaiḥ, asaṃbhinno dharmadhātuprasarānubodheḥ / prathame saptāhe bhikṣavastathāgatastasminneva bodhimaṇḍe niṣaṇṇo 'sthāt - iha mayā 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhaḥ / mayā anavarāgrasya jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntaḥ kṛta iti //
samanantaraprāpte khalu punarbhikṣavo bodhisattvena sarvajñatve atha tatkṣaṇameva daśasu dikṣu sarvalokadhātuṣu sarvasattvāstatkṣaṇaṃ tallavaṃ tanmuhūrtaṃ parasukhasamarpitā abhuvan / sarvalokadhātavaśca mahatāvabhāsenāvabhāsyantaḥ / yā 'pi tā lokāntarikā aghā aghasphuṭā andhakārā iti pūrvavat / ṣaḍvikāraṃ ca daśasu dikṣu sarvalokadhātavo 'kampat prākampat saṃprākampat / avedhat prāvedhat saṃprāvedhat / acalat prācalat saṃprācalat / akṣubhyat prākṣubhyat saṃprākṣubhyat / araṇat prāraṇat saṃprāraṇat / agarjat prāgarjat saṃprāgarjat / sarvabuddhāśca tathāgatāyābhisaṃbuddhāya sādhukāraṃ dadanti sma / dharmācchādāṃśca saṃpreṣayanti sma / yairdharmācchādairayaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhāturanekaratnasaṃchanno 'bhūt / tebhyaśca ratnachatrebhyaḥ evaṃrūpā raśmijālā niścaranti sma, yairdaśasu dikṣu aprameyāsaṃkhyeyā lokadhātavo 'vabhāsyante / daśasu dikṣu bodhisattvāśca devāputrāścanandaśabdaṃ niścārayāmāsuḥ - utpannaḥ sattvapaṇḍitaḥ / padmo jñānasarasi saṃbhūto 'nupalipto lokadharmaiḥ / samantato mahākaruṇāmeghaṃ sphuritvā dharmadhātubhavanaṃ varṣayiṣyati / dharmavarṣavinaye janabhaiṣajāṅkuraprarohaṇaṃ sarvakuśalamūlabījānāṃ vivardhanaṃ śraddhāṅkurāṇāṃ dātā vimuktiphalānām //
tatredamucyate -
buddhaiśca kṣetranayutaiḥ prahitāni chatrā sādho mahāpuruṣa dharṣita mārasenām / Note: Vaidya 255
atha khalu bhikṣavaḥ kāmāvacarā apsaraso bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgataṃ prāptābhijñaṃ paripūrṇasaṃkalpaṃ vijitasaṃgrāmaṃ nirjitamārapratyarthikamucchritachatradhvajapatākaṃ śūraṃ jayodgataṃ puruṣaṃ mahāpuruṣaṃ vaidyottamaṃ mahāśalyahartāraṃ siṃhaṃ vigatabhayalomaharṣaṃ nāgaṃ sudāntacittanirmalaṃ trimalaviprahīnaṃ vaidyakaṃ traividyatāmanuprāptaṃ pāragaṃ caturoghottīrṇaṃ kṣatriyamekaratnachatradhāriṇaṃ trailokyabrāhmaṇaṃ bāhitapāpakarmāṇaṃ bhikṣuṃ bhinnavidyāṇḍakoṣaṃ śramaṇaṃ sarvasaṅgasamatikrāntaṃ śrotriyaṃ niḥsṛtakleśaṃ śūramaprapātitadhvajaṃ balīyāṃsaṃ daśabaladhāriṇaṃ ratnākaramiva sarvadharmaratnasaṃpūrṇaṃ viditvā bodhimaṇḍābhimukhāstathāgatamābhirgāthābhirabhyastāviṣuḥ -
eṣo hi devadevo (devairapi pūjanīyaḥ) pūjārahastriloke puṇyārthikāna kṣetraṃ amṛtāphalasya dātā / Note: Vaidya 256 eṣa varadakṣiṇīyo utpātu dakṣiṇāhi
puṇyavipāku sukha sarvaduḥkhāpanetī abhiprāyu sidhyati ca puṇyavato narasya / Note: Vaidya 257
abhisaṃbuddhasya bhikṣavastathāgatasya bodhivṛkṣamūle siṃhāsanopaviṣṭasya tasmin kṣaṇe 'prameyāni buddhavikrīḍitānyabhūvan, yāni na sukaraṃ kalpenāpi nirdeṣṭum //
tatredamucyate -
iyamapi narasiṃhasyāsanasthasya krīḍā karatalaspṛśanenā kampitā corvi sarvā /
iti //
START Parivarta 23
saṃstavaparivartastrayoviṃśaḥ /
atha khalu śuddhāvāsakāyikā devaputrā bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgataṃ pradakṣiṇīkṛtya divyaiścandanacūrṇavarṣairabhyavakīrya ābhiḥ sārūpyābhirgāthābhirabhituṣṭuvuḥ -
evaṃ khalu bhikṣavaḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrāstathāgatamabhiṣṭutyaikānte prāñjalayastasthuḥ, prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu cābhāsvarā devaputrāstathāgataṃ bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ divyairnānāprakāraiḥ puṣpadhūpagandhamālyavilepanachatradhvajapatākābhiḥ saṃpūjya tripradakṣiṇīkṛtya cābhirgāthābhirabhyastāviṣuḥ - Note: Vaidya 260
evaṃ khalu bhikṣava ābhāsvarā devāstathāgatamabhisaṃstutyaikānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu subrahmadevaputrapramukhā brahmakāyikā devāstathāgataṃ bodhimaṇḍaniṣaṇṇamanekamaṇiratnakoṭīnayutaśatasahasrapratyuptena ratnajālenābhichādya tripradakṣiṇīkṛtya cābhiḥ sārūpyābhirgāthābhirabhyastāviṣuḥ -
vrata tapasa udgata jagārthakarā / svacarīviśuddhacaripāragatā /
evaṃ khalu bhikṣavaḥ subrahmadevaputrapramukhā brahmakāyikā devāstathāgatamābhirgāthābhirabhiṣṭutya ekānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu te śuklapākṣikā māraputrā yena tathāgatastenopasaṃkrāman / upasaṃkramya mahāratnachatravitānaistathāgatamabhicchādya prāñjalayastathāgatamābhiḥ sārūpyābhirgāthābhirabhyastāviṣuḥ -
evaṃ khalu bhikṣavo māraputrāstathāgatamabhiṣṭutyaikānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu paranirmitavaśavartī devaputro 'nekairdevaputraśatasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛto jāmbūnadasuvarṇavarṇaiḥ padmaistathāgatamabhyavakīrya saṃmukhamābhirgāthābhirabhyastāvīt -
priyu bhava naramaru na ca khali viṣaye ramayasi śubharati kāmarativirato / Note: Vaidya 263
evaṃ khalu bhikṣavo vaśavartidevapramukhāḥ parinirmitavaśavartino devaputrāstathāgatamabhiṣṭutyaikānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu sunirmito devaputro devasaṃghaparivṛtaḥ puraskṛto nānāratnapaṭṭadāmaistathāgatamabhichādya saṃmukhamābhirgāthābhirabhyastāvīt -
evaṃ khalu bhikṣavaḥ sunirmito devaputraḥ saparivārastathāgatamabhiṣṭutyaikānte 'sthāt prāñjalīkṛtastathāgataṃ namaskurvan //
atha khalu saṃtuṣito devaputraḥ sārdhaṃ tuṣitakāyikairdevairyena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya mahatā divyavastrajālena bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgatamabhisaṃchādya saṃmukhamābhirgāthābhirabhyastauṣīt -
evaṃ khalu bhikṣavaḥ saṃtuṣito devaputraḥ saparivārastathāgatamabhiṣṭatyaikānte 'sthāt prāñjalīkṛtastathāgataṃ namasyamānaḥ //
atha khalu suyāmadevaputrapramukhāḥ suyāmā devā yena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya nānāpuṣpadhūpagandhamālyavilepanairbodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgataṃ saṃpūjya saṃmukhamābhiḥ sārūpyābhirgāthābhistuṣṭavuḥ -
evaṃ khalu te suyāmadevaputrapramukhā devāstathāgatamabhiṣṭutyaikānte tasthuḥ prāñjalastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu śakro devānāmindraḥ sārdhaṃ trāyatriṃśakāyikairdevairnānāpuṣpadhūpadīpagandhamālyavilepanacūrṇacīvarachatradhvajapatākāvyūhaistathāgataṃ saṃpūjya ābhirgāthābhirabhyastāvīt -
bodhicarī anantatulyā abhūdvīryasthāmodgatā prajñābala upāya maitrābalaṃ brāhmapuṇyaṃ balam / Note: Vaidya 266 eti balamanantatulyā bhavaṃ bodhi saṃprasthite
evaṃ khalu bhikṣavaḥ śakro devānāmindraḥ sārdhaṃ devaputraistrāyatriṃśaistathāgatamabhiṣṭutyaikānte 'sthāt prāñjalīkṛtastathāgataṃ namaskurvan //
atha khalu catvāro mahārājānaḥ sārdhaṃ caturmahārājakāyikairdevaputrairyena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramyābhimuktakacampakasumanāvārṣikadhānuskārimālyadāmaparigṛhītā apsaraḥśatasahasraparivṛtā divyasaṃgītisaṃpravāditena tathāgatasya pūjāṃ kṛtvā ābhiḥ sārūpyābhirgāthābhistuṣṭuvuḥ -
na ca bhava atimanyase avidvāṃ na ca puna vidvamadena jātu mattaḥ / Note: Vaidya 267
evaṃ khalu caturmahārājapramukhā mahārājakāyikā devā bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgatamabhiṣṭutyaikānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalvantarikṣā devāstathāgatasyāntikamupasaṃkramyābhisaṃbodheḥ pūjākarmaṇe sarvamantarīkṣaṃ ratnajālena kiṅkiṇījālena ratnachatrai ratnapatākābhī ratnapaṭṭadāmai ratnāvataṃsakairvividhamuktāhārapuṣpadāmārdhakāyikadevatāparigṛhītairardhacandrakaiśca samalaṃkṛtya tathāgatāya niryātayanti sma / niryātya ca saṃmukhamābhirgāthābhirabhyastāviṣuḥ -
evaṃ khalvantarīkṣadevā bodhimaṇḍe niṣaṇṇaṃ tathāgatamabhiṣṭutyaikānte 'vatasthivantaḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
atha khalu bhaumā devāstathāgatasya pūjākarmaṇe sarvāvantaṃ dharaṇītalaṃ suśodhitopaliptaṃ gandhodakapariṣiktaṃ puṣpāvakīrṇaṃ ca kṛtvā nānādūṣyavitānavitataṃ ca tathāgatāya niryātayanti sma / ābhirgāthābhirabhituṣṭuvuḥ -
evaṃ khalu bhaumā devā bodhimaṇḍaniṣaṇṇaṃ tathāgatamabhiṣṭatyaikānte tasthuḥ prāñjalayastathāgataṃ namasyantaḥ //
// iti śrīlalitavistare saṃstavaparivarto nāma trayoviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 24
trapuṣabhallikaparivartaścaturviṃśaḥ /
iti hi bhikṣavo 'bhisaṃbuddhastathāgato devairabhiṣṭūyamānaḥ paryaṅkamabhindannanimiṣanayano drumarājaṃ prekṣate sma / dhyānaprītyāhāraḥ sukhapratisaṃvedī saptarātraṃ bodhivṛkṣamūle 'bhināmayati sma //
atha saptāhe 'tikrānte kāmāvacarā devaputrā daśagandhodakakumbhasahasrāṇi parigṛhya yena tathāgatastenopasaṃkrāmanti sma / rūpāvacarā api devaputrā daśagandhodakakumbhasahasrāṇi parigṛhya yena tathāgastenopasaṃkrāmanti sma / upasaṃkramya bodhivṛkṣaṃ tathāgataṃ ca gandhodakena snāpayanti sma / gaṇanāsamatikrāntāśca devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragāstena tathāgatakāyapatitena gandhodakena svakasvakān kāyānupalimpanti sma / anuttarāyāṃ ca samyaksaṃbodhau cittānyutpādayāmāsuḥ / svabhavane praviṣṭā api ca te devaputrādayo 'virahitā abhūvaṃstena gandhodakagandhena, na cāsmai gandhāya spṛhāmutpādayāmāsuḥ / tenaiva ca prītiprāmodyena tathāgatagauravamanasikāranirjātenāvaivartikā abhūvannanuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥ //
atha khalu bhikṣavaḥ samantakusumo nāma devaputrastasyāmeva parṣadi saṃnipatito 'bhūt / sa tathāgatasya caraṇayornipatya prāñjalistathāgatametadavocat - ko nāmāyaṃ bhagavan samādhiryena samādhinā samanvāgatastathāgataḥ saptarātraṃ viharatyabhinnaparyaṅkaḥ? evamukto bhikṣavastathāgatastaṃ devaputrametadavocat - prītyāhāravyūho nāma devaputra ayaṃ samādhiryena samādhinā samanvāgatastathāgataḥ saptarātraṃ vyāhārṣīdabhinnaparyaṅkaḥ //
atha khalu bhikṣavaḥ samantakusumo devaputrastathāgataṃ gāthābhirabhyastāvīt -
iha sā vitarkamālā saṃjñāsūtreṣu granthitā nipathī //
iti hi bhikṣavo 'bhisaṃbuddhabodhistathāgataḥ prathame saptāhe tatraivāsane 'sthāt - iha mayānuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā, iha mayānavarāgrasya jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntaḥ kṛta iti / dvitīye saptāhe tathāgato dīrghacaṃkramaṃ caṃkramyate sma trisāhasramahāsāhasralokadhātumupagṛhya / tṛtīye saptāhe tathāgato 'nimiṣaṃ bodhimaṇḍamīkṣate sma - iha mayānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyānavarāgrasya jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntaḥ kṛta iti / caturthe saptāhe tathāgato daharacaṃkramaṃ caṃkramyate sma pūrvasamudrātpaścimasamudramupagṛhya //
atha khalu māraḥ pāpīyān yena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya tathāgatametadavocat - parinirvātu bhagavan, parinirvātu sugata / samaya idānīṃ bhagavataḥ parinirvāṇāya / evamukte bhikṣavastathāgato māraṃ pāpīyāṃsametadavocat - na tāvadahaṃ pāpīyan parinirvāsyāmi yāvanme na sthavirā bhikṣavo bhaviṣyanti dāntā vyaktā vinītā viśāradā bahuśrutā dharmānudharmapratipannāḥ pratibalāḥ svayamācāryakaṃ jñānaṃ paridīpayitumutpannotpannānāṃ ca parapravādināṃ saha dharmeṇa nigṛhyābhiprāyaṃ prasādya saprātihāryaṃ dharmaṃ deśayitum / na tāvadahaṃ pāpīyan parinirvāsyāmi yāvanmayā buddhadharmasaṃghavaṃśo lokena pratiṣṭhāpito bhaviṣyati / aparimitā bodhisattvā na vyākṛtā bhaviṣyanti (Vaidya 275) anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau / na tāvadahaṃ pāpīyān parinirvāsyāmi yāvanme na catasraḥ parṣado dāntā vinītā vyaktā viśāradā bhaviṣyanti yāvatsaprātihāya dharmaṃ deśayitumiti //
atha khalu māraḥ pāpīyānidaṃ vacanaṃ śrutvā ekānte prakrāmya sthito 'bhūt duḥkhī durmanā vipratisārī adhomukhaḥ kāṣṭhena mahīṃ vilikhan viṣayaṃ me 'tikrānta iti //
atha khalu tāstisro māraduhitaro ratiścāratiśca tṛṣṇā ca māraṃ pāpīyāṃsaṃ gāthayādhyabhāṣanta -
māra āha -
tatastāḥ strīcāpalyādaviditaprabhāvā api bodhisattvabhūtasyaiva tathāgatasya piturvacanamaśrutvaiva prabhūtayauvanamadhyayauvanadhāriṇyo bhūtvā vicakṣuḥkarmaṇe tathāgatasyāntikamupasaṃkrāntāḥ strīmāyā ati tatsarvamakārṣuḥ / tāśca tathāgato na manasi karoti sma / bhūyaśca tā jarājarjarā adhyatiṣṭhan / tatastāḥ piturantike gatvaivamāhuḥ -
tatsādhu nastātedaṃ jarājarjaraśarīramantardhāpaya //
māra āha -
tatastā gatvā tathāgataṃ kṣamāpayanti sma - atyayaṃ no bhagavān pratigṛhṇātu / atyayaṃ no sugato pratigṛhṇātu yathā bālānāṃ yathā mūḍhānāṃ yathā vyaktānāmakuśalānāmakṣetrajñānāṃ yā vayaṃ bhagavantamāsādayitavyaṃ manyāmahe / tatastāstathāgato gāthayādhyabhāṣata -
tasmādyuṣmākaṃ dārikā atyayaṃ pratigṛhṇāmi / tatkasmāt? vṛddhireṣā ārye dharmavinaye yo 'tyayamatyayato dṛṣṭvā pratideśayatyāyatyāṃ ca saṃvaramāpadyate //
pañcame saptāhe bhikṣavastathāgato mucilindanāgarājabhavane viharati sma saptāhe mahādurdine / atha khalu mucilindanāgarājaḥ svabhavanānniṣkramya tathāgatasya kāye saptakṛdbhogena pariveṣṭya phaṇaiśchādayati sma - mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti / pūrvasyā api diśo 'nye 'pi saṃbahulā nāgarājā āgatya tathāgatasya kāyaṃ saptakṛdbhogaiḥ pariveṣṭya phaṇaiśchādayanti sma - mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti / yathā pūrvasyāṃ diśi evaṃ dakṣiṇapaścimottarābhyo digbhyo nāgarājā āgatya tathāgatasya kāyaṃ saptakṛtvo bhogaiḥ pariveṣṭya phaṇaiśrchādayanti - sma mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti / sa ca nāgarājabhogarāśirmeruparvatendravaduccaistvena sthito 'bhūt / na ca tairnāgarājaistādṛśaṃ kadācitsukhaṃ prāptaṃ pūrvaṃ yādṛśaṃ teṣāṃ tāni saptarātriṃdivasāni tathāgatakāyasaṃnikarṣādāsīt / tataḥ saptāhasyātyayena tataste nāgarājā vyapagatadurdinaṃ viditvā tathāgatasya kāyādbhogānapanīya tathāgatasya pādau śirasābhivandya tripradakṣiṇīkṛtya svakasvakāni bhavanānyupajagmuḥ / mucilindo 'pi nāgarājastathāgatasya pādau śirasābhivandya tripradakṣiṇīkṛtya svabhavanaṃ prāvikṣat //
ṣaṣṭhe saptāhe tathāgato mucilindabhavanādajapālasya nyagrodhamūlaṃ gacchati sma / antare ca mucilindabhavanasyāntarāccājapālasya nadyā nairañjanāyāstīre carakaparivrājakavṛddhaśrāvakagautamanirgranthājīvikādayastathāgataṃ dṛṣṭvābhibhāṣante sma - api bhagavatā gautamenedaṃ saptāhamakāladurdinaṃ samyaksukhena vyatināmitam?
atha khalu bhikṣavastathāgatastasyāṃ velāyāmidamudānayati sma -
paśyati sma bhikṣavastathāgato lokamādīptaṃ pradīptaṃ jātyā jarayā vyādhibhirmaraṇena śokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsaiḥ / tatra tathāgata idamihodānamudānayati sma -
saptame saptāhe tathāgato tārāyaṇamūle viharati sma / tena khalu punaḥ samayenottarāpathakau dvau bhrātarau trapuṣabhallikanāmakau vaṇijau paṇḍitau nipuṇau vividhapaṇyaṃ gṛhītvā mahālabdhalābhau dakṣiṇāpathāduttarāpathaṃ gacchete sma mahatā sārthena pañcabhirdhuraśataiḥ suparipūrṇaiḥ / tayoḥ sujātaḥ kīrtiśca nāmājāneyau dvau balīvardāvāstām / nāsti tayorlagnabhayam / yatrānye balīvardā na (Vaidya 277) vahanti sma tatra tau yujyete sma / yatra cāgrato bhayaṃ bhavati sma tatra, tau kīlabaddhāviva tiṣṭhete sma / na ca tau pratodena vāhyete sma / utpalahastakena vā sumanādāmakena vā tau vāhyete sma / teṣāṃ tārāyaṇasamīpe kṣīrikāvananivāsinīdevatādhiṣṭhānātte śakaṭāḥ sarve viṣṭhitā na vahanti sma / vastrādīni ca sarvaśakaṭāṅgāni ca chidyante sma, bhidyante ca / śakaṭācakrāṇi ca nābhīparyantaṃ bhūmau nimagnāni sarvaprayatnairapi te śakaṭā na vahanti sma / te vismitā bhītāścābhūvan - kiṃ nu khalvatra kāraṇam, ko 'yaṃ vikāro yadime sthale śakaṭā viṣṭhitāḥ? taistau sujātakīrtibalīvardau yojitau / tāvapi na vahete sma sotpalahastena ca sumanādāmakena ca vāhyamānau / teṣāmetadabhavat - asaṃśayaṃ purataḥ kiṃcidbhayaṃ yenaitāvapi na vahataḥ / tairaśvadūtāḥ purataḥ preṣitāḥ / aśvadūtāḥ pratyāgatāḥ / prāhurnāsti kiṃcidbhayamiti / tayāpi devatayā svarūpaṃ saṃdarśya āśvāsitāḥ - mā bhetavyamiti / tāvapi balīvadau yena tathāgatastena śakaṭā prakarṣitau yāvatte paśyanti sma tathāgataṃ vaiśvānaramiva pradīptaṃ dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtamaciroditamiva dinakaraṃ śriyā daidīpyamānam / dṛṣṭvā ca te vismitā babhūvuḥ - kiṃ nu khalvayaṃ brahmā ihānuprāpta utāho śakro devendra utāho vaiśravaṇa utāho sūryacandrau vā utāho kiṃcidgiridevataṃ vā nadīdevataṃ vā / tatastathāgataḥ kāṣāyāṇi vastrāṇi prakaṭāyati sma / tataste āhuḥ - pravrajitaḥ khalvayaṃ kāṣāyasaṃvṛto nāsmādbhayamastīti / te prasādaṃ pratilabdhā anyonyamevamāhuḥ - pravrajitaḥ khalvayaṃ kālabhojī bhaviṣyati / asti kiṃcit? āhuḥ - asti madhutarpaṇaṃ likhitakāścekṣavaḥ / te madhutarpaṇamikṣulikhitakāṃścādāya yena tathāgatastenopasaṃkrāman / upasaṃkramya tathāgatasya pādau śirasābhivanditvā tripradakṣiṇīkṛtyaikānte tasthuḥ / ekānte sthitāste tathāgatamevamāhuḥ - pratigṛhṇātu bhagavannidaṃ piṇḍapātramasmākamanukampāmupādāya //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhūat - sādhu khalvidaṃ syādyadahaṃ hastābhyāṃ pratigṛhṇīyām / kasmin khalu pūrvakaistathāgataiḥ samyaksaṃbuddhaiḥ pratigṛhītam? pātreṇetyajñāsīt //
iti hi bhikṣavastathāgatasya bhojanakālasamaya iti viditvā tatkṣaṇameva catasṛbhyo digbhyaścatvāro mahārājā āgatya catvāri sauvarṇāni pātrāṇyādāya tathāgatasyopanāmayanti sma - pratigṛhṇātu bhagavannimāni sauvarṇāni(catvāri)pātrāṇyasmākamanukampāmupādāya / tāni na śramaṇapratirūpāṇi iti kṛtvā tathāgato na pratigṛhṇīte sma / evaṃ catvāri rūpyamayāni catvāri vaiḍūryamayāni sphaṭikamayāni musāragalvamayāni aśmagarbhamayāni / tataścatvāri sarvaratnamayāni pātrāṇi gṛhītvā tathāgatasyopanāmayanti sma / na śramaṇasya sārūpyāṇi iti kṛtvā tathāgato na pratigṛhṇīte sma //
atha khalu bhikṣavastathāgatasya punaretadabhūt - evaṃ katamadvidhaiḥ pātraiḥ pūrvakaistathāgatairarhadbhiḥ samyaksaṃbuddhaiḥ pratigṛhītam? śailapātrairityajñāsīt / evaṃ ca cittamutpannaṃ tathāgatasya //
atha khalu vaiśravaṇo mahārājastadanyāstrīn mahārājānāmantrayate sma - imāni khalu punarmārṣāścatvāri śailapātrāṇi nīlakāyikairdavaputrairasmabhyaṃ dattāni - tatrāsmākametadabhūt - eṣu vayaṃ paribhokṣyāma iti / tato vairocano nāma nīlakāyiko devaputraḥ so 'smānevamāha -
ayaṃ sa kālaḥ samayaśca mārṣā upanāmituṃ śākyamunerhi bhājanā / saṃgītitūryasvaranāditena dāsyāma pātrāṇi vidhāya pūjām // Lal_24.85 //
atha khalu catvāro mahārājāḥ svasvajanapārṣadyāḥ puṣpadhūpagandhamālyavilepanatūryatāḍāvacarasaṃgītisaṃprabhāṇitena svaiḥ svaiḥ pāṇibhistāni pātrāṇi parigṛhya yena tathāgatastenopasaṃkrāman / upasaṃkramya tathāgatasya pūjāṃ kṛtvā tāni pātrāṇi divyakusumapratipūrṇāni tathāgatāyopanāmayanti sma //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - amī khalu punaścatvāro mahārājāḥ śraddhāḥ prasannāḥ mama catvāri śailapātrāṇyupanāmayanti / na ca me catvāri śailapātrāṇi kalpante / athaikasya pratigṛhīṣyāmi, trayāṇāṃ vaimanasyaṃ syāt / yannvahamimāni catvāri pātrāṇi pratigṛhyaikaṃ pātramadhitiṣṭheyam / atha khalu bhikṣavastathāgato dakṣiṇaṃ pāṇiṃ prasārya vaiśravaṇaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata -
atha khalu bhikṣavastathāgato vaiśravaṇasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya / pratigṛhya ca dhṛtarāṣṭraṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata -
atha khalu bhikṣavastathāgato dhṛtarāṣṭrasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya / pratigṛhya ca virūḍhakaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata -
atha khalu bhikṣavastathāgato virūḍhakasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya / pratigṛhya ca virūpākṣaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata -
pratigṛhṇīte sma bhikṣavastathāgato virūpākṣasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ anukampāmupādāya / pratigṛhya caikaṃ pātramadhitiṣṭhati sma adhimuktibalena / tasyāṃ ca velāyāmidamudānamudānayati sma -
tatredamucyate /
samanta nāgendravilambagāmī krameṇa tārāyaṇamūlametya / Note: Vaidya 280
tena khalu bhikṣavaḥ samayena trapuṣabhallikānāṃ vaṇijāṃ pratyantakarvaṭe goyūthaṃ prativasati sma / atha tā gāvastasmin kāle tasmin samaye sarpimaṇḍaṃ pradugdhā abhūvan / atha gopālāstatsarpimaṇḍamādāya yena trapuṣabhallikau vaṇijau tenopasaṃkrāman / upasaṃkramyemāṃ prakṛtimārocayanti sma - yatkhalu yūyaṃ bhaṭṭā jānīyāta - sarvāstā gāvaḥ sarpimaṇḍaṃ pradugdhāḥ / tatkimetatpraśastamāhosvinneti?
tatra lolupajātyā brāhmaṇā evamāhuḥ - amaṅgalyametadbāhmaṇānām / mahāyajño yaṣṭavya iti //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena trapuṣabhallikānāṃ vaṇijāṃ śikhaṇḍī nāma brāhmaṇaḥ pūrvajātisālohito brahmaloke pratyājāto 'bhūt / sa brāhmaṇarūpamabhinirmāya tān vaṇijo gāthābhiradhyabhāṣata -
atha khalu tathāgatastasyāṃ velāyāṃ teṣāṃ trapuṣabhallikānāṃ vaṇijānāmimāṃ saṃharṣaṇāmakārṣīt -
paścime 'smin diśo bhāge aṣṭau devakumārikāḥ
iti //
// iti śrīlalitavistare trapuṣabhallikaparivarto nāma caturviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 25
adhyeṣaṇāparivartaḥ pañcaviṃśaḥ /
iti hi bhikṣavastathāgatasya tārāyaṇamūle viharataḥ prathamābhisaṃbuddhasyaikasya rahogatasya pratisaṃlīnasya lokānuvartanāṃ pratyetadabhavat - gambhīro batāyaṃ mayā dharmo 'dhigato 'bhisaṃbuddhaḥ śāntaḥ praśānta upaśāntaḥ praṇīto durdṛśo duranubodho 'tarko 'vitarkāvacaraḥ / alamāryaḥ paṇḍitavijñavedanīyo yaduta sarvopadhiniḥsargo 'vedito 'niveditaḥ sarvaveditanirodhaḥ paramārtho 'nālayaḥ / śītībhāvo 'nādāno 'nupādāno 'vijñapto 'vijñāpanīyo 'saṃskṛtaḥ ṣaḍviṣayasamatikrāntaḥ / akalpo 'vikalpo 'nabhilāpyaḥ / aruto 'ghoṣo 'nudāhāraḥ / anidarśano 'pratighaḥ sarvālambanasamatikāntaḥ śamathadharmopacchedaḥ / śūnyatānupalambhaḥ / tṛṣṇākṣayo virāgo nirodho nirvāṇam / ahaṃ cedimaṃ parebhyo dharmaṃ deśayeyam, te cennājānīyuḥ, sa me syātklamatho mithyāvyāyāmo 'kṣaṇadharmadeśanatā ca / yannvahamalpotsukastūṣṇībhāvena vihareyam / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
iti hi bhikṣavastathāgatastasmin samaye ūrṇākośātprabhāmutsṛjati sma yayā prabhayā trisāhasramahāsāhasro lokadhāturmahatā suvarṇavarṇāvabhāsena sphuṭo 'bhūt //
atha khalu daśatrisāhasramahāsāhasrādhipatiḥ śikhī mahābrahmā buddhānubhāvenaiva tathāgatasya cetasaiva cetaḥparivitarkamājñāsīt - alpotsukatāyai bhagavataścittamabhinataṃ na dharmadeśanāyāmiti / tasyaitadabhavat - yannvahamupasaṃkramya tathāgatamadhyeṣyeyaṃ dharmacakrapravartanatāyai //
atha khalu śikhī mahābrahmā tasyāṃ velāyāṃ tadanyān brahmakāyikān devaputrānāmantrayate sma - naśyati batāyaṃ mārṣā loko vinaśyati, yatra hi nāma tathāgato 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyālpotsukatāyai cittamabhināmayati na dharmadeśanāyām / yannu vayamupasaṃkramya tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhamadhyeṣyemahi dharmacakrapravartanāya //
atha khalu bhikṣavaḥ śikhī mahābrahmā aṣṭaṣaṣṭyā brāhmaṇaśatasahasraiḥ parivṛtaḥ puraskṛto yena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya tathāgatasya pādau śirasābhivandya prāñjalistathāgatametadavocat naśyati batāyaṃ bhagavan lokaḥ, praṇaśyati batāyaṃ bhagavan lokaḥ, yatra hi nāma tathāgato 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyālpotsukatāyai cittamabhināmayati na dharmadeśanāyām / tatsādhu deśayatu (Vaidya 288) bhagavān dharmam, deśayatu sugato dharmam / santi sattvāḥ svākārāḥ suvijñāpakāḥ śaktā bhavyāḥ pratibalāḥ bhagavato bhāṣitasyārthamājñātum / tasyāṃ ca velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
adhivāsayati sma bhikṣavastathāgataḥ śikhino brahmaṇastūṣṇībhāvena sadevamānuṣāsurasya lokasyānugrahārthamanukampāmupādāya //
atha khalu śikhī mahābrahmā tathāgatasya tūṣṇībhāvenādhivāsanāṃ viditvā divyaiścandanacūrṇairagurucūrṇaiśca tathāgatamabhyavakīrya prītiprāmodyajātastatraivāntaradhāt //
atha khalu bhikṣavastathāgatasya dharmālokasyādarotpādanārthaṃ śikhinaśca mahābrahmaṇaḥ punaḥ punastathāgatādhyeṣaṇayā kuśalamūlavivṛddhyarthaṃ dharmasya cātigambhīrodāratāmupādāya punarapyekasya rahogatasya pratisaṃlīnasyāyamevaṃrūpaṃ cetovitarko 'bhūt - gambhīraḥ khalvayaṃ mayā dharmo 'bhisaṃbuddhaḥ sūkṣmo nipuṇo duranubodhaḥ atarko 'tarkāvacaraḥ paṇḍitavijñavedanīyaḥ sarvalokavipratyanīko durdṛśaḥ sarvopadhiniḥsargaḥ sarvasaṃskāropaśamaḥ sarvatamopacchedaḥ śūnyatānupalambhastṛṣṇākṣayo virāgo nirodho nirvāṇam / ahaṃ cedidaṃ dharmaṃ deśayeyam, pare ca me na vibhāvayeyuḥ, sā me paramā viheṭhā bhavet / yannvahamalpotsukavihāreṇaiva vihareyam //
atha khalu bhikṣavaḥ śikhī mahābrahmā buddhānubhāvena punarapi tathāgatasyetadamevaṃrūpeṇa cetaḥ - parivitarkamājñāya yena śakro devānāmindrastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya śakraṃ devānāmindrametadavocat - yatkhalu kauśika jānīyāstathāgatasyārhataḥ samyaksaṃbuddhasyālpotsukatāyai cittaṃ nataṃ na dharmadeśanāyām / nakṣyate batāyaṃ kauśika lokaḥ, vinakṣyate batāyaṃ kauśika lokaḥ, mahāvidyāndhakārakṣipto batāyaṃ kauśika loko bhaviṣyati, yatra hi nāma tathāgatasyārhataḥ samyaksaṃbuddhasyālpotsukatāyai cittaṃ nataṃ na dharmasaṃprakāśanāyām / kasmādvayaṃ na gacchāmastathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhaṃ dharmacakrapravartanāyādhyeṣitum? tatkasmāt? na hyanadhyeṣitāstathāgatā dharmacakraṃ pravartayanti / sādhu mārṣeti śakro brahmā bhaumāśca devā antarīkṣāścāturmahārājakāyikāstrāyatriṃśā yāmāstuṣitā nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartino brahmakāyikā ābhāsvarā bṛhatphalā śubhakṛtsnā saṃbahulāni ca śuddhāvāsakāyika devaputraśatasahasrāṇyatikrāntavarṇā atikrāntāyāṃ rātrau kevalaṃ tārāyaṇamūlaṃ divyena varṇena divyenāvabhāsenāvabhāsya yena tathāgatastenopasaṃkrāman / upasaṃkramya tathāgatasya pādau śirasābhivandya pradakṣiṇīkṛtya caikānte tasthuḥ //
atha khalu śakro devānāmindro yena tathāgatastenāñjaliṃ praṇamya tathāgataṃ gāthayābhituṣṭāva -
evamukte tathāgatastūṣṇīmevāsthāt //
atha khalu śikhī mahābrahmā śakraṃ devānāmindrametadavocat - naiva kauśika tathāgatā arhantaḥ samyaksaṃbuddhā adhyeṣyante dharmacakrapravartanatāyai yathā tvamadhyeṣase //
atha khalu śikhī mahābrahmā ekāṃsamuttarāsaṅgaṃ kṛtvā dakṣiṇajānumaṇḍalaṃ pṛthivyāṃ pratiṣṭhāpya yena tathāgatastenāñjaliṃ praṇamya tathāgataṃ gāthayādhyabhāṣata -
evamukte bhikṣavastathāgataḥ śikhinaṃ mahābrahmāṇametadavocat - gambhīraḥ khalvayaṃ mahābrahman mayā dharmo 'bhisaṃbuddhaḥ sūkṣmo nipuṇaḥ peyālaṃ yāvatsā me syātparamā viheṭhā / api ca me brahmannime gāthe 'bhīkṣṇaṃ pratibhāsaḥ -
atha khalu bhikṣavaḥ śikhī mahābrahmā śakraśca devānāmindrastathāgataṃ tūṣṇībhūtaṃ viditvā sārdhaṃ tairdevaputrairduḥkhitā durmanāstatraivāntaradhāyiṣuḥ //
trirapi ca tathāgatasyālpotsukatāyai cittaṃ namayati sma //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena māgadhakānāṃ manuṣyāṇāmimānyevaṃrūpāṇi pāpakāni akuśalāni dṛṣṭigatānyutpannānyabhūvan / tadyathā / kecidevamāhuḥ - vātā na vāsyanti / kecidevamāhuḥ - agnirna jvaliṣyati / kecidāhuḥ - devo na varṣiṣyati / kecidāhuḥ - nadyo na vahyanti / kecidāhuḥ - śasyāni na prajāsyanti / kecidāhu - pakṣiṇa ākāśe na kramiṣyanti / kecidāhuḥ - gurviṇyo nārogyeṇa prasaviṣyanti //
atha khalu bhikṣavaḥ śikhī mahābrahmā tathāgatasyaivamevaṃrūpaṃ cittavitarkamājñāya māgadhakānāṃ ca manuṣyāṇāmimāni dṛṣṭigatāni viditvā atikrāntāyāṃ rātrāvabhisaṃkrāntena varṇena sarvāvantaṃ tārāyaṇamūlaṃ divyenāvabhāsenāvabhāsya yena tathāgatastenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya tathāgatasya pādau śirasābhivandyaikāṃsamuttarāsaṅgaṃ kṛtvā dakṣiṇaṃ jānumaṇḍalaṃ pṛthivyāṃ pratiṣṭhāpya yena tathāgatastenāñjaliṃ praṇamya tathāgataṃ gāthābhiradhyabhāṣata -
cirapraṇaṣṭā vicaranti mānavā bhave kudṛṣṭīgahane sakaṇṭake / Note: Vaidya 292
atha khalu bhikṣavastathāgataḥ sarvāvantaṃ lokaṃ buddhacakṣuṣā vyavalokayan sattvān paśyati sma hīnamadhyapraṇītānuccanīcamadhyamān svākārān suviśodhakān durākārān durviśodhakānuddhāṭitajñānavipañcijñān padaparamāṃstrīn sattvarāśīnekaṃ mithyatvaniyatamekaṃ samyaktvaniyatamekamaniyatam / tadyathāpi nāma bhikṣavaḥ puruṣaḥ puṣkariṇyāstīre sthitaḥ paśyati jalaruhāṇi kānicidudakāntargatāni kānicidudakasamāni kānicidudakābhyudgatāni, evameva bhikṣavastathāgataḥ sarvāvantaṃ lokaṃ buddhacakṣuṣā vyavalokayan paśyati sma sattvāṃstriṣu rāśiṣu vyavasthitān //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - deśayeyaṃ cāhaṃ dharmaṃ na vā deśayeyam / sa eṣa mithyatvaniyato rāśirnaivāyaṃ dharmamājānīyāt / deśayeyaṃ cāhaṃ vā dharmaṃ na vā deśayeyam / yo 'yaṃ samyaktvaniyato rāśirājñāsyatyevaiṣa dharmam / (yatkhalu punarayamaniyato rāśirājñāsyatyevaiṣa dharmam / ) yatkhalu punarayamaniyato rāśiḥ, tasmai saceddharmaṃ deśayiṣyāmi, ājñāsyati / uta na deśayiṣyāmi, nājñāsyate //
atha khalu bhikṣavastathāgato 'niyatarāśivyavasthitān sattvānārabhya mahākaruṇāmavakrāmayati sma //
atha khalu tathāgata ātmanaścemaṃ samyagjñānamadhikṛtya śikhinaśca mahābrahmaṇo 'dhyeṣaṇāṃ viditvā śikhinaṃ mahābrahmāṇaṃ gāthābhiradhyabhāṣata -
atha khalu śikhī mahābrahmā tathāgatasyādhivāsanāṃ viditvā tuṣṭa udagra āttamanāḥ pramuditaḥ prītisaumanasyajātastathāgatasya pādau śirasā vanditvā tatraivāntaradhāt //
atha khalu bhikṣavo bhaumā devāstasyāṃ velāyāmantarīkṣebhyo devebhyo ghoṣamudīrayanti sma, śabdamanuśrāvayanti sma - adya mārṣā tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena dharmacakrapravartanāyai pratiśrutam / tadbhaviṣyati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca / parihāsyante bata bho mārṣā asurāḥ kāyāḥ / divyāḥ kāyāḥ paripūriṃ gabhiṣyanti / bahavaśca sattvā loke parinirvāsyanti / evamevāntarīkṣā devā bhaumebhyo devebhyaḥ pratiśratya cāturmahārājikānāṃ devānāṃ ghoṣamudīrayanti sma / cāturmahārājikāstrāyatriṃśānām, trāyatriṃśā yāmānām, yāmā tuṣitanirmāṇaratīnām, nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartinām, te 'pi brahmakāyikānāṃ devānāṃ ghoṣamudīrayanti sma, śabdamanuśrāvayanti sma - adya mārṣāstathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena dharmacakrapravartanāyai pratiśrutam / tadbhaviṣyati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca / parihāsyante bata bho mārṣā asurāḥ kāyāḥ / divyāḥ kāyā vivardhiṣyante / bahavaśca sattvā loke parinirvāsyantīte //
iti hi bhikṣavastatkṣaṇaṃ tanmuhurtaṃ tallavaṃ yāvadbahmakāyikā devāstasmādbhaumādārabhya ekavāgekanirnāda ekanirghoṣo 'bhyudgato 'bhūt - adya mārṣāstathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena dharmacakrapravartanāyai pratiśrutamiti //
atha khalu bhikṣavo dharmaruciśca nāmā bodhivṛkṣadevatā dharmakāyaśca dharmamatiśca dharmacārī ca, ete catvāro bodhivṛkṣadevatāstathāgatasya caraṇayornipatyaivamāhuḥ - kva bhagavān dharmacakraṃ pravartiṣyatīti? evamukte bhikṣavastathāgatastān devatānetadavocat - vārāṇasyāmṛṣipatane mṛgadāve / te āhuḥ - parīttajanakāyā bhagavan vārāṇasī mahānagarī, parīttadrumachāyaśca mṛgadāvaḥ / santyanyāni bhagavan mahānagarāṇi ṛddhāni sphītāni kṣemāni subhikṣāṇi ramaṇīyāni ākīrṇabahujanamanuṣyāṇi udyānavanaparvatapratimaṇḍitāni / teṣāṃ bhagavānanyatame dharmacakraṃ pravartayatu / tathāgato 'vocatmaivaṃ bhadramukhāḥ / tatkasmāt?
iti //
// iti śrīlalitavistare 'dhyeṣaṇāparivarto nāma pañcaviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 26
dharmacakrapravartanaparivartaḥ ṣaḍviṃśaḥ //
atha khalu bhikṣavastathāgataḥ kṛtakṛtyaḥ kṛtakaraṇīyaḥ sarvabandhanasamucchinnaḥ sarvakleśoddhṛto nirvāntamalakleśo nihatamārapratyarthikaḥ sarvabuddhadharmanayānupraviṣṭaḥ sarvajñaḥ sarvadarśī daśabalasamanvāgataścaturvaiśāradyaprāpto 'ṣṭādaśāveṇikabuddhadharmapratipūrṇaḥ pañcacakṣuḥsamanvāgato 'nāvaraṇena buddhacakṣuṣā sarvāvantaṃ lokamavalokyaivaṃ cintayati sma - kasmā ayamahaṃ sarvaprathamaṃ dharmaṃ deśayeyam? katamaḥ sattvaḥ śuddhaḥ svākāraḥ suvineyaḥ suvijñāpakaḥ suviśodhako mandarāgadoṣamoho 'parokṣavijñāno yo 'śrutavān dharmasya parihīyate? tasmāyahaṃ sarvaprathamaṃ dharmaṃ deśayeyam, yaśca me dharmaṃ deśitamājānīyānna ca māṃ sa viheṭhayet //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhūt - rudrakaḥ khalu rāmaputraḥ śuddhaḥ svākāraḥ suvijñāpakaḥ suviśodhako mandarāgamoho 'parokṣavijñānaḥ / so 'śravaṇāddharmasya parihīyate / śrāvakebhyo naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanasahavratāyai dharmaṃ deśayati / kutrāsāvetarhi prativasatītyājñāsīt / adya saptāhakālagata iti / devatā api tathāgatasya caraṇayornipatyaivamāhuḥ - evametadbhagavan, evametatsugata, adya saptāhakālagato rudrako rāmaputraḥ / tasya me bhikṣava etadabhūt - mahāhānirvartate rudrakasya rāmaputrasya, ya imameva supraṇītaṃ dharmamaśrutvā kālagataḥ / sacedasāvimaṃ dharmamaśroṣyadājñāsyat / tasmai cāhaṃ prathamaṃ dharma deśayiṣyam, na ca māṃ sa vyaheṭhayiṣyat //
punarapi bhikṣavastathāgatasyaitadabhūt - ko 'nyaḥ sattvaḥ śuddhaḥ suvineyaḥ pūrvavadyāvanna ca dharmadeśanāṃ viheṭhayediti / tato bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - ayaṃ khalvapyārāḍaḥ kālāpaḥ śuddho yāvanna ca me dharmadeśanāṃ viheṭhayediti / samanvāharati sma bhikṣavastathāgataḥ kutrāsāvetarhīti / samanvāharaṃścājñāsīdadya trīṇyahāni kālagatasyeti / śuddhāvāsakāyikā api ca devatā enamarthaṃ tathāgatasyārocayanti sma - evametadbhagavan, evametatsugata / adya tryahaṃ kālagatasyārāḍasya kālāpasya / tatastathāgatasyaitadabhavat - mahāhānirvartate arāḍasya kālāpasya, ya imamevaṃ supraṇītaṃ dharmamaśrutvā kālagata iti //
punarapi bhikṣavastathāgatasyaitadabhūt - kaḥ khalvanyaḥ sattvaḥ śuddhaḥ svākāro yāvanna ca me dharmadeśanāṃ viheṭhayediti //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - te khalu pañcakā bhadravargīyāḥ śuddhāḥ svākārāḥ suvijñāpakāḥ suviśodhakā mandarāgadoṣamohā aparokṣavijñānāḥ / te 'śravaṇāddharmasya parihīyante / taiścāhaṃ duṣkaracaryāṃ carannupasthito 'bhūvam / te mayā dharmaṃ deśitamājñāsyanti, na ca me ha viheṭhayiṣyanti //
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - yannvahaṃ pañcakebhyo bhadravargīyebhyaḥ prathamaṃ dharmaṃ deśayeyam //
atha khalu bhikṣavastathāgatasya punaretadabhavat - kasminnetarhi pañcakā bhadravargīyāḥ prativasanti? atha tathāgataḥ sarvāvantaṃ lokaṃ buddhacakṣuṣā vyavalokayan paśyati sma / adrākṣītpañcakān bhadravargīyān vārāṇasyāṃ viharata ṛṣipatane mṛgadāve / dṛṣṭvā ca tathāgatasyaitadabhavat - yannvahaṃ pañcakebhyo bhadravargīyebhyaḥ sarvaprathamaṃ dharmaṃ deśayeyam / te hi mama sarvaprathamaṃ dharmaṃ deśitamājñāsyanti / tatkasya hetoḥ? caritāvino hi te bhikṣavaḥ suparipaṇḍitaśukladharmāṇo mokṣamārgābhimukhā nibandhāpanītāḥ //
atha khalu bhikṣavastathāgata evamanuvicintya bodhimaṇḍādutthāya trisāhasramahāsāhasraṃ lokadhātuṃ saṃprakampyānupūrveṇa magadheṣu caryāṃ caran kāśiṣu janapadeṣu cārikāṃ prakrāmat / atha gayāyāṃ bodhimaṇḍasya cāntarādanyatama ājīvako 'drākṣīttathāgataṃ dūrata evāgacchantam / dṛṣṭvā ca punaryena tathāgatastenopajagāma / upetyaikānte 'sthāt / ekānte sthitaśca bhikṣava ājīvakastathāgatena sārdhaṃ vividhāṃ saṃmodanīṃ kathāṃ kṛtvā evamāha - viprasannāni te āyuṣman gautama indriyāṇi / pariśuddhaḥ paryavadātaḥ pītanirbhāsaśca te chavivarṇaḥ tadyathāpi nāma śāradaṃ kālaṃ pāṇḍuravarṇaṃ prabhāsvaraṃ pītanirbhāsaṃ bhavati, evameva bhavato gautamasya pariśuddhānīndriyāṇi pariśuddhaṃ mukhamaṇḍalaṃ paryavadātam / tadyathāpi nāma tālaphalasya pakvasya samanantaravṛntacyutasya bandhanāśrayaḥ pītanirbhāso bhavati pariśuddhaḥ paryavadātaḥ, evameva bhavato gautamasya pariśuddhānīndriyāṇi pariśuddhaṃ mukhamaṇḍalaṃ paryavadātam / tadyathāpi nāma jāmbūnadavarṇaniṣkaḥ ulkāmukhaprakṛṣṭo dakṣiṇakarmāraputreṇa suparikarmakṛtaḥ pāṇḍukambalopanikṣipto varṇavān bhavati pariśuddhaḥ paryavadātaḥ pītanirbhāso 'tīva prabhāsvaraḥ, evameva bhavato gautamasya viprasannānīndriyāṇi, pariśuddhastvagvarṇaḥ, paryavadātaṃ mukhamaṇḍalam / kasminnāyuṣman gautama brahmacaryamuṣyate? evamukte bhikṣavastathāgatastamājīvakaṃ gāthayā pratyabhāṣata -
so 'vocat - arhaṃ khalu gautamamātmānaṃ prātijānīṣe / tathāgato 'vocat -
so 'vocat - jinaṃ khalu gautama mātmānaṃ pratijānīṣe / tathāgato 'vocat -
so 'vocat - kva tarhyāyuṣman gautama gamiṣyasi? tathāgato 'vocat -
tadbhaviṣyasi gautama ityuktvā sa ājīvako dakṣiṇāmukhaḥ prākrāmat / tathāgato 'pyuttarāmukhaḥ prākrāmat //
iti hi bhikṣavastathāgato gayāyāṃ sudarśanena nāgarājena nimantrito 'bhut vāsena bhaktena ca / tatastathāgato rohitavastumagamat, tasmādurubilvākalpaṃ tasmādaṇālamagamat, tataḥ sārathipuram / eṣu ca sarveṣu bhikṣavastathāgato gṛhapatibhirbhaktena vāsena copanimantryamāṇo 'nupūrveṇa gaṅgāyā nadyāstīramupāgamat //
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena gaṅgā mahānadī suparipūrṇā samatīrthakā vahati sma //
atha khalu bhikṣavastathāgato nāvikasamīpamupāgamatpārasaṃtaraṇāya / sa prāha - prayaccha gautama tarapaṇyam / na me 'sti mārṣa tarapaṇyamityuktvā tathāgato vihāyasā pathā tīrātparaṃ tīramagamat / tataḥ sa nāvikastaṃ dṛṣṭvātīva vipratisāryabhūt - evaṃvidho dakṣiṇīyo mayā na tārita iti / hā kaṣṭamiti kṛtvā mūrchitaḥ pṛthivyāṃ patitaḥ / tata enāṃ prakṛtiṃ nāviko rājñe bimbisārāya ārocayāmāsa - śramaṇaḥ svāmi gautamastarapaṇyaṃ yācamāno nāsti tarapaṇyamityuktvā vihāyasā atastīrātparaṃ tīraṃ gata iti / tacchrutvā tadagreṇa rājñā bimbisāreṇa sarvapravrajitānāṃ tarapaṇyamutsṛṣṭamabhavat //
iti hi bhikṣavastathāgato 'nupūrveṇa janapadacaryāṃ caran yena vārāṇasī mahānagarī tenopasaṃkrāmat / upasaṃkramya kālyameva nivāsya pātracīvaramādāya vārāṇasīṃ mahānagarīṃ piṇḍāya prāvikṣat / tasyāṃ piṇḍāya caritvā kṛtabhaktakṛtyaḥ paścādbhaktapiṇḍapātrapratikrāntaḥ yena ṛṣipatano mṛgadāvo yena ca pañcakā bhadravargīyāstenopasaṃkrāmati sma / adrākṣuḥ khalu punaḥ pañcakā bhadravargīyāstathāgataṃ dūrata evāgacchantam / dṛṣṭvā ca kriyābandhamakārṣuḥ - eṣa sa āyuṣmantaḥ śramaṇo gautama āgacchati sma śaithiliko bāhulikaḥ pradhānavibhraṣṭaḥ / anena khalvapi tayāpi tāvatpūrvikayā duṣkaracaryayā na śakitaṃ kiṃciduttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum / kiṃ punaretarhi audārikamāhāramāharan sukhallikāyogamanuyukto viharan / abhavyaḥ khalveṣa śaithiliko bāhulikaḥ / nāsya kenacitpratyudgantavyaṃ na pratyutthātavyam / na pātracīvaraṃ pratigrahītavyaṃ nāśanaṃ dātavyaṃ na pānīyaṃ paribhogyaṃ na pādapratiṣṭhānaṃ sthāpayitvātiriktānyāsanāni / vaktavyaṃ ca - (Vaidya 298) saṃvidyanta imānyāyuṣman gautama atiriktānyāsanāni / sacedākāṅkṣasi niṣīdeti / āyuṣmāṃstvājñānakauṇḍinyaścittenādhivāsayati sma / vācā ca na pratikṣipati sma / yathā yathā ca bhikṣavastathāgato yena pañcakā bhadravargīyāstenopasaṃkrāmati sma, tathā tathā te svakasvakeṣvāsaneṣu na ramante sma, utthātukāmā abhūvan / tadyathāpi nāma pakṣī śakuniḥ pañjaragataḥ syāt, tasya ca pañjaragatasyādho 'gnirdagdho bhavet / so 'gnisaṃtaptastvaritamūrdhvamutpatitukāmo bhavet pratretukāmaśca, evameva yathā yathā tathāgataḥ pañcakānāṃ bhadravargīyāṇāṃ sakāśamupasaṃkrāmati sma, tathā tathā pañcakā bhadravargīyāḥ svakasvakeṣvāsaneṣu na ramante sma, utthātukāmā abhūvan / tatkasmāt? na sa kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate yastathāgataṃ dṛṣṭvā āsanānna pratyuttiṣṭhet / yathā yathā ca tathāgataḥ pañcakān bhadravargīyānupasaṃkrāmati sma, tathā tathā pañcakā bhadravargīyāstathāgatasya śriyaṃ tejaścāsahamānā āsanebhyaḥ prakampyamānāḥ sarve kriyākāraṃ bhittvā cotthāyāsanebhyaḥ, kaścitpratyudgacchati sma, kaścitpratyudgamya pātracīvaraṃ pratigṛhṇāti sma / kaścidāsanamupanāmayati sma / kaścitpādapratiṣṭhāpanaṃ kaścitpādaprakṣālanodakamupasthāpayati sma / evaṃ cāvocat - svāgataṃ te āyuṣman gautama, svāgataṃ te āyuṣman gautam / niṣīdedamāsanaṃ prajñaptam / nyaṣīdatkhalvapi bhikṣavastathāgataḥ prajñapta evāsane / pañcakā pi bhadravargīyāste tathāgatena sārdhaṃ vividhāṃ saṃmodanīṃ saṃrañjanīṃ kathāṃ kṛtvaikānte niṣeduḥ / ekānte niṣaṇṇāśca te pañcakā bhadravargīyāstathāgatametadavocan - viprasannāni te āyuṣman gautamendriyāṇi, pariśuddhaśchavivarṇa iti hi sarvaṃ pūrvavat / tadasti te āyuṣman gautama kaściduttarimanuṣyadharmāṃdalamāryajñānadarśanaviśeṣaḥ sākṣātkṛtaḥ? evamukte bhikṣavastathāgataḥ pañcakān bhadravargīyānevamāha - mā yūyaṃ bhikṣavastathāgatamāyuṣmadvādena samudācariṣṭa / mā vo bhūddīrgharātramarthāya hitāya sukhāya / amṛtaṃ mayā bhikṣavaḥ sākṣātkṛto 'mṛtagāmī ca mārgaḥ / buddho 'hamasmi bhikṣavaḥ sarvajñaḥ sarvadarśī śītībhūto 'nāśravaḥ / vaśī sarvadharmeṣu / dharmamahaṃ bhikṣavo deśayiṣyāmi, āśu gacchata śṛṇuta pratipadyadhvam / śrotamavadadhata ahamavavadāmyanuśāsmi / yathā mayā samyagavavaditāḥ samyaganuśiṣṭā yūyamapyāśravāṇāṃ cetovimuktaṃ prajñāvimuktiṃ ca dṛṣṭa eva dharme sākṣātkṛtvopasaṃpadya pravedayiṣyatha - kṣīṇā no jātiruṣitaṃ ca brahmacaryam, kṛtaṃ karaṇīyam, nāparamityato 'nyadbhavaṃ prajānāma iti / nanu ca yuṣmākaṃ bhikṣava etadabhūt - ayaṃ khalvāyuṣmanta āgacchati śramaṇo gautamaḥ śaithiliko bāhulikaḥ pradhānavibhraṣṭa iti pūrvavat / sacedākāṅkṣasi niṣīdeti / teṣāṃ ca ehi bhikṣava ityukte yatkiṃcittīrthikaliṅgaṃ tīrthikadhvajaḥ, sarvo 'sau tatkṣaṇamevāntaraghāt / tricīvaraṃ pātraṃ ca prādurabhūt, tadanu chinnāśca keśāḥ / tadyathāpi nāma varṣaśatopasaṃpannasya bhikṣorīryāpathaḥ saṃvṛtto 'bhut / saiva ca teṣāṃ pravrajyābhūtsaivopasaṃpadbhikṣubhāvaḥ //
atha khalu bhikṣavastasyāṃ velāyāṃ pañcakā bhadravargīyā bhikṣavastathāgatasya caraṇayornipatyātyayaṃ deśayanti sma / tathāgatasyāntike śāstṛsaṃjñāṃ premaṃ ca prasādaṃ ca gauravaṃ cotpādayanti sma / gauravajātāśca bahuvicitrapuṣkariṇyāṃ tathāgatasya snānaparikarma kurvanti sma / snānapratyuttīrṇasya (Vaidya 299) ca bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat - kasmin khalu pūrvakaistathāgatairarhadbhiḥ samyaksaṃbuddhairniṣadya dharmacakraṃ pravartitam? yasmiṃśca bhikṣavaḥ pṛthivīpradeśe pūrvakaistathāgatairarhadbhirdharmacakraṃ pravartitamabhūt, atha tasmin pṛthivīpradeśe saptaratnamayamāsanasahasraṃ prādurabhūt //
atha tathāgataḥ pūrvakāṇāṃ tathāgatānāṃ gauraveṇa trīṇyāsanāni pradakṣiṇīkṛtya siṃha iva nirbhīścaturtha āsane paryaṅkamābhujya niṣīdati sma / pañcakā api bhikṣavastathāgatasya pādau śirobhirabhivandya tathāgatasya purato niṣeduḥ //
atha khalu bhikṣavastasyāṃ velāyāṃ tathārūpāṃ kāyātprabhāṃ tathāgataḥ prāmuñcadyayā prabhayā ayaṃ trisāhasramahāsāhasro lokadhāturmahatāvabhāsena sphuṭo 'bhūt / tena cāvabhāsena yā api lokāntarikā aghā aghasphuṭā andhakāratamisrā yatremau candrasūryau evaṃmaharddhikāvevaṃ mahānubhāvāvevaṃ maheśākhyau ābhayā ābhāṃ varṇenaṃ varṇaṃ tejasā tejo nābhitapato nābhivirocataḥ / tatra ye sattvā upapannāste svakasvakamapi bāhuṃ prasāritaṃ na paśyanti sma, tatrāpi tasmin samaye mahata udārasyāvabhāsasya loke prādurbhāvo 'bhut / ye ca tatra sattvā upapannāste tenāvabhāsena parisphuṭāḥ samānā anyonyaṃ paśyanti sma / anyonyaṃ saṃjānante sma / evaṃ cāhuḥ - anye 'pi kila bhoḥ sattvā ihopapannāḥ, anye 'pi kila bhoḥ sattvā ihopapannāḥ iti / ayaṃ ca trisāhasramahāsāhasro lokadhātuḥ ṣaḍvikāramaṣṭādaśamahānimittamabhūt - akampat prākampat saṃprākampat / avedhat prāvedhat saṃprāvedhat / acalat prācalat saṃprācalat / akṣubhyat prākṣubhyat saṃprākṣubhyat / araṇat prāraṇat saṃprāraṇat / agarjat prāgarjat saṃprāgarjat / ante 'vanamati sma, madhye unnamati sma / madhye 'vanamati sma ante unnamati sma / pūrvasyāṃ diśyavanamati sma, paścimāyāṃ diśyunnamati sma / paścimāyāṃ diśyavanamati sma, pūrvasyāṃ diśyunnamati sma / dakṣiṇasyāṃ diśyavanamati sma, uttarasyāṃ diśyunnamati sma / uttarasyāṃ diśyavanamati sma, dakṣiṇasyāṃ diśyunnamati sma / tasmiṃśca samaye harṣaṇīyāstoṣaṇīyāḥ premaṇīyāḥ prasādanīyā avalokanīyāḥ prahlādanīyā nirvarṇanīyā aprativarṇanīyā asecanīyā apratikūlā anuttrāsakarāḥ śabdāḥ śrūyante sma / na ca kasyacitsattvasya tasmin kṣaṇe viheṭhā vā trāso vā bhayaṃ vā stambhitatvaṃ vābhūt / na ca bhūyaḥ sūryacandramasorna śakrabrahmalokapālānāṃ tasmin kṣaṇe prabhāḥ prajñāyante sma / sarvanarakatiryagyoniyamalokopapannāśca sattvāstasmin kṣaṇe vigataduḥkhā abhuvan sarvasukhasamarpitāḥ / na ca kasyacitsattvasya rāgo bādhate sma, dveṣo vā moho vā īrṣyā vā mātsaryaṃ vā māno vā mrakṣo vā mado vā krodho vā vyāpādo vā paridāho vā / sarvasattvāstasmin kṣaṇe maitracittāḥ hitacittāḥ parasparaṃ mātāpitṛsaṃjñino 'bhūvan / tataśca prabhāvyūhādimā gāthā niścaranti sma -
iti hi bhikṣavo bhaumaidevairvārāṇasyāṃ ṛpipatane mṛgadāve dharmacakrapravartanārthaṃ tathāgatasya mahāmaṇḍalamātro 'dhiṣṭhito 'bhūt citro darśanīyo vipulo vistīrṇaḥ saptayojanaśatānyāyāmo vistāreṇa / upariṣṭāśca devaiśchatradhvajapatākāvitānasamalaṃkṛtaṃ gaganatalaṃ samalaṃkṛtamabhūt / kāmāvacarai rūpāvacaraiśca devaputraiścaturaśītisiṃhāsanaśatasahasrāṇi tathāgatāyopanāmitānyabhūvan - iha niṣadya bhagavān dharmacakraṃ pravartayatu asmākamanukampāmupādāyeti //
atha khalu bhikṣavastasmin samaye pūrvadakṣiṇapaścimottarābhyo digbhya ūrdhvamadhaḥ samantāddaśabhyo digbhyo bahavo bodhisattvakoṭyaḥ pūrvapraṇidhānasamanvāgatā āgatya tathāgatasya caraṇayornipatya dharmacakrapravartanāyādhyeṣante sma / ye ceha trisāhasramahāsāhasre lokadhātau śakro vā brahmā vā lokapālā (Vaidya 301) vā tadanye vā maheśākhyamaheśākhyā devaputrāste 'pi sarve tathāgatasya caraṇayoḥ śirobhiḥ praṇipatya tathāgatamadhyeṣante sma dharmacakrapravartanāya - pravartayatu bhagavān dharmacakram, pravartayatu sugato dharmacakraṃ bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca / yajasva bhagavan dharmayajñam, pravarṣa mahādharmavarṣam, ucchrepaya mahādharmadhvajam, prapūraya mahādharmaśaṅkham, pratāḍaya mahādharmadundubhim //
tatredamucyate /
atha khalu bhikṣavaḥ sahacittotpādadharmacakrapravartī nāma bodhisattvo mahāsattvastasyāṃ velāyāṃ cakraṃ sarvaratnapratyuptaṃ sarvaratnapraśobhitaṃ nānāratnālaṃkāravyūhavibhūṣitaṃ sahasrāraṃ sahasraraśmi sanābhikaṃ sanemikaṃ sapuṣpadāmaṃ sahemajālaṃ sakiṅkiṇījālaṃ sagandhahastaṃ sapūrṇakumbhaṃ sanandikāvartaṃ sasvastikālaṃkṛtaṃ nānāraṅgaraktadivyavastropaśobhitaṃ divyapuṣpagandhamālyavilepanānuliptaṃ sarvākāravaropetaṃ tathāgatāya dharmacakrapravartanāya pūrvapraṇidhānābhinirhṛtaṃ bodhisattvāśayaviśodhitaṃ tathāgatapūjārhaṃ sarvatathāgatasamanvāhṛtaṃ sarvabuddhādhiṣṭhānāvilopitaṃ pūrvakaistathāgatairarhadbhiḥ samyaksaṃbuddhaiḥ pratyeṣitaṃ pravartitapūrvaṃ ca dharmacakramupanāmayati sma / upanāmya ca kṛtāñjalipuṭastathāgatamābhirgāthābhirabhyaṣṭāvīt -
iti hi bhikṣavastathāgato rātryāḥ prathame yāme tūṣṇībhāvenādhivāsayati sma / rātryā madhyame yāme saṃrañjanīyāṃ kathāṃ pravartayati sma / rātryāḥ paścime yāme pañcakān bhadravargīyānāmantryaitadavocat - dvāvimau bhikṣavaḥ pravrajitasyāntāvakramau / yaśca kāmeṣu kāmasukhallikā yogo hīno grāmyaḥ pārthagjaniko nālamāryo 'narthopasaṃhito nāyatyāṃ brahmacaryāya na nirvide na virāgāya na nirodhāya nābhijñāya na saṃbodhaye na nirvāṇāya saṃvartate / yā ceyamamadhyamā pratipadā ātmakāyaklamathānuyogo duḥkho 'narthopasaṃhito dṛṣṭadharmaduḥkhaścāyatyāṃ ca duḥkhavipākaḥ / etau ca bhikṣavo dvāvantāvanupagamya madhyamayaiva pratipadā tathāgato dharmaṃ deśayati - yaduta samyagdṛṣṭiḥ samyaksaṃkalpaḥ samyagvāk samyakkarmāntaḥ samyagājīvaḥ samyagvyāyāmaḥ samyaksmṛtiḥ samyaksamādhiriti / catvārīmāni bhikṣava āryasatyāni / katamāni catvāri? duḥkhaṃ duḥkhasamudayo duḥkhanirodho duḥkhanirodhagāminī pratipat / tatra katamad duḥkham? jātirapi duḥkhaṃ jarāpi duḥkhaṃ vyādhirapi duḥkhaṃ maraṇamapi apriyasaṃprayogo 'pi priyaviprayogo 'pi duḥkham / yadapi icchan paryeṣamāṇo na labhate tadapi duḥkham / saṃkṣepāt pañcopādānaskadhā duḥkham / idamucyate duḥkham / tatra katamo duḥkhasamudayaḥ? yeyaṃ tṛṣṇā paunarbhavikī nandīrāgasahagatā tatratatrābhinandinī ayamucyate duḥkhasamudayaḥ / tatra katamo duḥkhanirodhaḥ? yo 'syā eva tṛṣṇāyāḥ punarbhavikyā nandīrāgasahagatāyāstatratatrābhinandinyā janikāyā nirvartikāyā aśeṣo virāgo nirodhaḥ ayaṃ duḥkhanirodhaḥ / tatra katamā duḥkhanirodhagāminī pratipat? eṣa evāryāṣṭāṅgamārgaḥ / tadyathā / samyagdṛṣṭiryāvatsamyaksamādhiriti / idamucyate duḥkhanirodhagāminī pratipadāryasatyamiti / imāni bhikṣavaścatvāryāryasatyāni / iti duḥkhamiti me bhikṣavaḥ purvamaśruteṣu dharmeṣu yoniśomanasikārādbahulīkārājjñānamutpannaṃ cakṣurutpannaṃ vidyotpannā bhūrirutpannā meghotpannā prajñotpannā ālokaḥ prādurbhūtaḥ / ayaṃ duḥkhasamudaya iti me bhikṣavaḥ pūrvamaśruteṣu dharmeṣu yoniśomanasikārādbahulīkārājjñānamutpannaṃ cakṣurutpannaṃ vidyotpannā bhūrirutpannā meghotpannā prajñotpannā ālokaḥ prādurbhūtaḥ / ayaṃ duḥkhanirodha iti me bhikṣavaḥ sarvaṃ pūrvavadyāvadālokaḥ prādurbhūtaḥ / iyaṃ duḥkhanirodhagāminī pratipaditi me bhikṣavaḥ pūrvavadeva peyālaṃ yāvadālokaḥ prādurbhūtaḥ / yatkhalvidaṃ duḥkhaṃ parijñeyamiti me bhikṣavaḥ pūrvavadeva peyālaṃ yāvadālokaḥ prādurbhūtaḥ / sa khalvayaṃ duḥkhasamudayaḥ prahātavya iti me bhikṣavaḥ pūrvamaśrateṣu dharmeṣu sarvaṃ yāvadāloka iti / sa khalvayaṃ duḥkhanirodhaḥ sākṣātkartavya iti me bhikṣavaḥ pūrvavadyāvadāloka iti / sā khalviyaṃ duḥkhanirodhagāminī pratipadbhāvayitavyeti pūrvavadyāvadāloka iti / tatkhalvidaṃ duḥkhaṃ parijñātamiti me bhikṣavaḥ pūrvamaśrateṣu iti peyālam / sa khalvayaṃ duḥkhasamudayaḥ prahīṇa iti me bhikṣavaḥ pūrvamaśruteti peyālam / sa khalvayaṃ duḥkhanirodhaḥ sākṣātkṛta iti me bhikṣavaḥ pūrvamaśruteti peyālam / sā khalviyaṃ duḥkhanirodhagāminī pratipadbhāviteti me bhikṣavaḥ pūrvamaśruteṣu dharmeṣu yoniśomanasikārādbahulīkārājjñānamutpannaṃ cakṣurutpannaṃ bhūrirutpannā vidyotpannā medhotpannā prajñotpannā ālokaḥ prādūrbhūtaḥ //
iti hi bhikṣavo yāvadeva me eṣu caturṣvāryasatyeṣu yoniśo manasi kurvato evaṃ triparivartaṃ dvādaśākāraṃ jñānadarśanamutpadyate, na tāvadahaṃ bhikṣavo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho 'smi iti pratijñāsiṣam / na ca me jñānadarśanamutpadyate / yataśca me bhikṣava eṣu caturṣvāryasatyeṣvevaṃ triparivartaṃ dvādaśākāraṃ jñānadarśanamutpannam, akopyā ca me cetovimuktiḥ, prajñāvimuktiśca sākṣātkṛtā, tato 'haṃ bhikṣavo 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho 'smi iti pratijñāsiṣam / jñānadarśanaṃ me udapādi / kṣīṇā me jātiḥ, uṣitaṃ brahmacaryam, kṛtaṃ karaṇīyam, nāparasmādbhavaṃ prajānāmi //
tatredamucyate /
iti //
atha khalu maitreyo bodhisattvo mahāsattvo bhagavantametadavocat - ime bhagavan daśadiglokadhātusaṃnipatitā bodhisattvā mahāsattvā bhagavataḥ sakāśāddharmacakrapravartanavikurvaṇasya praveśaṃ śrotukāmāḥ / tatsādhu bhagavān deśayatu tathāgato 'rhan samyaksaṃbuddhaḥ kiyadrūpaṃ tathāgatena dharmacakraṃ pravartitam? bhagavānāha - gambhīraṃ maitreya dharmacakraṃ grāhānupalabdhitvāt / durdarśaṃ taccakraṃ dvayavigatatvāt / duranubodhaṃ taccakraṃ manasikārāmanasikāratvāt / durvijñānaṃ taccakraṃ jñānavijñānasamatānubaddhatvāt / anāvilaṃ taccakraṃ anāvaraṇavimokṣapratilabdhatvāt / sūkṣmaṃ taccakraṃ anupamopanyāsavigatatvāt / sāraṃ taccakraṃ vajropamajñānapratilabdhatvāt / abhedyaṃ taccakraṃ pūrvāntasaṃbhavatvāt / aprapañcaṃ taccakraṃ sarvaprapañcopārambhavigatatvāt /
akopyaṃ taccakraṃ atyantaniṣṭhatvāt / sarvatrānugataṃ taccakraṃ ākāśasadṛśatvāt / tatkhalu punarmaitreya dharmacakraṃ sarvadharmaprakṛtisvabhāvaṃ saṃdarśanavibhavacakraṃ anutpādānirodhāsaṃbhavacakraṃ anālayacakraṃ akalpāvikalpadharmanayavistīraṇacakraṃ śūnyatācakraṃ animittacakraṃ apraṇihitacakraṃ anabhisaṃskāracakraṃ vivekacakraṃ virāgacakraṃ virodhacakraṃ tathāgatānubodhacakraṃ dharmadhātvasaṃbhedacakram / bhūtakoṭyavikopanacakraṃ asaṅgānāvaraṇacakraṃ pratītyāvatārobhayāntadṛṣṭisamatikramaṇacakraṃ anantamadhyadharmadhātvavikopanacakraṃ anābhogabuddhakāryapratipraśrabdhacakraṃ apravṛtyabhinirvṛtticakraṃ atyantānupalabdhicakraṃ anāyūhāniryūhacakraṃ (Vaidya 307) anabhilāpyacakraṃ prakṛtiyathāvaccakraṃ ekaviṣayasarvadharmasamatāvatāracakraṃ akṣaṇasattvavinayādhiṣṭhānapratyudāvartyacakraṃ advayasamāropaparamārthanayapraveśacakraṃ dharmadhātusamavasaraṇacakram / apremayaṃ taccakraṃ sarvapramāṇātikrāntam / asaṃkhyeyaṃ taccakraṃ sarvasaṃkhyāpagatam / acintyaṃ taccakraṃ cittapathasamatikrāntam / atulyaṃ taccakraṃ tulāpagatam / anabhilāpyaṃ taccakraṃ sarvarutaghoṣavākpathātītam / apramāṇamanupamamupamāgatamākāśasamasadṛśamanucchedamaśāśvataṃ pratītyāvatārāviruddhaśāntamatyantopaśamaṃ tattvaṃ tathāvitathānanyathānanyathībhāvaṃ sarvasattvarutacaraṇam / nigraho mārāṇāṃ parājayastīrthikānāṃ samatikrāmaṇaṃ saṃsāraviṣayādavatāraṇaṃ buddhaviṣaye parijñātamāryapudgalairanubaddhaṃ pratyekabuddhaiḥ parigṛhītaṃ bodhisattvaiḥ stutaṃ sarvabuddhairasaṃbhinnaṃ sarvatathāgataiḥ / evaṃrūpaṃ bhaitreya tathāgatena dharmacakraṃ pravartitaṃ yasya pravartanāttathāgata ityucyate / samyaksaṃbuddha ityucyate / svayaṃbhūrityucyate / dharmasvāmītyucyate / nāyaka ityucyate / vināyaka ityucyate / pariṇāyaka ityucyate / sārthavāha ityucyate / sarvadharmavaśavartītyucyate / dharmeśvara ityucyate / dharmacakrapravartītyucyate / dharmadānapatirityucyate / yajñasvāmītyucyate / suyaṣṭayajña ityucyate / siddhivrata ityucyate / pūrṇābhiprāya ityucyate / deśika ityucyate / āśvāsaka ityucyate / kṣemaṃkara ityucyate / śūra ityucyate / raṇaṃjaha ityucyate / vijitasaṃgrāma ityucyate / ucchritachatradhvajapatāka ityucyate / ālokakara ityucyate / prabhaṃkara ityucyate / tamonuda ityucyate / ulkādhārītyucyate / mahāvaidyarāja ityucyate / bhūtacikitsaka ityucyate / mahāśalyahartā ityucyate / vitimirajñānadarśana ityucyate / samantadarśītyucyate / samantavilokita ityucyate / samantacakṣurityucyate / samantaprabha ityucyate / samantāloka ityucyate / samantamukha ityucyate / samantaprabhākara ityucyate / samantacandra ityucyate / samantaprāsādika ityucyate / apratiṣṭhānāyūhāniryūha ityucyate / dharaṇīsama ityucyate anunnatāvanatatvāt / śailendrasama ityucyate aprakampyatvāt / sarvalokaśrīrityucyate sarvalokaguṇasamanvāgatatvāt / anavalokitamūrdha ityucyate sarvalokābhyudgatatvāt / samudrakalpa ityucyate gambhīraduravagāhatvāt / dharmaratnākara ityucyate sarvabodhipākṣikadharmaratnapratipūrṇatvāt / vāyusama ityucyate aniketatvāt / asaṅgabuddhirityucyate asaktābaddhāmuktacittatvāt / avaivartikadharma ityucyate sarvadharmanirvedhikajñānatvāt / tejaḥsama ityucyate durāsadasarvamananāprahīṇasarvakleśadāhapratyupasthānatvāt / apsama ityucyate anāvilasaṃkalpanirmalakāyacittavāhitapāpatvāt / ākāśasama ityucyate asaṅgajñānaviṣayānantamadhyedharmadhātugocarajñānābhijñaprāptatvāt / anāvaraṇajñānavimokṣavihārītyucyate nānāvaraṇīyadharmasuprahīṇatvāt / sarvadharmadhātuprasṛtakāya ityucyate gaganasamacakṣuḥpathasamatikrāntatvāt / uttamasattva ityucyate sarvalokaviṣayāsaṃkliṣṭatvāt / asaṅgasattva ityucyate / apramāṇabuddhirityucyate / lokottaradharmadeśika ityucyate / lokācārya ityucyate / lokavaidya ityucyate / lokābhyudgata ityucyate / lokadharmānupalipta ityucyate / lokanātha ityucyate / lokajyeṣṭha ityucyate / lokaśreṣṭha ityucyate / lokeśvara ityucyate / lokamahita ityucyate / lokaparāyaṇa (Vaidya 308) ityucyate / lokapāraṃgata ityucyate / lokapradīpa ityucyate / lokottara ityucyate / lokagururityucyate / lokārthakara ityucyate / lokānuvartaka ityucyate / lokavidityucyate / lokādhipateyaprāpta ityucyate / mahādakṣiṇīya ityucyate / pūjārha ityucyate / mahāpuṇyakṣetra ityucyate / mahāsattva ityucyate / agrasattva ityucyate / varasattva ityucyate / pravarasattva ityucyate / uttamasattva ityucyate / anuttarasattva ityucyate / asamasattva ityucyate / asadṛśasattva ityucyate / satatasamāhita ityucyate / sarvadharmasamatāvihārītyucyate / mārgaprāpta ityucyate / mārgadarśaka ityucyate / mārgadeśika ityucyate / supratiṣṭhitamārga ityucyate / māraviṣayasamatikrānta ityucyate / māramaṇḍalavidhvaṃsakara ityucyate / ajarāmaraśītībhāva ityucyate / vigatatamondhakāra ityucyate / vigatakaṇṭaka ityucyate / vigatakāṅkṣa ityucyate / vigatakleśa ityucyate / vinītasaṃśaya ityucyate / vimatisamuddhaṭita ityucyate / virakta ityucyate / vimukta ityucyate / viśuddha ityucyate / vigatarāga ityucyate / vigatadoṣa ityucyate / vigatamoha ityucyate / kṣīṇāśrava ityucyate / niḥkleśa ityucyate / vaśībhūta ityucyate / suvimuktacitta ityucyate / suvimuktaprajña ityucyate / ājāneya ityucyate / mahānāga ityucyate / kṛtakṛtya ityucyate / kṛtakaraṇīya ityucyate / apahṛtabhāra ityucyate / anuprāptasvakārtha ityucyate / parikṣīṇabhavasaṃyojana ityucyate / samatājñānavimukta ityucyate / sarvacetovaśiparamapāramitāprāpta ityucyate / dānapāraga ityucyate / śīlābhyudgata ityucyate / kṣāntipāraga ityucyate / vīryābhyudgata ityucyate / dhyānābhijñaprāpta ityucyate / prajñāpāraṃgata ityucyate / siddhapraṇidhāna ityucyate / mahāmaitravihārītyucyate / mahākaruṇāvihārītyucyate / mahāmuditāvihārītyucyate / mahopekṣāvihārītyucyate / sattvasaṃgrahaprayukta ityucyate / anāvaraṇapratisaṃvitprāpta ityucyate / pratiśaraṇabhūta ityucyate / mahāpuṇya ityucyate / mahājñānītyucyate / smṛtimatigatibuddhisaṃpanna ityucyate / smṛtyupasthānasamyakprahāṇaṛddhipādendriyabalabodhyaṅgasamarthavidarśanālokaprāpta ityucyate / uttīrṇasaṃsārārṇava ityucyate / pāraga ityucyate / sthalagata ityucyate / kṣemaprāpta ityucyate / abhayaprāpta ityucyate / marditakleśakaṇṭaka ityucyate / puruṣa ityucyate / mahāpuruṣa ityucyate / puruṣasiṃha ityucyate / vigatabhayalomaharṣaṇa ityucyate / nāga ityucyate / nirmala ityucyate / trimalamalaprahīṇa ityucyate / vedaka ityucyate / traividyānuprāpta ityucyate / caturoghottīrṇa ityucyate / pāraga ityucyate / kṣatriya ityucyate / brāhmaṇa ityucyate / ekaratnachatradhārītyucyate / vāhitapāradharma ityucyate / bhikṣurityucyate / bhinnāvidyāṇḍakośa ityucyate / śramaṇa ityucyate / arthasaṅgapathasamatikrānta ityucyate / śrotriya ityucyate / niḥsṛtakleśa ityucyate / balavānityucyate / daśabaladhārītyucyate / bhagavānityucyate / bhāvitakāya ityucyate / rājātirāja ityucyate / dharmarāja ityucyate / varapravaradharmacakrapravartyanuśāsaka ityucyate / akopyadharmadeśaka ityucyate / sarvajñajñānābhiṣikta ityucyate / asaṅgamahājñānavimalaviruktapaṭṭabaddha ityucyate / saptabodhyaṅgaratnasamanvāgata ityucyate / sarvadharmaviśeṣaprāpta (Vaidya 309) ityucyate / sarvāryaśrāvakāmātyāvalokitamukhamaṇḍala ityucyate / bodhisattvamahāsattvaputraparivāra ityucyate / suvinītavinaya ityucyate / suvyākṛtabodhisattva ityucyate / vaiśravaṇasadṛśa ityucyate / saptāryadhanaviśrāṇitakośa ityucyate / tyaktatyāga ityucyate / sarvasukhasaṃpattisamanvāgata ityucyate / sarvābhiprāyadātetyucyate / sarvalokahitasukhānupālaka ityucyate / indrasama ityucyate / jñānabalavajradhārī ityucyate / samantanetra ityucyate / sarvadharmānāvaraṇajñānadarśītyucyate / samantajñānavikurvaṇa ityucyate / vipuladharmanāṭakadarśanapraviṣṭa ityucyate / candrasama ityucyate / sarvajagadatṛptadarśana ityucyate / samantavipulaviśuddhaprabha ityucyate / prītiprāmodyakaraprabha ityucyate / sarvasattvābhimukhadarśanābhāsa ityucyate / sarvajagaccittāśayabhājanapratibhāsaprāpta ityucyate / mahāvyūha ityucyate / śaikṣāśaikṣajyotirgaṇaparivāra ityucyate / ādityamaṇḍalasama ityucyate / vidhūtamohāndhakāra ityucyate / mahāketurāja ityucyate / apramāṇānantaraśmirityucyate / mahāvabhāsasaṃdarśaka ityucyate / sarvapraśnavyākaraṇanirdeśāsaṃmūḍha ityucyate / mahāvidyāndhakāravidhvaṃsanakara ityucyate / mahājñānālokavilokitabuddhinirvikalpa ityucyate / mahāmaitrīkṛpākaruṇāsarvajagatsamaraśmipramuktapramāṇaviṣaya ityucyate / prajñāpāramitāgambhīradurāsadadurnirīkṣamaṇḍala ityucyate / brahmasama ityucyate / praśānteryāpatha ityucyate / sarveryāpathacaryāviśeṣasamanvāgata ityucyate / paramarūpadhārī ityucyate / asecanakadarśana ityucyate / śāntendriya ityucyate / śāntamānasa ityucyate / śamathasaṃbhāraparipūrṇa ityucyate / uttamaśamathaprāpta ityucyate / paramadamaśamathaprāpta ityucyate / śamathavidarśanāparipūrṇasaṃbhāra ityucyate / gupto jitendriyo nāga iva sudānto hrada ivāccho 'nāvilo viprasanna ityucyate / sarvakleśavāsanāvaraṇasuprahīṇa ityucyate / dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇasamanvāgata ityucyate / paramapuruṣa ityucyate / aśītyanuvyañjanaparivāravicitraracitagātra ityucyate / puruṣarṣabha ityucyate / daśabalasamanvāgata ityucyate / caturvaiśāradyaprāptānuttarapuruṣadamyasārathirityucyate / śāstetyucyate / aṣṭādaśāveṇikabuddhadharmaparipūrṇa ityucyate / aninditakāyavāṅmanaskarmānta ityucyate / sarvākāravaropetasupariśodhitajñānadarśanamaṇḍalatvācchūnyatāvihārītyucyate / pratītyasamutpādasamatābhisaṃbodhādānimittavihārītyucyate / paramārthasatyanayaprativedhādapraṇihitavihārītyucyate / sarvaprasthānāliptatvādanabhisaṃskāragocara ityucyate / sarvasaṃskārapratipraśrabdhatvādbhūtavādītyucyate / bhūtakoṭyavikopitajñānaviṣayatvādavitathānanyathāvādītyucyate / tathatādharmadhātvākāśalakṣaṇālakṣaṇaviṣayatvādaraṇyadharmasupratilabdha ityucyate / māyāmarīcisvapnodakacandrapratiśrutkapratibhāsasamatāsarvadharmavihāritvādamoghadarśanaśravaṇa ityucyate / parinirvāṇahetujanakatvādamoghapadavikramītyucyate / sattvavinayaparākramavikrāntatvādutkṣiptaparikheda ityucyate / avidyābhavatṛṣṇāsamucchinnatvātsthāpitasaṃkrama ityucyate / nairyāṇikapratipatsudeśakatvānnirjitamārakleśapratyarthika ityucyate / sarvamāraviṣayacaryānanuliptatvāduttīrṇakāmapaṅka ityucyate / kāmadhātusamatikrāntatvātpātitamānadhvaja (Vaidya 310) ityucyate / rūpadhātusamatikrāntatvāducchritaprajñādhvaja ityucyate / ārupyadhātusamatikrāntatvātsarvalokaviṣayasamatikrānta ityucyate / dharmakāyajñānaśarīratvānmahādruma ityucyate / anantaguṇaratnajñānasaṃkusumitavimuktiphalasusaṃpannatvādudumbarapuṣpasadṛśa ityucyate / durlabhaprādurbhāvadarśanatvāccintāmaṇiratnamaṇirājasama ityucyate / yathānayanirvāṇabhiprāyasupratipūraṇatvātsupratiṣṭhitapāda ityucyate / dīrgharātraṃ tyāgaśīlatapovratabrahmacaryadṛḍhasamādānācalāprakampyatvādvicitrasvastikanandyāvartasahasrācakrāṅkitapādatala ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyadhārmikarakṣāparipālanatayā śaraṇāgatānāṃ cāparityāgatvādāyatapārṣṇirityucyate / dīrgharātraṃ prāṇātipātoparatatvāddīrghāṅgulītyucyate / dīrgharātraṃ prāṇātipātavairamaṇyaṃparasattvasamādāyanatvādbahujanatrātetyucyate / dīrgharātraṃ prāṇātipātavairamaṇyaṃguṇavarṇasaṃprakāśanatvānmṛdutaruṇahastapāda ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyopasthānaparicaryāsnānānulepanasarpitailābhyaṅgasvahastaśarīraparikarmaparikhedatvājjālāṅgulīhastapāda ityucyate / dīrgharātraṃ dānapriyavadyatārthakriyāsamānārthatāsaṃgrahavastujālena sattvasaṃgrahakauśalyaṃsuśikṣitatvāducchaṅgapāda ityucyate / dīrgharātramuttarottari viśiṣṭatarakuśalamūlādhyālambanatvādūrdhvāṅgadakṣiṇāvartaromakūpa ityucate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyatathāgatacaityapradakṣiṇīkaraṇadharmaśravaṇacitrīkāraromaharṣaṇaparasattvasaṃharṣaṇadharmadeśanāprayogatvādeṇeyajaṅgha ityucyate / dīrgharātraṃ satkṛtya dharmaśravaṇagrahaṇadhāraṇavācanavijñāpanārthapadaniścayanistīraṇakauśalyena jarāvyādhimaraṇābhimukhānāṃ ca sattvānāṃ śaraṇagamanānupradānasatkṛtyadharmadeśanāparibhavabuddhitvātkośopagatabastiguhya ityucyate / dīrgharātraṃ śramaṇabrāhmaṇānāṃ tadanyeṣāṃ ca brahmacāriṇāṃ brahmacaryānugrahasarvapariskārānupradānanagnabalānupradānaparadārāgamanabrahmacaryaguṇavarṇasaṃprakāśanahryapatrāpyānupālanadṛḍhasamādānatvātpralambabāhurityucyate / dīrgharātraṃ hastasaṃyatapādasaṃyatasattvāviheṭhanaprayogamaitrakāyakarmavākkarmamanaskarmasamanvāgatatvānnyagrodhaparimaṇḍala ityucyate / dīrgharātraṃ bhojanamātrāṃ jñātā alpāhāratodārasaṃyamaglānabhaiṣajyānupradānahīnajanāparibhavānāthānavamardanatathāgatacaityaviśīrṇapratisaṃskāraṇastūpapratiṣṭhāpanatvādbhayārditebhyaśca sattvebhyo 'bhayapradānatvānmṛdutaruṇasūkṣmacchavirityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyānāṃ snānānulepanasarpistailābhyaṅgaśīte uṣṇodakamuṣṇe śītodakacchāyātapaṛtusukhaparibhogānupradānamṛdutaruṇatūlasaṃsparśasukumāravastrāstīrṇaśayanāsanānupradānatathāgatacaityagandhatailasekasūkṣmapaṭṭadhvajapatākāguṇapradānatvātsuvarṇacchavirityucyate / dīrgharātraṃ sarvasattvāpratighātamaitrībhāvanāyogakṣāntisauratyeparasattvasamādāpanāvairavyāpādaguṇavarṇasaṃprakāśanatayā tathāgatacaityatathāgatapratimānāṃ ca suvarṇakhacanasuvarṇapuṣpasuvarṇacūrṇābhikiraṇasuvarṇavarṇapaṭṭapatākādhvajālaṃkārasuvarṇabhājanasuvarṇavastrānupradānatvādekaikanicitaromakūpa ityucyate / dīrgharātraṃ paṇḍitopasaṃkramaṇakiṃkuśalākuśalaparipṛcchanasāvadyānavadyasevyahīnamadhyapraṇītadharmaparipṛcchanārthamīmāṃsanaparitulanāsaṃmohatathāgatacaityakīṭalūtālayāñjaliyānirmālyanānātṛṇaśarkarāsamuddharaṇasaṃprayogatvātsaptotsada ityucyate / (Vaidya 311) dīrgharātraṃ mātāpitṛjyeṣṭhaśreṣṭhapūjyaśramaṇabrāhmaṇakṛpaṇavanīpakādibhya upāgatebhyaḥ satkṛtya yathābhiprāyamannapānāsanavastrāpaśrayapradīpakalpitajīvikapariskārasaṃpradānakūpapuṣkariṇīśītajalaparīpūrṇamahājanopabhogānupradānatvātsiṃhapūrvārdhakāya ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyāvanamanapraṇamanābhivādanābhayapradānadurbalāparibhavaśaraṇāgatāparityāgadṛḍhasargadānānutsargatvāccitāntarāṃsa ityucyate / dīrgharātraṃ svadoṣaparitulanapraskhalitaparachidrādoṣadarśanavivādamūlaparabhedakaramantraparivarjanasupratinissargamantrasvārakṣitavākkarmāntatvātsusaṃvṛttaskandha ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyānāṃ pratyutthānapratyudramanābhivādanakāmānāṃ ca sarvaśāstravaiśāradyena vivādakāmasattvanigrahasvadharmavinayānulomanasamyakpravṛttarājāmātyasamyakpravṛttakuśaladharmapathapratiṣṭhāpanaprabhāvanatathāgataśāsanaparigrahasaṃdhāraṇasarvakuśalacaryāsamādāpana pūrvaṃgamatvātsiṃhahanurityucyate / dīrgharātraṃ sarvavastuparityāgayathābhiprāyayācanakapriyābhidhānamupasaṃkrāntānāṃ cāvimānanājihmīkaraṇāvikṣepaṃ sarveṣāṃ yathābhiprāyaparipūraṇadānaparityāgadṛḍhasamādānānutsargatvāccatvāriṃśatsamadanta ityucyate / dīrgharātraṃ piśunavacanaparivarjanabhedamantrāgrahaṇasaṃdhisāmagrīrocanasamagrāṇāṃ cedācittena piśunavacanavigarhaṇasaṃdhisāmagrīguṇavarṇaprakāśanaprayogatvātsuśukladanta ityucyate / dīrgharātraṃ kṛṣṇapakṣaparivarjanaśuklapakṣakuśalopacayakṛṣṇakarmakṛṣṇavipākaparivarjanaśuklakarmaśuklavipākasaṃvarṇanakṣīrabhojanaśuklavastrapradānatathāgatacaityeṣu sudhākṛtakakṣīramiśrasaṃpradānasumanāvārṣikīdhānuskārimālāguṇapuṣpadāmaśuklavarṇakusumānupradānatvādaviraladanta ityucyate / dīrgharātraṃ hāsyoccaṭyanavivarjanānandakaraṇavāganurakṣaṇānandakaraṇavāgudīraṇaparaskhalitāparachidrāparimārgaṇasarvasattvasamacittasamādāpanasamaprayogasamadharmadeśanadṛḍhasamādānāparityāgatvādrasarasāgravānityucyate / dīrgharātraṃ sarvasattvāviheṭhanāvihiṃsanavividhavyādhispṛṣṭopasthānaglānabhaiṣajyānupradānatvātsarvarasārthikebhyaśca sarvarasapradānāparikhedatvādbahmasvara ityucyate / dīrgharātramanṛtaparuṣakarkaśaśāṭhyaparakaṭukaparābhiṣaṅginyapriyaparamarbhaghaṭṭanavākparivarjanamaitrīkaruṇāprayogamuditāprāmodyakaraṇīsnigdhamamadhuraślakṣṇahṛdayaṃgamasarvendriyaprahlādakaraṇīsamyagvākyasamyakprayogatvādabhinīlanetra ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛvatsarvasattvāpratihatacakṣuprayogaikaputravadyācanakamaitrīkāruṇyapūrvaṃgamasaṃprekṣaṇājihmīkaraṇaprasannendriyatathāgatacaityānimiṣanayanasaṃprekṣaṇaparasattvatathāgatadarśanasamādāpanadṛḍhasamādānatvādgopekṣanetra ityucyate / dīrgharātraṃ hīnacetovivarjanodāravipulādhimuktiparipūraṇānuttaradharmachandasattvasamādāpanabhṛkuṭīmukhavivarjanasmitamukhasarvakalyāṇamitropasaṃkramaṇābhimukhapūrvaṃgamasarvakuśalopacayāvaivartikatvāprabhūtajihva ityucyate / dīrgharātraṃ sarvavāgdoṣavivarjanasarvaśrāvakapratyekabuddhadharmabhāṇakāpramāṇaguṇavarṇasaṃprakāśanatathāgatasūtrāntalikhanavācanapaṭhanavijñāpanaṃ teṣāṃ ca dharmāṇāmarthapadaprabhedaparasattvasaṃprāpaṇakauśalyatvāduṣṇīṣānavalokitamūrdha ityucyate / dīrgharātraṃ mātāpitṛśramaṇabrāhmaṇagurudakṣiṇīyānāṃ mūrdhnāṃ caraṇatalapraṇipatanapravrajitavandanābhivādanakeśāvaropaṇasugandhatailamūrdhnipariṣiñcanaṃ sarvayācanakebhyaścūrṇamālyamālāguṇamūrdhābharaṇānupradānatvād (Vaidya 312) bhrūmadhye sujātapradakṣiṇāvartottaptaviśuddhavarṇābhāsorṇa ityucyate / dīrgharātraṃ nirargalasarvayajñayajanasamādapanasarvakalyāṇamitrānuśāsanyanuddharadharmabhāṇakānāṃ dautyaprekṣaṇe diggamanāgamanāparikhedanasarvabuddhabodhisattvaprattyekabuddhāryaśrāvakadharmabhāṇakamātāpitṛgurudakṣiṇīyatamondhakāravidhamanatailadhṛtatṛṇolkāpradīpanānāgandhatailapradīpasarvākāravaropetaprāsādikatathāgatapratimākāraṇakṣīrapratibhāsaratnottīrṇakośapratimaṇḍanaparasattvabodhacittāmukhīkaraṇakuśalasaṃbhāraviśeṣatvānmahāsthāmaprāpta ityucyate / mahānārāyaṇabalopetatvānmahānārāyaṇa ityucyate / koṭīśatamāradharṣaṇabalopetatvātsarvaparapramardaka ityucyate / daśatathāgatabalopetatvāddaśatathāgatabalopeta ityucyate / sthānāsthānajñānakuśalahīnaprādeśikayānavivarjanamahāyānaguṇasamudānayanabalopetātṛptabalaprayogatvātsthānajñānabalopeta ityucyate / atītānāgatapratyutpannakarmasamādānahetuśovipākaśojñānabalopetatvādatītānāgatapratyutpannasarvakarmasamādānahetuvipākajñānabalopeta ityucyate / sarvasattvendriyavīryavimātratājñānabalopetatvātsarvasattvendriyavīryavimātratājñānabalopeta ityucyate / anekadhātunānādhātulokapraveśajñānabalopetatvādanekadhātunānādhātulokapraveśajñānabalopeta ityucyate / anekādhimuktinānādhimuktiniravaśeṣādhimuktivimuktijñānabalopetatvādanekādhimuktinānādhimuktisarvaniravaśeṣādhimuktijñānabalopeta ityucyate / sarvatragāminīpratipajjñānabalopetatvātsarvatragāminīpratipajjñānabalopeta ityucyate / sarvadhyānavimokṣasamādhisamāpattisaṃkleśavyavadānavyavasthāpanajñānabalopetatvāsarvadhyānavimokṣasamādhisamāpattisaṃkleśavyavadānavyavasthāpanajñānabalopeta ityucyate / anekavidhapūrvanivāsānusmṛtyāsaṅgajñānabalopetatvādanekavidhapūrvanivāsānusmṛtyāsaṅgajñānabalopeta ityucyate / niravaśeṣasarvarūpānāvaraṇadarśanadivyacakṣurjñānabalopetatvānniravaśeṣasarvarūpānāvaraṇadarśanadivyacakṣurjñānabalopeta ityucyate / sarvaṃvāsanānusaṃdhigataniravaśeṣasarvāśravakṣayajñānabalopetatvātsarvavāsanānusaṃdhigataniravaśeṣasarvāśravakṣayajñānabalopeta ityucyate / niravaśeṣasarvadharmābhisaṃbuddhapratijñārohaṇasadevalokānabhibhūtapratijñāvaiśāradyaprāptatvānniravaśeṣasarvadharmābhisaṃprabuddhatijñārohaṇasadevaloke 'nabhibhūtapratijñāvaiśāradyaprāpta ityucyate / sarvasāṃkleśikāntarāyikadharmāntarāyakaraṇānirvāṇasyetitatpratijñārohaṇasadevake loke 'nāchedyapratijñāvaiśāradyaprāptatvāsarvasāṃkleśikāntarāyikadharmāntarāyakaraṇānirvāṇasyeti tatpratijñārohaṇasadevake loke 'nāchedyapratijñāvaiśāradyaprāpta ityucyate / nairyāṇikīṃ pratipadaṃ pratipadyamāno nirvāṇamārāgayiṣyatīti pratijñārohaṇasadevake loke 'praticodyapratijñāvaiśāradyaprāptatvānnairyāṇikīṃ pratipadaṃ pratipadyamāno nirvāṇamārāgayiṣyatīti pratijñārohaṇasadevake loke 'praticodyapratijñāvaiśāradyaprāpta ityucyate / savāśravakṣayajñānaprahāṇajñānapratijñārohaṇasadevake loke 'vivartyapratijñāvaiśāradyaprāptatvātsarvāśravakṣayajñānaprahāṇajñānapratijñārohaṇasadevake loke 'vivartyapratijñāvaiśāradyaprāpta ityucyate / askhalitapadadharmadeśakatvādaskhalitapadadharmadeśaka ityucyate / arutānabhilāpyadharmasvabhāvānubuddhatvādarutānabhilāpyadharmasvabhāvānubuddha ityucyate / aviratatvādavirata ityucyate / sarvasattvarutāpramāṇabuddhadharmarutanirghoṣādhiṣṭhānasamarthatvātsarvasattvarutāpramāṇabuddhadharmarutanirghoṣādhiṣṭhānasamartha ityucyate / (Vaidya 313) amuṣitasmṛtitvādamuṣitasmṛtirityucyate / nānātvasaṃjñāvigatatvānnānātvasaṃjñāvigata ityucyate / sarvacittasamāhitasumāhitasattvātsarvacittasamāhitasusamāhita ityucyate / apratisaṃkhyāsamupekṣakatvādapratisaṃkhyāsamupekṣaka ityucyate / chandasaṃskārasamādhyaparihīnatvācchandasaṃskārasamādhyaparihīna ityucyate / vīryasaṃskārasamādhyanāchedyāparihīnavīryatvādvīryasaṃskārasamādhyaparihīnavīrya ityucyate / smṛtyaparihīnatvādaparihīnasmṛtirityucyate / aparihīnaprajñatvādaparihīnaprajña ityucyate / vimuktyaparihīnatvādaparihīnavimuktirityucyate / vimuktijñānadarśanāprahīnatvādaparihīnavimuktijñānadarśana ityucyate / sarvakāyakarmavākkarmamanaskarmajñānapūrvaṃgamajñānānuparivartisamanvāgatatvātsarvakāyavāṅbhamanaskarmajñānapūrvaṃgamajñānānuparivartijñānasamanvāgata ityucyate / atītānāgatapratyutpanneṣvadhvasvasaṅgāpratihatajñānadarśanasamanvāgatatvāt tryadhvāsaṅgāpratihatajñānadarśanasamanvāgata ityucyate / anāvaraṇavimokṣapratilabdhatvādanāvaraṇavimokṣapratilabdha ityucyate / adhiṣṭhitasarvasattvacaritapraveśakauśalyāvasthitatvodadhiṣṭhitasarvasattvacaritapraveśakauśalyāvasthita ityucyate / yathāpratyarhadharmadeśanākuśalatvādyathāpratyarhadharmadeśanākuśala ityucyate / sarvasvarāṅgamaṇḍalaparamapāramitāprāptatvātsarvasvarāṅgamaṇḍalaparamapāramitāprāpta ityucyate / sarvarutapratirutaniścāraṇakauśalyaprāptatvāddevanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragaruta ityucyate / brahmasvararutaravitanirghoṣa ityucyate / kalaviṅkarutasvara ityucyate / dundubhisaṃgītirutasvara ityucyate / dharaṇītalanirnādanirghoṣasvara ityucyate / sāgaranāgendrameghastanitagarjitaghoṣasvara ityucyate / siṃhavṛṣabhitābhigarjitanirghoṣasvara ityucyate / sarvasattvarutaravitānucaraṇasaṃtoṣaṇasvara ityucyate / asaṅgānāvaraṇasarvaparṣanmaṇḍalābhirādhanasvara ityucyate / ekarutātsarvarutasaṃprāpanasvara ityucyate / brahmendrapūjita ityucyate / devendrasatkṛta ityucyate / nāgendranamaskṛta ityucyate / yakṣendrāvalokitamukhamaṇḍala ityucyate / gandharvendropagīta ityucyate / rākṣasendraprasannendriyāninimiṣanayanasaṃprekṣita ityucyate / asurendrābhipraṇata ityucyate / garuḍendrāvihiṃsāprekṣita ityucyate / kinnarendrābhiṣṭuta ityucyate / mahoragendrābhilaṣitadarśana ityucyate / manujendrābhisaṃpūjita ityucyate / ahargaṇasevita ityucyate / sarvabodhisattvasamādāyakasamuttejakasaṃhaprarṣaka ityucyate / nirāmiṣadharmadeśaka ityucyate / akṣuṇṇapadavyañjanāvandhyadharmadeśaka ityucyate / kālānatikramaṇadharmadeśaka ityucyate / idaṃ tanmaitreya dharmacakrapravartanaṃ tathāgataguṇavarṇapradeśasya yatkiṃcidavatāramātraṃ saṃkṣepeṇa nirdeśitaḥ vistareṇa punamaitreya tathāgataḥ kalpaṃ vā kalpāvaśeṣaṃ vā nirdiśet / na cāsya nirdiśyamānasya paryanto bhavet //
atha khalu bhagavāṃstasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣat -
iti //
iti śrīlalitavistare dharmacakrapravartanaparivarto nāma ṣaḍviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
START Parivarta 27
nigamaparivartaḥ saptaviṃśaḥ /
atha khalu devaputrā yaistathāgato 'dhīṣṭo 'bhūdasya dharmaparyāyasya saṃprakāśanāya saha maheśvaranandasunandacandanamahitaśāntapraśāntavinīteśvarapramukhā aṣṭādaśaḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrasahasrāṇi ye tathāgatasya dharmacakrapravartane 'pi saṃnipatitā abhūvan / tatra bhagavāṃstān maheśvaradevaputrapramukhān śuddhāvāsakāyikān devaputrānāmantrayate sma - ayaṃ sa mārṣā lalitavistaro nāma dharmaparyāyasūtrānto mahāvaipulyabodhisattvavikrīḍitaḥ buddhaviṣaye lalitapraveśa ātmopanāyikastathāgatena bhāṣitaḥ / taṃ yūyamudgṛhṇīdhvaṃ dhārayata vācayata ca / evamiyaṃ dharmanetrī vaistārikī bhaviṣyati / bodhisattvayānikāśca pudgalā imaṃ dharmaparyāyaṃ śrutvā dṛḍhataraṃ vīryamālapsyante / anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāvudārādhimuktikāśca sattvā mahādharmavarṣavegaṃ saṃjānayiṣyanti / mārapakṣaśca nigṛhīto bhaviṣyati / sarvaparapravādinaścāvatāraṃ na lapsyante / yuṣmākaṃ ca taddharmadeśanādhyeṣaṇā kuśalamūlaṃ mahārthikaṃ bhaviṣyati mahāphalaṃ mahānuśaṃsam //
yaḥ kaścinmārṣā asya lalitavistarasya dharmaparyāyasyāñjaliṃ saṃpragṛhītaṃ kariṣyati, so 'ṣṭāvutkṛṣṭān dharmān pratilapsyate / katamānaṣṭau? tadyathā - utkṛṣṭa rūpaṃ pratilapsyate / utkṛṣṭabalaṃ pratilapsyate / utkṛṣṭaparivāraṃ pratilapsyate / utkṛṣṭapratibhānaṃ pratilapsyate / utkṛṣṭanaiṣkramyaṃ pratilapsyate / utkṛṣṭacittapariśuddhiṃ pratilapsyate / utkṛṣṭasamādhipadaṃ pratilapsyate / utkṛṣṭaprajñāvabhāsaṃ pratilapsyate / imānyaṣṭāvutkṛṣṭān dharmān pratilapsyate //
yaḥ kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ bhāṣitukāmasya dharmabhāṇakasya dharmāsanaṃ prajñāpayiṣyati, tasyāṣṭāvāsanapratilambhāḥ pratikāṅkṣitavyāḥ sahaprajñapte āsane / katame 'ṣṭau? tadyathā - śreṣṭhyāsanapratilambhaḥ / gṛhapatyāsanapratilambhaḥ / cakravartyāsanapratilambhaḥ / lokapālāsanapratilambhaḥ / śakrāsanapratilambhaḥ / vaśavartyāsanapratilambhaḥ / brahmāsanapratilambhaḥ / bodhimaṇḍavarāgragatasya bodhisattvabhūtasyāpratyudāvartyanihatamārapratyarthikasiṃhāsanapratilambhaḥ / anuttarāsamyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya ato 'nuttaradharmacakrapravartanāsanapratilambhaśca pratikāṅkṣitavyaḥ / ime 'ṣṭāvāsanapratilambhāḥ pratikāṅkṣitavyāḥ //
ya kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ bhāṣamāṇāya sādhukāraṃ dāsyati, so 'ṣṭau vākpariśuddhīḥ pratilapsyate / katamā aṣṭau? tadyathā - yathāvāditathākāritāṃ satyānuparivartivākkarmapariśuddhyā / ādeyavacanatāṃ parṣadabhibhavanatayā / grāhyavacanatāṃ anuddhuratayā / ślakṣṇamadhuravacanatāṃ apāruṣyasattvasaṃgrahaṇatayā / kalaviṅkarutasvaratāṃ kāyacittodbilyakaraṇatayā / taduktavacanatāṃ sarvasattvairanabhibhavanatayā / brahmasvaratāṃ sarvasvarābhibhavanatayā / siṃhaghoṣābhigarjitasvaratāṃ sarvaparapravādibhiranabhibhavanatayā / (Vaidya 317) buddhasvaratāṃ sarvasattvendriyaparitoṣaṇatayā / imā aṣṭau vākkarmapariśuddhīḥ pratilapsyate //
yaḥ kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ pustakalikhitaṃ kṛtvā dhārayiṣyati satkariṣyati gurukariṣyati mānayiṣyati pūjayiṣyati, amātsaryacittatayā caturdiśamasya dharmaparyāyasya varṇanāṃ bhāṣiṣyate varṇanāṃ coccārayiṣyati - āgacchatemaṃ dharmaparyāyaṃ likhitaṃ dhārayata vācayata cintayata svādhyāyateti, so aṣṭau mahānidhānāni pratilapsyate / katamānyaṣṭau mahānidhānāni? yaduta smṛtinidhānaṃ asaṃmoṣaṇatayā / matinidhānaṃ buddhiprabhedanatayā / gatinidhānaṃ sarvasūtrāntārthagatyanurāgatayā / dhāraṇīnidhānaṃ sarvaśrutādhāraṇatayā / pratibhānanidhānaṃ pratilabhate sarvasattvasubhāṣitasaṃbhāṣaṇatayā / dharmanidhānaṃ pratilabhate saddharmapratilakṣaṇatayā / bodhicittanidhānaṃ triratnavaṃśānupacchedanatayā / pratipattinidhānaṃ cānutpattikadharmakṣāntipratilambhatayā / imānyaṣṭau nidhānāni pratilapsyate //
yaḥ kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ supravartitaṃ kṛtvā dhārayiṣyati, so 'ṣṭau saṃbhārān paripurayiṣyati / katamānaṣṭau? tadyathā - yaduta dānasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati amātsaryacittatayā / śīlasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati sarvakalyāṇābhiprāyaparipūraṇatayā / śrutasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati asaṅgaprajñāsamudānayanatayā / śamathasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati sarvasamādhisamāpattyāmukhīkaraṇatayā / vidarśanāsaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati traividyavidyāpratipūryā / puṇyasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati lakṣaṇānuvyañjanabuddhakṣetrālaṃkāraviśuddhyā / jñānasaṃbhāraṃ paripūrayiṣyati sarvasattvayathādhimuktisaṃtoṣaṇatayā / mahākaruṇā saṃbhāraṃ paripūrayiṣyati sarvasattvaparipācanāparikhedatayā / imānaṣṭau saṃbhārān paripūrayiṣyati //
yaḥ kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayiṣyati, evaṃcitto yaduta kathamamī sattvā eṣāmevarūpāṇāṃ dharmāṇāṃ lābhino bhaveyuriti, sa tena kuśalamūlenāṣṭau mahāpuṇyatāḥ pratilapsyate / katamā aṣṭau? tadyathā - rājā bhavati cakravartī, iyaṃ prathamā mahāpuṇyatā / caturmahārājakāyikānāṃ devānāmādhipatyaṃ kārayiṣyati, iyaṃ dvitīyā mahāpuṇyatā / śakro bhaviṣyati devendraḥ iyaṃ tṛtīyā mahāpuṇyatā / suyāmo bhaviṣyati devaputraḥ, iyaṃ caturthī mahāpuṇyatā saṃtuṣito bhaviṣyati, iyaṃ pañcamī mahāpuṇyatā / sunirmito bhaviṣyati, iyaṃ ṣaṣṭhī mahāpuṇyatā / vaśavartī bhaviṣyati devarājaḥ, iyaṃ saptamī mahāpuṇyatā / brahmā bhaviṣyati mahābrahmā, iyaṃ aṣṭamī mahāpuṇyatā / ante ca tathāgato bhaviṣyati arhan samyaksaṃbuddhaḥ sarvākuśaladharmaprahīnaḥ sarvakuśaladharmasamanvāgataḥ / imā aṣṭau mahāpuṇyatāḥ pratilapsyate //
yaḥ kaścinmārṣā imaṃ lalitavistaraṃ dharmaparyāyaṃ bhāṣyamāṇamavahitaśrotaḥ śroṣyati, so 'ṣṭau cittanirmalatāḥ pratilapsyate / katamā aṣṭau? tadyathā - yaduta maitrīṃ pratilapsyate sarvadoṣanirghātāya / karuṇāṃ pratilapsyate sarvavihiṃsotsargāya / muditāṃ pratilapsyate sarvāratyapakarṣaṇatāyai / upekṣāṃ pratilapsyate anunayapratighotsargāya / catvāri dhyānāni pratilapsyate sarvarūpadhātuvaśavartitāyai / catasra (Vaidya 318) ārūpyasamāpattīḥ pratilapsyate cittavaśavartitāyai / pañcābhijñāḥ pratilapsyate anyabuddhakṣetragamanatāyai / sarvavāsanānusaṃdhisamuddhāraṃ pratilapsyate śūraṃgamasamādhipratilambhāya / imā aṣṭau cittanirmalatāḥ pratilapsyate //
yasmiṃśca mārṣā grāme vā nagare vā nigame vā janapade vā janapadapradeśe vā caṃkrame vā vihāre vā ayaṃ lalitavistaro dharmaparyāyaḥ pracariṣyati, tatrāṣṭau bhayāni na prabhaviṣyanti sthāpayitvā pūrvakarmavipākam / katamānyaṣṭau? tadyathā - yaduta rājasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / caurasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / vyālasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / durbhikṣakāntārasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / anyonyakalahavivādavigrahasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / devasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / nāgasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / yakṣasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / sarvopadravasaṃkṣobhabhayaṃ na bhaviṣyati / imāni mārṣāstatrāṣṭau bhayāni na bhaviṣyanti (sthāpayitvā pūrvakarmavipākam) //
saṃkṣepānmārṣā yadi tathāgataḥ kalpasthitikenāyuṣpramāṇena rātriṃdivamadhiṣṭhamāno 'sya dharmaparyāyasya varṇaṃ bhāṣate, naivāsya dharmaparyāyasya varṇaparyanto bhavenna ca tathāgatapratibhānasya kṣayo bhavet / api tu khalu punarmārṣā yathaiva tathāgatasya śīlasamādhiprajñāvimuktijñānadarśanamapramāṇamaparyantam, evameva mārṣā ya imaṃ dharmaparyāyamudgrahīṣyati dhārayiṣyati vācayiṣyati likhiṣyati lekhayiṣyati paryavāpsyati pravartayiṣyati, parṣanmadhye ca vistareṇa saṃprakāśayiṣyati - anena cittena kathamamī sattvā evamudārasya dharmasya lābhinaḥ syuriti, teṣāmapi nāsti puṇyaparyantaḥ //
tataḥ khalu bhagavānāyuṣmantaṃ mahākāśyapamāmantrayate sma āyuṣmantaṃ cānandaṃ maitreyaṃ ca bodhisattvaṃ mahāsattvam - imāmahaṃ mārṣā asaṃkhyeyakalpakoṭinayutaśatasahasrasamudānītāmanuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ yuṣmākaṃ haste paridāmyanuparindāmi paramayā parindanayā, svayaṃ caivamimaṃ dharmaparyāyaṃ dhārayata, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayata //
ityuktvā ca bhagavānasyaiva dharmaparyāyasya bhūyasyā mātrayānuparindanārthaṃ tasyāṃ velāyāmimāṃ gāthāmabhāṣata -
anuttaro 'sau naranāyakānāṃ sattvo na kaścitsadṛśo 'sya vidyate / Note: Vaidya 320
iti //
idamavocadbhagavānāttamanāḥ / te maheśvaradevaputrapūrvaṃgamāḥ śuddhāvāsakāyikā devaputrā maitreyapūrvaṃgamāśca sarvabodhisattvā mahāsattvā mahākāśyapapūrvaṃgamāśca sarvamahāśrāvakāḥ sadevamānuṣāsuragandharvaśca loko bhagavato bhāṣitamabhyanandan //
iti //
// iti śrīlalitavistare nigamaparivarto nāma saptaviṃśatitamo 'dhyāyaḥ //
samāptaṃ cedaṃ sarvabodhisattvacaryāprasthānam //
// śrīlalitavistaro nāma mahāyānasūtraṃ ratnarājaṃ parisamāptam //
- Notizen
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Rechtsinhaber*in
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_lalitavistara. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-9582-6