Abhinanda: Kādambarīkathāsāra
śriyaṃ diśantu vaḥ śaurer dvaye tulyaśramāḥ kramāḥ /
ye cādau goṣpadaṃ paścāt trailokyaṃ krāmyataś ca ye //
sarasāḥ sadalaṅkārāḥ prasādamadhurā giraḥ /
kāntās tātajayantasya jayanti jagatīguroḥ //
guṇoddyotanadīpānāṃ satāṃ na param ujjvalam /
yāvan malinam apy eṣāṃ karma dṛṣṭeḥ prasādhanam //
guṇaḥ kṛśo 'pi prathate pṛthur apy apacīyate /
prāpya sādhukhalau candraḥ pakṣāv iva sitāsitau //
śaktināmābhavad gauḍo bhāradvājakule dvijaḥ /
dārvābhisāram āsādya kṛtadāraparigrahaḥ //
tasya mitrābhidhāno 'bhūd ātmajas tejasāṃ nidhiḥ /
janena doṣoparamaprabuddhenārcitodayaḥ //
sa śaktisvāminaṃ putram avāpa śrutaśālinam /
rājñaḥ karkoṭavaṃśasya muktāpīḍasya mantriṇam //
kalyāṇasvāmināmāsya yājñavalkya ivābhavat /
tanayaḥ śuddhayogarddhinirdhūtabhavakalmaṣaḥ //
agādhahṛdayāt tasmāt parameśvaramaṇḍanam /
ajāyata sutaḥ kāntaś candro dugdhodadher iva //
putraṃ kṛtajanānandaṃ sa jayantam ajījanat /
āsīt kavitvavaktṛtvaphalā yasya sarasvatī //
vṛttikāra iti vyaktaṃ dvitīyaṃ nāma bibhrataḥ /
vedavedāṅgaviduṣaḥ sarvaśāstrārthavādinaḥ //
jayantanāmnaḥ sudhiyaḥ sādhusāhityatattvavit /
sūnuḥ samudabhūt tasmād abhinanda iti śrutaḥ //
yugmam
kāvyavistarasaṃdhānakhedālasadhiyaḥ prati /
tena kādambarīsindhoḥ kathāmātraṃ samuddhṛtam //
puruhūtapuraspardhivibhavā bhūṣaṇaṃ bhuvaḥ /
babhūva vidiśā nāma purī vetravatītaṭe //
yā puṇyakarmiṇāṃ tejaḥśālināṃ dyaur ivāspadam /
reje ratnagṛhajyotir jālair indrāyudhaprabhaiḥ //
*yugmam*
tasyāṃ nijabhujodyogavijitārātimaṇḍalaḥ /
ākhaṇḍala iva śrīmān rājā śūdraka ity abhūt //
aṣṭānāṃ lokapālānāṃ rūpaṃ bibhrad api prajāḥ /
śaśvad ānandayaṃs tābhiś candramā ity avedi yaḥ //
*yugmam*
sa medinīṃ vinirjitya caturambhodhimekhalām /
sacivārpitatadbhāras tasyām āsta yathāsukham //
tenānudvejitajanair arthadharmāvirodhibhiḥ /
vinodair atyanīyanta nave vayasi vāsarāḥ //
tasya cānanyalabhyānāṃ sukhānāṃ pāradṛśvanaḥ /
yūno 'pi suratakrīḍāparāṅ mukham abhūn manaḥ //
prayatnenāpi nāvāpi sā yoṣid viṣameṣuṇā /
hartuṃ śaśāka yā tasya hṛdayaṃ cakṣur eva vā //
atha bāhyāṅgaṇasthānavartinaṃ taṃ kadācana /
prasṛtya praṇayaprahvā pratīhārī vyajijñapat //
dūrād upāyanīkṛtya śukam āścaryaceṣṭitam /
caṇḍāladārikā kācid āgatā darśanārthinī //
śrutvā kṣaṇaṃ parāmṛśya mukham ālokya mantriṇām /
samādideśa tāṃ rājā ko doṣaḥ praviśatv iti //
nijena lakṣmaṇā lokasparśaṃ pariharanty atha /
mātaṅgakanyakāvikṣad anujñātā nṛpāṅgaṇam //
tayā ca saha hastasthasaśukasvarṇapañjaraḥ /
vahann ahiṃsram ākāraṃ caṇḍālasthaviro 'viśat //
praviśantīṃ tu tāṃ dṛṣṭvā kanyām adbhutadarśanām /
paraṃ vyasmayata kṣmāpaḥ kṣaṇaṃ caivam acintayat //
idaṃ rūpam iyaṃ kāntir ime lāvaṇyaśīkarāḥ /
martyatām api na prāhurmātaṅgatve tu kā kathā //
tat satyam eva paśyāmi nūnaṃ mātaṅgamāyayā /
channeyaṃ devatā kācin martyalokam upāgatā //
ityādi cintayantaṃ sā pragalbhavaniteva tam /
praṇanāma mahīpālam anākulavilokinī //
tataḥ kṣititalanyastajānuḥ praṇatakandharaḥ /
gāḍhobhayakarāsaktapañjaraḥ sthaviro 'bravīt //
vaiśampāyananāmāyaṃ ratnam atyadbhutaṃ śukaḥ /
ratnānāṃ cāspadaṃ devo dugdhodadhir ivāparaḥ //
ity ādareṇa naḥ svāmiduhitrāyam upāhṛtaḥ /
prasādaḥ kriyatām asyā vihagaḥ parigṛhyatām //
ity uktvā so 'grato rājñaḥ pañjaraṃ maṇikuṭṭime /
vinidhāya praṇamyainaṃ sapraśrayam apāsarat //
iṅgitajñā pratīhārī vivṛtadvārasampuṭam /
akarot pañjaraṃ tasmān niryayau ca vihaṅgamaḥ //
utkṣipya dakṣiṇaṃ pādaṃ jayaśabdam udīrya saḥ /
prayuktavedamantrāśīr imām āryām athāpaṭhat //
stanayugamaśrusnātaṃ samīpataravarti hṛdayaśokāgneḥ /
carati vimuktāhāraṃ vratam iva bhavato ripustrīṇām //
tām ākarṇya mahīpālo vismayotphullalocanaḥ /
kumārapālanāmānaṃ pradhānāmātyam abravīt //
dṛṣṭaṃ bhavadbhir āścaryam īdṛśaṃ śrutam eva vā /
tiryaktve 'tiśayaḥ ko 'yaṃ yo manuṣyeṣu durlabhaḥ //
śrutādhyayanasaṃskāro mātaṅgajanasaṃgatiḥ /
mātaṅgeṣu ca kanyeyam ity āścaryaparamparā //
amātyas tv abhyadhād deva pūrvasaṃskārakāritāḥ /
bhavanty atiśayāḥ prāyaḥ prāṇināṃ ko 'tra vismayaḥ //
etāni tāni liṅgāni paralokānumāṃ prati /
tārkikair upapādyante lokāyatanirākṛtau //
vicitrā vedhasaḥ sṛṣṭirvicitrā karmavāsanā /
vicitras tadvipākaś ca vicitraḥ kālaparyayaḥ //
ityādiśukasambandhikathāvicchedakāraṇam /
udabhūt tāragambhīro madhyāhṇapaṭahadhvaniḥ //
bahiḥ prakalpyatām asyāḥ sukhāyāvasathādikam /
ayaṃ cābhyantaraṃ patrarathabhūpaḥ praveśyatām //
ity ādiśya pratīhārīṃ sabhām aujjhan mahīpatiḥ /
visasarja ca rājanyacakraṃ sevārtham āgatam //
tataḥ kṛtālpavyāyāmaḥ snātaḥ pūjitadaivataḥ /
hutāgniḥ śrutaviprāśīr bhuktvā śayyāgṛhaṃ yayau //
tatra paryaṅkam āruhya dhyātvaiva kim api kṣaṇam /
tam antaḥpuraviśrāntaṃ śukam ānāyayat punaḥ //
taṃ ca kañcukinānītamādau pṛṣṭvā sukhāsikām /
papraccha kautukākṣiptas tadvṛttāntam anantaram //
vaiśampāyana ko nu tvaṃ kva jātaḥ kvoṣitaś ciram /
kutastyam idam īdṛk te kalāśāstrādikauśalam //
manye jātismaraḥ ko 'pi bhavān bhūmim imāṃ gataḥ /
na hy asty atiśayaprāptir iyatī pakṣijātiṣu //
kena vā bhavato nāma kṛtaṃ viprajanocitam /
īdṛśānyabhidhānāni kuto 'ntyajanaveśmasu //
kathaṃ caṇḍālasamparka iha vā katham āgamaḥ /
iti kārtsnyena vṛttāntam ātmano vaktum arhasi //
iti pṛṣṭaḥ kṣitīśena bahumānapuraḥsaram /
kṣaṇaṃ buddhyānusaṃdhāya śuko vaktuṃ pracakrame //
deva vindhyāṭavī tāvattava śrutipathaṃ gatā /
pūrvāparapayorāśivelāsaṃsparśaśālinī //
yadekadeśe kaṇḍūlagaṇḍebhadalitadrume /
uṣitau daṇḍakāraṇye sasītau rāmalakṣmaṇau //
*yugmam*
yatrāgastyamuner āsīd āśramaḥ śamināṃ mataḥ /
lopāmudrākarākṣiptajalasaṃvardhitadrumaḥ //
tasyopakaṇṭhe pampākhyam asti puṇyajalaṃ saraḥ /
sītākaratalollūnaśravaṇābharaṇotpalam //
tasyāsti paścime tīre jīrṇaḥ śālmalipādapaḥ /
ārohapariṇāhābhyāṃ vyāptavyomadigantaraḥ //
tasmin kṛtakulāyāni vītabhītīni durgame /
vihaṅgamasahasrāṇi nivasanti nirantaram //
divā tāny abhinirvartya prāṇayātrām itas tataḥ /
tatrāgatya svanīḍeṣu sukhaṃ rātriṣu śerate //
tatraiva baddhavasatī abhūtāṃ pitarau mama /
jāto 'ham ekas tanayas tayor vayasi paścime //
udvoḍhumasamarthā sā tīvrāṃ prasavavedanām /
tayaiva pañcatāṃ nītā jananī me durātmanaḥ //
jāyāviyogadagdho 'pi tātaḥ putraiṣaṇāturaḥ /
śokamutsṛjya matprāṇapoṣaṇe yatnam agrahīt //
na śaśāka kvacid gantum ātmanaḥ prāṇavṛttaye /
māṃ vakṣasi nidhāyāsta nīḍa eva divāniśam //
anyapatrarathānītabhuktojjhitaphalādinā /
madāpyāyanaśiṣṭena so 'karod vṛttim ātmanaḥ //
atikrāmati kāle 'tha kiñcidudbhinnapakṣatau /
tātavakṣaḥsthalasthe 'pi mayy uḍḍayanalālase //
akasmād eva sambhrāntamṛgapakṣikulaśrutaḥ /
abhūt kalakalas tasminn araṇye yamadundubhiḥ //
yugmam
tatas tātorasaḥ kiñcid unnamayya śirodharām /
kutūhalavaśāc cakṣur dikṣu nikṣiptavānaham //
athāpaśyam asaṃkhyātakirātaparivāritam /
vane śabarasenānyam āyāntaṃ mṛgayārasāt //
tato mṛtam ivātmānam utkhātam iva śālmalim /
parivṛttam ivāraṇyaṃ bhayenāham acintayam //
hataprāṇisahasrāṅgasravadrudhiracarcitaiḥ /
murhūrtād eva tadvyādhair athāraṇyam apūryata //
senāpatiḥ sa nistriṃśo mṛgayājanitaśramaḥ /
niṣasāda tataḥ pampāsarasas tīraśādvale //
kṣaṇaṃ viśramya pītvāpaḥ prāśya bālamṛṇālikāḥ /
pulindaiḥ saha senānīḥ sa jagāma yathāgatam //
eko jaratpulindas tu pāpas tatra vyalambata /
prāṃśur bhayaṅkarākāraḥ kṛtāntasyeva kiṅkaraḥ //
ajātapiśitaprāptir anubhūtavṛthāśramaḥ /
yamadūtīm iva dṛśaṃ sa dadau tatra śālmalau //
sa durārohatāṃ tasya jānann api mahātaroḥ /
jātānadhyavasāyo 'pi yatnam ārohaṇe 'karot //
athāham asamatrāsaviparyāsitamānasaḥ /
aviśaṃ pitur utsaṅgaṃ tatpakṣāvṛtavigrahaḥ //
sa tu pāpas tam āruhya taruṃ nīḍanivāsinaḥ /
hatvā hatvā yathāśakti śukān bhūmāv apātayat //
krameṇa sa durācāras tātasyāpi śirodharam /
babhañja taṃ ca cikṣepa kṣitau vigatajīvitam //
tadā mama na tacchoko nānyat kiñcic ca cetasi /
kevalaṃ sahajātena bhayenaivāsmi viplutaḥ //
tato 'haṃ pitur utsaṅgādvinirgatya sasādhvasam /
antaraṃ taruśīrṇānāṃ parṇānāṃ tūrṇamāviśam //
pāpaḥ so 'py avaruhyātha śālmaler mūlavartinaḥ /
śukān gatāsūn ādāya vyādhān anusarann agāt //
ahaṃ vidhiniyogāt tu tena duṣkṛtakāriṇā /
jīrṇaparṇasavarṇatvāttadānīṃ nāvadhāritaḥ //
tato dūram atikrānte tasmin dāruṇakarmaṇi /
saṃjātajīvitāśaṃ māṃ pipāsā paryabādhata //
anuḍḍayanasāmarthyāt padbhyām eva yathātathā /
pampāpulinaparyantaṃ gantum aicchaṃ pipāsitaḥ //
tathāpy atinirutsāhaḥ patan muhur itas tataḥ /
tam eva pāpakarmāṇaṃ śaṅkamānaḥ pade pade //
ciraṃ hā tāta tāteti śocan kaṇṭhāntavartibhiḥ /
prāṇair āyāsyamāno 'ham atiṣṭham atiniṣṭhuraḥ //
*yugmam*
tasmād anatidūre 'sti sarasas tapasāṃ nidheḥ /
nirdhūtakleśajālasya jābāler āśramo muneḥ //
tatas tasmin sutas tasya sarasi snātum āgataḥ /
hārītanāmā māṃ tatra tadavasthaṃ vyalokayat //
kaṣṭaṃ kenāpi pāpena pātitaḥ śukaśāvakaḥ /
kulāyātklāmyatītyuktvā kṛpayā māṃ kare 'grahīt //
apāyayat payobindūn marutāśvāsayan muhuḥ /
kṛtāhnikaś ca kāruṇyād anayat pitur āśramam //
samāśvastasya hārītatātaṃ dṛṣṭyaiva paśyataḥ /
padaṃ sthiram iva nyastaṃ hṛdi me jīvitāśayā //
nīḍacyuto 'yamānīto mayā vihagapotakaḥ /
iti pitre praṇamyāsau pāṇisthaṃ māmadarśayat //
atha jābālim adrākṣaṃ sākṣād iva pitāmaham /
mahātmabhiḥ parivṛtaṃ sānukampais tapodhanaiḥ //
jarādhavalamūrdhānaṃ dhāmnā prasaratā bahiḥ /
anatisphuṭasaṃlakṣyaśarīrāvayavākṛtim //
sa tu māṃ kṣaṇam udvīkṣya smayamāna ivāvadat /
idaṃ hi bhujyate 'nena phalaṃ svasyaiva karmaṇaḥ //
trikāladarśī bhagavānsa hi divyena cakṣuṣā /
viśvaṃ paśyati pāṇisthabadarāmalakādivat //
vacas tad ākarṇya kutūhalākulāḥ sametya sarve munayas ta mabruvan /
babhūva ko 'yaṃ bhagavan bhavāntare kim asya vā duścaritaṃ tad ucyatām //
abhyarthito munibhir ity uparudhyamānas tān abravīt kuruta tāvadahaḥkriyāḥ svāḥ /
sāṃdhyaṃ vidhāya vidhim askhalitāvadhānam ākarṇayiṣyatha kathāṃ pṛthum etadīyām //
uktās tathā bhagavatā munayo nijena karmakrameṇa divasaṃ gamayāṃbabhūvuḥ /
hārītahastavihitaiś ca manovinodais tais tair ānīyata mayāpi dināvaśeṣaḥ //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇayācāryabhaṭṭaśrījayantasūnorabhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre prathamaḥ sargaḥ
dvitīyaḥ sargaḥ
atha saṃdhyāsamādhyantāḥ samāpya munayaḥ kriyāḥ /
śuśrūṣavaḥ samāgamya yathāsthānam upāviśan //
aham apy ātmavṛttāntavistaraśravaṇotsukaḥ /
saṃhṛtya cāpalaṃ sarvam āsaṃ sthiramanās tadā //
atha dugdhābdhikalloladhavalair amṛtāñcitaiḥ /
siñcann iva karair indur udagādāśramasthalīm //
bhagavānatha jābāliḥ sukhāsīnaḥ svaviṣṭare /
valkalāhitaparyaṅkabandho vaktuṃ pracakrame //
sarve dattāvadhānāḥ stha śṛṇutemāṃ tapodhanāḥ /
amuṣya pūrvavṛttāntaprastāvopanatāṃ kathām //
asty avantiṣu saṃsāralakṣmyāḥ prasavabhūr iva /
nidhir ujjayinī nāma nagarī guṇasampadām //
laṅkālakāmarāvatyo yeṣāṃ vasatayaḥ priyāḥ /
te 'pi yām abhipaśyantaḥ sukhaṃ tāsu na śerate //
kim anyad yatra kailāsanivāsaprītim ujjhatā /
mahākālābhidhānena rudreṇa svayam āsyate //
tilakam
tasyāṃ bharatamāndhātṛbhagīrathapṛthūpamaḥ /
tārāpīḍa iti śrīmān babhūva pṛthivīpatiḥ //
parasparavirodhena viprakīrṇair itas tataḥ /
visrabdham āsyate yatra sambhūya sakalair guṇaiḥ //
*yugmam*
vihasan buddhivibhavair bhṛgūdvahabṛhaspatī /
amātyaḥ śukanāsākhyo brāhmaṇas tasya cābhavat //
trivikramapadākramya sa rājā pṛthivīm imām /
tasmin mantriṇi tadbhāraṃ nicikṣepa bharakṣame //
tathā ca pālayāmāsa sa mantrī sakalāḥ prajāḥ /
yathā trividham apy etā na duḥkhaṃ kiñcid aspṛśan //
yathā yathā ca loko 'smin pitarīvānvarajyata /
rājā tathā tathātmānaṃ kṛtakṛtyam amanyata //
akleśamarpitaṃ tena svabhuje jagadarjanam /
sambhogavighnakārīti pālanaṃ mantrisātkṛtam //
kṛtakṛtyatayā cāsau kāryaśeṣam acintayan /
viṣayeṣvāhitaprītir āsāṃcakre yathāsukham //
śobhā hi kṛtakṛtyasya rājño bhogavibhūtayaḥ /
asamāptajigīṣasya tā eva tu viḍambanāḥ //
sa yuvā madhurākāras taruṇīnayanotsavaḥ /
kalāsu kuśalaḥ kāmī bubhuje bhogasampadaḥ //
na te bhogā na tāḥ krīḍā na tā goṣṭhyo na te rasāḥ /
na te vilāsā yeṣv asya pāragaṃ nābhavan manaḥ //
samagrasukhasambhogabhūmijño 'pi sa bhūpatiḥ /
sukham ekaṃ tu nājñāsīd apatyālokanodbhavam //
yathā yathāsya kālena vyatīyāya navaṃ vayaḥ /
nirapatyatayā śoko vardhate sma tathā tathā //
mukhyabhūtā ca sarvasminn antaḥpurakadambake /
rājñī vilāsavatyākhyā tasya prāṇasamābhavat //
sā rājamahiṣī gaurīm abhyarcayitum ekadā /
devatāyatanaṃ bāhyaṃ yayau bhartur anujñayā //
purāṇe vācyamāne 'tha prasaṅgapatitāṃ śrutim /
aputrasya kuto lokā iti śuśrāva tatra sā //
prataptalohasūcīva sā śrutiḥ śravaṇāntaram /
viveśa dadatī tasyāḥ parāṃ kām api vedanām //
tataḥ pratinivṛttātha praviśya bhavanaṃ nijam /
vastrāvṛtamukhī bhūmāvupaviśya ruroda sā //
sakhībhiḥ prārthyamānāpi na svām abhajata sthitim /
nodasthāt kartum āhāraṃ virarāma na rodanāt //
athopalabhya tatpīḍāv ārtāṃ parijanān nṛpaḥ /
praviśyāntaḥpuraṃ prāha svairam enāṃ prasādayan //
priye kim idam ārabdhaṃ rudyate kim akāraṇam /
na tvayā matkṛte manyur anubhūtaḥ kadācana //
anyo 'pi manmukhaprekṣī madadhīnātmajīvitaḥ /
kas tavotpādayen manyuṃ yasmai kupyasi sundari //
iti prasādyamānā sā yadā novāca kiñcana /
tadā viditavṛttāntas tatsakhyā nṛpatiḥ kṛtaḥ //
tena vyatikareṇātha so 'pi śokaparāyaṇaḥ /
ruroda vakṣasi nyastasabāṣpadayitāmukhaḥ //
ciraṃ ruditvā niḥśabdaṃ svayam unmṛjya locane /
jagāda gadgadaṃ rājā mahiṣīm upasāntvayan //
mamāpi nanv iyaṃ devi cirāt prabhṛti duḥsahā /
dunoti hṛdayaṃ cintā niṣpratīkārarogavat //
viphalaṃ bata me rājyaṃ viphalā mama sampadaḥ /
viphalā mama sambhogā viphalaṃ mama jīvitam //
kuto 'smākam abhavyānām iyatyo bhāgyasampadaḥ /
yad drakṣyāmas tavotsaṅgaṃ bālakālatyamaṇḍitam //
vāñchan krīḍanakaṃ kiñcit kadā me pāpakarmaṇaḥ /
ākṛṣyati sutaḥ kūrcaṃ kim apy avyaktam ālapan //
ityādi vilapaty asmin bāṣpākulitalocane /
śukanāsa imāṃ vārtāṃ śrutvā satvaramāyayau //
nirapatyaḥ kṛtaḥ so 'pi rājeva hatavedhasā /
tasyāpy anena śokena gṛhe roditi gehinī //
sa tu svāmigataṃ duḥkhaṃ duḥkham ity avadhārayan /
tadduḥkhāpanayopāyapravaṇo dhīram abhyadhāt //
kva dhīraprakṛtirdevaḥ kveyaṃ vilkavacittatā /
śoko 'vakāśaṃ labhate hṛdaye na bhavādṛśām //
yadi hi strīsvabhāvena devī viklavatāṃ gatā /
tat kiṃ pralambakūrcasya yuktaṃ devasya roditum //
ko 'yaṃ hitāhitaprāptipārihārakriyākramaḥ /
yat kapolatalanyastahastaṃ niḥśvasyate ciram //
yadi duḥkhāsikā satyamanapatyatayā tava /
buddhirādhīyatāṃ dharme dharmotsavamavāpyate //
dīyatāṃ vasu viprebhyaḥ pūjyantāṃ sarvadevatāḥ /
pravartyantāṃ prapārāmāḥ khanyantāṃ salilāśayāḥ //
nāsti nāma jagaty asmin puruṣārthaḥ sa kaścana /
yo dharmaniratair dhīrais tvādṛśair nādhigamyate //
ityādi śukanāsoktam ākarṇya vigatajvarau /
utthāya svasthavat sarvā dampatī cakratuḥ kriyāḥ //
tataḥ prabhṛti dānāni yāgahomatapāṃsi tau /
citrāṇy akurutāṃ sarvā vyasmayanta tataḥ prajāḥ //
kadācid atha bhūpālaḥ svapne 'paśyan niśākaram /
vilāsavatyā vadanaṃ praviśantam akhaṇḍitam //
tathā manoramā nāma śukanāsasya gehinī /
svapne sapuṇḍarīkāṅkā sāpi tena vyalokyata //
anyedyurudaye bhānormaṅgalācārapūrvakam /
taṃ svapnaṃ kathayāmāsa śukanāsāya bhūpatiḥ //
sānandaṃ so 'bhyadhād enaṃ sampannās te manorathāḥ /
acirāt soṣyate devī putraṃ pūrṇendusundaram //
dineṣv atha vyatīteṣu keṣucid garbham agrahīt /
mahiṣī tatsakhībhyaś ca tam ajñāsīn nareśvaraḥ //
tābhyaḥ prādāt sa vāsāṃsi citrāṇy ābharaṇāni ca /
krameṇa garbhaliṅgeṣu vyakteṣu mumudetarām //
śukanāsāya covāca praharṣotphullalocanaḥ /
cakāṅkṣa cātako meghān iva prasavavāsarān //
sampūrṇe daśame māsi devī sutam asūta sā /
harṣeṇa ca jagat sarvaṃ parivṛttam ivābhavat //
rājā mahotsavānandapūrṇapātram upāhṛtam /
dṛṣṭvā lokeṣu māti sma na trivikramavat triṣu //
śukanāsas tu rājānaṃ kaṇṭhe jagrāha nirbharam /
autsukyāt sūtikāvāsaṃ tāv ubhāv api jagmatuḥ //
tato dadṛśatur vyaktasakalāṅgaṃ kumārakam /
indor udayarāgārdraṃ navaṃ bimbam ivoditam //
śukanāso nirūpyāṅgamekaikaṃ nipuṇaṃ śiśoḥ /
haste bhūpālam ālambya harṣagarbham abhāṣata //
ayaṃ śaṅkha idaṃ cakram iyam ūrṇedam ambujam /
paśya bālasya cihnāni dṛśyante cakravartinām //
yo 'sau svapne tvayā dṛṣṭaś candro devīmukhaṃ viśan /
sa evāyam ihotpanna iti mā saṃśayaṃ kṛthāḥ //
iti taddarśanānandasudhāplāvitayos tayoḥ /
śukanāsasya rājñaś ca harṣābdhir vavṛdhetarām //
atrāntare mantrigṛhād āgatya dvārarakṣakaḥ /
śukanāsagṛhe putrajanmotsavam acīkathat //
śukanāsam athābhīkṣṇam āliliṅga mahīpatiḥ /
uttarīyaṃ jahārāsya pūrṇapātram iti svayam //
uvāca cainaṃ paśyedaṃ sukhasyopari naḥ sukham /
ime te patitāḥ satyaṃ tuhine somaraśmayaḥ //
sādhv idaṃ vedhasārabdhaṃ cittānuguṇam āvayoḥ /
sahaiva pātratāṃ nītau yad āvāṃ sukhaduḥkhayoḥ //
tatas tūryaravair nṛtyaiś carcarītālaniḥsvanaiḥ /
sindūraghanasārādikṣodaiḥ kuṅkumakardamaiḥ //
anapekṣitanīcoccavyavahāranirargalā /
keliḥ pravavṛte tatra rājagehamahotsave //
rājā tu svagṛhe kelivimardaṃ vīkṣya tādṛśam /
śukanāsagṛhaṃ gatvā dviguṇaṃ tam akārayat //
kṛte 'tha jātakarmādau vṛtte ṣaṣṭhīprajāgare /
vilāsavatyāṃ snātāyāṃ śucau kāla upasthite //
praśaste 'hani daivajñair anujñāto mahīpatiḥ /
snātaḥ suvarṇalakṣeṇa pūjayitvā dvijottamān //
sa bhūṣaṇāni vāsāṃsi varṣan parijane śiśoḥ /
candrāpīḍa iti svapnasadṛśaṃ nāma nirmame //
śukanāso 'pi sampūjya viprān viprajanocitam /
vaiśampāyana ity ātmasūnor nāma praṇītavān //
krameṇa vardhamāno 'tha kṛtacūḍādimaṅgalaḥ /
candrāpīḍo 'bhavat pitroḥ param utsaṅgamaṇḍanam //
ākāreṇendukāntena madhurair bālavalgitaiḥ /
avyaktavarṇair ālāpair aharat sa tayor manaḥ //
prāpte 'tha saptame varṣe vidyāgṛham akārayat /
candrāpīḍasya nagarādbahirbahuguṇaṃ nṛpaḥ //
kṛtopanayanaṃ cainam kāle kṣatrajanocite /
tatra nyaveśayadrājā vidyādhigamasiddhaye //
tarkavyākaraṇābhijñān dhanurvedaviśāradān /
daṇḍanītyādinipuṇān ācāryān paryakalpayat //
śukanāso 'pi taṃ putram upanīya yathāvidhi /
rājaputrānugaṃ cakre vidyāgṛhanivāsinam //
nṛpatis tv agamad draṣṭuṃ putraṃ gurukule sthitam /
prārthito 'pi sa tanmātrā nainam ānāyayad gṛham //
pūrṇaṣoḍaśavarṣo 'tha rājaputraḥ kuśāgradhīḥ /
sakṛdadhyāpito vidyāḥ pūrvābhyastā ivāgrahīt //
sarvaśāstrārthatattvajñaḥ sarvabhāṣāsu satkaviḥ /
sarvavādeṣu vaktābhūtsarvaśāstreṣu kovidaḥ //
prauḍhaḥ kalāsu sarvāsu dakṣaḥ sarveṣu karmasu /
sarveṣu vyavahāreṣu so 'bhūd askhalitakramaḥ //
krameṇa vardhamānaś ca sa vyāyāmam asevata /
śuśubhe ca tadabhyāsaprāptasarvāṅgasauṣṭhavaḥ //
pralambabāhuḥ pīnāṃsaḥ pṛthuvakṣās tanūdaraḥ /
gambhīrabāhur vṛttorus taruṇaḥ karisadgatiḥ //
śukanāsasutas tasya pratibimba ivābhavat /
guṇair aśeṣair anyatra śarīraprāṇagauravāt //
rājā tu taṃ sutaṃ buddhvā kṛtārthaṃ guruveśmanaḥ /
śukanāsagirā geham ānetum upacakrame //
sa balāhakanāmānam āhūya dhvajinīpatim /
puṇye 'hni prāhiṇot putram ānetuṃ kṛtamaṅgalaḥ //
sahasraṃ rājaputrāṇāṃ vinītaṃ bāhuśālinām /
visasarja ca tenaiva saha putrānuvartinam //
tathendrāyudhanāmānaṃ preṣayāmāsa vājinam /
jitoccaiḥśravasaṃ tais tair ananyasadṛśair guṇaiḥ //
balāhakas tato gatvā vidyāgṛhanivāsinam /
adrākṣīdrājaputraṃ taṃ praṇanāma ca sādaram //
ācacakṣe ca rājājñāṃ gṛham āgamyatām iti /
sanāmagrahaṇaṃ cāsmai rājaputrān nyavedayat //
tato balāhakākhyātaśauryādiguṇagauravāḥ /
rājaputrāḥ praṇemustaṃ purandaram ivāmarāḥ //
paryāṇaratnajyotirbhir janitendrāyudhaprabham /
indrāyudhaṃ praveśyāśvaṃ punar āha balāhakaḥ //
imam āroha sindhūttham aśvaratnam ayonijam /
pārasīkādhipatinā devasyopāyanīkṛtam //
candrāpīḍas tu taṃ dṛṣṭvā turaṅgamam anuttamam /
paraṃ vismayam āpede ciraṃ caivam acintayat //
hṛdayaṃ me bravīty evaṃ naiṣa satyaṃ turaṅgamaḥ /
ko 'pi kenāpi śāpena nūnaṃ turagatāṃ gataḥ //
ayonijatvavārteyam etat saṃkalpasākṣiṇī /
rambhā kilāpsaraḥkanyā śāpena vaḍavābhavat //
garutmatīdam uccatvam uccaiḥśravasi vā bhavet /
tejasām ākṛter vāpi na sāmānyeṣu vājiṣu //
iti buddhyā vikalpyātha balāhakasamarpitaiḥ /
kusumasragalaṅkāradukūlaiḥ kṛtamaṇḍanaḥ //
gurūn āmantrya dattāśīrbrāhmaṇair bandibhiḥ stutaḥ /
vaiśampāyanam ārūḍham ālokya turagāntaram //
yo 'si so 'si namas tubhyam ārohātikramas tvayā /
marṣaṇīyo 'yam asmākam āruroheti taṃ vadan //
tilakam
sa indrāyudham āruhya vainateyam ivācyutaḥ /
api trijagatīṃ kṛtsnāṃ mene hastagatām iva //
savaiśampāyanaḥ so 'tha nirgatya bhavanāt tataḥ /
rājaputraiḥ parivṛto viveśa nagarīṃ śanaiḥ //
tam atha purataruṇyo rājamārgeṇa yāntaṃ dadṛśur atulakāntiṃ saudhavātāyanasthāḥ /
vyapagatagurulajjāḥ sambhramotkampitāṅgyaḥ smarajanitavikārair locanair arcayantyaḥ //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryabhaṭṭaśrījayantasūnorabhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre dvitīyaḥ sargaḥ
tṛtīyaḥ sargas
sa prāpya nṛpatidvāram avatīrya turaṅgamāt /
rājadhānīṃ sasenānīḥ savaiśampāyano 'viśat //
praviśya ca sabhāmadhye harṣabāṣpārdracakṣuṣaḥ /
nyastajānuḥ kṣitau mūrdhnā vavande caraṇau pituḥ //
āliliṅga ca taṃ rājā cucumba śirasi kṣaṇāt /
grahītum aicchad utsaṅge sa tu bhūmāv upāviśat //
draṣṭuṃ punaḥ punaḥ spraṣṭum atṛptenāpi bhūbhujā /
visṛṣṭo 'tha kṣaṇaṃ sthitvā mātaraṃ vandituṃ yayau //
tāṃ sutālokanānandakṣaratkṣīrapayodharām /
praṇamya jananīḥ sarvā nandayāmāsa vandanaiḥ //
abhinandya kṛtaṃ tābhir avatāraṇamaṅgalam /
śukanāsam atha draṣṭum ayāsīt tasya mandiram //
dvāri vājinam utsṛjya praviśya praśrayeṇa tam /
pitṛvat praṇanāmāsau maulinā medinīṃ spṛśan //
namantam enam utthāpya svayam utthāya sādaram /
śukanāsas tu jagrāha kaṇṭhe pulakitānanaḥ //
kṛtayatno 'pi nādhyāsta cārucāmīkarāsanam /
candrāpīḍaḥ kṣitāv eva tasya nyaviśatāgrataḥ //
śukanāsaṃ ca muñcantam āsanaṃ svaṃ nyavārayat /
tatra kṣaṇam iva sthitvā draṣṭum āgān manoramām //
sapraśrayaṃ praṇamyātha tāṃ vilāsavatīm iva /
tato 'vāptavicitrāśīrmaṅgalo niriyāya saḥ //
yādṛk ca candrāpīḍasya darśanāliṅganakramaḥ /
sa vaiśampāyanasyāpi tādṛg eva gṛhadvaye //
na kaścana sutasnehe viśeṣaś ca tayor abhūt /
mantriṇo rājaputre vā mantriputra nṛpasya vā //
sarvopakaraṇopetaṃ pitrā pūrvaṃ prakalpitam /
jagāma candrāpīḍo 'tha kumārabhavanaṃ mahat //
susaṃniveśam ālokya reme tatra cirāya saḥ /
sthitim indrāyudhasyāpi svavāse paryakalpayat //
tataḥ snātānuliptāṅgaṃ kṛtāhāraṃ sukhasthitam /
mātrā visṛṣṭa āgatya kañcukī tam abhāṣata //
iyaṃ hi patralekhākhyā kulūteśvarakanyakā /
kenāpi daivayogena paribhraṣṭā pitur gṛhāt //
bālaiva vardhitā devyā svayam antaḥpure nije /
yogyā sakalavisrambhabhūmis te pārśvavartinī //
matveti devyā prahitā kumāra pratigṛhyatām /
ity uktvopāharat kanyāṃ vinītāṃ priyadarśanām //
tilakam
sā tu tenārpitā kanyā tataḥ prabhṛti taṃ tathā /
asevata yathā cāsya nijaṃ cittam ivābhavat //
cakāra tāṃ ca tāmbūlakaraṅkasyādhikāriṇīm /
tutoṣa ca guṇair asyāḥ śīlācāranayādibhiḥ //
kiyatsv api vyatīteṣu divaseṣv atha pārthivaḥ /
yauvarājyavidhau sūnor abhiyogam aśiśriyat //
saṃmantrya śukanāsena saha visrambhanirbharam /
sambhārasaṃgrahārambham akarot kṛtamaṅgalaḥ //
saṃnikṛṣṭābhiṣekaṃ ca darśanārtham upāgatam /
candrāpīḍam athovāca śukanāsaḥ savistaram //
tāta vijñātaśāstrasya vinayācāraśālinaḥ /
nālpam apy upadeṣṭavyam asti sthiramates tava //
kiṃ tu lokottarā lakṣmīr abhirāmam idaṃ vapuḥ /
navaṃ vayaḥ parā śaktir iti durviṣaho bharaḥ //
lakṣmīr nāma paraṃ puṃsām anyathābhāvakāraṇam /
viralās te vikārāya na yeṣāṃ tatparigrahaḥ //
puṣṇāti tīvram ūṣmāṇaṃ hinasti vyaktavāditām /
karoti bhaktavidveṣam asamaḥ śrīkṛto jvaraḥ //
na paśyanti na śṛṇvanti nāpekṣante hitāhitam /
na vidmaḥ kiṃ nu ceṣṭante kaṣṭaṃ śrīviplutā narāḥ //
kramāgateti naitasyām āśvāsaḥ ko 'pi vidyate /
hyo 'pi yatroṣitā lakṣmīs tatraivādya na dṛśyate //
vātaraktābhibhūteva bhinnapādeva kaṇṭakaiḥ /
lakṣmīr nidhātuṃ śaknoti na kvacin nirbharaṃ padam //
śrīḥ sapatnīm iva dveṣṭi dṛṣṭiṃ satpathavartinīm /
tāṃ vinā yatra tatraiva patanty andhā iveśvarāḥ //
satpathasyopadeṣṭāras teṣāṃ praviralā narāḥ /
dhūrtair ete hi bhujyante hṛdayānupraveśibhiḥ //
āpātaramaṇīyeṣu viṣayeṣu nirargalam /
tair eva hi pravartyante mukhamādhuryapaṇḍitaiḥ //
dhūrtapratāritāś caite viṣayāsaktacetasaḥ /
akasmāt pralayaṃ yānti gītaraktā mṛgā iva //
viṣayeṣv atikaṣṭo 'yaṃ viṣayaḥ strīti nāma yaḥ /
jīvaty anyaiḥ kilākṛṣṭas tenākṛṣṭo na jīvati //
khaleṣv akṛtavisrambho viṣayeṣv animagnadhīḥ /
sādhuṣv abhimukho nityaṃ mahatīṃ śriyam aśnute //
sa tvaṃ na vañcyase dhūrtair na sādhubhir upekṣyase /
yathā na bādhyase kāmaiḥ prayatethās tathā sadā //
kāmaṃ bhavān prakṛtyaiva dhīraḥ pitrā ca saṃskṛtaḥ /
tvadguṇeṣv atisaṃtoṣo mukharīkurute sma mām //
yugarāja dhuraṃ pitrā kalpitām udvaha sthirām /
vijitām api cānena punar jaya vasuṃdharām //
ity uktvā virarāmāsau tatkalyāṇaparāyaṇaḥ /
candrāpīḍas tu tadvāgbhir alaṅkṛta ivābhavat //
atha puṇye 'hani snātaṃ vidhivat kṛtamaṅgalam /
yauvarājye priyaṃ putram abhyaṣiñcan mahīpatiḥ //
abhiṣekotsavas tasya janmalābhotsavād api /
adhikaḥ sarvalokasya babhūvānandavardhanaḥ //
sarvābhyo digbhya ājagmur gṛhītopāyanā nṛpāḥ /
dvijāś ca tutuṣuḥ prāptagobhūkanakadakṣiṇāḥ //
anyatrāhani daivajñaślāghyayogyaguṇānvite /
dadau digvijaye yātrāṃ yuvarājo nṛpājñayā //
kṛtaprasthānahomo 'sau vidhijñeya purodhasā /
śastrāstracakram abhyarcya śāstroktair mantravistaraiḥ //
kṛtasvastyayano vipraiḥ pracurasvarṇatoṣitaiḥ /
yatnaruddhāsrayā mātrā kṛtaprasthānamaṅgalaḥ //
śaṅkhadundubhinirghoṣamukharīkṛtadiṅmukhaḥ /
stutas tāraṃ paṭhadbhiś ca sūtamāgadhabandibhiḥ //
sragvilepanadīpādisambhārārcitadaivataḥ /
pitarau śukanāsaṃ ca praṇamya niragādgṛhāt //
*cakkalakam*
indrāyudham athāruhya paurajānapadāśiṣaḥ /
śṛṇvan nagaryāḥ pūrveṇa dvāreṇa niriyāya saḥ //
tato 'nugamyamāno 'sau balāhakaniveditaiḥ /
sahasrasaṃkhyaiḥ kṣitipair ullasacchattracāmaraiḥ //
vaiśampāyanam ekatra pārśve śvetāśvavartinam /
anyatra patralekhāṃ ca paśyann aśvaratīsthitām //
tasminn ahani sa stokaṃ prasthāyocchritatoraṇam /
citraṃ nivāsam adhyāsta siprākūle prakalpitam //
*tilakam*
athāparedyur utthāyāśeṣābharaṇabhūṣitaḥ /
prāvartata prabandhena prasthātum atulodyamaḥ //
pīḍayann atha sainyena pātālatalavāsinaḥ /
rajasā ca tadutthena sthagayan gaganasthitān //
namayann unnatān bhūpān ānatān paripālayan /
avaśān utkhanan kāṃścid utkhātān pratiropayan //
viśvāsayann aviśvastān saṃrakṣañ charaṇāgatān /
dasyūn utsādayan daṇḍaiḥ sādhūn saṃmānayan dhanaiḥ //
brāhmaṇebhyo dadad grāmān kurvan devakulāvalīḥ /
navāni nijacihnāni tatra tatra pravartayan //
varṣatritayamātreṇa samagrāmarṇavāvadhim /
sa babhrāma prabandhena māndhāteva vasuṃdharām //
kulakam
jigāya prathamaṃ prācīṃ diśaṃ tadanu dakṣiṇām /
tataḥ pratīcīṃ paścāc ca pratāpanidhiruttarām //
atha hemajaṭākhyānāṃ kirātānāṃ niketanam /
sa suvarṇapuraṃ jitvā daṇḍaṃ jagrāha helayā //
yā ca kailāsasīmāntarbhūrnitāntamanoramā /
tasyāṃ digvijayaśrāntaḥ kiyato 'pyāsta vatsarān //
ekadā tu sa tatsthānād āruhyendrāyudhaṃ vane /
mṛgayānirgato 'paśyat kiṃnaryā saha kiṃnaram //
ālokya kautukākṛṣṭadṛṣṭiraśvamukhau ca tau /
āditsuḥ prerayāmāsa tāv eva prati vājinam //
apūrvapuruṣālokatrāsāt kailāsakandaram /
praveṣṭukāmau mahatā vegenānusasāra tau //
pārṣṇipraharaṇābhyāsagrāhitodagraraṃhasā /
pañcayojanamānā bhūs tenāśvena vyalaṅghyata //
tau ca parvatam ārūḍhāv agratas tasya kiṃnarau /
tatas tadgrahaṇākāṅkṣāṃ hṛdayād utsasarja saḥ //
aśaknod anusartuṃ ca kaścit parijano na tam /
tārkṣyeṇāpy anugamyeta dhāvann indrāyudhaḥ kutaḥ //
atha valgāṃ samākṛṣya śramasvedārdravigraham /
dṛṣṭvaikākinam ātmānaṃ śvasantaṃ ca turaṅgamam //
nirvarṇayaṃs tam uddeśaṃ mānuṣāṇām agocaram /
vihasyaivātmanātmānaṃ sānutāpam acintayat //
aho kim api me maurkhyam asthānābhiniveśinaḥ /
yad ātmā bālakeneva vyartham āyāsito mayā //
agṛhītena ko vārthaḥ ko 'rthaḥ prāptena vāmunā /
kiṃnaradvitayeneti mayā mūḍhena nekṣitam //
panthā nirūpito nāyam āviṣṭeneva dhāvatā /
na cātra labhyate martyo mama mārgasya deśikaḥ //
śrūyate kila varṣasya bhāratasyāvasānabhūḥ /
kailāsasaṃnikṛṣṭeyam iha martyasya kā kathā //
vane parṇatṛṇākīrṇe pādamudrāś ca vājinaḥ /
na syur yadanusāreṇa yāsyāmi śibiraṃ nijam //
kevalaṃ dakṣiṇām āśāṃ puraskṛtya yathātathā /
gantavyaṃ kiṃ tu madhyāhnasamayo 'yam upasthitaḥ //
anubhūto 'timātraṃ ca khedas tad iha sāmpratam /
labdhvā kuto 'py apastābhir yāsyāmi vigataśramaḥ //
iti saṃcintya pānīyam anveṣitum itas tataḥ /
paribhraman ghanasnigdhaṃ śākhināṃ khaṇḍam aikṣata //
tatas tadanukūlena pathā gacchan samīraṇaiḥ /
āhlādyata navotphullakamalāmodavāhibhiḥ //
mattadvipapadāsaktamṛṇāladaladanturam /
sa panthānam athāpaśyad ambhasām anumāpakam //
tena gatvāgakhaṇḍasya madhye jaladhisaṃnibham /
adṛṣṭapāraparyantam āluloke mahatsaraḥ //
tadālokanamātreṇa dūrādapagataklamaḥ /
prāpya tatpulinopāntaṃ vājino 'vatatāra saḥ //
kṛtvāpanītaparyāṇaṃ taṃ sthalīluṭhitotthitam /
gṛhītaśādvalagrāsamāplutādhūtakesaram //
uttārya sarasastīratarau saṃyamya vājinam /
kṣiptvāsidhenulūnāni tṛṇānyetasya cāgrataḥ //
svayaṃ sasnau papau vāri bubhuje bisakandalīḥ /
uttarīyaśirodhāno niṣasāda śilātale //
*tilakam*
tato muhūrtaviśrānta uttarasmin sarastaṭe /
samuccarantaṃ śuśrāva gītadhvanim amānuṣam //
tasyāṃ diśi dṛḍhāsaktacakṣur utkṣiptakandharaḥ /
tam ādau nibiḍaśrotraśuktir indrāyudho 'śṛṇot //
kuto 'tra vijane gītam ity āviṣkṛtakautukaḥ /
utthāya candrāpīḍo 'tha tām eva diśam abhyagāt //
gītaśravaṇalubdhena salīlam abhidhāvatā /
apṛṣṭenāpi mārgo 'sya mārgeṇaiva nyavedyata //
gatvā prāsādam aikṣiṣṭa sphāṭikaṃ nātidūrataḥ /
hasantam iva kailāsaśobhāvibhavamaṃśubhiḥ //
devaṃ caturmukhaṃ tatra ratnapīṭhapratiṣṭhitam /
bhagavantam umākāntaṃ dadarśa praṇanāma ca //
tasyātha dakṣiṇāṃ mūrtim āśritya vihitāsanā /
utsaṅganihitāṃ vīṇāṃ vādayantī kalasvanam //
dehaprabhāvitānena kundagaureṇa sarpatā /
sākṣāl lakṣmīr iva kṣīrajaladher madhyavartinī //
kopāgniśamitānaṅgapratyujjīvanavāñchayā /
ratiḥ prasādayantīva tapasā pārvatīpatim //
nave 'pi vayasi prāptavairāgyābhyāsavāsanā /
vyaloki kanyakā tena dhṛtapāśupatavratā //
candrāpīḍo 'tha tāṃ dṛṣṭvā vismayāviṣṭamānasaḥ /
keyaṃ syāt kanyakā nāsyā divyatāṃ prati saṃśayaḥ //
*cakkalakam*
nāntardhānam iyaṃ gacchen na vā gaganam utpatet /
na maunam avalambeta martyasaṃdarśanena vā //
ityādi cintayann āsta stambhācchāditavigrahaḥ /
gītāvasānasamayapratīkṣaṇaparāyaṇaḥ //
*tilakam*
sātha gītaṃ samāpayya vinidhāya ca vallakīm /
praṇamya candracūḍāya candrāpīḍam abhāṣata //
atithe svāgataṃ te 'stu saumya viśramyatām iha /
prāpto 'si svām imāṃ bhūmim ita āgamyatām iti //
candrāpīḍas tad ākarṇya bahv ātmānam amanyata /
vrajantīm anu vavrāja devatāvat praṇamya tām //
viveśa nātidūre 'tha nijāśramaguhām asau /
sthitājinakuśālābupātradaṇḍakamaṇḍalum //
tatra darbhāsanāsīnam upaviṣṭā mṛgājine /
papraccha candrāpīḍaṃ sā svarūpāgamanādikam //
sa tu sarvaṃ yathāvṛttamācacakṣe savistaram /
sā ca vijñātavṛttāntā nirjagāma tato bahiḥ //
gṛhītabhikṣāpātrā ca kṣaṇam āsta taror adhaḥ /
āpūryata svayaṃ śīrṇaiḥ phalais tad amṛtopamaiḥ //
tatas tadupayogāya candrāpīḍaṃ nyayuṅkta sā /
anvatiṣṭhad vacas tasyāḥ sa ca vismayamānadhīḥ //
tasminn atha kṛtāhāre giriprasravaṇāntikam /
gatvā sāpi phalāhāraprakriyāmātram ācarat //
āgatya ca punas tasminn upaviṣṭā mṛgājine /
tārāpīḍojjayinyādikathayā kṣaṇam āsta sā //
api nāma svavṛttāntaṃ madvad eṣāpi varṇayet /
pṛṣṭety evaṃ kṣaṇaṃ dadhyau candrāpīḍaḥ sakautukaḥ //
dṛṣṭvā cāsyāḥ praśamamadhurām ākṛtiṃ bhāvaśuddhiṃ dākṣiṇyaṃ ca prakṛtisaralaṃ labdhavākyāvakāśaḥ /
ātmodantaṃ niyatam akhilaṃ vakṣyati prārthiteyaṃ candrāpīḍaḥ kṣaṇam atha kṛtapraśnasampratyayo 'bhūt //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryabhaṭṭaśrījayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre tṛtīyaḥ sargaḥ
caturthaḥ sargaḥ
sa tadguṇaprabhāvarddhivardhamānakutūhalaḥ /
tām avocata mādhuryavinayodārayā girā //
tvatprasādakṛtenaiva prāgalbhyena mamāmunā /
mano bhagavati praśnacāpale viniyujyate //
na mādṛśadṛśāṃ bhūmir iyam āścaryasaṃtatiḥ /
tadākhyānaprasādena jano 'yam anugṛhyatām //
katamo munigandharvasiddhavidyādharādiṣu /
puṇyena janmanā vaṃśo bhagavatyā vibhūṣitaḥ //
pañcabhūtātmakaṃ cedaṃ dhatte dhavalatāṃ vapuḥ /
kathaṃ kām api digdantidantakāntyatiśāyinīm //
nave vayasi kiṃ cātitīvravairāgyakāraṇam /
yenāraṇyanivāsādi duḥkham īdṛg viṣahyate //
iti tasmin vadaty eva sthūlāśrukaṇavarṣiṇī /
ruroda valkalacchannavadanā divyakanyakā //
akampata manaś caināṃ candrāpīḍasya paśyataḥ /
iyam apy ākṛtir nāma duḥkhair yad abhibhūyate //
asau ciraṃ ruditvā tu valkalonmṛṣṭalocanā /
dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya vyāhartum upacakrame //
rājaputra kim etena śokaikavasater mama /
pāpāyā mandabhāgyāyā vṛttāntena śrutena te //
tathāpi yadi te cittaṃ kutūhalavaśīkṛtam /
tad idaṃ varṇyate sarvam ākarṇaya yathākramam //
suprasiddham idaṃ tāvat tava śrutipathaṃ gatam /
yat santy apsaraso nāma surasadmani kanyakāḥ //
caturdaśa ca tadvaṃśāḥ pṛthakpṛthagavasthitāḥ /
somāmṛtasamīrārkadakṣakanyādisambhavāḥ //
dakṣakanyodbhavaṃ teṣu gandharvāṇāṃ kuladvayam /
kanye munir ariṣṭeti dve dakṣasya babhūvatuḥ //
tatra citraratho nāma gandharvāṇām adhīśvaraḥ /
muneḥ śrutayaśāḥ putraś citrasenādipūrvajaḥ //
tumburuprabhṛtīnāṃ tu jyeṣṭho 'riṣṭhāsutaḥ kṛtī /
haṃsābhidhāno gandharvarājaḥ prathitapauruṣaḥ //
akṛtrimam anutpannam anyukāluṣyadūṣaṇam /
rūḍhaṃ parasparaṃ prema tayor gandharvarājayoḥ //
itaś ca nātidūre 'sti nānāratnojjvalo giriḥ /
hemakūṭa iti khyātaḥ sa nivāsas tayor dvayoḥ //
tasmin vasanty asaṃkhyātās tadbhujastambhasaṃśritāḥ /
gandharvās tau ca visrambhabhūmir janmadviṣaḥ parā //
atha yat somasambhūtam ekam apsarasāṃ kulam /
gaurī nāmodabhūt kanyā tasmin pratikṛtir vidhoḥ //
haṃso gandharvarājas tām udūhe tuhinaprabhām /
tato yathārthaṃ nāmāpa sarvathā haṃsagāminī //
cirasambhṛtavisrambhanirbharaṃ gṛhavāsinoḥ /
tayor udabhavat sūnur eko 'pi na mahātmanoḥ //
ahaṃ tu mandabhāgyaikā kanyā duṣkṛtakāriṇī /
udabhūvaṃ tayor asya duḥkhabhārasya bhājanam //
anapatyatayā tāto majjanma sutajanmavat /
abhyanandatkṛtānandaḥ kṛtodāramahotsavaḥ //
dehacchāyām imāṃ vīkṣya tātaḥ somakramāgatām /
cakre varṇānurūpaṃ sa mahāśveteti nāma me //
sāhaṃ pitṛgṛhe bālā vallakīva kalasvanā /
saṃcarantī svabandhūnāmaṅkādaṅkamaharniśam //
anavāptarasāsvādasnehādidvandvasaṃtatiḥ /
atyavāhayamakleśapeśalasthiti śaiśavam //
yugalakam
atha bālyāt paraṃ prāpam ahaṃ nānārasāspadam /
manobhavavikārāṇām ekam āyatanaṃ vayaḥ //
kadācid atha ramyeṣu madhumāsadineṣv aham /
acchodasarasi snātum āgateha sahāmbayā //
adṛṣṭapūrvām anyatra vibhūtim iha mādhavīm /
sakhībhiḥ saha paśyantī kānane vyaciraṃ ciram //
ekasmiṃstu pradeśe 'nyapuṣpagandhābhibhāvinam /
abhyajighramanāghrātapūrvamāmodamadbhutam //
tasya prabhavajijñāsārasena vihitatvarā /
nātidūraṃ tato gatvāpaśyaṃ munikumārakam //
aspṛṣṭam iva kandarpam īśānanayanārciṣā /
kalaṅkavipruṣā bimbam adūṣitam ivaindavam //
viruddhair api rūpasya mekhalājinavalkalaiḥ /
kṛtādhikamanohārirūpātiśayavibhramam //
tena karṇe kṛtā kācid apūrvatarumañjarī /
tataḥ pravṛttam āmodaṃ samāghrātavatī muhuḥ //
taṃ kuto 'py āgataṃ kāntaṃ lāvaṇyāmṛtanirjharam /
cakṣuṣā sampibantīva kautukotkṣiptapakṣmaṇā //
rūpaikapakṣapātena guṇadoṣānapekṣiṇā /
tataḥ kusumabāṇena nītāsi vaśam ātmanaḥ //
tato 'pasartukāmāham apragalbhatayā muhuḥ /
kenāpi preryamāṇeva tadantikam upāgamam //
vandyo munijanaś ceti pracalanmaṇikuṇḍalam /
akārṣaṃ vandanaṃ tasmai tanmukhanyastalocanā //
tataḥ kṛtapraṇāmāyāṃ mayi so 'pi manobhuvaḥ /
patito gocare citram alaṅghyā bhavitavyatā //
smaropadiṣṭayevātha buddhvā tadvikṛtiṃ dhiyā /
labdhāsthā tatsvarūpādipraśnaprāgalbhyam āgamam //
atha pārśvastham aprākṣam anyaṃ munikumārakam /
tulyatejas tapoveṣaṃ tasya sabrahmacārinam //
bhagavan kathyatāṃ ko 'yaṃ kimākhyaḥ kim ihāgataḥ /
karṇe ca nihitānena kasyeyaṃ mañjarī taroḥ //
so 'bravīt suraloke 'sti surāsuraśirorcitaḥ /
śvetaketur iti khyāto rūpeṇāpratimo muniḥ //
puṇḍarīkasaraḥ snātum agamat sa kadācana /
nityaṃ saṃnihitā tatra lakṣmīr enaṃ vyalokayat //
sā tadāliṅganeneva darśanenaiva kevalam /
puṇḍarīke kṛtārthatvam avāpa svāsanīkṛte //
udapādi tadaivāsya kumāraḥ sa tayā śriyā /
tava putro 'yam ity uktvā nyavedi śvetaketave //
so 'pi yogadṛśā dṛṣṭvā yathāvat sutam agrahīt /
nāma janmocitaṃ cāsya puṇḍarīka iti vyadhāt //
yojayāmāsa saṃskārair enaṃ munijanocitaiḥ /
atīte bālabhāve ca nyayuṅkta tapase pitā //
ayaṃ sa puṇḍarīkas te varṇitaḥ śṛṇu mañjarīm /
caturdaśīti kṛtvādya prasthito 'yaṃ śivālayam //
vrajato nandanenāsya vanadevatayā svayam /
tvadākṛter alaṅkāras tulyo 'yam iti sādaram //
pārijātadrumād eṣā dugdhodadhisamudbhavāt /
ādāya mañjarī karṇe 'nicchato 'pi niveśitā //
*yugalakam*
iti tasmin vadaty eva capale gṛhyatām iyam /
kim anena tava praśnalobhenety abhidhāya mām //
anāyi muninā tena sā suradrumamañjarī /
apanīya nijāt karṇān mama karṇāvataṃsatām //
*yugalakam*
matkapolatalasparśaprakampataralāṅguleḥ /
tena praskhalitā hastād akṣamālā na lakṣitā //
aprāptaiva ca sā bhūmiṃ gṛhītā sahasā mayā /
asminn avasare chattragrāhiṇī mām avocata //
snātā devī ciraṃ bhartṛdārike gamyatām iti /
tataḥ pratinivṛttāyāṃ mayi taṃ sa sakhāvadat //
vayasya kim idaṃ cetas tava viplutam īdṛśam /
hṛtām apy anayājñāsīr akṣamālāṃ na kanyayā //
hṛtā nāmeyam anayā hṛdayaṃ nanu rakṣyatām /
tato 'sau punar āgatya kṛtakopam ivāvadat //
apahṛtyākṣamālāṃ me kva cauri nanu gamyate /
atha mandaṃ vihasyeva mayāsya nihitā kare //
avamucyākṣamāleti kaṇṭhān muktāvalī nijāt /
sāpy alakṣyata nānena manmukhāsaktadṛṣṭinā //
*yugalakam*
sakhībhir api me dṛṣṭam idaṃ cāpalam ity aham /
kiñcitsaṃjātalajjeva sarasastīram āgamam //
atrāham asvatantraiva kṣaṇaṃ snātvā yathā tathā /
agaccham ambayā sākaṃ tadguṇādhyāyinī gṛham //
gatvā savedanāsmīti visṛjya sakalāḥ sakhīḥ /
praviśyaikākinī geham āsaṃ mohavisaṃsthulā //
kva gatāsmi kim uktāsmi tena ko 'sāvahaṃ ca kā /
kim idaṃ kaḥ prakāro 'yam iti nājñāsiṣaṃ tadā //
muhūrtād eva tāmbūlakaraṅkagrāhiṇī mama /
priyā taralikā nāma praviśyedam athābravīt //
karṇe munikumāreṇa kṛtā te yena mañjarī /
tvayyāgatāyāṃ pṛṣṭāsmi svarūpaṃ tena tāvakam //
tacchrutvā ca svayaṃ tena likhitvā vastrapaṭṭikā /
ekākinyai tvayā tasyai deyetyuktvā samarpitā //
tatas taralikāyās tāṃ hastād ādāya paṭṭikām /
tasyāṃ tu likhitām āryām imām aham avācayam //
dūraṃ muktālatayā bisasitayā vipralobhyamāno me /
haṃsa iva darśitāśo mānasajanmā tvayā nītaḥ //
sā tu taimirikasyeva babhūva bahulakṣapā /
mohāyāryāpy anāryeva sutarāṃ manaso mama //
vada tena kim uktāsi sa kim uktas tvayāpi vā /
tadantike ca visrabdham uṣiṭāsi kiyacciram //
itthaṃ taralikāṃ tat tad ālapantī punaḥ punaḥ /
kāñcid ahnas tato mātrām unmattevātyavāhayam //
atha pralambamāne 'rke pratīhārī praviśya me /
bhartṛdārikayā dṛṣṭau yau tau munikumārakau //
tayor anyataro dvāri tiṣṭhatīti nyavedayat /
śīghraṃ praveśayety uktā mayā tadabhiśaṅkayā //
sā ca praveśayāmāsa tasya taṃ sahacāriṇam /
satkāreṇocitenāhaṃ bhaktyā cainam apūjayam //
muhūrtam iva viśramya paryaṅke madupāhṛte /
maduttarīyasaṃmṛṣṭasudhautacaraṇadvayaḥ //
dṛṣṭiṃ taralikāyāṃ sa vaktukāmaḥ kṣaṇaṃ nyadhāt /
mayā so 'jñāyi pṛṣṭas tu lajjamāna ivābhyadhāt //
ahaṃ kapiñjalo nāma tasya bālasuhṛn muneḥ /
na vāk pravartate me 'sminn anabhyasta ivādhvani //
kvāyaṃ munijanaḥ śāntaḥ kva cāmī rāgavibhramāḥ /
tathāpi vyavasāyo 'yaṃ suhṛtsnehavaśānugaḥ //
tad ucyate prayātāyāṃ rājaputri tadā tvayi /
haste muktāvalīṃ bibhrat sa madantikam āgataḥ //
aho ramyākṣamāleyaṃ tvayānīteti tatkṣaṇam /
vihasya sa mayā noktaḥ kiñcic cintopaśāntaye //
nopadeśaprakāro 'sau na sa dṛṣṭāntavistaraḥ /
na so 'sty upāyo mantro vā yo mayā nābhyadhīyata //
vacobhiḥ khidyamāno me trapānataśirodharaḥ /
kṣaṇam antarhito mattaḥ sutarāṃ mām apīḍayat //
kṛcchrād iva mayā labdho vicitya sakalaṃ vanam /
anya eva sa saṃvṛtto vacasāṃ yo na gocaraḥ //
tadavasthaṃ samālokya vigatāśaḥ prabodhane /
ahaṃ tatprāṇarakṣārtham evaṃ yatnaparo 'bhavam //
āstīrya nalinīpattraśayanaṃ candanokṣitam /
tatrasthasyāsya karpūrapāṃsūn aṅgeṣv avākiram //
trapayā tadavastho 'pi sa kiñcid vaktum akṣamaḥ /
sabāṣpamalināṃ dīnāṃ mayi dṛṣṭim apātayat //
tato 'ham idam evātra prāptakālam acintayam /
rājaputri suhṛtprāṇadakṣiṇārtham upāgataḥ //
ataḥ paraṃ tu sāmarthyagatārthā mama yā giraḥ /
kaṇṭhe viparivartante nūnaṃ tvam api vettha tāḥ //
iti tasmin vadaty eva praviśya prāha kañcukī /
tvam asvasthaśarīreti jñātvā devī samāgatā //
tac chrutvā janasaṃmardabhīrur yātaḥ kapiñjalaḥ /
na sa prativacaḥ kiñcin māmakīnam apaikṣata //
taduktāṃ tu daśāṃ tasya janasyāvetya tādṛśīm /
āgatāṃ nāgatāṃ vāpi nāham ambām alakṣayam //
tataḥ kamalinīṃ raktāṃ tyaktvā kvāpi gate ravau /
udite sarvathā vāme vidhau vaidhuryadāyini //
unmūliteva kāmena dagdheva virahāgninā /
punas taralikām eva sāśrukaṇṭham avādiṣam //
ahaṃ yathā tathā vāpi bhaveyaṃ sa tu matkṛte /
kathaṃ bhaviṣyatīty eṣā cintā dalayatīva mām //
itaḥ śāstraṃ kulācāro lajjā gurujanādbhayam /
itaḥ kāmo vasanto 'pi viraho maraṇād bhayam //
vada kiṃ karavāṇy atra muhyatīva mano mama /
mā bhūn me varake vipraprāṇabādhena majjanam //
ityādi vilapantyā me tatkālasulabhodayā /
jahāra cetanāṃ mūrchā nidreva nayanadyutim //
atha māṃ grāhayitvāsau saṃjñāṃ śītajalānilaiḥ /
nipatya pādayoḥ sāśrunetrā taralikābravīt //
kiṃ śāstraṃ guravaḥ ke ca kā lajjā kā kulasthitiḥ /
rakṣyantām ātmanaḥ prāṇā yūnas tasya ca sarvathā //
gandharvāṇāṃ vivāho 'yam icchayānyonyasaṃgamaḥ /
śāstreṣu paṭhitas tasmāt tūrṇam uttiṣṭha gamyatām //
tayaivam uktā tatkālayogyaveṣagrahā gṛhāt /
tām ekām agrataḥ kṛtvā nirgatāham alakṣitā //
abhyāgamam imāṃ bhūmim autsukyacaṭulaiḥ padaiḥ /
tadā me dakṣiṇaṃ cakṣur aspandata muhur muhuḥ //
avyaktam iva cāśrauṣaṃ kānane ruditadhvanim /
tena cotpannaśaṅkāham agaccham adhikatvaram //
padāni katicidgatvā hā vayasya taponidhe /
puṇḍarīka kva yāto 'si śūnyaṃ kṛtvā jagattrayam //
hā hato 'smi vilīno 'smi dagdho 'smi karavāṇi kim /
gatvā tātasya vakṣyāmi śvetaketoḥ kim agrataḥ //
ayi pāpe mahāśvete na tuṣṭāsyakṣamālayā /
hṛtā me suhṛdo 'muṣya prāṇavṛttir api tvayā //
vayasya dehi me vācaṃ na jīvāmi tvayā vinā /
tato 'śṛṇavam ityādi vilapantaṃ kapiñjalam //
*cakkalakam*
atha pravepamānāṅgī visaṃsthulapadakramā /
kenāpyutkṣipya nīteva taṃ pradeśamayāśiṣam //
gatvā tam aham adrākṣaṃ tatkṣaṇotkrāntajīvitam /
kiṃ cireṇāgatāsīti ruṣitveva tathā sthitam //
etāvad uktvā mūrchādhiṃ svavṛttāntam ataḥ param /
vivakṣantīva sā kanyā nipapāta śilātale //
pranaṣṭacetanāṃ caināṃ candrāpīḍo 'valokayan /
praśnakāriṇam ātmānaṃ kṛtāgasam amanyata //
sasambhramaṃ samutthāya kadalīdalamārutaiḥ /
toyaiś ca śiśirasvacchaiḥ saṃjñām enām ajigrahat //
avāpya cetanām eṣā smṛtvā tadvyasanaṃ nijam /
tad evānubhavantīva ruroda vilalāpa ca //
tarūṇām apy abhajyanta hṛdayāni tadā śucā /
pratiśabdanibhenoccaiḥ kakubho 'py arudann iva //
candrāpīḍo 'tha tām āha bāṣparuddhavilocanaḥ /
āstāṃ na śakyate vaktuṃ śrotuṃ cānyad ataḥ param //
katham apy upasaṃhṛtya śokāvegaṃ tu sāvadat /
kim ataḥ param asty anyad vācyaṃ śrotavyam eva vā //
kiṃ tu kleśāya yenāśāleśena hatajīvitam /
rājaputra bibharmīdaṃ tad āścaryaṃ bravīmi te //
tadā tasyātitīvrasya duḥkhabhārasya tādṛśī /
na kācin maraṇādanyā mayāgrāhi pratikriyā //
maraṇavyavasāyaniścalā kṛtavaty asmi ca saṃvidhānakam /
niriyāya ca candramaṇḍalāt puruṣaḥ ko 'pi himopamadyutiḥ //
so 'vatīrya gaganān mahītale taṃ nidhāya bhujapañjarāntare /
utpatan divam udārayā girā mām avocata piteva sāntvayan //
virama maraṇodyogād asmāt priyeṇa tavāmunā punar api mahāśvete vatse bhaviṣyati saṃgamaḥ /
iti giram ahaṃ tasmāc chrutvā sasambhramavismayā kim idam iti taṃ tatrāpṛcchaṃ prasṛtya kapiñjalam //
priyasakham apahṛtya kvādhunā gacchasīti sphuritavikaṭakopāṭopamuktordhvadṛṣṭiḥ /
mama vacanam adattvā kiñcid evātivegā kṛtaparikarabandhaḥ so 'py agād antarikṣam //
paśyantyāṃ mayi te trayo 'pi viviśuḥ śītatviṣo maṇḍalaṃ tatsampratyayasaṃhṛtocitavidhiḥ sāhaṃ śritedaṃ vratam /
tātenaitya tataḥ prabhṛty aham ihāsīnātha netuṃ gṛhaṃ yatnenāpi na pāriteti suciraṃ sthitvā gataḥ svān gṛhān //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryabhaṭṭaśrījayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre caturthaḥ sargaḥ
pañcamaḥ sargaḥ
ity āveditanirvyājanijavṛttāntavistarā /
virarāma mahāśvetā niḥśvāsaglapitādharā //
candrāpīḍas tu taddhyāyanmanobhavavijṛmbhitam /
sakampavismayo 'py antas tām avocata sāntvayan //
mayā te ciravṛtto 'pi pariṇāmamapaśyatā /
śokaḥ pratyagratāṃ nītaḥ kautukāviṣṭacetasā //
sā tvamarhasi kalyāṇi na śokaṃ kartum īdṛśam /
āśvāsitāsi devena nūnaṃ candramasā svayam //
ko 'nyas tathāvidhākāras tacchaktir maṇḍalāt tataḥ /
nirgatya tatraiva viśan niśi sambhāvyate naraḥ //
śrūyante gatayaś citrā devatānām anekaśaḥ /
varaśāpatapaḥśaktiyogavaicitryanirmitāḥ //
śvetaketuś ca tasyāste prajāpatisamaḥ pitā /
nāsty eva tasya tapasām asādhyaṃ nāma kiñcana //
ityādiyuktyupanyāsair itihāsanidarśanaiḥ /
mahāśvetāṃ samāśvāsya punaḥ papraccha tām asau //
sā te taralikā nāma visrambhanibhṛtā sakhī /
gatā bhagavati kvādya na hi sā tvāṃ vimuñcati //
athovāca mahāśvetā kvāsau yāti tapasvinī /
śṛṇvannāpi nimittaṃ te yathā sā prahitā mayā //
yaḥ sa citraratho nāma gandharvādhipatirmayā /
varṇito yena devo 'yaṃ pratyaṣṭāpi maheśvaraḥ //
yena khānitam atyaccham acchodākhyam idaṃ saraḥ /
yena caitrarathaṃ nāma kṛtam etac ca kānanam //
tasyāmṛtasamudbhūte prasūtāpsarasāṃ kule /
mahiṣī madirā nāma jīvitād api vallabhā //
tayoḥ kādambarī nāma kanyāsti navayauvanā /
lakṣmīm upahasantīva rūpalāvaṇyavibhramaiḥ //
tayā saha mahat prema bālyāt prabhṛti me tathā /
yathaikam eva jānāti jano jīvitam āvayoḥ //
viditvā dagdhavṛttāntam imaṃ sapadi māmakam /
sāgrahīn niyamaṃ bālā vāryamāṇāpi bandhubhiḥ //
mahāśvetāsya duḥkhasya yāvan na labhate 'vadhim /
tāvan mayā na kartavyaṃ pāṇigrahaṇam ātmanaḥ //
ato yathā yathā tasyā yauvanaśrīr vijṛmbhate /
tathā tathā tato dhatte khedaṃ citrarathaḥ param //
saṃdiṣṭaṃ tena me putri yatasvāvahitā tathā /
yathemaṃ durgrahagranthiṃ vimuñcati tava svasā //
atas taralikā tatra mayā prakaraṇocitam /
prahitā bahu saṃdiśya śvaś cāganteha sā punaḥ //
itītthaṃ kathayā nītvā mahāśvetāśrame dinam /
candrāpīḍaḥ prayāte 'stam arke saṃdhyāvidhiṃ vyadhāt //
tatrendrāyudham ānīya saṃyamya nicule kvacit /
mahāśvetodite deśe parṇaśayyām akalpayat //
tasyāṃ tasya niṣaṇṇasya śrāntasyāpi yathāśrutām /
kathām āścaryabahulāṃ tām eva dhyāyataś ciram //
punaś cintayataḥ senāṃ vaiśampāyanam eva ca /
pattralekhāṃ ca sā rātrir gatā prāyeṇa jāgrataḥ //
indrāyudhas tu bāṣpārdrāṃ mahāśvetāmukhe dṛśam /
sapratyabhijñam aśvo 'pi bhṛśaṃ mānuṣavad dadau //
prayātāyāṃ tu yāminyāṃ kṛtaprābhātikakriye /
samādher utthitāṃ buddhvā mahāśvetāṃ tadantikam //
candrāpīḍe praviṣṭe 'tha nātidūrodite ravau /
sagandharvakumārāsau tatas taralikā yayau //
sā praviśya mahāśvetāṃ praṇipatyopaviśya ca /
siddhārthāsīti tatpṛṣṭā valitagrīvam abravīt //
tvatsaṃdeśaṃ niśamyoktaṃ yattayā bhartṛdārike /
tattvaṃ tacchāsanāyātakeyūrakamukhācchṛṇu //
atha keyūrakaḥ prāha nānabhijñāsi cetasaḥ /
svasya svameva cedaṃ te manmanaḥ kiṃ parīkṣase //
athavā bhūmir asyāham upālambhasya bhūyasaḥ /
tapovananivāsinyāṃ tvayi svagṛhavartinī //
ākarṇya tava saṃdeśavacas taralikāmukhāt /
eṣa te pratisaṃdeśaḥ priyasakhyā niveditaḥ //
iti śrutvā mahāśvetā kṣaṇaṃ niścalalocanā /
cintayitvā kim apy antaś candrāpīḍam abhāṣata //
rājaputra tavākāraḥ sadācāraś ca peśalaḥ /
tanoti sarvabhāvena niḥspṛhāṇām api spṛhām //
kādambarīvacaś cedaṃ śrutaṃ keyūrakāt tvayā /
tatra ko vā pratīkāraḥ svayaṃ madgamanād ṛte //
ito na dūre gandharvarājadhānī tadadya tām /
paśyāsmadanusedhena śvo gantāsi svavāhinīm //
udāttamadhurāmetāṃ darśayantyā tavākṛtim /
bahu gandharvalokasya mayāpyupakṛtaṃ bhavet //
candrāpīḍas tu tāṃ prāha bahūktvā bhavagaty alam /
anatikramaṇīyaṃ me munīnām api śāsanam //
prāvartata tato gantuṃ sa mahāśvetayā saha /
padbhyām eva niyujyāśvaṃ prati keyūrakaṃ dṛśā //
keyūrako 'grato gatvā kādambaryai nyavedayat /
tasyāgamanam ākāraṃ guṇāṃś cāhitavismayān //
sa gatvā kiñcid adhvānaṃ candrāpīḍaḥ samāsadat /
gandharvarājanagarīm aparām amarāvatīm //
āsādya rājadhānīṃ ca tuṅgasphaṭikatoraṇām /
sapta kakṣā atikramya kanyāntaḥpuram abhyagāt //
keyūrakopadiṣṭena vartmanātha praviśya saḥ /
bhāsvanmaṇimayastambhaṃ śrīmaṇḍapam alokayat //
tanmadhye maṇiparyaṅkamadhyāsīnāṃ mahīyasā /
ratnābharaṇacitreṇa straiṇena parivāritām //
dehaprabhāvitānena ratnakāntyabhibhāvinā /
prataptakanakoddyotadhautā vidadhatīṃ diśaḥ //
taṭastham apy ārdrayataḥ sadācāram abhindataḥ /
sthitāṃ navasya lāvaṇyasindhor antas taraṅgiṇaḥ //
sarvopameyabhāvānām upamānatvam āgatām /
kādambarīṃ dadarśāsau dūravisphāritekṣaṇaḥ //
parātiśayakoṭistharūpalāvaṇyasampadam /
tasyāṃ nirūpayann antar acintayad atha kṣaṇam //
satyaṃ na kaścid āścaryanirmāṇeṣv avadhir vidheḥ /
īdṛśāny api ratnāni sraṣṭuṃ prabhavati sma yaḥ //
moghaṃ yāti hareḥ kālo lakṣmīṃ vakṣasi bibhrataḥ /
dehārdhena vahan gaurīṃ vañcitaś candraśekharaḥ //
kṛtam akṣṇāṃ sahasreṇa nirnimeṣeṇa vajriṇaḥ /
ananyakarmaṇā yena nityam eṣā na dṛśyate //
ityādi cintayaty asminn atha citrarathātmajā /
pratyudyayau mahāśvetām abhyutthāya sasambhramam //
mahāśvetā tu niḥśaṅkam āliṅgya snehanirbharam /
tāṃ candrāpīḍanirdeśapuraḥsaram abhāṣata //
ayaṃ hi bhārate varṣe sārvabhaumasya bhūpateḥ /
tārāpīḍasya tanayaś candrāpīḍa ihāgataḥ //
aneneha praviṣṭena dṛṣṭer viṣayavartinā /
bhavatv akhilagandharvakuṭumbakamahotsavaḥ //
atha kādambarī tasmin pakṣmotkṣepavikāsinīm /
ākarṇaprasṛtāpāṅgāṃ ciraṃ dṛśam apātayat //
dvāreṇa vivṛtenātha tenaiva nijamāyayā /
madano 'ntaḥ praviśyāsyā babandha hṛdaye padam //
ratnapīṭhopaviṣṭe tu candrāpīḍe tadantike /
adhyāsātāṃ kathām ekāṃ haṃsacitrarathātmaje //
lajjāstimitam āsīnām atha kādambarīṃ balāt /
mahāśvetā gṛhācāraṃ candrāpīḍe nyadhāpayat //
śarīranirviśeṣāsyāḥ kādambaryāḥ priyā sakhī /
madalekhābhidhānāsya caraṇākṣālanaṃ vyadhāt //
kādambarī tu sasvedaprakampikarapallavā /
tāmbūlacchadmanātmānaṃ svayam asmai nyavedayat //
tadaṅgulitalasparśamādhuryahṛtamānasā /
nālakṣayata sā ratnavalayaṃ skhalitaṃ karāt //
candrāpīḍo 'pi tatpāṇisaṃsparśasukhasampadā /
tadā tribhuvanādhīśam ivātmānam amanyata //
tatas tūṣṇīm upāsīne sarvasmin kanyakājane /
śukaśārikayor āsit kalahaḥ kelikāraṇam //
tatprasaṅge ca sotprāsaṃ tayoḥ kalahavṛddhaye /
candrāpīḍo 'bravīd yena sarvā jahasuraṅganāḥ //
tāś ca dantaprabhādhautadiṅmukhā madhurasvarāḥ /
candrāpīḍagiro jahrustarāṃ kādambarīmanaḥ //
kṣaṇamātre vyatīte 'tha praviśya prāha kañcukī /
rājaputryau yuvāṃ draṣṭuṃ devī nirvighnam icchati //
krīḍāparvatake kṛtvā sutāramaṇimandire /
candrāpīḍaṃ sukhāsīnam āyātaṃ mātur antikam //
tatrādhyāsitaparyaṅkaṃ keyūrakapuraḥsarāḥ /
mukhyāḥ kādambarīsakhyaś candrāpīḍaṃ siṣevire //
snānānulepanāhārakriyāḥ sa tadupāhṛtaiḥ /
cakre 'martyapuraprāpyair vibhavair upapāditāḥ //
atha mandaprabhe bhānau bheje kādabarī nijam /
madalekhādvitīyaiva mahāprāsādamastakam //
candrāpīḍaṃ ca tatrasthā krīḍāparvatavartinam /
niravarṇayadākarṇaprasṛtāpāṅgayā dṛśā //
candrāpīḍe tadā tasyāḥ kaṭākṣās tīkṣṇakoṭayaḥ /
samaṃ nipetus tasyāṃ ca kusumāyudhasāyakāḥ //
kaṭākṣair upanītaṃ ca kṣipraṃ kṛtasamāgamaiḥ /
tallāvaṇyaṃ pibantīva madalekhām uvāca sā //
na mayā madano nāma kathāsvapi sakhi śrutaḥ /
adya pratyakṣato dṛṣṭaḥ sa candrāpīḍavigrahaḥ //
na mahāśvetayā kiñcid uktaṃ prakṛtavastuni /
atha cehānayantyāmuṃ sarvam uktam anakṣaram //
api nāma vikāro me tadānīṃ lakṣitas tayā /
kiṃ vā na lakṣayed eṣā dṛṣṭamanmathavikriyā //
adyāpi nijasaṃkalpaviruddhāṃ vikriyām imām /
manasaḥ saṃharāmy eva sthūlām api yathātathā //
kiṃ tv asau śeṣahāro 'syāstulyaṃ maṇḍanam ākṛteḥ /
urasy anicchato 'py asya tūrṇam āmucyatāṃ tvayā //
madalekhā gṛhītvā taṃ hāraṃ gatvā tadantike /
tathovāca yathā tena pratyuktā sā na kiñcana //
āmucyata tataḥ kaṇṭhe hāro 'sya madalekhayā /
śaradindukarodāraprabhāpūritadiṅmukhaḥ //
candrāpīḍaś ca hāreṇa rarāja kṛtamaṇḍanaḥ /
pūrṇendur iva nakṣatrakalāpaparivāritaḥ //
kādambarī ciraṃ tv enam avalokya niśāgame /
prāsādaśikharāt tasmān mandamandam avātarat //
utthāya candrāpīḍo 'tha kṛtasaṃdhyāvidhis tataḥ /
avālambata dehena śayyāṃ cintāṃ ca cetasā //
kiṃ syur gandharvakanyāyā vilāsāḥ sahajā ime /
utemaṃ janam uddiśya bālāṃ nartayati smaraḥ //
dṛṣṭirnipuṇadūtīva yathā tvasyā viceṣṭate /
tathā sambhāvanā hīyaṃ mama cetasi vartate //
avaimi puṣpitas tāvat kiṃnarānusṛtikramaḥ /
sa kālapariṇāmena na jāne kiṃ phaliṣyati //
athavā yauvanonmādakṛta eṣa mama bhramaḥ /
kva mānuṣyaḥ kva gandharva iti kiṃ tena saṃgatam //
ātmasambhāvanā ceyamāstāmasadṛśakramā /
kālena vyajyate sarvaṃ kathaṃ ca mama sainikāḥ //
iti cintayatas tasya nidrā sucirasambhṛtā /
cakāra mukulākāre cakṣuṣī ā niśātyayāt //
aparedyur athotthāya kṛtaprābhātikakramaḥ /
kādambarīmahāśvete dṛṣṭvā labdhvā cirād iva //
tadanujñāṃ tadādiṣṭagandharvaparivāritaḥ /
sa indrāyudham āruhya pratasthe pṛtanāṃ prati //
atha kenāpy upāyena labdhamārgam asau nijam /
saṃniviṣṭaṃ sarastīre skandhāvāraṃ vyalokayat //
tatra dṛṣṭvā nṛpān sarvān mantriputraṃ rahasy asau /
svavṛttāntavidaṃ cakre pattralekhāṃ viśeṣataḥ //
niśi tasyām atītāyām anyedyur udite ravau /
keyūrakastam āgatya hemakūṭād abhāṣata //
kādambarī na paṭvīti tvām abhīṣṇaṃ didṛkṣate /
vismṛtaṃ śayanīye ca śeṣahāram upāharat //
keyūrakavacaḥ śrutvā sametaḥ pattralekhayā /
candrāpīḍaḥ punas tūrṇaṃ hemakūṭam athāgamat //
abhivandya mahāśvetāṃ ślāghitāgamanas tayā /
kādambarīm athāpaśyat pattralekhāpuraḥsaraḥ //
udyānanalinītīrakalpite himamandire /
kadalīdalaśayyāntarniṣaṇṇāṃ mlānavigrahām //
tadālokanamātreṇa muhur āśvāsiteva sā /
tata utthātum icchantī śayānaivāsta tadgirā //
tataḥ kuśalasampraśnasukhamātrapavitritāḥ /
nānānarmavilāsārdrāḥ prāvartanta tayor giraḥ //
tathā tatra ciraṃ sthitvā tāṃ tathā vaśavartinīm /
bhaṅgībhaṇitibhir vyaktam āvedya nijam āśayam //
tadabhyarthanayādiśya pattralekhāṃ tadantike /
keyūrakadvitīyo 'sau jagāma kaṭakaṃ punaḥ //
tatrojjayinyāḥ samprāptaṃ pūrvedyur lekhahārakam /
avalokya tadānīṃ taṃ lekhaṃ svayam avācayat //
pitur ājñāṃ tato jñātvā śīghrāgamanaśaṃsinīm /
keyūrakakare nyasya taṃ lekhaṃ kūṇitekṣaṇaḥ //
tadartham atha saṃmantrya saha mantrisutena saḥ /
evam etad iti dhyāyan prasthānasthairyam agrahīt //
satyaṃ vacmi bhavatprasādarasikaṃ ceto mamaitatpadaṃ gantuṃ necchati kiṃ tu śāsanam idaṃ nollaṅghanīyaṃ guroḥ /
manyuḥ samprati sahyatāṃ punar ihāgantāsmi kādambarīṃ saṃdiśyeti sabāṣpagadgadam asau keyūrakaṃ prāhiṇot //
vaiśampāyanam abhyabhāṣata bhavān saṃvāhayan vāhinīṃ paścād eṣyati yāmi satvaram ahaṃ svalpair ito vājibhiḥ /
niścityeti tadā prayāṇapaṭahe datte pratasthe tato gatvā kiñcana caṇḍikāśramataṭīm adhyāsta tasmin dine //
tatroddhatadraviḍadhārmikarūpaveṣabhāṣātapaścaraṇasiddhikathāvinodaiḥ /
nītvā niśāṃ satatamaskhalitaprayāṇaiḥ svalpair dinais tvaritamujjayinīmavāpa //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryabhaṭṭajayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre pañcamaḥ sargaḥ
ṣaṣṭhaḥ sargaḥ
atha praviśya nagarīmupāsya pitarau ciram /
śukanāsaṃ ca so 'dhyāsta kumārabhavanaṃ punaḥ //
tatra kādambarīdhyānanirataikāgracetasaḥ /
babhūva rataye nāsya kiñcitsthāsnu cariṣṇu ca //
nākarot priyam āhāraṃ nābodhi madhuraṃ rasam /
na cādriyata vāsāṃsi na siṣeve vilepanam //
sārthacyuta ivādhvanyo yūthabhraṣṭa iva dvipaḥ /
vāgurāpāśasaṃruddha iva sāraṅgaśāvakaḥ //
divā vibhāvarīṃ dhyāyan niśi vāñchan dināgamam /
udīcīm eva sāsrākṣo vīkṣamāṇo 'niśaṃ diśam //
keyūrakādihāyātaṃ jñātvā māṃ kiṃ bhajedasau /
kiṃ vadet pattralekhāṃ vā sāpi kiṃ vocyate tayā //
iti naktandinaṃ dhyāyann anavāpitanirvṛtiḥ /
kālaṃ kiyantam apy evaṃ candrāpīḍo 'tyavāhayat //
ākāraḥ saṃvṛtas tv īdṛg asya gūḍhātmano 'bhavat /
yathā tāṃ śūnyatāṃ tasya pitarau nādhijagmatuḥ //
dineṣv atha vyatīteṣu pattralekhā tadantikam /
prāpad balāhakāśvīyanirvṛttapathasauṣṭhavā //
candrāpīḍo 'pi tāṃ dṛṣṭvā samucchvasitamānasaḥ /
kādambarīm ivāmaṃsta pasparśa ca muhurmuhuḥ //
atha visrabdham aprākṣīd vada kādambarīkathām /
kim asmākaṃ smaraty eṣā ruṣitehāgamanena kim //
sābhyasūyam ivālokya candrāpīḍam uvāca sā /
kim etaccintayā deva gurūn ārādhaya sthiram //
asau hi suprasannena svayaṃ makaraketunā /
tvayyarpitā vidhivaśācchrīpatau śrīrivābdhinā //
tāṃ cābhinavabhāvārdrāṃ bālāṃ tarulatām iva /
tīvre virahadāvāgnau kṣiptavānasi kiṃ vṛthā //
keyūrakamukhād buddhvāgamanaṃ deva tāvakam /
vajrāśanihatā śālivallarīva vyakampata //
labdhasthairyāvadan māṃ ca pattralekhe kim īdṛśam /
yuktam etasya yanmanye rakṣāṃsy api na kurvate //
tataḥ prabhṛti niḥśvāsair vardhamānair dinair iva /
krāntā grīṣmaniśevāsāvakṣīyata śanaiḥ śanaiḥ //
alabdhakusumāmodāḥ prāgabhyāsādupāgatāḥ /
dūrātpariharantyasyāḥ kabarīmadya ṣaṭpadāḥ //
rodanāruṇitāpāṅge ciraṃ vismṛtakajjale /
netre mādhuryamutsṛjya gate tasyāḥ kaṣāyatām //
ciraṃ pattralatālekhyaṃ vihāya kriyate navam /
maṇḍanaṃ gaṇḍayor aśrukaṇamuktāvalī tayā //
mṛduḥ svabhāvaraktaś ca pravṛddhair asamoṣmabhiḥ /
mlānim ānīyate tasyā niḥśvāsair adharaḥ svaraiḥ //
stanau ca virahe tasyāḥ śokān na hi bahiṣkṛtau /
dāhapratikriyābhyastair hārakarpūracandanaiḥ //
virahajvalanas tasyā lāvaṇyarasanirjharaiḥ /
vāḍavaś cābdhinā naiti śamam ity adbhutadvayam //
muhuḥ sarasi haṃsīva mṛgīvopavane muhuḥ /
puline cakravākīva muhur luṭhati vihvalā //
muhur bhavantam āliṅgya puraḥ saṃkalpakalpitam /
śūnye bhujalate vīkṣya vilakṣā patati kṣitau //
mā gād ayam upālabdhaḥ saṃkalpād api dūrataḥ /
ity upālabhate na tvāṃ bhīteva manasāpi sā //
tvadākāramayaṃ dhyānaṃ tvadgotrapravaṇā giraḥ /
tvadgātrakīlitā dṛṣṭis tasyāḥ samprati vartate //
kiyatī varṇyate tasyāḥ pareṇa virahavyathā /
svasaṃvedanagamyā hi sā tayaivānubhūyate //
kim apy ākhyātukāmeva bahuśaḥ sphuritādharā /
hṛdayasthena kenāpi guruṇeva niṣidhyate //
bhūmau viveṣṭamānāṅgī bhujaṅgīva kadāpy asau /
diśo vīkṣya madutsaṅge nidhāya mukham abravīt //
uttiṣṭhānaya taṃ gatvā jīvantīṃ māṃ yadīcchasi /
ahaṃ gantum aśaktā hi sudūram idam antaram //
sthitāyāṃ tvayi jīvāmi tvatsparśena yathā tathā /
gatāyāṃ tu ciraṃ kālaṃ na sahante mamāsavaḥ //
iti śrutvā ca dṛṣṭvā ca samāyātāsmy ataḥ param /
devaḥ pramāṇam ity uktvā rudatī virarāma sā //
candrāpīḍas tad ākarṇya gatasmṛtir ivābhavat /
labdhasmṛtiś ciraṃ dadhyau gamane hetum ātmanaḥ //
dineṣv atha vyatīteṣu vaktuṃ kādambarīdaśām /
āgāt keyūrako 'py āśu dīrghādhvaśrāntavāhanaḥ //
sa cojjayinyā vibhavaṃ praviśan vīkṣya vismitaḥ /
sthāne nanu mano lagnaṃ svāminyā ity amanyata //
praviśya dadṛśe tena candrāpīḍaḥ kṛśākṛtiḥ /
cakravāka ivaikākī priyāvirahavihvalaḥ //
dadhatyā pārśvavartinyā cāmaraṃ pattralekhayā /
saṃvījyamānaḥ paryaṅkaniṣaṇṇaglānavigrahaḥ //
praṇipatyopaviṣṭo 'sau gāḍhaṃ śirasi paspṛśe /
kurvatā kuśalapraśnaṃ candrāpīḍena sādaram //
tataḥ kādambarīvārtāṃ pṛṣṭaḥ keyūrako 'munā /
pattralekhāmukhaṃ vīkṣya saṃkṣiptam idam abravīt //
ukto 'si nānayā kiñcid uktaś cet kim iha sthitaḥ /
uktaś ceha sthitaś cāsi kṛtam āgamanena me //
tathāpi vada saṃdeśam iti tena tu coditaḥ /
punaḥ keyūrakaḥ prāha na hi vijñāpyase mṛṣā //
kathaṃ jīvatsu yuṣmāsu viraho hanti mām iti /
tasyāḥ sākūtayā dṛṣṭyā visṛṣṭo 'smi na tadgirā //
kim atra bahunoktena tathāsyā virahavyathā /
adyāpi jīvatīty atra yathā dolāyate manaḥ //
tatkathābhis tathā sthitvā tasminn atha dine ciram /
candrāpīḍaḥ sukhāvāsaṃ keyūrakam akārayat //
na rākṣaso na cāṇḍālo na kirātaś ca yady aham /
acchodasarasas tīraṃ prāptaṃ māṃ vettha sarvathā //
anyedyur iti saṃdiśya sahitaṃ pattralekhayā /
keyūrakam asau ratnaiḥ prāhiṇot kṛtamaṇḍanam //
tayos tu gatayor āsta sutarāṃ khinnamānasaḥ /
gamanāya dhiyā kiñcin nimittam anusaṃdadhat //
śuśrāvātha niyuktebhyaḥ skandhāvāram upāgatam /
yojanadvayamātraṃ ca punaḥ kṛtaniveśanam //
vaiśampāyanato lapsye kiñcit kāraṇam ity asau /
pratyudgantum agād enaṃ kaṭakaṃ pitur ājñayā //
tatra rājakam ālokya balāhakaniveditam /
kva vaiśampāyanāvāsa iti senānyam abhyadhāt //
balāhakas tv adhodṛṣṭir ullikhan medinīṃ muhuḥ /
na vaiśampāyano 'treti sannakaṇṭham abhāṣata //
tato 'vatīrya turagādupaviśya taror adhaḥ /
hā vayasyeti vilapanprāvartata sa roditum //
balāhako nipatyātha candrāpīḍasya pādayoḥ /
deva maivaṃ kṛthāḥ so 'sti jīvann evety avocata //
candrāpīḍas tu taṃ prāha naiva śraddhīyate maya /
na vaiśampāyano jīvan muhūrtaṃ māṃ vimuñcati //
iti sambhrāntacittaṃ taṃ punar āha balāhakaḥ /
śrūyatāṃ deva tadvṛttaṃ yathāsāv iha nāgataḥ //
deva tādṛśam ādiśya prasthitaṃ tvām anuvrajat /
tataḥ pratinivṛtto 'sau tatraivāsta yathāsthiti //
aparedyur athotthāya vidhāya prakṛtāḥ kriyāḥ /
vinodayitum ātmānaṃ sa cacāra vanasthalīḥ //
tatra sapratyabhijñānaṃ sthānaṃ sthānaṃ nirūpayan /
kiñcin naṣṭam ivānveṣṭum aicchad uttrastalocanaḥ //
tato 'stābhimukhe bhānāv asmābhiḥ so 'bhyadhīyata /
sthīyatām adya śiṣṭās tu śvo draṣṭāsi vanasthalīḥ //
athāsau vicarann eva sābhyasūyam ivāvadat /
yāta yūyaṃ na gantavyaṃ yāvajjīvam ito mayā //
sa bahūni dināny āsta tatraiva vicaran vane /
na ca kenāpyupāyena śaktaś calayituṃ tataḥ //
kṛtaprāyopaveśena pādayoḥ patatāniśam /
iyatā rājacakreṇa nārthito 'py atyajad graham //
tatas tatra ciraṃ sthitvā kāryaśeṣam apaśyatā /
āyātam iha sainyena tvaṃ pramāṇam ataḥ param //
iti śrutvā nipatitaḥ śokavismayasaṃkaṭe /
candrāpīḍastathaivāsta tarumūle kṛtāsanaḥ //
atha vārtāṃ viditvemāṃ sāmātyāntaḥpuro nṛpaḥ /
anapekṣitavṛttāntas tam evoddeśam āgamat //
tatra kṣaṇam iva sthitvā svayaṃ pṛṣṭvā balāhakam /
adhikṣipann iva prāha candrāpīḍaṃ kṣitīśvaraḥ //
nūnamutpādito manyur avinīta tvayāsya saḥ /
yenāntaḥsphuratā so 'dya tvāṃ vihāya vanaṃ śritaḥ //
viyuktau na purā dṛṣṭau yuvāṃ kṣaṇam api kvacit /
kiṃ jātamadhunā yena tvaṃ gṛhe sa tapovane //
vinā na hi nimittena śakyā soḍhuṃ garīyasī /
mātāpitṛsuhṛdbandhudeśavittaviyogitā //
ity uktavati bhūpāle śukanāsas tataḥ param /
antaḥ sphuritaśoko 'pi stambhitakṣobham abhyadhāt //
kim etad avicāryaiva vastutattvam atarkayan /
śaṅkānumānamātreṇa kṛtadhīr api bhāṣase //
alātavṛṣṭir indor vā kṣīrād vā kaṇṭakodgamaḥ /
tasya manyuḥ kumārād vā kasya sambhāvanāspadam //
pāpaḥ sa eva durjātaḥ suciraṃ pāṭhitaḥ śukaḥ /
yatrāmṛtaraso 'py uptaḥ phalitaḥ kālakūṭavat //
sa tvaṃ kumāra sarvasyāḥ pṛthivyā ekajīvitam /
durātmano na tasyārthe śokam udvoḍhum arhasi //
tasmin viratavākye tu patitvā pādayoḥ pituḥ /
sāśrukaṇṭham athovāca candrāpīḍaḥ kṛtāñjaliḥ //
tāta śaṅkitadoṣasya prāyaścittam idaṃ mama /
gatvā tam ānayāmīha tvam anujñātum arhasi //
tam āgatam ihālokya pṛṣṭvā śapathapūrvakam /
tato guṇaṃ vā doṣaṃ vā krameṇa mama vetsyasi //
tatrasthaṃ tam anānīya mayaitat svagṛhaṃ punaḥ /
na praveṣṭavyam ity eṣa gṛhyatāṃ mama niścayaḥ //
tathoktavati tasmiṃs tu rājā bāṣpākulekṣaṇaḥ /
apaśyan mantriṇo vaktraṃ sa ca tatra bahūktavān //
sarvopāyaprayogeṇa pitrā tena ca mantriṇā /
candrāpīḍo niruddho 'pi nācalan niścayāt tataḥ //
siñcantī bāṣpadhārābhir maulim asya manoramā /
karuṇaṃ vilapantī ca ciram enam abodhayat //
tvayi sthite nijotsaṅgasthitaṃ paśyāmi putrakam /
nūnam andhībhavāmy eva tvayi putra gate punaḥ //
itthaṃ vilāsavatyā ca tayā ca karuṇoktibhiḥ /
ciram ārdrīkṛto 'pyeṣa na jahāti sma niścayam //
tato 'śrubharasaṃruddhagadgadākṣarayā girā /
yathā jānāsi putreti katham apy avadan nṛpaḥ //
dattānujñas tataḥ pitrā praṇamya sakalān gurūn /
śrutvā ca yatnasaṃruddhabāṣpadhārās tadāśiṣaḥ //
candrāpīḍaḥ pathi śrāntān vinivartya yathā tathā /
pārthivān parivāreṇa prātiṣṭhata laghīyasā //
kiṃ tan mayābhyadhāyīti dūyamānamanāḥ śucā /
senayā saha rājāpi viveśa nagarīṃ śanaiḥ //
balāhakas tu senānīr vāryamāṇo 'pi bhūbhujā /
svagṛhān apraviśyaiva sa candrāpīḍam anvagāt //
candrāpīḍas tato gacchan dayitādarśanotsukaḥ /
amanyata tṛṇāyaiva madhyaṃ kailāsavindhyayoḥ //
nājīgaṇad drumān adrīn na nadīr na vanasthalīḥ /
na rātriṃ nāpi divasaṃ dhāvann indrāyudhena saḥ //
tataḥ prāvartata prāvṛṭ pīnonnatapayodharā /
kāntā navarasārdreva pratyudgantum ivāgatā //
tām apy agaṇayitvāsau vrajan katipayair dinaiḥ /
acchodasarasas tīram avāpākaluṣāmbhasaḥ //
apanītasamāyogaḥ parivartya ca vāsasī /
mahāśvetām atha draṣṭuṃ sa jagāma tadāśramam //
tatrāpaśyanmahāśvetāṃ tadālokanalajjitām /
vadantīṃ nijadaurātmyaṃ pralāpakaruṇasvanām //
tatkāraṇāparijñānamohaniṣpandapakṣmaṇā /
nirīkṣya cakṣuṣā pṛṣṭā candrāpīḍena sābravīt //
keyūrakamukhād buddhvāgataṃ tvāṃ pitur ājñayā /
dināni katicit sthitvā kādambaryā niketane //
tata etya yathānyāyam āsīnātra tapovane /
vipraṃ yuvānam adrākṣaṃ vicinvantaṃ vanasthalīḥ //
*yugalakam*
sapratyabhijñam ālokya mām asau manmathonmukhaḥ /
tīvram udvejayāmāsa narmavakrokticāpalaiḥ //
tato nirbhartsyamāno 'pi vāryamāṇo 'pi yatnataḥ /
sa bahūni dināny āsta tathā mām upapīḍayan //
ekadā tu śayānāṃ mām āgatya niśi nistrapaḥ /
kṛtāñjalir anaṅgārto yayāce ratidakṣiṇām //
tato dhigiti sakrodham abhidhāya kamaṇḍaloḥ /
jalam uddhṛtya śapto 'sau mayānudhyāya devatāḥ //
śukavanmukharāgeṇa vaktum evāsi śikṣitaḥ /
gaccha dūraṃ durācāra śuka eva bhaviṣyasi //
śāpena tena mahatā madanāgninā vā janmāntaropacitaduṣkṛtakarmaṇā vā /
citreṇa vā bhagavataś caritena dhātuḥ prāṇān asāv udasṛjan nipapāta corvyām //
ākrandataḥ parijanātmaśuco 'paredyur jñāto mayā sa śukanāsasutaḥ sakhā te /
tat paśya māṃ priyavayasyaviyogahetum astatrapām akaruṇāṃ prakhalām abhavyām //
iti śrutvā bhinnaḥ prasabham iva śūlāgraśikhayā kadā tvāṃ paśyeyaṃ kamalamukhi kādambari punaḥ /
vadann evaṃ śokasphuṭitahṛdayas tatkṣaṇam asūñ jahac candrāpīḍas tarur iva papāta kṣititale //
tato bhugnagrīvaṃ mukulitasitāpāṅganayanaṃ prabhāṃ tanvīṃ dīnām iva vidadhataṃ dikṣu śanakaiḥ /
kṣitau visrastāṅgaṃ patitam amum ālokya vivaśā mahāśvetā sadyaḥ katham api na yāti sma dalaśaḥ //
draṣṭuṃ dīnām iva vasumatīm akṣamas tena śūnyāṃ kurvannudyandviradakaruṇākrandinaś cakravākān /
abrahmaṇyadhvanim iva karaurūrdhvaśākhair vimuñcann astaṃ tigmadyutir api tataḥ kṣāmadhāmā jagāma //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryaśrībhaṭṭajayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre ṣaṣṭhaḥ sargaḥ //
saptamaḥ sargaḥ
tasminn avasare bālā kādambary api vedhasā /
tatraivānīyatānekamāyāvaicitryakāriṇā //
asau hi pattralekhāyā mukhāt keyūrakasya ca /
asaṃśayaṃ samāyātaṃ candrāpīḍam abudhyata //
tataḥ sakalavisrambhayogyaṃ vigatayantraṇam /
mahāśvetāśramaṃ prāptaṃ pratyudgantum iyeṣa tam //
vaiśampāyanavidhvaṃsavṛttāntasamanantaram /
candrāpīḍamanaḥpīḍāṃ vayasyavirahodbhavām //
śaṅkamānā mahāśvetā tatsamāśvāsakāraṇam /
kādambarīṃ parijñāya tadāgamanasatvarā //
tasyās taralikāṃ gehaṃ śīghram āgamyatām iti /
saṃdiśya prāhiṇot sā ca tūrṇaṃ gatvā tathāvadat //
tilakam
jātotsāhā mahāśvetāsaṃdeśena garīyasīm /
gamanotkalikāṃ dadhre buddhau kādambarī tataḥ //
tāmbūlapaṭavāsādisaṃvidhānavidagdhayā /
hṛdayaprakhyayā sakhyā sahitā madalekhayā //
patralekhāṃ puraskṛtya priyacarcāvicakṣaṇām /
keyūrakaṃ ca tatraiva dine tāṃ bhuvamāyayau //
āyāntyāś ca tadā tasyā durnimittaparamparā /
prādurbabhūva bālāyā hṛdayotkampakāriṇī //
mahāśvetāśramopāntamāpadastaṃ gate ravau /
udite ca niśānāthe saṃtaptakaruṇāhrade //
āsādya ca tam uddeśaṃ karuṇaṃ rodanadhvanim /
vanāntakandarodbhūtapratiśabdam athāśṛṇot //
manye saiva mahāśvetāvartmanīyam upasthitā /
ity asau śaṅkamāneva viveśa drutam āśramam //
tataḥ praviśya sāpaśyat prāṇanāthaṃ tathāsthitam /
mahāśvetāṃ ca tām ārtaninādaṃ rudatīṃ bhṛśam //
tāmudvīkṣya mahāśvetāṃ vikasacchokavihvalā /
nitāntatāḍitoraskaṃ rudatī moham āgamat //
patralekhāpi tadrūpacandrāpīḍavilokinī /
mumoca sahasā prajñāṃ nipatantī śilātake //
kādambaryā tu dhairyeṇa pṛṣṭā taralikā tadā /
ācacakṣe yathāvṛttaṃ sarvaṃ tanmaraṇakramam //
tad ākarṇya vihāyaiva vaiklavyaṃ strījanocitam /
labdhasaṃjñāṃ mahāśvetāṃ madalekhāṃ ca sāvadat //
saṃtatasthūladhāreṇa cirāt prabhṛti rohatā /
khinnāham adhunānena rodanena garīyasā //
yathāyogyena gacchāmi na hi śaknomi roditum /
sakhi me darśitaḥ panthā nāthenaiva mahātmanā //
ayaṃ suhṛdviyogena nārodīdvilalāpa vā /
prāṇāneva priyānaujjhītsa panthāḥ kva gato mama //
yuktaṃ sakhi mahāśvete tava prāṇitum īdṛśam /
jīvitā devatābhis tvaṃ punas tatsaṃgamāśayā //
ahaṃ sarvaprakāraṃ tu vidhibhagnamanorathā /
karomi durbhagaiḥ prāṇaiḥ kiṃ kalyāṇabahiṣkṛtā //
madalekhe tathā kuryās tāto 'mbā ca kule sthitau /
madviyogopatāpena yathā na dhṛtim ujjhataḥ //
svayam evāsitavyaṃ tu madvāsabhavane tvayā /
yathā maṇigavākṣeṣu śerate noṇanābhayaḥ //
kumāras tatra citrastho mayaiva likhitaḥ svayam /
rakṣaṇīyo yathā nāstam eti citrasthito 'py asau //
śayanīyaśirobhāge ratnabhittiniveśitaḥ /
kāmadevapaṭaḥ kvāpi nikṣeptavyo vṛthārcitaḥ //
krīḍāparvatako deyaḥ praśāntāya tapasvine /
tatroṣitaṃ kumāreṇa na hi so 'nyasya śobhate //
dīrghikārāmamadhye me padminīkhaṇḍamaṇḍitā /
tatrāste kṛtavāstavyaṃ rājahaṃsakadambakam //
dhārāyantraiḥ prapūrṇā ca krīḍāvāpī tadantike /
snehān mayā svayaṃ siktam asti līlāvanaṃ navam //
tasmin kṛtanavodvāhā bakule mālatī mayā /
muktaḥ kaṅkaṇako nāsyā mocanīyas tvayaiva saḥ //
mayā putrīkṛtaś cāsāv aśokatarubālakaḥ /
vardhanīyaḥ svahastāmbusekaiḥ stanyapayonibhaiḥ //
gṛhe muhur apaśyantī mām asau capalekṣaṇā /
nūnaṃ hariṇikā cāste prāpayes tāṃ ca kānanam //
śukaḥ sa parihāso me kālinī sā ca śārikā /
yathā na kalahāyete tathā kuryāḥ pratikṣaṇam //
nityam eva madutsaṅgalālitā nakulāṅganā /
svāṅke śāyayitavyāsau yathā yāti na dūrataḥ //
kiṃ kāryam athavā gehe cintayā dīrghayānayā /
sampādaya citām āśu prajvalajjātavedasam //
keyūraka ciraṃ kiṃ mām atidīnām avekṣase /
uttiṣṭha cinu kāṣṭhāni samāhāra hutāśanam //
lāvaṇyāmbumayo dehaḥ kriyate katham agnisāt /
kumāram amum ādāya patāmi varam ambhasi //
kumāre mitraduḥkhena tatkṣaṇojjhitajīvite /
iyantam api jīvantī kālaṃ lajje 'ham ātmanā //
draṣṭavyāsi kadety evam abhidhāyaiva māṃ gataḥ /
seyaṃ cirayatīty evam adhunābhidadhīta saḥ //
iti kādambarīṃ sadyo maraṇavyavasāyinīm /
śiśirajyotirālokya kampamāna ivābhavat //
yena dugdhābdhikallolaplāvyamāna ivābhavat /
pravṛttadantavīṇaś ca sakalaḥ kanyakājanaḥ //
atha divyākṛtiḥ ko 'pi puruṣo gaganasthitaḥ /
garjadghanaghaṭādhīragambhīradhvanirabhyadhāt //
tvaṃ hi vatse mahāśvete pūrvamāśvāsitā mayā /
sthito madantike 'dyāpi puṇḍarīkastava priyaḥ //
candrāpīḍas tv ayaṃ kiñcitkālaṃ nidrāyamāṇavat /
atraivāvicalatkāntir āstāṃ kādambarīpriyaḥ //
anena hi punar labdhanirāpāyasthirāyuṣā /
gāḍhakaṇṭhagrahānandaḥ kādambaryāḥ kariṣyate //
bhavatyor ayam evāstu cittasampratyayo dṛḍhaḥ /
na sprakṣyati vikāro yad enaṃ bhūtasvabhāvajaḥ //
ity uktvā jyotiṣā tena sahasaiva tirodadhe /
savismayas tadā cābhūd akhilaḥ kanyakājanaḥ //
pattralekhā ca tenaiva jyotiṣo vacanena sā /
labdhasaṃjñā samutthāya gatvā ca tvaritaiḥ padaiḥ //
tam indrāyudhanāmānam aśvam ādāya kesarāt /
tenaiva sahitāgādham aviśan madhyam ambhasaḥ //
śaṅkiteva ca tāṃ vegayātāṃ taralikānvagāt /
sā dadarśa payomadhyād udgacchantaṃ kapiñjalam //
prasṛtya vyācacakṣe ha yathālokitamadbhutam /
tenāpi vismayastāsāṃ kanyānāṃ vavṛdhetarām //
atha bibhraj jaṭās tanvīḥ srutāmbukaṇadanturāḥ /
jalārdravalkalas tābhir adṛśyata kapiñjalaḥ //
svayam evopasṛtyāsau mahāśvetām abhāṣata /
rājaputry api nāmāyaṃ pratyabhijñāyate janaḥ //
ahaṃ kapiñjalas tasya vayasyo dayitasya te /
cirāgamanadaurātmyād upālabhyo 'smi na tvayā //
kādambaryā tvayā caitāḥ śrutāś candramaso giraḥ /
madīyam api vṛttāntam adhunā śṛṇutaṃ yuvām //
apy utkṣipya tathā nīte vayasye tena tatkṣaṇam /
ahaṃ gaganam utplutya tam evānusarann agām //
tato 'sau dūram utplutya praviśya śaśimaṇḍalam /
paścād eva praviṣṭaṃ mām avalokyedam abravīt //
kapiñjala mṛgāṅkaṃ māṃ viddhi so 'haṃ tavāmunā /
vayasyena vṛthā śapto hemakūṭagate tvayi //
voḍhavyā lokayātrā hi lokapālatayā mayā /
udito 'haṃ nije kāle tataḥ pravikiran karān //
ayaṃ madaṃśusaṃsparśapravṛddhādhikamanmathaḥ /
kaṇṭopāntagalaprāṇo rūkṣaṃ māṃ vīkṣya śaptavān //
yathādya virahārto 'hametya vyāpāditas tvayā /
mariṣyasi tathaiva tvamindo janmani janmani //
pratiśapto mayāpyeṣa tvam apy evaṃ mariṣyasi /
madvad evety anāgaskaśāpatāpoditakrudhā //
tataḥ pratanumanyor me paritāpa ivābhavat /
jāmātāyaṃ mahāśvetāsambandhād iti paśyataḥ //
kuryādapi pratīkāraṃ śvetaketurmahātapāḥ /
śarīramasya rakṣāmi sāmṛtair aham aṃśubhiḥ //
ity utkṣipya mayehāyam ānītas tvaṃ ca satvaram /
gatvā nivedayemaṃ tu vṛttāntaṃ śvetaketave //
iti candramaso vākyaṃ śrutvāhaṃ divamutpatan /
tvaritaprasṛtaḥ kañcidvaimānikamalaṅghayam //
sa ca mām aśapat kopād aśveneva tapobalāt /
tvayāhaṃ laṅghitas tasmād aśva eva bhaviṣyasi //
sa mayā praṇipatyoktaḥ suhṛc chokāndhacetasaḥ /
pramādān na tapodarpān mama tat saṃhara krudham //
sa tv abhāṣata datto 'yaṃ śāpo bhavati nānyathā /
tārāpīḍasya putrārtham ujjayinyāṃ tapasyataḥ //
rājño yāsyati putratvaṃ candramāḥ sanidarśanam /
puṇḍarīkastadīyasya śukanāsasya mantriṇaḥ //
tārāpīḍasutasyendorgantā vāhanatāṃ bhavān /
tasyāvasāne snātvaiva śāpasyānto bhaviṣyati //
tad ākarṇyārṇave tūrṇam apataṃ śāpamūrchitaḥ /
tato 'śvībhūta evāham udatiṣṭham ayonijaḥ //
smṛtis turagabhāve 'pi na me naṣṭā kadācana /
mamaivāyam ihānītaḥ kiṃnarānusṛtikramāt //
vīpsānvitaś ca śāpo 'yaṃ parasparam abhūt tayoḥ /
dvitīyajanmayogena tayor bhāvyam ato dhruvam //
tad gacchāmi yathāvṛttam ākhyātuṃ śvetaketave /
dvitīyajanmagrahaṇaṃ kva tayoś ceti veditum //
kapiñjalakathātas taṃ vaiśampāyanavigraham /
puṇḍarīkaṃ parijñāya mahāśvetānvatapyata //
dvitīye 'py aham evāsya jātā janmani mṛtyave /
śapto madanurakto 'sau mayeti vilalāpa sā //
kapiñjalas tadā tv evaṃ rudatīṃ tām avārayat /
abravīc cāvadhiḥ pūrṇaḥ prāyo duḥkhasya vartate //
alpenaiva hi kālena puṇḍarīkasya sasmitam /
akṣamālāṃ punaḥ pāṇipallave vinidhāsyasi //
kādambary api mādhuryamugdhasmitasudhāñcitaiḥ /
pramodayiṣyate sāndraiś candrāpīḍasya bhāṣitaiḥ //
kādambarī tam aprākṣīd bhagavan sā kva vartate /
pattralekheti sa tv āha mayā nājñāyi tadgatiḥ //
ity uktvodapatad vyoma romakūpāmbuvipruṣaḥ /
acchodabindusaṃdigdhāḥ kirann atha kapiñjalaḥ //
tasmin gate mahāśvetākādambaryau tathaiva tām /
saśokavismayotkampe kathayā ninyatur niśām //
mahāśvetākathāvṛtte tatrāpy adhikaniścayā /
kādambaryāḥ sthiraṃ citte sā pratyayam ajījanat //
aparedyur atha sphītasphaṭikopalavedikām /
hṛdyām āropya karpūratuṣārakaṇadanturaiḥ //
abhiṣicya jalaiḥ svacchair anulipya ca candanaiḥ /
ānarca candrāpīḍasya dehaṃ kādambarī ciram //
yadi satyo 'yam āśvāsaḥ sarvaṃ svastham athānyathā /
kva gato me tadā mṛtyur ity antar niścikāya sā //
jagāda ca mahāśvetām idānīṃ nanu na trape /
sakhīti vyāharantī tvāṃ duḥkhasabrahmacāriṇīm //
vidhinā vidadhānena samānasukhaduḥkhatām /
āvayoś cirasaṃrūḍhaṃ sakhīprema na dūṣitam //
tataḥ prabhṛti sā mūrtim arcayantyāsta tāpasī /
candrāpīḍasya candrārdhacūḍasyeva divāniśam //
divaseṣv atha gacchatsu nirvikāraśarīratām /
candrāpīḍasya paśyantī sthirām āśāṃ babandha sā //
tataḥ senānyamā hūya balāhakam abhāṣata /
viditas tava sarvo 'rtho vṛttānto bahuvismayaḥ //
dehakāntyavināśena jātaḥ sampratyayaś ca naḥ /
arhasy ujjayinīṃ gantuṃ prabhor āśvāsakāraṇāt //
so 'bravīd devi tatrānyaṃ prajñātaṃ prahiṇomy aham /
yuvarājam ihotsṛjya na gantuṃ svayam utsahe //
tatas tvaritako nāma rājño nikaṭasevakaḥ /
prahitas tena lekhaś ca svahastalikhitākṣaraḥ //
sa gatvojjayinīṃ prāpya sarvaṃ rājñe nyavedayat /
rājā sāntaḥpurāmātyas tad aśrauṣīd yathākramam //
tatas tanayahṛdbhaṅgaśrutivyāmūḍhacetanaḥ /
uttarasmiṃś ca vṛttānte na dṛḍhapratyayo 'bhavat //
śukanāsas tu taṃ prāha karmavaicitryavedinaḥ /
śrutetihāsaśāstrasya deva ko 'tra tava bhramaḥ //
devatānām ṛṣīṇāṃ ca martyadehaparigrahaḥ /
śrūyate hi purāṇeṣu smṛtāv api ca paṭhyate //
citrāś cātiśayāḥ puṃsām amānuṣajanocitāḥ /
kim apy alaukikaṃ bījam anumāpayituṃ kṣamāḥ //
kumāraś ca guṇair indor atidūraṃ na bhidyate /
sā kāntir ākṛtiḥ śaktiḥ kva dṛṣṭā cānyamānuṣe //
svapne devīmukhe dṛṣṭaś candramās tu viśaṃs tvayā /
mayā ca puṇḍarīkāṅkā brāhmaṇī samadṛśyata //
śāpa eva tayor āsīd āvayos tu paro varaḥ /
devatāḥ putratāṃ yānti yadgṛhe martyadharmiṇām //
kapiñjalaḥ punas tādṛg aviluptagatir divi /
ācakṣīta kathaṃ mithyā turago nu kva tādṛśaḥ //
idaṃ kvānyatra dṛṣṭaṃ vā jīvitenojjhito 'pi yaḥ /
pañcabhūtātmako dehaḥ sa yad eti na vikriyām //
brūyāttvaritako mithyā likhenmithyā balāhakaḥ /
suparīkṣitabhṛtyasya neyaṃ śaṅkā tavocitā //
vidadhatamasamollasatpramodaṃ jagad acirād avalokayiṣyasi tvam /
śaśinam iva vidhuntudena muktaṃ vyapagataśāpakadarthanaṃ kumāram //
iti mantrivacāṃsi śṛṇvato 'pi svasutasnehavisaṃsthulasya rājñaḥ /
na dhṛtiṃ pratipadyate sma ceto gamane ca vyavasāyam ālalambe //
atha saha mahiṣībhir bāṣpapūrṇekṣaṇābhir nijasacivasameto 'gacchadacchodatīram /
śithilitasakalāsthaḥ pārthivas taṃ ca yāntaṃ janapadapuralokaḥ sarva evānvagacchat //
tasmin gate 'tha vijanāpaṇavīthikāntā kāntārabhūr iva tadojjayinī babhūva /
yāte divaṃ sakalalokamanobhirāme rāme yathā hatasamṛddhir abhūd ayodhyā //
gatvā nṛpaḥ sutam avekṣya ciraṃ ruditvā tat tad vilapya saha tatra vilāsavatyā /
utsṛjya rājyavibhavaṃ yativad vyadhatta tatraiva valkaladharaḥ sthitim adya tāvat //
ity uktvā kṛtajṛmbhikaḥ kṣaṇam iva sthitvācacakṣe punar jābalir bhagavān aho bata rasād dīrghā kathā varṇitā /
tadyo 'sau śukanāsasūnur anayā śapto mahāśvetayā vaiśampāyana eṣa so 'dya śukatāṃ tenāgataḥ karmaṇā //
api cāvinayena kopitaḥ śukanāso 'sya pitā yad abravīt /
śuka eva vṛthā sa pāṭhitaḥ phalitaṃ tac ca vaco 'dya śāpavat //
śrutvaitāṃ tu kathāṃ tapodhanagaṇaiḥ pṛṣṭaḥ punar vismitaiḥ ko hetur bhagavan yad asya madanas tāvān muner apy abhūt /
jābāliḥ punar āha nanv abhihitaṃ strīvīryataḥ kevalād utpanno 'yam ato rajasvalatayā nārīsvabhāvo 'bhavat //
viratavacasi tasminn etad uktvā maharṣau rajanir api samāptiṃ sā kathāvat prapede /
tadanu munijanenākāri pūrvāhṇasaṃdhyāsamayasamuciteṣu dhyānakāryeṣu siddhiḥ //
iti śrīvipaścidvarāgragaṇyācāryaśrībhaṭṭajayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre saptamaḥ sargaḥ
aṣṭamaḥ sargaḥ
atha māṃ śrutajābāliproktākhilakathākramam /
aspṛśad bālabhāve 'pi prāgjanmacaritasmṛtiḥ //
śvetaketusuto bhūtvā śukanāsasuto 'bhavam /
sa vaiśampāyano 'dyāhaṃ jātaḥ putraḥ patattriṇaḥ //
mama jātasmṛter vyaktā prāvartata sarasvatī /
svayaṃ prāgjanmavidyāś ca hṛdayaṃ pratipedire //
yathaiva cānye saṃskārāḥ prāktanā mām upāgaman /
mahāśvetānurāgo 'pi tathaiva samupāgamat //
athābhyadhikahārītasnehasaṃvardhitaḥ kramāt /
gaganākramaṇe śaktim avāpaṃ jātapakṣatiḥ //
divaseṣv atha gacchatsu śanair ārūḍhayauvanaḥ /
gantum aicchaṃ mahāśvetāśramaṃ taddarśanotsukaḥ //
acintayaṃ ca janmedaṃ vihagasyāpi yātu me /
mahāśvetāśramopānte tarukoṭaraśāyinaḥ //
ekadā tv atha jābāler āśramaṃ samupāgamat /
tātājñayā suhṛtsnehaparādhīnaḥ kapiñjalaḥ //
sa ca papraccha hārītaṃ kva vaiśampāyanaḥ śukaḥ /
utpannapratyabhijño 'ham ayam asmīty avādiṣam //
tataś ciram arodīt sa svavakṣasi nidhāya mām /
vayasyapuṇḍarīkasya dhig iyaṃ vartate daśā //
mayāpi rudatokto 'sau kiṃ rodiṣi kapiñjala /
tvayāpi matkṛte dṛṣṭā sakhe kaṣṭatarā daśā //
kva heṣā kva japābhyāsaḥ kva paryāṇaṃ kva valkalam /
kvopavītaṃ kva vā valgā kva muniḥ kva turaṅgamaḥ //
tataḥ kṣaṇam iva sthitvā tātasaṃdeśam abravīt /
kapiñjalaḥ samāsena punar gamanasatvaraḥ //
tātas tvām ādideśaivaṃ vatsa doṣas tavātra kaḥ /
rajovikṛtayo yuktāḥ śuddhastrībījajanmanām //
alpāyuṣaṃ viditvāpi jāte tvayi na yan mayā /
kṛtā pratikriyā tatra tadālasyaṃ hi māmakam //
adyāyuṣkāmayāgas tu prastutaḥ sa samāpyate /
na yāvad bhavatā tāvan na gantavyam itaḥ kvacit //
ahaṃ tvadantike sthātum icchann api nivāritaḥ /
tātena tatra karmaikadeśaleśāṅgatāṃ gataḥ //
ity ākhyāya pariṣvajya kriyābhyāvartanena mām /
krameṇāmantrya sa munīn pratasthe divam utpatan //
gṛhītatātādeśo 'pi kāle gacchaty ahaṃ balāt /
nīto vāritavāmena kāmena vaśam ātmanaḥ //
anubhūya ciraṃ tatra citrāḥ smarabibhīṣikāḥ /
akārṣaṃ dhiyam utkrāntagurvājño gamanaṃ prati //
ekadā tv āśramaṃ śūnyaṃ vīkṣya nirgatatāpasam /
ekākī sahasoḍḍīya prasthito 'smy uttarāṃ diśam //
adūroḍḍīna evāham anabhyastādhvalaṅghanaḥ /
krāntas tṛṣā ca klāntyā ca jalaṃ kvacid atarkayam //
tataḥ kvāpi payaḥ pītvā kiñcid ādaśya cañcunā /
viśrāntaye 'viśaṃ śrāntas taroḥ kasyāpi koṭare //
kṣaṇaṃ tatra niṣaṇṇasya tadā me nidrayā manaḥ /
gāḍhayā pāśapaṅktyā ca śarīrakam agṛhyata //
atha suptotthito 'paśyam agrato nātidūragam /
kṛtārtham iva mātaṅgayuvānaṃ mama bandhanāt //
ākṛtyā karmaṇā cāsya samarthyāpiśitārthitām /
prārthanāpeśalaṃ kiñcid ātmamokṣārtham abhyadhām //
bhadra saumyākṛtis tvaṃ hi na māṃsārthīva dṛśyase /
na hi māṃsārthino yuktaṃ nidrāchedapratīkṣaṇam //
tad unmuñcatu māṃ bhadraḥ sukhaṃ yāmi yathepsitam /
mayā baddhena ko 'rthas te kā vimuktena vā kṣatiḥ //
so 'bravīn na svatantreṇa gṛhīto 'si mayā śuka /
prathitas tvaṃ hi jālāber āśrame suciraṃ sthitaḥ //
sa tvaṃ gato mama svāmiduhituḥ karṇagocaram /
tanniyogād gṛhīto 'si katham unmucyase mayā //
punar ākhyām amuṃ saumya yuvāsi smaravedanām /
jānāsi na priyotkaṇṭhākṛṣṭaṃ māṃ roddhum arhasi //
so 'bhāṣata na bhṛtyena taruṇenāpi śāsanam /
svāmino 'laṅghanīyaṃ tat kathaṃ tvāṃ tyaktum utsahe //
avocaṃ punar apy enaṃ śāpāj jātismaro muniḥ /
śukībhūto 'smi māṃ muñca paraṃ puṇyam avāpsyasi //
sa tvāha nāhaṃ jānāmi muniṃ gandharvameva vā /
rākṣasaṃ vā piśācaṃ vā nīta evāsi pakvaṇam //
ity uktvādāya pāṇau mām anaiṣīt pakvaṇaṃ balāt /
prāveśayac ca caṇḍālakumārīveśma kaśmalam //
dṛṣṭvā tadārdragomāṃsavasāsṛkpaṅkapicchalam /
procchalatkrimi matprāṇair utkrāntam iva durbhagaiḥ //
atha mātaṅgakanyāyai sa mām asyai nyavedayat /
svāminy ayam ihānītaḥ sa vaiśampāyanaḥ śukaḥ //
sākūtam iva māṃ vīkṣya snehabāṣpārdrayā dṛśā /
kṣaṇaṃ vakṣasi dhṛtvaiṣā nyakṣipad baddhapañjare //
tato 'timahatā cakre śokena hṛdi me padam /
munir bhūtvādya caṇḍālyā ahaṃ krīḍāśukaḥ sthitaḥ //
vyaktāṃ vidadhatā vācaṃ jātiṃ smarayatā nijām /
aho jābālinā divyadṛṣṭināpakṛtaṃ mama //
aho bata mahat kaṣṭam aviṣahyam upasthitam /
brāhmaṇena mayā neyaḥ kālaś caṇḍālaveśmani //
bhavatvanaśanenaiva tyajāmi hatajīvitam /
tāḍyamāno 'pi nāśnāmi na vācaṃ visṛjāmi ca //
evamudvejitaiṣā māṃ hanyādvā yadi vā tyajet /
bhavaty ubhayathāpy eṣa panthāḥ śreyaskaro mama //
ity upārūḍhasaṃkalpam upāhṛtaphalodakā /
eṣā caṇḍālakanyā mām ākhyan madhurayā girā //
phalāny aśāna pānīyam upayuṅkṣva kim īkṣase /
bhagnamaunavrato 'py adya kiṃ maunam avalambase //
munir jātismaro 'si tvaṃ yadi ko 'pi tathāpi te /
tiryagjātyucitā prāṇavṛttir evādya saṃmatā //
na tiryagadhikāraṃ hi śāstraṃ śāstravido viduḥ /
tiraścāṃ kva ca saṃskārāś cauḍopanayanādayaḥ //
bhakṣyābhakṣyavicārādi yadi cādya cikīrṣasi /
tat kim ucchiṣṭaśaucādi nāśrame 'py āśritaṃ tvayā //
āpatkāle dvijātīnām apy anāśyaṃ na vidyate /
hastād asmākam ādatta viśvāmitraḥ śvajāghanīm //
kṛtadvitropavāso 'pi jihāsur iva jīvitam /
lakṣyase vatsa mā maivaṃ kṛthā bhuṅkṣva phalodakam //
ity acaṇḍālasadṛśair vākyair astrījanocitaiḥ /
tasyā vismayamāno 'haṃ ciram evam acintayam //
nūnam eṣā na caṇḍālī madvat kenāpi karmaṇā /
manye gatim imāṃ prāptā madarthenaiva vā punaḥ //
bibharty urasi māteva paśyati snigdhayā dṛśā /
vakti caivam ato 'muṣyāḥ karomi vacanaṃ varam //
iti matvāsṛjaṃ vācam abhavaṃ bhojanonmukhaḥ /
abhojayac ca mām eṣā jananīva dine dine //
tattvam asyāḥ parijñātum anvahaṃ prārthanāṃ vyadhām /
na tv eṣā prārthyamānāpi nijaṃ rūpam adīdṛśat //
nityam āśaṅkamāno 'ham etāṃ kām api devatām /
poṣyamāṇo 'nayā kālam anaiṣaṃ tatra pakvaṇe //
ekadā ca triyāmānte parityakto 'smi nidrayā /
adrākṣaṃ pakvaṇaṃ sarvam āryaprāyajanāvṛtam //
ātmānaṃ ca navodārahemapañjaravarṇitam /
kanyakām īdṛśīṃ caitāṃ dṛṣṭā devena yādṛśī //
yugalakam
tat ko 'haṃ kim ahaṃ tatra rakṣitaś ciram enayā /
kasya hetor ihānīta iti rājan na vedmy aham //
ity ākarṇya kathām etāṃ vaiśampāyanavarṇitām /
sa rājā śūdrakaḥ śayyāgṛhād aṅganam āgamat //
sasambhramaṃ ca nirgatya tūrṇam ānāyayat punaḥ /
āsthānāvasare dṛṣṭāṃ tāṃ mātaṅgakumārikām //
atha sā praviśya vitatena tejasā dadatīva dikṣu śaradinducandrikām /
jitāraveṇuravabhinnavallakīdhvaninā svareṇa gadituṃ pracakrame //
he rohiṇīramaṇa sarvakalāniketa tārāpate rajaninātha sudhānidhāna /
kādambarīrasaguṇeṣu nibaddhabhāvam ātmānam arpitaśarīram anusmarendoḥ //
māṃ ca viddhi śaśaketana śriyaṃ sāham asya jananī durātmanaḥ /
pūrvaceṣṭitam avaitv ato bhavān ity amuṃ tava samīpam ānayam //
ayam api guruśāsanāṃ vilaṅghya smaraparatantramanāḥ prayātukāmaḥ /
avinayapariśaṅkinā tadānīm avikalayogadṛśā vyaloki pitrā //
tasyājñayaivam anubhāvayituṃ vipākam āsannam eva guruśāsanalaṅghanasya /
atrāvatīrya vipine janasaṅgabhītyā mātaṅgabhaṅgim avalambya tathā sthitāsmi //
gacchantam enaṃ viniyamya pāśais tīvrāṇi duḥkhāny anubhāvayantī /
śāpāvasānaṃ yuvayoḥ kratoś ca samāptim āsaṃ ciram īkṣamāṇā //
muner avabhṛthāvadhiḥ pitur amuṣya siddhaḥ kratuḥ kṛtas tvam api saṃsmṛtasvatanur adya tacchāsanāt /
tadujjhitamalīmasedṛśaśarīrayogau yuvāṃ nijena vapuṣādhunānubhavatāṃ priyāsaṃgamam //
ity uktvoccair gamanarabhasapraślathībhūtabandhasragvisrastaiḥ kusumavidalair arcayitveva pṛthvīm /
dikcakraṃ ca pracalaraśanānūpurotthair ninādair āmantryeva drutam udapatad dyām asau divyakāntiḥ //
svatanukāntitiraskṛtacandrikāṃ gaganam utpatitām avalokya tām /
suciram ūrdhvaniveśitalocanaḥ kam api vismayam āpa jano 'khilaḥ //
athāsya rājño hṛdi śūdrakasya nirastadhairyādiguṇaprabandhaḥ /
kādambarīsaṃsmaraṇānubandhalabdhāvakāśo madano jajṛmbhe //
na rājalakṣmīṃ bahu manyate sma norvīṃ na kīrtīṃ na sarasvatīṃ ca /
sa tadrasakṣība ivālalambe kādambarīm eva nitāntam antaḥ //
parāṅmukhaḥ sparśaraseṣv ajasraṃ nādatta karṇau madhure 'pi sa dhvanau /
jagāma nirlakṣyaniviṣṭalocanaḥ krameṇa sarvendriyavṛttiśūnyatām //
na guror upadeśam agrahīd bubudhe vastu tato na mūḍhadhīḥ /
yatate sma na tasya siddhaye na parispanditum apy apārayat //
bhūtābhibhūta iva mūḍha iva krameṇa niḥsaṃjñatāṃ virahavedanayopanītaḥ /
muktvā manobhavarujaṃ suciraṃ sa rājā prāṇān mumoca sahasaiva vihaṅgamo 'pi //
jīvātmakaṃ cāndramasaṃ ca tejaḥ kṛtāspadaṃ tasya tanau yadāsīt /
tad eva saṃkrānamathānyadehe citrā hi viśvaprakṛter vikārāḥ //
atrāntare citrarathātmajāyās tanuṃ priyasyānvaham arcayantyāḥ /
tathaiva kālaḥ sumahānagacchad āchodatīre tapasi sthitāyāḥ //
atha madhusamaye vijṛmbhite sā madanamahotsavavāsare sarāgam /
malayajaghanasārahārapuṣpais tanum atimātram alañcakāra bhartuḥ //
taṃ vīkṣya tāpasadṛśāpi tadā jagāma kāmasya gocaram asau madhujṛmbhitasya /
ekākinī sapad dikṣu nidhāya cakṣuḥ kāntaṃ svapantam iva nirbharamāliliṅga //
candrāpīḍaṃ sā ca jagrāha gāḍhaṃ kaṇṭhasthāne jīvitaṃ ca prapede /
tenāpūrvāṃ sā samullāsalakṣmīm induspṛṣṭā sindhuveleva bheje //
śilāśayyāṃ tyaktvā tadanu cirasuptotthita iva kṣaṇaṃ sthitvā jṛmbhālasavadanam unmīlya nayane /
tataś candrāpīḍaḥ prahatamurajadhvānapaṭunā svareṇa svenaiva smitamadhuram āha priyatamām //
tvagamṛtaprabhave 'psarasāṃ kule sutanu janma samarthitavaty asi /
yad amunā parirambhalavena te sapadi jīvitam āpad ayaṃ janaḥ //
mām anvabībhavad imām iyatīm avasthāṃ śāpaḥ kalaṅka iva kāntiharo dvitīyaḥ /
tvadviprayogakṛta eva babhūva tāpas tanvaṅgi śūdrakatanor api mṛtyave me //
saṃrakṣitā tanur iyaṃ tu tava priyeti śāpaḥ kṛśodari virāmam avāpa pāpaḥ /
adyaprabhṛty akhilam eva hi candralokaṃ śādhi svapādakṛtamudram imaṃ ca lokam //
sakhyāḥ priyaṃ pitṛtapobhir avāptadivyajīvaṃ kapiñjalakarārpitapāṇipadmam /
manmaṇḍalād avatarantam akhaṇḍakāntim āpāṇḍugaṇḍam avalokaya puṇḍarīkam //
kautūhalāt saha mayaiva gatendulokam ālokayiṣyasi kadācana pattralekhām /
kāpi priye sahacarī mama sā tatastyā mā te 'dya bhūt tadanavāptikṛto viṣādaḥ //
śrutveti tasya giram utsukatāṃ gatāsau romāñcakañcukamakṛtrimam udvahantī /
kādambarī caraṇayor nipapāta patyur ānandabāṣpakaṇaśīkaritekṣaṇaśrīḥ //
utthāya tvaritopasṛtya ca mahāśvetāṃ pariṣvajya sā pratyakṣīkṛtapuṇḍarīkapadavīṃ kṛtvā ca labdhotsavām /
diṣṭyā vardhayituṃ nyayuṅkta rabhasenāhūya keyūrakaṃ tārāpīḍatapovane parijanaṃ pitror gṛhe cāparam //
tārāpīḍaḥ kṛśapariṇato 'py āyayau tatra tūrṇasānandāntaḥpuraparijanāmātyavargānuyātaḥ /
tasmin kāle sakhisahacaraḥ puṇḍarīko 'pi nākāt kiñcillajjāvanatavadano vallabhāṃ svām upetaḥ //
candrāpīḍaḥ svām api jānann atha mūrtiṃ tārāpīḍaṃ putravad eva praṇanāma /
tadvat taṃ ca praśrayaśīlaḥ śukanāsaṃ dattānando 'vandata sarvāś ca janitrīḥ //
māyā dhātur iyaṃ bhaved bhagavataḥ kiṃ śvetaketor idaṃ sāmarthyaṃ tapasām athendumahasām atrendrajālāyitam /
vaiśampāyana ity avedi yad asāv eko 'pi tadbandhubhir yac cāsau sa tu puṇḍarīka iti te tasmin bhave saṃsthitāḥ //
sa puṇḍarīko munir apy apaśyad ātmānam antaḥ śukanāsaputram /
praṇamya bhūmau pitaraṃ krameṇa manoramādyā jananīr vavande //
atha vilāsavatī samanoramā stanayugasrutadugdhakaṇāvaliḥ /
sutavapuḥparirambhamahotsavaṃ phalitasarvamanoratham anvabhūt //
tārāpīḍas tu pādānatam anavarataprasrutānandabāṣpaś candrāpīḍaṃ bhujābhyāṃ katham api sahasotthāpya kaṇṭhe gṛhītvā /
śāpenātrāvatīrṇo yadi tad api bhavān uttamo lokapālaḥ prakhyāpyeti pratīpaṃ praṇatatanur asāv asya pādau vavande //
tasmai nivedya nṛpacakram anicchate 'pi yatnāt kramopanatayā saha rājalakṣmyā /
nojjhāñcakāra cirasaṃcitam āśramaṃ sat tatprārthito 'pi mahiṣīsahitaś caturtham //
ājagmus tatra valgatturagakhurapuṭoddhūtadhūlīkaḍāraiś cūḍāpratyuptabhāsvanmaṇiruciruciraiḥ śobhamānāḥ śirobhiḥ /
candrāpīḍendusaṃdarśanarabhasasamutphullalolekṣaṇābjā nirvyājautsukyasajjīkṛtaniratiśayopāyanāḥ pārthivendrāḥ //
saṃkalpādhikalābhaharṣarabhasojjṛmbhāvilolībhavadgandharvapramadākadambakṛtakrīḍākarāsphālanām /
sārdhaṃ citrarathas tato madirayā haṃsaś ca gauryā saha draṣṭuṃ nṛttamayīm iva vyavasitām ājagmatur medinīm //
tābhyām etya nirasya tāpasatanucchāyāṃ duhitroḥ kṛte bhāsvatkautukamaṅgale navavadhūveṣe manohāriṇi /
nirvṛtte ca samantrahomasubhagārambhe vivāhotsave tatrānyonyasamāgamapramuditāḥ sarve mudaṃ lebhire //
iti vitatavilāsaḥ puṇḍarīkeṇa sākaṃ divi bhuvi ca vicitrodyānalīlāvihāraḥ /
abhimataphalasampadvardhamānābhinandaḥ śriyam abhajata candrāpīḍamūrtir mṛgāṅkaḥ //
iti śrīsakalavipaściccakravartiśrībhaṭṭajayantasūnor abhinandasya kṛtau kādambarīkathāsāre 'ṣṭamaḥ sargaḥ ||
- Notizen
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Rechtsinhaber*in
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_abhinanda-kAdambarIkathAsAra. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-93B6-E