granthaprastāvanā: mokṣa-sādhanarūpa se dharma kī upādeyatā
praṇamya paramātmānaṃ vakṣyāmi hitakāmyayā
sattvānām alpabuddhīnāṃ śāstravārttāsamuccayam //
yaṃ śrutvā sarvaśāstreṣu prāyas tattvaviniścayaḥ
jāyate dveṣaśamanaḥ svargasiddhisukhāvahaḥ //
duḥkhaṃ pāpāt sukhaṃ dharmāt sarvaśāstreṣu saṃsthitiḥ
na kartavyam ataḥ pāpaṃ kartavyo dharmasaṃcayaḥ //
hiṃsānṛtādayaḥ pañca tattvāśraddhānam eva ca
krodhādayaś ca catvāra iti pāpasya hetavaḥ //
viparītāstu dharmasya eta evoditā buddhaiḥ
eteṣu satataṃ yatnaḥ samyak kāryaḥ sukhaiṣiṇā //
sādhusevā sadā bhaktyā maitrī sattveṣu bhāvataḥ
ātmīyagrahamokṣaś ca dharmahetuprasādhanam //
upadeśaḥ śubho nityaṃ darśanaṃ dharmacāriṇām
sthāne vinaya ityetat sādhusevāphalaṃ mahat //
maitrīṃ bhāvayato nityaṃ śubho bhāvaḥ prajāyate
tato bhāvodayājjantor dveṣāgnir upaśāmyati //
aśeṣadoṣajananī niḥśeṣaguṇaghātinī
ātmīyagrahamokṣeṇa tṛṣṇāpi vinivarttate //
evaṃ guṇagaṇopeto viśuddhātmā sthirāśayaḥ
tattvaviddhiḥ samākhyātaḥ samyag dharmasya sādhakaḥ //
upādeyaś ca saṃsāre dharma eva buddhaiḥ sadā
viśuddho muktaye sarvaṃ yato 'nyad duḥkhakāraṇam //
anityaḥ priyasaṃyoga iherṣyāśokavatsalaḥ
anityaṃ yauvanaṃ cāpi kutsitācaraṇāspadam //
anityāḥ sampadas tīvrakleśavargasamudbhavāḥ
anityaṃ jīvitaṃ ceha sarvabhāvanibandhanam //
punarjanma punarmṛtyur hīnādisthānasaṃśrayaḥ
punaḥ punaś ca yad ataḥ sukham atra na vidyate //
prakṛtyasundaraṃ hy evaṃ saṃsāre sarvam eva yat
ato 'tra vada kiṃ yuktā kvacidāsthā vivekinām //
muktvā dharmaṃ jagad vandyam akalaṅkaṃ sanātanam
parārthasādhakaṃ dhīraiḥ sevitaṃ śīlaśālibhiḥ //
āha tatrāpi no yuktā yadi samyag nirūpyate
dharmasyāpi śubho yasmād bandha eva phalaṃ matam //
na cāyasasya bandhasya tadā hemamayasya ca
phale kaścid viśeṣo 'sti pāratantryāviśeṣataḥ //
tasmād adharmavat tvājyo dharmo 'py evaṃ mumukṣubhiḥ
dharmādharmakṣayānm uktir munibhir varṇitā yataḥ //
ucyate evam evaitat kintu dharmo dvidhā mataḥ
saṃjñānayoga evaikas tathānyaḥ puṇyalakṣaṇaḥ //
jñānayogas tapaḥ śuddham āśaṃsādoṣavarjitam
abhyāsātiśayād uktaṃ tad vimukteḥ prasādhanam //
dharmas tadapi cet satyaṃ kiṃ na bandhaphalaḥ sa yat
āśaṃsā varjito 'nyo 'pi kiṃ naivaṃ ced na yat tathā //
bhogamuktiphalo dharmaḥ sa pravṛttītarātmakaḥ
samyagmithyādirūpaś ca gatis tantrāntareṣv api //
tam antareṇa tu tayoḥ kṣayaḥ kena prasādhyate
sadā syān na kadācid vā yady ahetuka eva saḥ //
tasmād avaśyam eṣṭavyaḥ kaścid hetus tayoḥ kṣayeṃ
sa eva dharmo vijñeyaḥ śuddho muktiphalapradaḥ //
dharmādharmakṣayān muktir yac coktaṃ puṇyalakṣaṇam
heyaṃ dharmaṃ tadāśritya na tu saṃjñānayogakam //
atas tatraiva yuktāsthā yadi samyag nirūpyate
saṃsāre sarvam evānyat darśitaṃ duḥkhakāraṇam //
tasmāc ca jāyate muktir yathā mṛtyādivarjitā
tathopariṣṭād vakṣyāmaḥ samyakśāstrānusārataḥ //
idānīṃ tu samāsena śāstrasamyaktvam ucyate
kuvādiyuktyapavyākhyānirāsenāvirodhataḥ //
(2) bhūtacaitanyavāda-khaṇḍana
pṛthivyādimahābhūtakāryamātram idaṃ jagat
na cātmadṛṣṭasadbhāvaṃ manyante bhūtavādinaḥ //
acetanāni bhūtāni na taddharmo na tatphalam
cetanāsti ca yasyeyaṃ sa evātmeti cāpare //
yadīyaṃ bhūtadharmaḥ syāt pratyekaṃ teṣu sarvadā
upalambhyeta sattvādikāṭhinatvādayo yathā //
śaktirūpeṇā sā teṣu sadāto nopalabhyate
na ca tenāpi rūpeṇa satyasaty eva cen na tat //
śaktivetanayoraivyaṃ nānātvaṃ vātha sarvathā
aikye sā cetaneveti nānātve 'nyasya sā yataḥ //
anabhivyaktir apy asyā nyāyato nopapadyate
āvṛtir na yad anyena tattvasaṃkhyāvirodhataḥ //
na cāsau tatsvarūpeṇa teṣām anyatareṇa vā
vyañjakatvapratijñānāt nāvṛtir vyañjakaṃ yataḥ //
viśiṣṭapariṇāmabhā-ve 'pi hy atrāvṛtir na vai
bhāvatāptestathā nāmavyañjakatvaprasaṅgataḥ //
na cāsau bhūtabhinno yat tato vyaktiḥ sadā bhavet
bhede tvadhikabhāvena tattvasaṃkhyā na yujyate //
svakāle 'bhinna ity evaṃ kālābhāve na saṅgatam
lokasiddhāśraye tv ātmā hanta ! nāśrīyate katham //
nātmāpi loke no siddho jātismaraṇasaṃśrayāt
sarveṣāṃ tadabhāvaś ca citrakarmavipākataḥ //
loke 'pi naikataḥ sthānād āgatānāṃ tathekṣyate
aviśeṣeṇa sarveṣām anubhūtārthasaṃsmṛtiḥ //
divyadarśanataś caiva tacchiṣṭāvyabhicārataḥ
pitṛkarmādisiddheś ca hanta ! nātmāpy alaukikaḥ //
kāṭhinyābodharūpāṇi bhūtāny adhyakṣasiddhitaḥ
cetanā tu na tadrūpā sā kathaṃ tatphalaṃ bhavet ? //
pratyekam asatī teṣu na ca syād reṇutailavat
satī ced upalabhyeta bhinnarūpeṣu sarvadā //
asat sthūlatvam aṇvādau ghaṭādau dṛśyate yathā
tathāsatyeva bhūteṣu cetanāpīti cen matiḥ //
nāsat sthūlatvam aṇvādau tebhya eva tadudbhavāt
asatastatsamutpādo na yukto 'tiprasaṅgataḥ //
pañcamasyāpi bhūtasya tebhyo 'sattvāviśeṣataḥ
bhaved utpattir evaṃ ca tattvasaṃkhyā na yujyate //
na tajjananasvabhāvāś cet te 'tra mānaṃ na vidyate
sthūlatvotpāda iṣṭaś cet tatsadbhāve 'py asau samaḥ //
na ca mūrttāṇusaṅghātabhinnaṃ sthūlatvam ity adaḥ
teṣām eva tathābhāvo nyāyyaṃ mānāvirodhataḥ //
bhede tadadalaṃ yasmāt kathaṃ sadbhāvam aśnute
tadabhāve 'pi tadbhāve sadā sarvatra vā bhavet //
na caivaṃ bhūtasaṅghātamātraṃ caitanyam iṣyate
aviśeṣeṇa sarvatra tadvat tadbhāvasaṅgateḥ //
evaṃ sati ghaṭādīnāṃ vyaktacaitanyabhāvataḥ
puruṣān na viśeṣaḥ syāt sa ca pratyakṣabādhitaḥ //
atha bhinnasvabhāvāni bhūtāny eva yatastataḥ
tatsaṃghāteṣu caitanyaṃ na sarveṣv etad apy asat //
svabhāvo bhūtamātratve sati nyāyān na bhidyate
viśeṣaṇaṃ vinā yasmān na tulyānāṃ viśiṣṭatā //
svarūpamātrabhede ca bhedo bhūtetarātmakaḥ
anyabhedakabhāve tu sa evātmā prasajyate //
havir guḍakaṇikkādidravyasaṅghātajāny api
yathā bhinnasvabhāvāni khādyakāni tatheti cet //
vyaktimātrata evaiṣāṃ nanu bhinnasvabhāvatā
rasavīryavipākādikāryabhedo na vidyate //
tadātmakatvamātratve saṃsthānādivilakṣaṇā
yatheyam asti bhūtānāṃ tathā sāpi kathaṃ na cet //
kartrabhāvāt tathā deśakālabhedādyayogataḥ
na cāsiddhamado bhūtamātratve tadasaṃbhavāt //
tathā ca bhūtamātratve na tatsaṅghātabhedayoḥ
bhedakābhāvato bhedo yuktaḥ samyag vicintyatām //
ekas tathāparo neti tanmātratve tathāvidhaḥ
yatas tad api no bhinnaṃ tatas tulyaṃ ca tat tayoḥ //
syādetad bhūtajatve 'pi grāvādīnāṃ vicitratā
lokasiddheti siddhaiva na sā tanmātrajā nanu //
adṛṣṭākāśakālādisāmagrītaḥ samudbhavāt
tathaiva lokasaṃvitter anyathā tadabhāvataḥ //
na ceha laukiko mārgaḥ sthito 'smābhir vicāryate
kiṃ tv ayaṃ yujyate kveti tvannītau coktavan na saḥ //
mṛtadehe ca caitanyam upalabhyeta sarvathā
dehadharmādibhāvena tat taddharmādi nānyathā //
na ca lāvaṇyakārkaśyaśyāmatvair vyabhicāritā
mṛtadehe 'pi sadbhāvād adhyakṣeṇaiva saṃgateḥ //
na cel lāvaṇyasadbhāvo na sa tanmātrahetukaḥ
ata evānyasadbhāvād asty ātmeti vyavasthitam //
na prāṇādir asau mānaṃ kiṃ tadbhāve 'pi tulyatā
tadabhāvād abhāvaś ced ātmābhāve na kā pramā //
tena tadbhāvabhāvitvaṃ na bhūyo nalikādinā
saṃpādite 'py etat siddheḥ so 'nya eveti ced na tat //
vāyusāmānyasaṃsiddhes tatsvabhāvaḥ sa neti cet
atrāpi na pramāṇaṃ vaś caitanyotpattir eva cet //
na tasyām eva saṃdehāt tavāyaṃ kena neti cet
tattatsvarūpabhāvena tadabhāvaḥ kathaṃ nu cet //
tadvailakṣaṇyasaṃvitteḥ mātṛcaitanyaje hy ayam
sute tasmin na doṣaḥ syān na na bhāve 'sya mātari //
na ca saṃsvedajādyeṣu mātrabhāvena tad bhavet
pradīpajñātam apy atra nimittatvān na bādhakam //
itthaṃ na tadupādānaṃ yujyate tat kathaṃcana
anyopādānabhāve ca tad evātmā prasajyate //
na tathābhāvinaṃ hetum antareṇopajāyate
kiñcin naśyati naikāntād yathāha vyāsamaharṣiḥ //
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ
abhayor api dṛṣṭo 'ntas tv anayos tattvadarśibhiḥ //
nābhāvo bhāvam āpnoti śaśaśṛṅge tathāgateḥ
bhāvo nābhāvam etīha dīpaś cen na sa sarvathā //
evaṃ caitanyavān ātmā siddhaḥ satatabhāvataḥ
paraloky api vijñeyo yuktimārgānusāribhiḥ //
(3)maiṃ viṣayaka pratyakṣa anubhava se ātmā kī siddhi
sato 'sya kiṃ ghaṭasyeva pratyakṣeṇa na darśanam
asty eva darśanaṃ spaṣṭam ahaṃpratyayavedanāt //
bhrānto 'haṃ gurur ity eṣaḥ satyam anyas tv asau mataḥ
vyabhicāritvato nāsya gamakatvam athocyate //
pratyakṣasyāpi tat tyājyaṃ tatsadbhāvāviśeṣataḥ
pratyakṣābhāsam anyac ced vyabhicāri na sādhu tat //
ahaṃpratyayapakṣe 'pi nanu sarvam idaṃ samam
atas tadvad asau mukhyaḥ samyak pratyakṣam iṣyatām //
gurvī me tanur ity ādau bhedapratyayadarśanāt
bhrāntatābhimatasyaiva sā yuktā netarasya tu //
ātmanātmagraho 'py asya tathānubhavasiddhitaḥ
tasyaiva tatsvabhāvatvāt na tu yuktyā na yujyate //
na ca buddhiviśeṣo 'yam ahaṃkāraḥ prakalpyate
dānādibuddhikāle 'pi tathāhaṃkāravedanāt //
ātmanātmagrahe tasya tatsvabhāvatvayogataḥ
sadaivāgrahaṇaṃ hy evaṃ vijñeyaṃ karmadoṣataḥ //
ataḥ pratyakṣasaṃsiddhaḥ sarvaprāṇabhṛtām ayam
svayaṃjyotiḥ sadaivātmā tathā vede 'pi paṭhyate //
(4) ātmā tathā karma ke sambandha meṃ matamatāntara
atrāpi varṇayantyeke saugatāḥ kṛtabuddhayaḥ
kliṣṭaṃ mano 'sti yan nityaṃ tad yathoktātmalakṣaṇam //
yadi nityaṃ tadātmaiva saṃjñābhedo 'tra kevalam
athānityaṃ tataś cedaṃ na yathoktātmalakṣaṇam //
yaḥ kartā karmabhedānāṃ bhoktā karmaphalasya ca
saṃsarttā parinirvātā sa hy ātmā nānyalakṣaṇaḥ //
ātmatvenāviśiṣṭasya vaicitryaṃ tasya yadvaśāt
narādirūpaṃ taccitram adṛṣṭaṃ karmasaṃjñitam //
tathā tulye 'pi cārambhe sadupāye 'pi yo nṛṇām
phalabhedaḥ sa no yukto yuktyā hetvantaraṃ vinā //
tasmādavaśyameṣṭavyaṃ tatra hetvantaraṃ paraiḥ
tadevādṛṣṭamityāhur anye śāstrakṛtaśramāḥ //
bhūtānāṃ tatsvabhāvatvād ayam ity apy anuttaram
na bhūtātmaka evātmety etad atra nidarśitam //
karmaṇo bhautikatvena yad vaitad api sāmpratam
ātmano vyatiriktaṃ tat citrabhāvaṃ yato matam //
śaktirūpaṃ tad anye tu sūrayaḥ saṃpracakṣate
anye tu vāsanārūpaṃ vicitraphaladaṃ matam //
anye tv abhidadhaty atra svarūpaniyatasya vai
kartur vinānyasaṃbandhaṃ śaktir ākasmikī kutaḥ //
tatkriyāyogataḥ sā cet tadapuṣṭau na yujyate
tadanyayogābhāve ca puṣṭir asya kathaṃ bhavet //
asty eva sā sadā kantu kriyayā vyajyate param
ātmamātrasthitāyā na tasyā vyaktiḥ kadācana //
tadanyāvaraṇābhāvād bhāve vāsyaiva karmatā
tannirākaraṇād vyaktir iti tadbhedasaṃsthitiḥ //
pāpaṃ tadbhinnam evāstu kriyāntaranibandhanam
evam iṣṭakriyājanyaṃ puṇyaṃ kim iti nekṣyate //
vāsanāpy anyasaṃbandhaṃ vinā naivopapadyate
puṣpādigandhavaikalye tilādau nekṣyate yataḥ //
bodhamātrātiriktaṃ tad vāsakaṃ kiñcid iṣyatām
mukhyaṃ tad eva vaḥ karma na yuktā vāsanānyathā //
bodhamātrasya tadbhāve nāsti jñānam avāsitam
tato 'muktiḥ sadaiva syād vaiśiṣṭyaṃ kevalasya na //
evaṃ śaktyādipakṣo 'yaṃ ghaṭate nāpapattitaḥ
bandhān nyūnātiriktatve tadbhāvān upapattitaḥ //
tasmāt tadātmano bhinnaṃ saccitraṃ cātmayogi ca
adṛṣṭam avagantavyaṃ tasya śaktyādisādhakam //
adṛṣṭaṃ karma saṃskārāḥ puṇyāpuṇye śubhāśubhe
dharmādharmau tathā pāśaḥ paryāyās tasya kīrttitāḥ //
hetavo 'sya samākhyātāḥ pūrvaṃ hiṃsānṛtādayaḥ
tadvān saṃyujyate tena vicitraphaladāyinā //
naivaṃ dṛṣṭeṣṭabādhā yat siddhiś cāsyānivāritā
tad enam eva vidvāṃsas tattvavādaṃ pracakṣate //
(5) bhūtacaitanyavādakhaṃḍana kā upasaṃhāra
lokāyatamataṃ prājñair jñeyaṃ pāpaughakāraṇam
itthaṃ tattvavilomaṃ yat tan na jñānavivardhanam //
indrapratāraṇāyedaṃ cakre kila bṛhaspatiḥ
ado 'pi yuktiśūnyaṃ yan nettham indraḥ pratāryate //
tasmād duṣṭāśayakaraṃ kliṣṭasattvavicintitam
pāpaśrutaṃ sadā dhīrair varjyaṃ nāstikadarśanam //
dūsarā stabaka
(2)puṇya, pāpa tathā mokṣa se saṃbaṃdhita kuccha praśna
hiṃsādibhyo 'śubhaṃ karma tadanyebhyaś ca tacchubham
jāyate niyamo mānāt kuto 'yam iti nāpare //
āgamākhyāt tadanye tu tac ca dṛṣṭādyabādhitam
sarvārthaviṣayaṃ nityaṃ vyaktārthaṃ paramātmanā //
candrasūryoparāgādes tataḥ saṃvādadarśanāt
tasyāpratyakṣe 'pi pāpādau na prāmāṇyaṃ na yujyate //
yadi nāma kvacid dṛṣṭaḥ saṃvādo 'nyatra vastuni
tadbhāvas tasya tattvaṃ vā kathaṃ samavasīyate ? //
āgamaikatvatas tac ca vākyādes tulyatādinā
suvṛddhasaṃpradāyena tathā pāpakṣayeṇa ca //
anyathā vastutattvasya parīkṣaiva na yujyate
āśaṅkā sarvagā yasmāt chadmasthasyopajāyate //
aparīkṣāpi no yuktā guṇadoṣāvivekataḥ
mahat saṃkaṭamāyātam āśaṅke nyāyavādinaḥ //
tasmād yathoditāt samyag āgamakhyāt pramāṇataḥ
hiṃsādibhyo 'śubhādīni niyamo 'yaṃ vyavasthitaḥ //
kliṣṭād hiṃsādyanuṣṭhānāt prāptiḥ kliṣṭasya karmaṇaḥ
yathāpathyabhujo vyādher akliṣṭasya viparyayāt //
svabhāva eṣa jīvasya yat tathāpariṇāmabhāk
badhyate puṇyapāpābhyāṃ mādhyasthyāt tu vimucyate //
sudūram api gatveha vihitāsūpapattiṣu
kaḥ svabhāvāgamāvante śaraṇaṃ na prapadyate //
pratipakṣasvabhāvena pratipakṣāgamena ca
bādhitvāt kathaṃ hy etau śaraṇaṃ yuktivādinām //
pratītyā bādhyate yo yat svabhāvo na sa yujyate
vastunaḥ kalpyamāno 'pi vahnyādeḥ śītatādivat //
vahneḥ śītatvam asty eva tatkāryaṃ kiṃ na dṛśyate
dṛśyate hi himāsanne katham itthaṃ svabhāvataḥ //
himasyāpi svabhāvo 'yaṃ niyamād vahnisaṃnidhau
karoti dāham ity evaṃ vahnyādeḥ śītatā na kim //
vyavasthābhāvato hy evaṃ yā tvadbuddhir ihedṛśī
sā loṣṭād asya yat kāryaṃ tat tvattas tatsvabhāvataḥ //
evaṃ subuddhiśūnyatvaṃ bhavato 'pi prasajyate
astu cet ko vivādo no buddhiśūnyena sarvathā //
anyastvāheha siddhe 'pi hiṃsādibhyo 'śubhādike
śubhāder eva saukhyādi kena mānena gamyate //
atrāpi bruvate kecit sarvathā yuktivādinaḥ
pratītigarbhayā yuktyā kilaitad avasīyate //
tayāhur nāśubhāt saukhyaṃ tadbāhulyaprasaṃgataḥ
bahavaḥ pāpakarmāṇo viralāḥ śubhakāriṇaḥ //
na caitad dṛśyate loke duḥkhabāhulyadarśanāt
śubhāt saukhyaṃ tataḥ siddham ato 'nyac cāpy ato 'nyataḥ //
anye punar idaṃ śrāddhā bruvate āgamena vai
śubhāder eva saukhyādi gamyate nānyataḥ kvacit //
atīndriyeṣu bhāveṣu prāyaḥ evaṃvidheṣu yat
chadmasthasyāvisaṃvādi mānam atra na vidyate //
yac coktaṃ duḥkhabāhulyadarśanaṃ tan na sādhakam
kvacit tathopalambhe 'pi sarvatrādarśanād iti //
sarvatra darśanaṃ yasya tadvākyāt kiṃ na sādhanam
sādhanaṃ tad bhavaty evam āgamāt tu na bhidyate //
aśubhād apy anuṣṭhānāt saukhyaprāptiś ca yā kvacit
phalaṃ vipākavirasā sā tathāvidhakarmaṇaḥ //
brahmahatyānideśānu-ṣṭhānād grāmādilābhavat
na punas tata evaitad āgamād eva gamyate //
pratipakṣāgamānāṃ ca dṛṣṭeṣṭābhyāṃ virodhataḥ
tathānāptapraṇītatvād āgamatvaṃ na yujyate //
dṛṣṭeṣṭābhyāṃ virodhāc ca teṣāṃ nāptapraṇītatā
niyamād gamyate yasmāt tad asāv eva darśyate //
agamyagamanādīnāṃ dharmasādhanatā kvacit
uktā lokaprasiddhena pratyakṣeṇa viruddhyate //
svadharmotkarṣād eva tathā muktir apīṣyate
hetvabhāvena tadbhāvo nitya iṣṭena bādhyate //
mādhyasthyam eva taddhetur agamyagamanādinā
sādhyate tat paraṃ yena tena doṣo na kaścana //
etad apy uktimātraṃ yad agamyagamanādiṣu
tathāpravṛttito yuktyā mādhyasthyaṃ nopapadyate //
apravṛttyaiva sarvatra yathāsāmarthyabhāvataḥ
viśuddhabhāvanābhyāsāt tanmādhyasthyaṃ paraṃ yataḥ //
yāvad evaṃvidhaṃ naivaṃ pravṛttis tāvad eva yā
sāviśeṣeṇa sādhvīti tasyotkarṣaprasādhanāt //
nāpravṛtter iyaṃ hetuḥ kutaścid anivarttanāt
sarvatra bhāvāvicchedād anyathāgamyasaṃsthitiḥ //
tac cāstu lokaśāstroktaṃ tatraudāsīnyayogataḥ
saṃbhāvyate paraṃ hy etad bhāvaśuddher mahātmanām //
saṃsāramocakasyāpi hiṃsā yad dharmasādhanam
muktiś cāsti tatas tasyāpy eṣa doṣo 'nivāritaḥ //
muktikarmakṣayād eva jāyate nānyataḥ kvacit
janmādirahitā yat tat sa evātra nirūpyate //
hiṃsādyutkarṣasādhyo vā tadviparyayajo 'pi vā
anyahetur ahetur vā sa vai karmakṣayo nanu //
hiṃsādyutkarṣasādhyatve tadabhāve na tatsthitiḥ
karmakṣayāsthitau ca syān muktānāṃ muktatākṣitiḥ //
tadviparyayasādhyatve parasiddhāntasaṃsthitiḥ
karmakṣayaḥ satāṃ yasmād ahiṃsādiprasādhanaḥ //
tadanyahetusādhyatve tatsvarūpam asaṃsthitam
ahetutve sadā bhāvo 'bhāvo vā syāt sadaiva hi //
muktiḥ karmakṣayād iṣṭā jñānayogaphalaṃ ca saḥ
ahiṃsādi ca taddhetur iti nyāyaḥ satāṃ mataḥ //
evaṃ vedavihitāpi hiṃsāpāyāya tattvataḥ
śāstracoditabhāve 'pi vacanāntarabādhanāt //
na hiṃsyād iha bhūtāni hiṃsanaṃ doṣakṛn matam
dāhavad vaidyake spaṣṭam utsargapratiṣedhataḥ //
tato vyādhinivṛttyarthaṃ dāhaḥ kāryas tu codite
na tato 'pi na doṣaḥ syāt phaloddeśena codanāt //
evaṃ tatphalabhāve 'pi codanāto 'pi sarvathā
dhruvam autsargiko doṣo jāyate phalacodanāt //
anyeṣām api buddhyaivaṃ dṛṣṭeṣṭābhyāṃ viruddhatā
darśanīyā kuśāstrāṇāṃ tataś ca sthitamityadaḥ //
kliṣṭaṃ hiṃsādyanuṣṭhānaṃ na yat tasyānyato bhavet
tataḥ kartā sa eva syāt sarvasyaiva hi karmaṇaḥ //
anādikarmayuktatvāt tanmohāt saṃpravartate
ahite 'py ātmanaḥ prāyo vyādhipīḍitacittavat //
(1)kālavāda, svabhāvavāda, niyativāda, karmavāda, kālādisāmagrīvāda
kālādīnāṃ ca kartṛtvaṃ manyante 'nye pravādinaḥ
kevalānāṃ tadanye tu mithaḥ sāmagryapekṣayā //
na kālavyatirekeṇa garbhabālaśubhādikam
yat kiñcij jāyate loke tad asau kāraṇaṃ kila //
kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharati prajāḥ
kālaḥ supteṣu jāgartti kālo hi duratikramaḥ //
kiñca kālādṛte naiva mudgapaktir apīṣyate
sthālyādisaṃnidhāne 'pi tataḥ kālād asau matā //
kālābhāve ca garbhādi sarvaṃ syād avyavasthayā
pareṣṭahetusadbhāvamātrād eva tadudbhavāt //
na svabhāvātirekeṇa garbhabālaśubhādikam
yat kiñcij jāyate loke tad asau kāraṇaṃ kila //
sarvabhāvāḥ svabhāvena svasvabhāve tathā tathā
varttante 'tha nivarttante kāmacāraparāṅmukhāḥ //
na vineha svabhāvena mudgapaktir apīṣyate
tathākālādibhāve 'pi nāśvamāṣasya sā yataḥ //
atatsvabhāvāt tadbhāve'tiprasaṃgo 'nivāritaḥ
tulye tatra mṛdaḥ kumbho na paṭādītyayuktimat //
niyatenaiva rūpeṇa sarve bhāvā bhavanti yat
tato niyatijā hy ete tatsvarūpānuvedhataḥ //
yad yadaiva yato yāvat tat tadaiva tatas tathā
niyataṃ jāyate nyāyāt ka etāṃ bādhituṃ kṣamaḥ //
na carte niyatiṃ loke mudgapaktir apīkṣyate
tatsvabhāvādibhāve 'pi nāsāvaniyatā yataḥ //
anyathāniyatatvena sarvabhāvaḥ prasajyate
anyonyātmakatāpatteḥ kriyāvaiphalyam eva ca //
na bhoktṛvyatirekeṇa bhogyaṃ jagati vidyate
na cākṛtasya bhogaḥ syān muktānāṃ bhogabhāvataḥ //
bhogyaṃ ca viśvaṃ sattvānāṃ vidhinā tena tena yat
dṛśyate 'dhyakṣam evedaṃ tasmāt tat karmajaṃ hi tat //
na ca tat karmavaidhurye mudgapaktir apīkṣyate
sthālyādibhaṅgabhāvena yat kvacin nopapadyate //
citraṃ bhogyaṃ tathā citrāt karmaṇo 'hetutānyathā
tasya yasmād vicitratvaṃ niyatyāder na yujyate //
niyater niyatātmatvān niyatānāṃ samānatā
tathāniyatabhāve ca balāt syāt tadvicitratā //
na ca tanmātrabhāvāder yujyate 'syā vicitratā
tadanyabhedakaṃ muktvā samyag nyāyāvirodhataḥ //
na jalasyaikarūpasya viyatpātād vicitratā
ūṣarādidharābhedam antareṇopajāyate //
tadbhinnabhedakatve ca tatra tasyā na kartṛtā
tatkartṛtve ca citratvaṃ tadvat tasyāpyasaṃgatam //
tasyā eva tathābhūtaḥ svabhāvo yadi ceṣyate
tyaktaḥ niyativādaḥ syāt svabhāvāśrayaṇān nanu //
svo bhāvaś ca svabhāvo 'pi svasattaiva hi bhāvataḥ
tasyāpi bhedakābhāve vaicitryaṃ nopapadyate //
tatas tasyāviśiṣṭatvād yugapad viśvasaṃbhavaḥ
na cāsāv iti sadyuktyā tadvādo 'ip na saṃgataḥ //
tattatkālādisāpekṣo viśvahetuḥ sa cen nanu
muktaḥ svabhāvavādaḥ syāt kālavādaparigrahāt //
kālo 'pi samayādir yat kevalaṃ so 'pi kāraṇam
tata eva hy asaṃbhūteḥ kasyacin nopapadyate //
ataś ca kāle tulye 'pi sarvatraiva na tatphalam
ato hetvantarāpekṣaṃ vijñeyaṃ tad vicakṣaṇaiḥ //
ataḥ kālādayaḥ sarve samudāyena kāraṇam
garbhādeḥ kāryajātasya vijñeyā nyāyavādibhiḥ //
na caikaikata eveha kvacit kiñcid apīkṣyate
tasmāt sarvasya kāryasya sāmagrī janikā matā //
svabhāvo niyatiś caiva karmaṇo 'nye pracakṣate
dharmāvanye tu sarvasya sāmānyenaiva vastunaḥ //
tīsarā stabaka
(1) īśvaravādakhaṃḍana
īśvaraḥ prerakatvena kartā kaiścid iheṣyate
acintyacic chaktiyukto 'nādiśuddhaś ca sūribhiḥ //
jñānam apratighaṃ yasya vairāgyaṃ ca jagatpateḥ
aiśvaryaṃ caiva dharmaś ca sahasiddhaṃ catuṣṭayam //
ajño jantur anīśo 'yam ātmanaḥ sukhaduḥkhayoḥ
īśvaraprerito gacchet svargaṃ vā śvabhram eva vā //
anye tv abhidadhaty atra vītarāgasya bhāvataḥ
itthaṃ prayojanābhāvāt kartṛtvaṃ yujyate katham ? //
narakādiphale kāṃścit kāṃścit svargādisādhane
karmaṇi prerayaty āśu sa jantūn kena hetunā ? //
svayam eva pravartante sattvāś cet citrakarmaṇi
nirarthakam iheśasya kartṛtvaṃ gīyate katham ? //
phalaṃ dadāti cet sarvaṃ tat teneha pracoditam
aphale pūrvadoṣaḥ syāt saphale bhaktimātratā //
ādisarge 'pi na hetuḥ kṛtakṛtyasya vidyate
pratijñātavirodhitvāt svabhāvo 'py apramāṇakaḥ //
karmādes tatsvabhāvatve na kiñcid bādhyate vibhoḥ
vibhos tu tatsvabhāvatve kṛtakṛtyatvabādhanam //
tataś ceśvarakartṛtvavādo 'yaṃ yujyate param
samyag nyāyāvirodhena yathāhuḥ śuddhabuddhayaḥ //
īśvaraḥ paramātmaiva taduktavratasevanāt
yato muktis tatas tasyāḥ kartā syād guṇabhāvataḥ //
tadanāsevanād eva yat saṃsāro 'pi tattvataḥ
tena tasyāpi kartṛtvaṃ kalpyamānaṃ na duṣyati //
kartāyam iti tadvākye yataḥ keṣāṃcid ādaraḥ
atas tadānuguṇyena tasya kartṛtvadeśanā //
paramaiśvaryayuktatvān mata ātmaiva ceśvaraḥ
sa ca karteti nirdoṣaḥ kartṛvādo vyavasthitaḥ //
śāstrakārā mahātmānaḥ prāyo vītaspṛhā bhave
sattvārthasaṃpravṛttāś ca kathaṃ te 'yuktabhāṣiṇaḥ //
abhiprāyas tatas teṣāṃ samyag mṛgyo hitaiṣiṇā
nyāyaśāstrāvirodhena yathāha manur apyadaḥ //
ārṣaṃ ca dharmaśāstraṃ ca vedaśāstrāvirodhinā
yas tarkeṇānusaṃdhatte sa dharmaṃ veda netaraḥ //
(2) prakṛtipuruṣavāda khaṇḍana
pradhānodbhavam anye tu manyante sarvam eva hi
mahad ādikrameṇeha kāryajātaṃ vipaścitaḥ //
pradhānād mahato bhāvo 'haṃkārasya tato 'pi ca
akṣatanmātravargasya tanmātrād bhūtasaṃhateḥ //
ghaṭādy api pṛthivyādipariṇāmasamudbhavam
nātmavyāpārajaṃ kiñcit teṣāṃ loke 'pi vidyate //
anye tu bruvate hy etat prakriyāmātravarṇanam
avicāryaiva tad yuktyā śraddhayā gamyate param //
yuktyā tu bādhyate yasmāt pradhānaṃ nityam iṣyate
tathātvāpracyutau cāsya mahadādi kathaṃ bhavet ? //
tasyaiva tatsvabhāvatvād iti cet kiṃ na sarvadā
ata eveti cet tasya tathātve nanu tat kutaḥ ? //
nānupādānam anyasya bhāve 'nyaj jātucid bhavet
tadupādānatāyāṃ ca na tasyaikāntanityatā //
ghaṭādyapi kulālādisāpekṣaṃ dṛśyate bhavat
ato na tat pṛthivyādipariṇāmasamudbhavam //
tatrāpi dehaḥ kartā cen naivāsāv ātmanaḥ pṛthak
pṛthag eveti ced bhoga ātmano yujyate katham ? //
dehabhogena naivāsya bhāvato bhoga iṣyate
pratibimbodayāt kintu yathoktaṃ pūrvasūribhiḥ //
"puruṣo 'vikṛtātmaiva svanirbhāsam acetanam
manaḥ karoti sānnidhyād upādhiḥ sphaṭikaṃ yathā //
vibhaktedṛkpariṇatau buddhau bhogo 'sya kathyate
pratibimbodayaḥ svacche yathā candramaso 'mbhasi" //
pratibimbodayo 'py asya nāmūrtatvena yujyate
muktair atiprasaṃgāc ca na vai bhogaḥ kadācana //
na ca pūrvasvabhāvatvāt sa muktānām asaṃgataḥ
svabhāvāntarabhāve ca pariṇāmo 'nivāritaḥ //
dehāt pṛthaktva evāsya na ca hiṃsādayaḥ kvacit
tadabhāve 'nimittatvāt kathaṃ bandhaḥ śubhāśubhaḥ //
bandhādṛte na saṃsāro muktir vāsyopapadyate
yamādi tadabhāve ca sarvam eva hy apārthakam //
ātmā na badhyate nāpi mucyate 'sau kadācana
badhyate mucyate cāpi prakṛtiḥ svātmaneti cet //
ekāntenaikarūpāyā nityāyāś ca na sarvathā
tasyāḥ kriyāntarābhāvād bandhamokṣau tu yujtitaḥ //
mokṣaḥ prakṛtyayogo yad ato 'syaḥ sa kathaṃ bhavet
svarūpavigamāpattes tathā tantravirodhataḥ //
pañcaviṃśatitattvajño yatra tatrāśrame rataḥ
jaṭī muṇḍī śikhī vāpi mucyate nātra saṃśayaḥ //
puruṣasyoditā muktir iti tantre cirantanaiḥ
itthaṃ na ghaṭate ceyam iti sarvamayuktimat //
atrāpi puruṣasyānye muktim icchanti vādinaḥ
prakṛtiṃ cāpi sannyāyāt karmaprakṛtim eva ca //
tasyāś cānekarūpatvāt pariṇāmitvayogataḥ
ātmano bandhanatvāc ca noktadoṣasamudbhavaḥ //
nāmūrtaṃ mūrtatāṃ yāti mūrtaṃ na yāty amūrtatām
yato bandhād yato nyāyād ātmano 'saṃgataṃ tayā //
dehasparśādisaṃvittyā na yāty evety atyuktimat
anyonyavyāptijā ceyam iti bandhādi saṃgatam //
mūrtayāpyātmano yogo ghaṭate nabhaso yathā
upaghātādibhāvaś ca jñānasyeva surādinā //
evaṃ prakṛtivādo 'pi vijñeyaḥ satya eva hi
kapiloktatvataś caiva divyo hi sa mahāmuniḥ //
caithā stabaka
(1) kṣaṇikavāda khaṃḍana kī prastāvanā
manyante 'nye jagat sarvaṃ kleśakarmanibandhanam
kṣaṇakṣayi mahāprajñā jñānamātraṃ tathāpare //
ta āhuḥ kṣaṇikaṃ sarvaṃ nāśahetor ayogataḥ
arthakriyāsamarthatvāt pariṇāmāt kṣayekṣaṇāt //
jñānamātraṃ ca yal loke jñānam evānubhūyate
nārthas tadvyatirekeṇa tato 'sau naiva vidyate //
atrāpy abhidadhaty anye smaraṇāder asaṃbhavāt
bāhyārthavedanāc caiva sarvam etad apārthakam //
anubhūtārthaviṣayaṃ smaraṇaṃ laukikaṃ yataḥ
kālāntare tathānitye mukhyam etan na yujyate //
so 'ntevāsī guruḥ so 'yaṃ pratyabhijñāpyasaṃgatā
dṛṣṭakautukam udvegaḥ pravṛttiḥ prāptir eva ca //
svakṛtasyopabhogas tu dūrotsārita eva hi
śīlānuṣṭhānahetur yaḥ sa naśyati tadaiva yat //
saṃtānāpekṣayāsmākaṃ vyavahāro 'khilo mataḥ
sa caika eva tasmiṃś ca sati kasmān na yujyate //
yasminn eva tu saṃtāne āhitā karmavāsanā
phalaṃ tatraiva saṃdhatte karpāse raktatā yathā //
etad apy uktimātraṃ yan na hetuphalabhāvataḥ
santāno 'nyaḥ sa cāyukta evāsatkāryavādinaḥ //
(2) bhāva abhāva bana jātā hai isa mata kā khaṃḍana
nābhāvo bhāvatāṃ yāti śaśaśṛṅge tathāgateḥ
bhāvo nābhāvam etīha tadutpattyādidoṣataḥ //
sato 'sattve tadutpādas tato nāśo 'pi tasya yat
tannaṣṭasya punarbhāvaḥ sadā nāśo na tatsthitiḥ //
sa kṣaṇasthitidharmā ced dvitīyādikṣaṇasthitau
yujyate hy etad apy asya tathā coktānatikramaḥ //
kṣaṇasthitau tadaivāsya nāsthitir yuktyasaṃgateḥ
na paścād api sā neti sato 'sattvaṃ vyavasthitam //
na tad bhavati cet kiṃ na sadā sattva tad eva yat
na bhavaty etad evāsya bhavanaṃ sūrayo viduḥ //
kādācitkamado yasmād utpādyasya tad dhruvam
tucchatvān nety atucchasyāpy atucchatvāt kathaṃ nanu ? //
tadā bhūter iyaṃ tulyā tannivṛtter na tasya kim
tucchatāpterna bhāvo 'stu nāsat sat sadasat katham ? //
svahetor eva tajjātaṃ tatsvabhāvaṃ yato nanu
tadanantarabhāvitvād itaratrāpy adaḥ samam //
nāhetorasya bhavanaṃ na tucche tatsvabhāvatā
tataḥ kathaṃ nu tadbhāva iti yuktyā kathaṃ samam ? //
sa eva bhāvas taddhetus tasyaiva tathāsthiteḥ
svanivṛttiḥ svabhāvo 'sya bhāvasyeva tato na kim ? //
jñeyatvavat svabhāvo 'pi na cāyukto 'sya tadvidhaḥ
tadabhāve na tajjñānaṃ tannivṛtter gatiḥ katham ? //
tat tadvidhasvabhāvaṃ yat pratyakṣeṇa tathaiva hi
gṛhyate tadgatis tena naitat kvacid aniścayāt //
samāropādasau neti gṛhītaṃ tattvatas tu tat
yathābhāvagrahāt tasyātiprasaṃgādado 'pyasat //
gṛhītaṃ sarvam etena tattvato niścayaḥ punaḥ
mitagrahasamāropād iti tattvavyavasthiteḥ //
ekatra niścayo 'nyatra niraṃśānubhavād api
na tathā pāṭavābhāvād ity apūrvam idaṃ tamaḥ //
svabhāvakṣaṇato hy ūrdhvaṃ tucchatā tannivṛttitaḥ
nāsāv ekakṣaṇagrāhijñānāt samyag vibhāvyate //
tasyāṃ ca nāgṛhītāyāṃ tat tatheti viniścayaḥ
na hīndriyam atītādigrāhakaṃ sadbhir iṣyate //
ante 'pi darśanaṃ nāsya kapālādigateḥ kvacit
na tad eva ghaṭābhāvo bhāvatvena pratītitaḥ //
na tadgater gatis tasya pratibandhavivekataḥ
tasyaivābhavanatve tu bhāvāvicchedato 'nvayaḥ //
tasmād avaśyam eṣṭavyaṃ tad ūrdhvaṃ tuccham eva tat
jñeyaṃ sad jñāyate hy etad apareṇāpi yuktimat //
notpattyādes tayor aikyaṃ tucchetaraviśeṣataḥ
nivṛttibhedataś caiva buddhibhedāc ca bhāvyatām //
etenaitat pratikṣiptaṃ yad uktaṃ nyāyamāninā
na tatra kiñcid bhavati na bhavaty eva kevalam //
bhāve hy eṣa vikalpaḥ syād vidher vastvanurodhataḥ
na bhāvo bhavatīty uktam abhāvo bhavatīty api //
etenāhetukatve 'pi hy abhūtvā nāśabhāvataḥ
sattānāśitvadoṣasya pratyākhyātaṃ prasañjanam //
pratikṣiptaṃ ca yat sattā'nāśitvāgo 'nivāritam
tuccharūpā tadāsattā bhāvāpternāśitoditā //
bhāvasyābhavanaṃ yat tad abhāvabhavanaṃ tu yat
tattathādharmake hy uktavikalpo na virudhyate //
tad eva na bhavatyetad viruddhamiva lakṣyate
tad eva vastusaṃsparśād bhavanapratiṣedhataḥ //
sato 'sattvaṃ yataś caivaṃ sarvathā nopapadyate
bhāvo nābhāvametīha tataś caitad vyavasthitam //
(3) abhāva bhāva bana jātā hai
isa mata kā khaṃḍana
asataḥ sattvayoge tu tattathāśaktiyogataḥ
nāsattvaṃ tadabhāve tu na tatsattvaṃ tadanyavat //
asadutpadyate taddhi vidyate yasya kāraṇam
viśiṣṭaśaktimat tac ca tatastatsattvasaṃsthitiḥ //
atyantāsati sarvasmin kāraṇasya na yuktitaḥ
viśiṣṭaśaktimattvaṃ hi kalpyamānaṃ virājate //
tatsattvasādhakaṃ tan na tad eva hi tadā na yat
ata evedamicchantu na vai tasyetyayogataḥ //
vastusthityā tathā tadyat tadanantarabhāvi tat
nānyat tataś ca nāmneha na tathāsti prayojanam //
nāmnā vināpi tattvena viśiṣṭāvidhinā vinā
cintyatāṃ yadi sannyāyād vastusthityāpi tattathā //
sādhakatve tu sarvasya tato bhāvaḥ prasajyate
kāraṇāśrayaṇo 'py evaṃ na tatsattvaṃ tadanyavat //
kiñca tat kāraṇaṃ kāryabhūtikāle na vidyate
tato na janakaṃ tasya tadāsattvāt paraṃ yathā //
anantaraṃ ca tadbhāvas tattvād eva nirarthakaḥ
samaṃ ca hetuphalayor nāśotpādavasaṅgatau //
stastau bhinnāvabhinnau vā tābhyāṃ bede tayoḥ kutaḥ
nāśotpādāvabhede tu tayorvai tulyakālatā //
na hetuphalabhāvaś ca tasyāṃ satyāṃ hi yujyate
tannibandhanabhāvasya dvayor api viyogataḥ //
kalpitaś ced ayaṃ dharmadharmibhāvo hi bhāvataḥ
na hetuphalabhāvaḥ syāt sarvathā tadabhāvataḥ //
na dharmī kalpito dharmadharmibhāvas tu kalpitaḥ
pūrvo hetur niraṃśaḥ sa uttaraḥ phalam ucyate //
pūrvasyaiva tathābhāvābhāve hantottaraṃ kutaḥ
tasyaiva tu tathābhāve 'sataḥ sattvamado na sat //
taṃ pratītya tadutpāda iti tuccham idaṃ vacaḥ
atiprasaṃgataś caiva tathā cāha mahāmatiḥ //
sarvathaiva tathābhāvivastubhāvādṛte na yat
kāraṇānantaraṃ kāryaṃ drāg nabhastas tato na tat //
tasyaiva tatsvabhāvatvakalpanāsampad apy alam
na yuktā yuktivaikalyarāhuṇā janmapīḍanāt //
tadanantarabhāvitvamātratas tadvyavasthiteḥ
viśvasya viśvakāryatvaṃ syāt tadbhāvāviśeṣataḥ //
abhinnadeśatādīnām asiddhatvād ananvayāt
sarveṣām aviśiṣṭatvān na tanniyamahetutā //
yo 'py ekasyānyato bhāvaḥ santāne dṛśyate 'nyadā
tata eva videśasthāt so 'pi yat tan na bādhakam //
etenaitat pratikṣiptaṃ yad uktaṃ sūkṣmabuddhinā
nāsato bhāvakartṛtvaṃ tadavasthāntaraṃ na saḥ //
vastuno 'nantaraṃ sattā kasyacid yā niyogataḥ
sā tatphalaṃ matā saiva bhāvotpattis tadātmikā //
asadutpattir apy asya prāgasattvāt prakīrtitā
nāsataḥ sattvayogena kāraṇāt kāryabhāvataḥ //
pratikṣiptaṃ ca tad hetoḥ prāpnoti phalatāṃ vinā
asato bhāvakartṛtvaṃ tadavasthāntaraṃ ca saḥ //
vastuno 'nantaraṃ sattā tattathātāṃ vinā bhavet
nabhaḥpātād asatsattvayogād veti na tatphalam //
asadutpattir apy eva nāsyaiva prāg asattvataḥ
kiṃ tv asat sad bhavaty evam iti samyag vicāryatām //
etac ca noktavad yuktyā sarvathā yujyate yataḥ
nābhāvo bhāvatāṃ yāti vyavasthitam idaṃ tataḥ //
(4) kṣaṇikavāda meṃ sāmagrīkāraṇatāvāda kī anupapatti
yāpi rūpādisāmagrī viśiṣṭapratyayodbhavā
janakatvena buddhyādeḥ kalpyate sāpy anarthikā //
sarveṣāṃ buddhijanane yadi sāmarthyam iṣyate
rūpādīnāṃ tataḥ kāryabhedas tebhyo na yujyate //
rūpālokādikaṃ kāryam anekaṃ copajāyate
tebhyas tāvadbhya eveti tad etac cintyatāṃ katham //
prabhūtānāṃ ca naikatra sādhvī sāmarthyakalpanā
teṣāṃ prabhūtabhāvena tadekatvavirodhataḥ //
tān aśeṣān pratītyeha bhavad ekaṃ kathaṃ bhavet
ekasvabhāvam ekaṃ yat tat tu nānekabhāvataḥ //
yato bhinnasvabhāvatve sati teṣām anekatā
tāvat sāmarthyajatve ca kutas tasyaikarūpatā //
yaj jāyate pratītyaikasāmarthyaṃ nānyato hi tat
tayor abhinnatāpatter bhede bhedas tayor api //
na pratītyaikasāmarthyaṃ jāyate tatra kiñcana
sarvasāmarthyabhūtisvabhāvatvāt tasya cen na tat //
pratyekaṃ tasya tadbhāve yuktā hy uktasvabhāvatā
na hi tatsarvasāmarthyaṃ tatpratyekatvavarjitam //
atra coktaṃ na cāpy eṣāṃ tatsvabhāvatvakalpanā
sādhvīty atiprasaṃgāder anyathāpy uktisaṃbhavāt //
athānyatrāpi sāmarthyaṃ rūpādīnāṃ prakalpyate
na tad eva tad ity evaṃ nānā caikatra tat kutaḥ //
sāmagrībhedato yaś ca kāryabhedaḥ pragīyate
nānākāryasamutpādād ekasyāḥ so 'pi bādhyate //
upādānādibhāvena na caikasyāstu saṃgatā
yuktyā vicāryamāṇeha tadenakatvakalpanā //
rūpaṃ yena svabhāvena rūpopādānakāraṇam
nimittakāraṇaṃ jñāne tat tenānyena vā bhavet //
yadi tenaiva vijñānaṃ bodharūpaṃ na yujyate
athānyena balād rūpaṃ dvisvabhāvaṃ prasajyate //
abuddhijanakavyāvṛt-tyā ced buddhiprasādhakaḥ
rūpakṣaṇo hy abuddhitvāt kathaṃ rūpasya sādhakaḥ //
sa hi vyāvṛttibhedena rūpādijanako nanu
ucyate vyavahārārtham ekarūpo 'pi tattvataḥ //
agandhajananavyāvṛtty-āyaṃ kasmān na gandhakṛt
ucyate tadabhāvāc ced bhāvo 'nyasyāḥ prasajyate //
evaṃ vyāvṛttibhede 'pi tasyānekasvabhāvatā
balād āpadyate sā cā-yuktābhyupagamakṣateḥ //
vibhinnakāryajanana-svabhāvāś cakṣur ādayaḥ
yadi jñāne 'pi bhedaḥ syāt na ced bhedo na yujyate //
sāmagryapekṣayāpy evaṃ sarvathā nopapadyate
yad hetuhetumadbhāvas tad eṣāpy uktimātrakam //
(5) kṣaṇikavāda meṃ vāsyavāsakabhāva kī anupapatti
nānātvābādhānācceha kutaḥ svakṛtavedanam
saty apy asmin mitho 'tyantaṃ tadbhedād iti cintyatām //
vāsyavāsakabhāvāc cen naitat tasyāpy asaṃbhavāt
asaṃbhavaḥ kathaṃ nv asya vikalpānupapattitaḥ //
vāsakād vāsanā bhinnā abhinnā vā bhaved yadi
bhinnā svayaṃ tayā śūnyo naivānyaṃ vāsayaty asau //
athābhinnā na saṃkrāntis tasyā vāsakarūpavat
vāsye satyāṃ ca saṃsiddhir dravyāṃśasya prajāyate //
asatyām api saṃkrāntau vāsayaty eva ced asau
atiprasaṃgaḥ syād evaṃ sa ca nyāyabahiṣkṛtaḥ //
vāsyavāsakabhāvaś ca na hetuphalabhāvataḥ
tattvato 'nya iti nyāyāt sa cāyukto nidarśitaḥ //
(6) kṣaṇikavāda meṃ kāryakāraṇa jñāna kī anupapatti
tat tajjananasvabhāvaṃ janyabhāvaṃ tathāparam
ataḥ svabhāvaniyamān nāyuktaḥ sa kadācana //
ubhayor grahaṇābhāve na tathābhāvakalpanam
tayor nyāyyaṃ na caikena dvayor gahaṇam asti vaḥ //
ekam arthaṃ vijānāti na vijñānadvayaṃ yathā
vijānāti na vijñānam ekam arthadvayaṃ tathā //
vastusthityā tayos tattve ekenāpi tathāgrahāt
no bādhakaṃ na caikena dvayor gahaṇam asty adaḥ //
tathāgrahas tayor neta-retaragrahaṇātmakaḥ
kadācid api yukto yad ataḥ katham abādhakam //
tathāgrahe ca sarvatrāvinābhāvagrahaṃ vinā
na dhūmādigrahād eva hy analādigatiḥ katham //
samanantaravaikalyaṃ tatrety anupapattikam
tulyayor api tadbhāve hanta kvacid adarśanāt //
na tayos tulyataikasya yasmāt kāraṇakāraṇam
aughāt taddhetuviṣayaṃ na tv evam itarasya ca //
yaḥ kevalānalagrāhijñānakāraṇakāraṇaḥ
so 'py evaṃ na ca taddhetos tajjñānād api tadgatiḥ //
tajjñānaṃ yan na vai dhūmajñānasya samanantaraḥ
tathābhūd ity ato neha tajjñānād api tadgatiḥ //
tatheti hanta ko nv arthaḥ tattathābhāvato yadi
itaratraikam evetthaṃ jñānaṃ tadgrāhi bhāvyatām //
tadabhāve 'nyathā bhāvas tasya so 'syāpi vidyate
anantaracirātītaṃ tat punarvastutaḥ samam //
agnijñānajam etena dhūmajñānaṃ svabhāvataḥ
tathā vikalpakṛn nānyad iti pratyuktam iṣyatām //
ataḥ kathaṃcid ekena tayor agrahaṇe sati
tathāpratītito nyāyyaṃ na tathābhāvakalpanam //
pratyakṣānupalambhābhyāṃ hantaivaṃ sādhyate katham
kāryakāraṇatā tasmāt tadbhāvāder aniścayāt //
na pūrvam uttaraṃ ceha tadanyāgrahaṇād dhruvam
gṛhyate 'ta idaṃ nāto na tv atīndriyadarśanam //
vikalpo 'pi tathā nyāyād yujyate na hy anīdṛśaḥ
tatsaṃskāraprasūtatvāt kṣaṇikatvāc ca sarvathā //
netthaṃ bodhānvayābhāve ghaṭate tadviniścayaḥ
mādhyasthyam avalambyaitat cintyatāṃ svayam eva tu //
agnyādijñānam eveha na dhūmajñānatāṃ yataḥ
vrajaty ākārabhedena kuto bodhānvayas tataḥ //
tadākāraparityāgāt tasyākārāntarasthitiḥ
bodhānvayaḥ pradīrghaikādhy-avasāyapravartakaḥ //
svasaṃvedanasiddhatvāt na ca bhrānto 'yam ity api
kalpanā yujyate yuktyā sarvabhrāntiprasaṃgataḥ //
pradīrghādhyavasāyena naśvarādiviniścayaḥ
asya ca bhrāntatāyāṃ yat tat tatheti na yuktimat //
tasmād avaśyam eṣṭavyaṃ vikalpasyāpi kasyacit
yena kena prakāreṇa sarvathābhrāntarūpatā //
satyām asyāṃ sthito 'smākam uktavannyāyayogataḥ
bodhānvayo 'dalotpattyabhāvāc cātiprasaṃgataḥ //
anyādṛśapadārthebhyaḥ svayam anyādṛśo 'py ayam
yataś ceṣṭas tato nāsmāt tatrāsaṃdigdhaniścayaḥ //
tattajjananabhāvatve dhruvaṃ tadbhāvasaṃgatiḥ
tasyaiva bhāvo nānyo yaj janyāc ca jananaṃ tathā //
evaṃ tajjanyabhāvatve 'py eṣā bhāvyā vicakṣaṇaiḥ
tad eva hi yato bhāvaḥ sa cetarasamāśrayaḥ //
ity evam anvayāpattiḥ śabdārthād eva jāyate
anyathā kalpanaṃ cāsya sarvathā nyāyabādhitam //
tadrūpaśaktiśūnyaṃ tat kāryaṃ kāryāntaraṃ yathā
vyāpāro 'pi na tasyāpi nāpekṣāsattvataḥ kvacit //
tathāpi tu tayor eva tatsvabhāvatvakalpanam
anyatrāpi samānatvāt kevalaṃ dhyāndhyasūcakam //
(7) buddhavacanoṃ kī sahāyatā se kṣaṇikavāda kā khaṃḍana
kiñcanyāt kṣaṇikatve va ārṣo 'rtho 'pi virudhyate
virodhāpādanaṃ cāsya nālpasya tamasaḥ phalam //
ita ekanavate kalpe śaktyā me puruṣo hataḥ
tena karmavipākena pāde viddho 'smi bhikṣavaḥ //
me mayety ātmanirdeśas tadgatoktā vadhakriyā
svayam āptena yat tad vaḥ ko 'yaṃ kṣaṇikatāgrahaḥ //
santānāpekṣayaitac ced uktaṃ bhagavatā nanu
sa hetuphalabhāvo yat tan me iti na saṃgatam //
mameti hetuśaktyā cet tasyārtho 'yaṃ vivakṣitaḥ
nātra pramāṇam atyakṣā tadvivakṣā yato matā //
taddeśanā pramāṇaṃ cet na sānyārthā bhaviṣyati
tatrāpi kiṃ pramāṇaṃ ced idaṃ pūrvoktam ārṣakam //
tathānyad api yat kalpasthāyinī pṛthivī kvacit
uktā bhagavatā bhikṣūn āmantrya svayam eva tu //
pañca bāhyā dvivijñeyā ity anyad api cārṣakam
pramāṇam avagantavyaṃ prakrāntārthaprasādhakam //
kṣaṇikatve yato 'mīṣāṃ na dvivijñeyatā bhavet
bhinnakālagrahe hy ābhyāṃ tacchabdārthopapattitaḥ //
ekakālagrahe tu syāt tasyaikasyāpramāṇatā
gṛhītagrahaṇād evaṃ mithyā tathāgataṃ vacaḥ //
indriyeṇa paricchinne rūpādau tadanantaram
yadrūpādi tatas tatra manojñānaṃ pravartate //
evaṃ ca na virodho 'sti dvivijñeyatvabhāvataḥ
pañcānām api cen nyāyād etad apy asamañjasam //
naiko 'pi yad dvivijñeya ekaikenaiva vedanāt
sāmānyāpekṣayaitac cen na tatsattvaprasaṃgataḥ //
sattve 'pi nendriyajñānaṃ hanta tad gocaraṃ matam
dvivijñeyatvam ity evaṃ kṣaṇabhede na tattvataḥ //
sarvam etena vikṣiptaṃ kṣaṇikatvaprasādhanam
tathāpy ūrdhvaṃ viśeṣeṇa kiñcit tatrāpi vakṣyate //
pāṃcavāṃ stabaka
(1)bāhyārthakhaṃḍana khaṃḍana
vijñānamātravādo 'pi na samyagupapadyate
mānaṃ yat tattvataḥ kiñcid arthābhāve na vidyate //
na pratyakṣaṃ yato 'bhāvālambanaṃ na tad iṣyate
nānumānaṃ tathābhūtasalliṅgānupapattitaḥ //
upalabdhilakṣaṇaprāp-to 'rtho yan nopalabhyate
tataś cānupalabdhyaiva tadabhāvo 'vasīyate //
upalabdhilakṣaṇaprāp-tis taddhatvantarasaṃhatiḥ
eṣāṃ ca tatsvabhāvatve tasyāsiddhiḥ kathaṃ bhavet //
sahārthena tajjananasvabhāvānīti cen nanu
janayaty eva saty evam anyathātatsvabhāvatā //
yogyatām adhikṛtyātha tatsvabhāvatvakalpanā
hantaivam api siddho vaḥ kadācid upalabdhitaḥ //
anyathā yogyatā teṣāṃ kathaṃ yuktyopapadyate
na hi loke 'śvam āṣādeḥ siddhā paktyādiyogyatā //
parābhiprāyato hy etad evaṃ ced ucyate na yat
upalabdhilakṣaṇaprāp-to 'rthas tasyopalabhyate //
atadgrahaṇabhāvaiś ca yadi nāma na gṛhyate
tata etāvatāsattvaṃ na tasyātiprasaṃgataḥ //
vijñānaṃ yat svasaṃvedyaṃ na tvartho yuktyayogataḥ
atas tadvedane tasya grahaṇaṃ nopapadyate //
evaṃ cāgrahaṇād eva tadabhāvo 'vasīyate
ataḥ kimucyate mānam arthābhāve na vidyate //
arthagrahaṇarūpaṃ yat tat svasaṃvedyam iṣyate
tadvedane grahas tasya tataḥ kiṃ nopapadyate //
ghaṭādijñānam ity ādisaṃvittes tatpravṛttitaḥ
prāpter arthakriyāyogāt smṛteḥ kautukabhāvataḥ //
jñānamātre tu vijñānaṃ jñānam evety ado bhavet
pravṛttyādi tato na syāt prasiddhaṃ lokaśāstrayoḥ //
tadanyagrahaṇe cāsya pradveṣo 'rthe 'nibandhanaḥ
jñānāntare 'pi sadṛśaṃ tadasaṃvedanādi yat //
yuktyayogāś ca yo 'rthasya gīyate jātivādataḥ
grāhyādibhāvadvāreṇa jñānavāde 'py asau samaḥ //
naikāntagrāhyabhāvaṃ tad grāhakābhāvato bhuvi
grāhakaikāntabhāvaṃ tu grāhyābhāvād asaṃgatam //
virodhān nobhayākāram anyathā tad asad bhavet
niḥsvabhāvatvatas tasya sattaivaṃ yujyate katham //
prakāśaikasvabhāvaṃ hi vijñānaṃ tattvato matam
akarmakaṃ tathā caitat svayam eva prakāśate //
yathāste śeta ity ādau vinā karma sa eva hi
tathocyate jagaty asmiṃs tathā jñānam apīṣyatām //
ucyate sāṃpratam adaḥ svayam eva vicintyatām
pramāṇābhāvatas tatra yady etad upapadyate //
evaṃ na yat tadātmānam api hanta prakāśayet
atas tad itthaṃ no yuktam anyathā na vyavasthitiḥ //
vyavasthitau ca tattvasya tathābhāvaprakāśakam
dhruvaṃ yatas tato 'karma-katvam asya kathaṃ bhavet //
vyavasthāpakam asyaivaṃ bhrāntaṃ caitat tu bhāvataḥ
tathety abhrāntam atrāpi nanu mānaṃ na vidyate //
bhrāntāc cābhrāntarūpā na yuktiyuktā vyavasthitiḥ
dṛṣṭā taimirikādīnām akṣādāv iti cen na tat //
nākṣādidoṣavijñānaṃ tadanyabhrāntivadyataḥ
bhrāntaṃ tasya tathābhāve bhrāntasyābhrāntatā bhavet //
na ca prakāśamātraṃ tu loke kvacid akarmakam
dīpādau yujyate nyāyād ataś caitad apārthakam //
dṛṣṭāntamātrataḥ siddhis tadatyantavidharmiṇaḥ
na ca sādhyasya yat tena śabdamātram asāv api //
(2) vijñānādvaitavāda meṃ mokṣa kī anupapatti
kiṃ ca vijñānāmātratve na saṃsārāpavargayoḥ
viśeṣo vidyate kaścit tathā caitad vṛthoditam //
cittam eva hi saṃsāro rāgādikleśavāsitam
tad eva tair vinirmuktaṃ bhavānta iti kathyate //
rāgādikleśavargo yan na vijñānāt pṛthag mataḥ
ekāntaikasvabhāve ca tasmin kiṃ kena vāsitam //
kliṣṭaṃ vijñānam evāsau kliṣṭatā tasya yadvaśāt
nīlyādivad asau vastu tadvad eva prasajyate //
muktau ca tasya bhedena bhāvaḥ syāt paṭaśuddhivat
tato bāhyārthatāsiddhir aniṣṭā saṃprasajyate //
prakṛtyaiva tathābhūtaṃ tad eva kliṣṭateti cet
tadanyūnātiriktatve kena muktir vicintyatām //
asaty api ca yā bāhye grāhyagrāhakalakṣaṇā
dvicandrabhrāntivad bhrāntir iyaṃ naḥ kliṣṭateti cet //
astv etat kintu taddhetubhinnahetvantarodbhavā
iyaṃ syāt timirābhāve na hīndudvayadarśanam //
na cāsad eva taddhetur bodhamātraṃ na cāpi tat
sadaiva kliṣṭatāpatter iti muktir na yujyate //
muktyabhāve ca sarvaiva nanu cintā nirarthikā
bhāve 'pi sarvadā tasyāḥ samyag etat vicintyatām //
vijñānamātravādo yat netthaṃ yuktyopapadyate
prājñasyābhineveśo na tasmād atrāpi yujyate //
chaṭhā stabaka
(1) nirhetuka vināśa se kṣaṇikavāda kī siddhi nahīṃ
yaccoktaṃ pūrvam atraiva kṣaṇikatvaprasādhakam
nāśahetor ayogādi tad idānīṃ parīkṣyate //
hetoḥ syān naśvaro bhāvo 'naśvaro vā vikalpya yat
nāśahetor ayogitvam ucyate tan na yuktimat //
hetuṃ pratītya yad asau tathā naśvara iṣyate
yathaiva bhavato hetur viśiṣṭaphalasādhakaḥ //
tathāsvabhāva evāsau svahetor eva jāyate
sahakāriṇam āsādya yas tathāvidhakāryakṛt //
na punaḥ kriyate kiñcit tenāsya sahakāriṇā
samānakālabhāvitvāt tathā coktam idaṃ tava //
upakārī virodhī ca sahakārī ca yo mataḥ
prabandhāpekṣayā sarvo naikakāle kadācana //
sahakārikṛto hetor viśeṣo nāsti yady api
phalasya tu viśeṣo 'sti tatkṛtātiśayāptitaḥ //
na cāsyātatsvabhāvatve sa phalasyāpi yujyate
sabhāgakṣaṇajanmāptes tathāvidhatadanyavat //
asthānapakṣapātaś ca hetor anupakāriṇī
apekṣāyāṃ niyuṅkte yat kāryametad vṛthoditam //
yasmāt tasyāpy adas tulyaṃ viśiṣṭaphalasādhakam
bhāvahetuṃ samāśritya nanu nyāyān nidarśitam //
evaṃ ca vyartham eveha vyatiriktādicintanam
nāśyamāśritya nāśasya kriyate yad vicakṣaṇaiḥ //
kiñca nirhetuke nāśe hiṃsakatvaṃ na yujyate
vyāpādyate sadā yasmān na kaścit kenacit kvacit //
kāraṇatvāt sa santānaviśeṣaprabhavasya cet
hiṃsakas tan na santānasamutpatter asaṃbhavāt //
sāṃvṛtatvāt vyayotpādau santānasya khapuṣpavat
na stastadadharmatvāc ca hetus tatprabhave kutaḥ //
visabhāgakṣaṇasyātha janako hiṃsako na tat
svato 'pi tasya tatprāpter janakatvāviśeṣataḥ //
hanmyenam iti saṃkleśād hiṃsakaś cet prakalpyate
naivaṃ tvannītito yasmād ayam eva na yujyate //
saṃkleśo yad guṇotpādaḥ sa cākliṣṭān na kevalāt
na cānyasacivasyāpi tasyānatiśayāt tataḥ //
taṃ prāpya tatsvabhāvatvāt tataḥ sa iti cen nanu
nāśahetum avāpyaivaṃ nāśapakṣe 'pi na kṣatiḥ //
anye tu janyam āśritya satsvahbāvādyapekṣayā
evam āhur ahetutvaṃ janakasyāpi sarvathā //
na satsvabhāvajanakas tadvaiphalyaprasaṃgataḥ
janmāyogādidoṣāc ca netarasyāpi yujyate //
na cobhayādibhāvasya virodhāsaṃbhavāditaḥ
svanivṛttyādibhāvādau kāryābhāvādito 'pare //
na cādhyakṣaviruddhatvaṃ janakatvasya mānataḥ
asiddhes tatra nītyā tad vyavahāraniṣedhataḥ //
mānābhāve pareṇāpi vyavahāro niṣidhyate
sajjñānaśabdaviṣayas tadvad atrāpi dṛśyatām //
(2) arthakriyākāritva se kṣaṇikavāda kī siddhi nahīṃ
arthakriyāsamarthatvaṃ kṣaṇike yac ca gīyate
utpattyanantaraṃ nāśād vijñeyaṃ tadayuktimat //
arthakriyā yato 'sau vā tadanyā vā dvayī gatiḥ
tattve na tatra sāmarthyam anyatas tatsamudbhavāt //
na svasaṃdhāraṇe nyāyāt janmānantaranāśataḥ
na ca nāśe 'pi sadyuktyā taddhetos tatsamudbhavāt //
anyatve 'nyasya sāmarthyam anyatreti na saṃgatam
tato 'nyabhāva evaitan nāsau nyāyyo dalaṃ vinā //
nāsat sat jāyate yasmād anyasattvasthitāv api
tasyaiva tu tathābhāve nanv asiddho 'nvayaḥ katham //
bhūtir yaiṣāṃ kriyā soktā na cāsau yujyate kvacit
kartṛbhoktṛsvabhāvatvavirodhād iti cintyatām //
na cātītasya sāmarthyaṃ tasyām iti nidarśitam
na cānyo laukikaḥ kaścic chabdārtho 'tretyayuktimat //
(3) rūparūpāntaraṇa se kṣaṇikavāda kī siddhi nahīṃ
pariṇāmo 'pi no hetuḥ kṣaṇikatvaprasādhane
sarvadaivānyathātve 'pi tathābhāvopalabdhitaḥ //
nārthāntaragamo yasmāt sarvathaiva na cāgamaḥ
pariṇāmaḥ pramāsiddhaḥ iṣṭaś ca khalu paṇḍitaiḥ //
yac cedam ucyate brūmo'tādavasthyamanityatām
etat tad eva na bhavaty ato 'nyatve dhruvo 'nvayaḥ //
tad eva na bhavaty etat tac ca na bhavatīti ca
viruddhaṃ hanta kiṃcānyad ādimat tat prasajyate //
kṣīranāśaś ca dadhy eva yad dṛṣṭaṃ gorasānvitam
na tu tailādyataḥ siddha pariṇamo 'nvayāvahaḥ //
nāsat sajjāyate jātu sac cāsat sarvathaiva hi
śaktyabhāvād ativyāpteḥ satsvabhāvatvahānitaḥ //
nityetaradato nyāyāt tat tathābhāvato hi tat
pratītisacivāt samyak pariṇāmena gamyate //
(4)antatogāmī nāśa se kṣaṇikavāda kī siddhi nahīṃ
ante kṣayekṣaṇaṃ cādyakṣaṇakṣayaprasādhanam
tasyaiva tatsvabhāvatvāt yujyate na kadācana //
ādau kṣayasvabhāvatve tatrānte darśanaṃ katham
tulyāparāparotpattivipralambhād yathoditam //
ante kṣayekṣaṇād ādau kṣayo 'dṛṣṭo 'numīyate
sadṛśenāvaruddhatvāt tadgrahād hi tadagrahaḥ //
etad apy asad eveti sadṛśo bhinna eva yat
bhedāgrahe kathaṃ tasya tatsvabhāvatvato grahaḥ //
tadarthaniyato 'sau yad bhedam anyāgrahād hi tat
na gṛhṇātīti cet tulyaḥ so 'pareṇa kuto gatiḥ //
tathāgater abhāve ca vacas tuccham idaṃ nanu
sadṛśenāvaruddhatvāt tadgrahād hi tadagrahaḥ //
bhāve cāsyā balād ekam anekagrahaṇātmakam
anvayi jñānam eṣṭavyaṃ sarvaṃ tat kṣaṇikaṃ kutaḥ //
jñānena gṛhyate cārtho na cāpi paradarśane
tadabhāve tu tadbhāvāt kadācid api tattvataḥ //
grahaṇe 'pi yadā jñānam apaity utpattyanantaram
tadā tat tasya jānāti kṣaṇikatvaṃ kathaṃ nanu //
tasyaiva tatsvabhāvatvāt svātmanaiva tadudbhavāt
yathā nīlādi tādrūpyān naitan mithyātvasaṃśayāt //
na cāpi svānumānena dharmabhedasya saṃbhavāt
liṅgadharmātipātāc ca tatsvabhāvādyayogataḥ //
nityasyārthakriyāyogo 'py evaṃ yuktyā na gamyate
sarvam evāviśeṣeṇa vijñānaṃ kṣaṇikaṃ yataḥ //
tathā citrasvabhāvatvān na cārthasya na yujyate
arthakriyā nanu nyāyāt kramākramavibhāvinī //
(5) kṣaṇikavāda tathā vijñānavāda ke pratipādana kā eka saṃbhava āśayaviśeṣa
anye tv abhidadhaty evam etad āsthānivṛttaye
kṣaṇikaṃ sarvam eveti buddhenoktaṃ na tattvataḥ //
vijñānamātram apy evaṃ bāhyāsaṃganivṛttaye
vineyān kāṃścid āśritya yad vā tad deśanārhataḥ //
na caitad api na nyāyyaṃ yato buddho mahāmuniḥ
suvaidyavad vinā kāryaṃ dravyāsatyaṃ na bhāṣate //
(6) śūnyavāda khaṃḍana
bruvate śūnyam anye tu sarvam eva vicakṣaṇāḥ
na nityaṃ nāpy anityaṃ yad vastu yuktyopapadyate //
nityam arthakriyābhāvāt kramākramavirodhataḥ
anityam api cotpādavyayābhāvān na jātucit //
utpādavyayabuddhiś ca bhrāntānandādikāraṇam
kumāryāḥ svapnavajjñeyā putrajanmādibuddhivat //
atrāpy abhidadhaty anye kim itthaṃ tattvasādhanam
pramāṇaṃ vidyate kiñcid āhosvicchūnyam eva hi //
śūnyaṃ cet susthitaṃ tattvam asti cec chūnyatā katham
tasyaiva nanu sadbhāvād iti samyag vicintyatām //
pramāṇam antareṇāpi syād evaṃ tattvasaṃsthitiḥ
anyathā neti suvyaktam idam īśvaraceṣṭitam //
uktaṃ vihāya mānaṃ cec chūnyatāny asya vastunaḥ
śūnyatve pratipādyasya nanu vyarthaḥ pariśramaḥ //
tasyāpy aśūnyatāyāṃ ca prāśnikānāṃ bahutvataḥ
prabhūtāśūnyatāpattir aniṣṭā saṃprasajyate //
yāvatām asti tanmānaṃ pratipādyās tathā ca ye
santi te sarva eveti prabhūtānām aśūnyatā //
evaṃ ca śūnyavādo 'pi tadvineyānuguṇyataḥ
abhiprāyata ity ukto lakṣyate tattvavedinā //
sātavāṃ stabaka
(1) jainasammata nityānityatvavāda kā samarthana
anye tv āhur anādy eva jīvājīvātmakaṃ jagat
sadutpādavyayadhrauvyayuktaṃ śāstrakṛtaśramāḥ //
ghaṭamaulisuvarṇārthī nāśotpādasthitiṣv ayam
śokapramodamādhyasthyaṃ jano yāti sahetukam //
payovato na dadhyatti na payo 'tti dadhivrataḥ
agorasavrato nobhe tasmāt tattvaṃ trayātmakam //
atrāpy abhidadhaty anye viruddhaṃ hi mithastrayam
ekatraivaikadā naitad ghaṭāṃ prāñcati jātucid //
utpādo 'bhūtabhavanaṃ vināśas tadviparyayaḥ
dhrauvyaṃ cobhayaśūnyaṃ yad ekadaikatra tat katham //
śokapramodamādhyasthyam uktaṃ yac cātra sādhanam
tadapy asāmprataṃ yat tad vāsanāhetukaṃ matam //
kiñca syādvādino naiva yujyate niścayaḥ kvacit
svatantrāpekṣayā tasya na mānaṃ mānam eva yat //
saṃsāry api na saṃsārī mukto 'pi na sa eva hi
tadatadrūpabhāvena sarvam evāvyavasthitam //
ta āhur mukuṭotpādo na ghaṭānāśadharmakaḥ
svarṇān na vānya eveti na viruddhaṃ mithastrayam //
na cotpādavyayau na sto dhrauvyavat taddhiyā gateḥ
nāstitve tu tayor dhrauvyaṃ tattvato 'stīti na pramā //
na nāsti dhrauvyam apy evam avigānena tadgateḥ
asyāś ca bhrāntatāyāṃ na jagaty abhrāntatāgatiḥ //
utpādo 'bhūtabhavanaṃ svahetvantaradharmakam
tathāpratītiyogena vināśas tadviparyayaḥ //
tathaitad ubhayādhārasvabhāvaṃ dhrauvyam ity api
anyathā tritayābhāva ekadaikatra kiṃ na tat //
ekatraivaikadaivaitad itthaṃ trayam api sthitam
nyāyyaṃ bhinnanimittatvāt tadabhede na yujyate //
iṣyate ca parair mohāt tat kṣaṇasthitidharmiṇi
abhāve 'nyatam asyāpi tatra tattvaṃ na yad bhavet //
bhāvamātraṃ tad iṣṭaṃ cet tad itthaṃ nirviśeṣaṇam
kṣaṇasthitisvabhāvatvaṃ na hy utpādavyayau vinā //
taditthaṃ bhūtam eveti drāgnabhasto na jātucit
bhūtvābhāvaś ca nāśo 'pi tad eveti na laukikam //
vāsanāhetukaṃ yac ca śokādi parikīrtitam
tadayuktaṃ yataś citrā sā na jātvanibandhanā //
sadābhāvetarāpatter ekabhāvāc ca vastunaḥ
tadbhāve 'tiprasaṃgādi niyamāt saṃprasajyate //
na mānaṃ mānam eveti sarvathāniścayaś ca yaḥ
ukto na yujyate so 'pi yad ekāntanibandhanaḥ //
mānaṃ tanmānam eveti pratyakṣaṃ laiṅgikaṃ na tu
tat tac cen mānam eveti syāt tadbhāvādṛte katham //
na svasattvaṃ parāsattvaṃ sadasattvavirodhataḥ
svasattvāsattvavannyāyān na ca nāsty eva tatra tat //
parikalpitam etac cen na tv itthaṃ tattvato na tat
tataḥ ka iha doṣaś cen na tu tadbhāvasaṃgatiḥ //
anekāntata evātaḥ samyag mānavyavasthiteḥ
syādvādino niyogena yujyate niścayaḥ paraḥ //
etena sarvam eveti yad uktaṃ tan nirākṛtam
śiṣyavyutpattaye kiñcit tathāpy aparam ucyate //
saṃsārī cet sa eveti kathaṃ muktasya saṃbhavaḥ
mukto 'pi cet sa eveti vyapadeśo 'nibandhanaḥ //
saṃsārād vipramukto yan mukta ity abhidhīyate
naitat tasyaiva tadbhāvam antareṇopapadyate //
tasyaiva ca tathābhāve tannivṛttītarātmakam
dravyaparyāyavad vastu balād eva prasiddhyati //
lajjate bālyacaritair bāla eva na cāpi yat
yuvā na lajjate cānyas tair āyatyaiva ceṣṭate //
yuvaiva na ca vṛddho 'pi nānyārthaṃ ceṣṭanaṃ ca tat
anvayādimayaṃ vastu tadabhāvo 'nyathā bhavet //
anvayo vyatirekaś ca dravyaparyāyasaṃjñitau
anyonyavyāptito bhedābhedavṛttyaiva vastu tau //
nānyonyavyāptir ekāntabhede 'bhede ca yujyate
atiprasaṃgād aikyāc ca śabdārthānupapattitaḥ //
anyonyam iti yad bhedaṃ vyāptiś cāha viparyayam
bhedābhede dvayos tasmād anyonyavyāptisaṃbhavaḥ //
evaṃ nyāyāviruddhe 'smin virodhodbhāvanaṃ nṛṇām
vyasanaṃ dhījaḍatvaṃ vā prakāśayati kevalam //
nyāyāt khalu virodho yaḥ sa virodha ihocyate
yadvadekāntabhedādau tayor evāprasiddhitaḥ //
mṛddravyaṃ yan na piṇḍādidharmāntaravivarjitam
tad vā tena vinirmuktaṃ kevalaṃ gamyate kvacit //
tato 'sat tat tathā nyāyād ekaṃ cobhayasiddhitaḥ
anyatrāto virodhas tadabhāvāpattilakṣaṇaḥ //
jātyantarātmake cāsmin nānavasthādidūṣaṇam
niyatatvād viviktasya bhedādeś cāpy asaṃbhavāt //
nābhedo bhedarahito bhedo vābhedavarjitaḥ
kevalo 'sti yatas tena kutas tatra vikalpanam //
yenākāreṇa bhedaḥ kiṃ tenāsāv eva vā dvayam
asattvāt kevalasyeha sataś ca kathitatvataḥ //
yataś ca tat pramāṇena gamyate hy ubhayātmakam
ato 'pi jātimātraṃ tad anavasthādikalpanam //
evaṃ hy ubhayadoṣādidoṣā api na dūṣaṇam
samyag jātyantaratvena bhedābhedaprasiddhitaḥ //
etenaitat pratikṣiptaṃ yad uktaṃ pūrvasūribhiḥ
vihāyānubhavaṃ mohāj jātiyuktyanusāribhiḥ //
dravyaparyāyayor bhede naikasyobhayarūpatā
abhede 'nyatarasthānanivṛttī cintyatāṃ katham //
yannivṛttau na yasyeha nivṛttis tat tato yataḥ
bhinnaṃ niyamato dṛṣṭaṃ yathā karkaḥ kramelakāt //
nivartate ca paryāyo na tu dravyaṃ tato na saḥ
abhinno dravyato 'bhede'nivṛttis tatsvarūpavat //
pratikṣiptaṃ ca yad bhedābhedapakṣo 'nya eva hi
bhedābhedavikalpābhyāṃ hanta jātyantarātmakaḥ //
jātyantarātmakaṃ cainaṃ doṣās te samiyuḥ katham
bhedābhede ca ye 'tyantaṃ jātibhinne vyavasthitāḥ //
kiñcin nivartate 'vaśyaṃ tasyāpy anyat tathā na yat
atas tadbheda evātra nivṛttyādyanyathā katham //
tasyeti yogasāmarthyād bheda eveti bādhitam
abhinnadeśas tasyeti yat tadvyāptyā tathocyate //
atas tadbheda eveti pratītivimukhaṃ vacaḥ
tasyaiva ca tathābhāvāt tannivṛttītarātmakam //
nānuvṛttinivṛttibhyāṃ vinā yad upapadyate
tasyaiva hi tathābhāvaḥ sūkṣmabuddhyā vicintyatām //
tasyaiva tu tathābhāve tad eva hi yatas tathā
bhavatyato na doṣo naḥ kaścid apy upapadyate //
ittham ālocanaṃ cedam anvayavyatirekavat
vastunas tatsvabhāvatvāt tathābhāvaprasādhakam //
na ca bhedo 'pi bādhāyai tasyānekāntavādinaḥ
jātyantarātmakaṃ vastu nityānityaṃ yato matam //
pratyabhijñābalāc caitad itthaṃ samavasīyate
iyaṃ ca lokasiddhaiva tad evedam iti kṣitau //
na yujyate ca sannyāyād ṛte tatpariṇāmitām
kālādibhedato vastvabhedataś ca tathāgateḥ //
ekāntaikye na nānā yan nānātve caikam apy adaḥ
ataḥ kathaṃ nu tadbhāvaḥ tadetadubhayātmakam //
tasyaiva tu tathābhāve kathañcid bhedayogataḥ
pramātur api tadbhāvāt yujyate mukhyavṛttitaḥ //
nityaikayogato vyaktibhede 'py eṣā na saṃgatā
tad iheti prasaṃgena tad evedam ayogataḥ //
sādṛśyājñānato nyāyyā na vibhramabalād api
etad dvayāgrahe yuktaṃ na ca sādṛśyakalpanam //
na ca bhrāntāpi sadbādhā'bhāvād eva kadācana
yogipratyayatadbhāve pramāṇaṃ nāsti kiñcana //
nānā yogī vijānātyanānā nety atra na pramā
deśanāyā vineyānuguṇyenāpi pravṛttitaḥ //
yā ca lūnapunarjātanakhakeśatṛṇādiṣu
iyaṃ saṃlakṣyate sāpi tadābhāsā na saiva hi //
pratyakṣābhāsabhāve 'pi nāpramāṇaṃ yathaiva hi
pratyakṣaṃ tadvad eveyaṃ pramāṇam avagamyatām //
matijñānavikalpatvān na cāniṣṭir iyaṃ yataḥ
etad balāt tataḥ siddhaṃ nityānityādi vastunaḥ //
āṭhavāṃ stabaka
(1) brahmādvaitavādakhaṃḍana
anye tv advaitam icchanti sadbrahmādivyapeṣayā
sato yad bhedakaṃ nānyat tac ca tanmātram eva hi //
yathā viśuddham ākāśaṃ timiropapluto janaḥ
saṃkīrṇam iva mātrābhir bhinnābhir abhimanyate //
tathedam amalaṃ brahma nirvikalpam avidyayā
kaluṣatvam ivāpannaṃ bhedarūpaṃ prakāśate //
atrāpy evaṃ vadanty anye avidyā na sataḥ pṛthak
tac ca tanmātram eveti bhedābhāso 'nibandhanaḥ //
saivāthābhedarūpāpi bhedābhāsanibandhanam
pramāṇam antareṇaitad avagantuṃ na śakyate //
bhāve 'pi ca pramāṇasya prameyavyatirekataḥ
nanu nādvaitam eveti tadabhāve 'pramāṇakam //
vidyāvidyādibhedāc ca svatantreṇaiva bādhyate
tatsaṃśayādiyogāc ca pratītyā ca vicintyatām //
anye vyākhyānayanty evaṃ samabhāvaprasiddhaye
advaitadeśanā śāstre nirdiṣṭā na tu tattvataḥ //
na caitat bādhyate yuktyā sacchāstrādivyavasthiteḥ
saṃsāramokṣabhāvāc ca tadarthaṃ yatnasiddhitaḥ //
anyathā tattvato 'dvaite hanta saṃsāramokṣayoḥ
sarvānuṣṭhānavaiyarthyam aniṣṭaṃ samprasajyate //
navāṃ stabaka
(1)mokṣa kī saṃbhāvanā tathā mokṣa ke sādhana
anye punar vadanty evaṃ mokṣa eva na vidyate
upāyābhāvataḥ kiṃ vā na sadā sarvadehinām //
karmādipariṇatyādisāpekṣo yady asau tataḥ
anādimattvāt karmādipariṇatyādi kiṃ tathā //
tasyaiva citrarūpatvāt tat tatheti na yujyate
utkṛṣṭā yā sthitis tasya yaj jātānekaśaḥ kila //
atrāpi varṇayanty anye vidyate darśanādikaḥ
upāyo mokṣatattvasya paraḥ sarvajñabhāṣitaḥ //
darśanaṃ muktibījaṃ ca samyaktvaṃ tattvavedanam
duḥkhāntakṛt sukhārambhaḥ paryāyās tasya kīrtitāḥ //
anādibhavyabhāvasya tatsvabhāvatvayogataḥ
utkṛṣṭādyāsvatītāsu tathā karmasthitiṣv alam //
tad darśanam avāpnoti karmagranthiṃ sudāruṇam
nirbhidya śubhabhāvena kadācit kaścid eva hi //
sati cāsminn asau dhanyaḥ samyagdarśanasaṃyutaḥ
tattvaśraddhānapūtātmā ramate na bhavodadhau //
sa paśyaty asya yad rūpaṃ bhāvato buddhicakṣuṣā
samyakśāstrānusāreṇa rūpaṃ naṣṭākṣirogavat //
tad dṛṣṭvā cintayaty evaṃ praśāntenāntarātmanā
bhāvagarbhaṃ yathābhāvaṃ paraṃ saṃvegam āśritaḥ //
janmamṛtyujarāvyādhirogaśokādyupadrutaḥ
kleśāya kevalaṃ puṃsām aho bhīmo mahodadhiḥ //
sukhāya tu paraṃ mokṣo janmādikleśavarjitaḥ
bhayaśaktyā vinirmukto vyābādhāvarjitaḥ sadā //
hetur bhavasya hiṃsādir duḥkhādyanvayadarśanāt
mukteḥ punar ahiṃsādir vyābādhāvinivṛttitaḥ //
buddhvaivaṃ bhavanairguṇyaṃ mukteś ca guṇarūpatām
tad arthaṃ ceṣṭate nityaṃ viśuddhātmā yathāgamam //
duṣkaraṃ kṣudrasattvānām anuṣṭhānaṃ karoty asau
muktau dṛḍhānurāgatvāt kāmīva vinitāntare //
upādeyaviśeṣasya na yat samyak prasādhanam
dunoti ceto 'nuṣṭhānaṃ tadbhāvapratibandhataḥ //
tataś ca duṣkaraṃ tan na samyag ālocyate yadā
ato 'nyad duṣkaraṃ nyāyād heyavastuprasādhakam //
vyādhigrasto yathārogyaleśam āsvādayan buddhaḥ
kaṣṭe 'py upakrame dhīraḥ samyak prītyā pravartate //
saṃsāravyādhinā grastas tadvaj jñeyo narottamaḥ
śamārogyalavaṃ prāpya bhāvatas tadupakrame //
pravartamāna evaṃ ca yathāśakti sthirāśayaḥ
śuddhaṃ cāritram āsādya kevalaṃ labhate kramāt //
tataḥ sa sarvavid bhūtvā bhavopagrāhikarmaṇaḥ
jñānayogāt kṣayaṃ kṛtvā mokṣam āpnoti śāśvatam //
jñānayogas tapaḥ śuddham ity ādi yad udīritam
aidamparyeṇa bhāvārthas tasyāyam abhidhīyate //
jñānayogasya yogīndraiḥ parā kāṣṭhā prakīrtitā
śaileśīsaṃjñitaṃ sthairyaṃ tato muktir asaṃśayam //
dharmas tac cātmadharmatvān muktidaḥ śuddhisādhanāt
akṣayo 'pratipātitvāt sadā muktau tathā sthiteḥ //
cāritrapariṇāmasya nivṛttir na ca sarvathā
siddha ukto yataḥ śāstre na cāritrī na cetaraḥ //
na cāvasthānivṛttyeha nivṛttis tasya yujyate
samayātikrame yadvat siddhabhāvaś ca tatra vai //
jñānayogād ato muktir iti samyag vyavasthitam
tantrāntarānurodhena gītaṃ cetthaṃ na doṣakṛt //
dasavāṃ stabaka
(1) mīmāṃsaka ke sarvajñatākhaṃḍana kā khaṃḍana
atrāpy abhidadhaty anye sarvajño naiva vidyate
tadgrāhakapramābhāvād iti nyāyānusāriṇaḥ //
pratyakṣeṇa pramāṇena sarvajño naiva gṛhyate
liṅgam apy avinābhāvi tena kiñcin na vidyate //
na cāgamena yad asau vidhyādipratipādakaḥ
apratyakṣatvato naivopamānenāpi gamyate //
nārthāpattyāpi sarvo 'rthas taṃ vināpy upapadyate
pramāṇapañcakāvṛttes tatrābhāvapramāṇatā //
dharmādharmavyavasthā tu vedākhyād āgamāt kila
apauruṣeyo 'sau yasmād hetudoṣavivarjitaḥ //
āha cālokavad vede sarvasādhāraṇe sati
dharmādharmaparijñātā kim arthaṃ kalpyate naraḥ //
īṣṭāpūrtādibhedo 'smāt sarvalokapratiṣṭhitaḥ
vyavahāraprasiddhayaiva yathaiva divasādayaḥ //
ṛtvigbhir mantrasaṃskārair brāhmaṇānāṃ samakṣataḥ
antarvedyāṃ tu yad dattam iṣṭaṃ tad abhidhīyate //
vāpīkūpataṅāgāni devatāyatanāni ca
annapradānam ity etat pūrttam ity abhidhīyate //
ato 'pi śuklaṃ yad vṛttaṃ nirīhasya mahātmanaḥ
dhyānādi mokṣaphaladaṃ śreyas tad abhidhīyate //
varṇāśramavyavasthāpi sarvā tatprabhavaiva hi
atīndriyārthadraṣṭā tan nāsti kiñcit prayojanam //
atrāpi bruvate kecid itthaṃ sarvajñavādinaḥ
pramāṇapañcakāvṛttiḥ kathaṃ tatropapadyate //
sarvārthaviṣayaṃ tac cet pratyakṣaṃ tan niṣedhakṛt
abhāvaḥ katham etasya na ced atrāpy adaḥ samam //
dharmādayo 'pi cādhyakṣāḥ jñeyabhāvād ghaṭādivat
kasyacit sarva eveti nānumānaṃ na vidyate //
āgamād api tatsiddhir yad asau codanāphalam
prāmāṇyaṃ ca svatas tasya nityatvam ca śruter iva //
hṛdgatāśeṣasaṃśītinirṇayāt tadgrahe punaḥ
upamānyagrahe tatra na cānyatrāpi cānyathā //
śāstrād atīndriyagater arthāpattyāpi gamyate
anyathā tatra nāśvāsaś chadmasthasyopajāyate //
pramāṇapañcakāvṛttir evaṃ tatra na yujyate
tathāpy abhāvaprāmāṇyam iti dhyāndhyavijṛmbhitam //
vedād dharmādisaṃsthāpi hantātīndriyadarśinam
vihāya gamyate samyak kuta etad vicintyatām //
na vṛddhasampradāyena chinnamūlatvayogataḥ
na cārvāgdarśinā tasyāt-īndriyārtho 'vasīyate //
prāmāṇyaṃ rūpaviṣaye saṃpradāye na yuktimat
yathānādimadandhānāṃ tathātrāpi nirūpyatām //
na laukikapadārthena tatpadārthasya tulyatā
niścetuṃ pāryate 'nyatra tadviparyayadarśanāt //
nityatvāpauruṣeyatvād yasti kiñcid alaukikam
tatrānyatrāpy ataḥ śaṅkā viduṣo na nivartate //
tannivṛttau ca nopāyo vinātīndriyavedinam
evaṃ ca kṛtvā sādhv etat kīrtitaṃ dharmakīrtinā //
svayaṃ rāgādimānnārthaṃ vetti vedasya nānyataḥ
na vedayati vedo 'pi vedārthasya gatiḥ kutaḥ //
tenāgnihotraṃ juhuyāt svargakāma iti śrutau
khādet śvamāṃsam ity eṣa nārtha ity atra kā pramā //
pradīpādivadiṣṭaś cet tacchabdo 'rthaprakāśakaḥ
svata eva pramāṇaṃ na kiñcid atrāpi vidyate //
viparītaprakāśaś ca dhruvam āpadyate kvacit
tathā hīndīvare dīpaḥ prakāśayati raktatām //
tasmān na cāviśeṣeṇa pratītir upajāyate
saṅketasavyapekṣatve svata evetyayuktimat //
sādhur na veti saṅketo na cāśaṅkā nivartate
tadvaicitryopalabdheś ca svāśayābhiniveśataḥ //
vyākhyāpy apauruṣeyyasya mānābhāvān na saṅgatā
mitho viruddhabhāvāc ca tatsādhutvādyaniściteḥ //
nānyapramāṇasaṃvādāt tatsādhutvaviniścayaḥ
so 'tīndriye na yannyāyyas tattadbhāvavirodhataḥ //
tasmād vyākhyānam asyedaṃ svābhiprāyanivedanam
jaiminyāder na tulyaṃ kiṃ vacanenāpareṇa vaḥ //
eṣa sthāṇur ayaṃ mārga iti vaktīha kaścana
anyaḥ svayaṃ bravīmīti tayor bhedaḥ parīkṣyatām //
na cāpy apauruṣeyo 'sau ghaṭate sūpapattitaḥ
vaktṛvyāpāravaikalye tacchabdānupalabdhitaḥ //
vaktṛvyāpārabhāveti tadbhāve laukikaṃ na kim
apauruṣeyam iṣṭaṃ vo vaco dravyavyapekṣayā //
dṛśyamāne 'pi cāśaṅkā-dṛśyakartṛsamudbhavā
nātīndriyārthadraṣāram antareṇa nivartate //
pāpād atredṛśī buddhir na puṇyād iti na pramā
na loko hi vigānatvāt tadbahutvādyaniściteḥ //
bahūnām api saṃmohabhāvān mithyāpravartanāt
mānasaṃkhyāvirodhāc ca katham ittham idaṃ nanu //
atīndriyārthadraṣṭā tu pumān kaścid yadīṣyate
saṃbhavadviṣayāpi syād evaṃbhūtārthakalpanā //
apauruṣeyatāpy asya nānyato hy avagamyate
kartur asmaraṇādīnāṃ vyabhicārādidoṣataḥ //
nābhyāsa evam ādīnām api kartāvigānataḥ
smaryate ca vigānena hantehāpy aṣṭakādayaḥ //
abhyāsaḥ karmaṇāṃ satyam utpādayati kauśalam
svakṛtādhyayanasyāpi tadbhāvo na virudhyate
gauravāpādanārthaṃ ca tathā syād anivedanam //
mantrādīnāṃ ca sāmarthyaṃ śābarāṇām api sphuṭam
pratītaṃ sarvaloke 'pi na cāpy avyabhicāri tat //
vede 'pi paṭhyate hy eṣa mahātmā tatra tatra yat
sa ca mānamato 'py asyā-sattvaṃ vaktuṃ na yujyate //
na cāpy atīndriyārthatvāj jyāyo viṣayakalpanam
asākṣāddarśinas tatra rūpe 'ndhasy eva sarvathā //
sarvajñena hy abhivyaktāt sarvārthādāgamāt parā
dharmādharmavyavastheyaṃ yujyate nānyataḥ kvacit //
2. bauddha ke sarvajñatākhaṃḍana kā khaṃḍana
atrāpi prājña ity anya ittham āha subhāṣitam
iṣṭo 'yam arthaḥ śakyeta jñātuṃ so 'tiśayo yadi //
ayam evaṃ na vety anyadoṣo nirdoṣatāpi vā
durlabhatvāt pramāṇānāṃ durbodhety apare viduḥ //
atrāpi bruvate vṛddhāḥ siddham avyabhicāry api
loke guṇādivijñānaṃ sāmānyena mahātmanām //
tannītipratipattyāder anyathā tan na yuktimat
viśeṣajñānam apy evaṃ tadvad abhyāsato na kim //
doṣāṇāṃ hrāsadṛṣṭyeha tatsarvakṣayasaṃbhavāt
tatsiddhau jñāyate prājñais tasyātiśaya ity api //
hṛdgatāśeṣasaṃśītinirṇayādiprabhāvataḥ
tadātve vartamāne tu tadvyaktārthāvirodhataḥ //
na cāsyādarśane 'py adya sāmrājyasy eva nāstitā
saṃbhavo nyāyayuktas tu pūrvam eva nidarśitaḥ //
pratibhālocanaṃ tāvad idānīm apy atīndriye
suvaidyasaṃyatādīnām avisaṃvādi dṛśyate //
evaṃ tatrāpi tadbhāve na virodho 'sti kaścana
tadvyaktārthāvirodhādau jñānabhāvāc ca sāmpratam //
sarvatra dṛṣṭe saṃvādād adṛṣṭe nopajāyate
jñātur visaṃvādāśaṅkā tadvaiśiṣṭyopalabdhitaḥ //
vastusthityāpi tat tādṛg na visaṃvādakaṃ bhavet
yathottaraṃ tathā dṛṣṭer iti caitan na sāṃpratam //
siddhyet pramāṇaṃ yady evam apramāṇam atheha kim
na hy ekaṃ nāsti satyārthaṃ puruṣe bahubhāṣiṇi //
yata ekaṃ na satyārthaṃ kintu sarvaṃ yathāśrutam
yatrāgame pramāṇaṃ sa iṣyate paṇḍitair janaiḥ //
ātmā nāmī pṛthak karma tatsaṃyogād bhavo 'nyathā
muktir hiṃsādayo mukhyās tannivṛttiḥ sasādhanā //
atīndriyārthasaṃvādo viśuddho bhāvanāvidhiḥ
yatredaṃ yujyate sarvaṃ yogivyaktaṃ sa āgamaḥ //
adhikāry api cāsyeha svayam ajño 'pi yaḥ pumān
kathitajñaḥ punar dhīmāṃs tadvaiyarthyamato 'nyathā //
paricittādidharmāṇāṃ gatyupāyābhidhānataḥ
sarvārthaviṣayo 'py eṣa iti tadbhāvasaṃsthitiḥ //
gyārahavāṃ stabaka
1. śabdārthasaṃbaṃdhakhaṃḍana kā khaṃḍana
anye tv abhidadhaty atra yuktimārgakṛtaśramāḥ
śabdārthayor na saṃbandho vastusthityeha vidyate //
na tādātmyaṃ dvayābhāvaprasaṃgād buddhibhedataḥ
śastrādyuktau mukhacchedā-disaṃgāt samayasthiteḥ //
arthāsaṃnidhibhāvena taddṛṣṭāvanyathoktitaḥ
anyābhāvaniyogāc ca na tadutpattir apy alam //
paramārthaikatānatve śabdānām anibandhanā
na syāt pravṛttir artheṣu darśanāntarabhediṣu //
atītājātayor vāpi na ca syād anṛtārthatā
vācaḥ kasyāścid ity eṣā bauddhārthaviṣayā matā //
vācya ittham apohas tu na jātiḥ pāramārthikī
tadayogād vinā bhedaṃ tadanyebhyas tathāsthiteḥ //
sati cāsmin kim anyena śabdāt tadvatpratītitaḥ
tadabhāve na tadvattvaṃ tadbhrāntatvāt tathā na kim //
abhrāntajātivāde tu na daṇḍād daṇḍivad gatiḥ
tadvaty ubhayasāṅkarye na bhedād vo 'pi tādṛśam //
anye tv abhidadhaty evaṃ vācyavācakalakṣaṇaḥ
asti śabdārthayor yogas tatpratītyāditas tataḥ //
naitad dṛśyavikalpyarthai-kīkaraṇena bhedataḥ
ekapramātrabhāvāc ca tayos tattvāprasiddhitaḥ //
śabdāt tadvāsanābodho vikalpasya tato hi yat
tad ittham ucyate 'smābhir na tatas tadasiddhitaḥ //
viśiṣṭaṃ vāsanājanma bodhas tac ca na jātucit
anyatas tulyakālāder viśeṣo 'nyasya no yataḥ //
niṣpannatvād asattvāc ca dvābhyām anyodayo na saḥ
upādānāviśeṣeṇa tatsvabhāvaṃ tu tatkutaḥ //
na hy uktavat svahetos tu syāc ca nāśaḥ sahetukaḥ
itthaṃ prakalpane nyāyād ata eva na yuktimat //
anabhyupagamāc ceha tādātmyādisamudbhavāḥ
na doṣā no na cānye 'pi tadbhedād hetubhedataḥ //
vandhyetarādiko bhedo rāmādīnāṃ yathaiva hi
mṛṣāsatyādiśabdānāṃ tadvat taddhetubhedataḥ //
paramārthaikatānatve 'py anyadoṣopavarṇanam
pratyākhyātaṃ hi śabdānām iti samyag vicintyatām //
anyadoṣo yad anyasya yuktyā yukto na jātucit
vaktyavarṇaṃ na buddhānāṃ bhikṣvādiḥ śabarādivat //
jñāyate tadviśeṣas tu pramāṇetarayor iva
svarūpālocanādibhyas tathā darśanato bhuvi //
samayopekṣaṇaṃ ceha tatkṣayopaśamaṃ vinā
tatkartṛtvena saphalaṃ yogināṃ tu na vidyate //
sarvavācakabhāvatvāc chabdānāṃ citraśaktitaḥ
vācyasya ca tathānyatra nāgo 'sya samaye 'pi hi //
anantadharmakaṃ vastu taddharmaḥ kaścid eva ca
vācyo na sarva eveti tataś caitan na bādhakam //
anyad evendriyagrāhyam anyac chabdasya gocaraḥ
śabdāt pratyeti bhinnākṣaḥ na tu pratyakṣam īkṣate //
anyathā dāhasambandhād dāhaṃ dagdho 'bhimanyate
anyathā dāhaśabdena dāhārthaḥ saṃpratīyate //
indriyagrāhyato 'nyo 'pi vācyo 'sau na ca dāhakṛt
tathāpratītito bhedā-bhedasiddhyaiva vastu naḥ //
apohasyāpi vācyatvam upapattyā na yujyate
asattvād vastubhedena buddhyā tasyāpi bodhataḥ //
kṣaṇikāḥ sarvasaṃskārā anyathaitad virudhyate
apoho yan na saṃskāro na ca kṣaṇika iṣyate //
evaṃ ca vastunas tattvaṃ hanta śāstrād aniścitam
tadabhāve ca suvyaktaṃ tad etat tuṣakhaṇḍanam //
buddhāvarṇe 'pi cādoṣaḥ saṃstave 'py aguṇas tathā
āhvānāpratipattyādi śabdārthāyogato dhruvam //
(2) jñāna tathā kiryā ke bīca prādhānya-aprādhānya kā praśna
jñānād eva niyogena siddhim icchanti kecana
anye kriyāta eveti dvābhyām anye vicakṣaṇāḥ //
jñānaṃ hi phaladaṃ puṃsāṃ na kiryā phaladā matā
mithyājñānāt pravṛttasya phalaprāpter asaṃbhavāt //
jñānahīnāś ca yal loke dṛśyante hi mahākriyāḥ
tāmyante 'ticiraṃ kālaṃ kleśāyāsaparāyaṇāḥ //
jñānavantaś ca tadvīryāt tatra tatra svakarmaṇi
viśiṣṭaphalayogena sukhino 'lpakriyā api //
kevalajñānabhāve ca muktir apy anyathā na yat
kriyayāvato 'pi yatnena tasmāt jñānād asau matā //
kriyaiva phaladā puṃsāṃ na jñānaṃ phaladaṃ matam
yataḥ strībhakṣyabhogajño na jñānāt sukhino bhavet //
kriyāhīnāś ca yal loke dṛśyante jñānino 'pi hi
kṛpāyatanam anyeṣāṃ sukhasampadvivarjitāḥ //
kriyopetāś ca tadyogād udagraphalabhāvataḥ
mūrkhā api hi bhūyāṃso vipaścitsvāmino 'naghāḥ //
kriyātiśayayogāc ca muktiḥ kevalino 'pi hi
nānyathā kevalitve 'pi tad asau tannibandhanā //
phalaṃ jñānakriyāyoge sarvam evopapadyate
tayor api ca tadbhāvaḥ paramārthena nānyathā //
sādhyam arthaṃ parijñāya yadi samyak pravartate
tatas tat sādhayatv eva tathā cāha bṛhaspatiḥ //
samyak pravṛttiḥ sādhyasya prāptyupāyo 'bhidhīyate
tadaprāptāv upāyatvaṃ na tasyā upapadyate //
asādhyārambhiṇas tena samyag jñānaṃ na jātucit
sādhyānārambhiṇaś ceti dvayam anyo'nysaṃgatam //
ata evāgamajñasya yā kriyā sā kriyocyate
āgamajño 'pi yas tasyāṃ yathāśakti pravartate //
cintāmaṇisvarūpajño daurgatyopahato na hi
tatprāptyupāyavaicitrye muktvānyatra pravartate //
na cāsau tatsvarūpajño yo 'nyatrāpi pravartate
mālatīgandhagaṇavid darbhe na ramate hy aliḥ //
muktiś ca kevalajñānakriyātiśayajaiva hi
tadbhāva eva tadbhāvāt tadabhāve 'py abhāvataḥ //
na viviktaṃ dvayaṃ samyag etad anyair apīṣyate
svakāryasādhanābhāvād yathāha vyāsamaharṣiḥ //
baṭharaś ca tapasvī ca śūraś cāpy akṛtavraṇaḥ
madyapā strī satītvaṃ ca rājan na śraddadhāmy aham //
(3) mokṣa kā svarūpa
mṛtyādivarjitā ceha muktiḥ karmaparikṣayāt
nākarmaṇaḥ kvacij janma yathoktaṃ pūrvasūribhiḥ //
dagdhe bīje yathātyantaṃ prādurbhavati nāṅkuraḥ
karmabīje tathā dagdhe na rohati bhavāṅkuraḥ //
janmābhāve jarāmṛtyor abhāvo hetvabhāvataḥ
tadabhāve ca niḥśeṣaduḥkhābhāvaḥ sadaiva hi //
paramānandabhāvaś ca tadabhāve hi śāśvataḥ
vyābādhābhāvasaṃsiddhaḥ sidhānāṃ sukham iṣyate //
sarvadvandvavinirmuktāḥ sarvābādhāvivarjitāḥ
sarvasaṃsiddhasatkāryāḥ sukhaṃ teṣāṃ kimucyate //
amūrtāḥ sarvabhāvajñās trailokyoparivartinaḥ
kṣīṇasaṅgā mahātmānas te sadā sukham āsate //
etā vārtā upaśrutya bhāvayan buddhimān naraḥ
ihopanyastaśāstrāṇāṃ bhāvārtham adhigacchati //
śatāni sapta ślokānām anuṣṭupchandasāṃ kṛtam
ācāryaharibhadreṇa śāstravārtāsamuccayam //
kṛtvā prakaraṇam etad yad avāptaṃ kiñcid iha mayā kuśalam /
bhavavirahabījam anaghaṃ labhatāṃ bhavyo janas tena //
yaṃ buddhaṃ bodhayantaḥ śikhijalamarutas tuṣṭuvur lokavṛttyai jñānaṃ yatrodapādi pratihatabhuvanālokavandhyatvahetu
sarvaprāṇisvabhāṣāpariṇatisubhagaṃ kauśalaṃ yasya vācāṃ tasmin devādhideve bhagavati bhavatādhīyatāṃ bhaktirāgaḥ //
- Notizen
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Rechtsinhaber*in
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_haribhadrasUri-zAstravArttAsamuccaya. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-8CA2-D