atha kāvyā3darśaḥ

Pariccheda 1

caturmukhamukhāmbhojavanahaṃsavadhūr mama

mānase ramatāṃ dīrghaṃ sarvaśuklā sarasvatī //

Note:

catur-mukha-mukha-ambho-javana-haṃsa-vadhūr mama

mānase ramatāṃ dīrghaṃ sarva-śuklā sarasvatī //

pūrvaśāstrāṇi saṃhṛtya prayogān upalakṣya ca

yathāsāmarthyam asmābhiḥ kriyate kāvyalakṣaṇam //

Note:

pūrva-śāstrāṇi saṃ-hṛtya pra-yogān upa-lakṣya ca

yathā-sāmarthyam asmābhiḥ kriyate kāvya-lakṣaṇam //

iha śiṣṭānuśiṣṭānāṃ śiṣṭānām api sarvathā

vācām eva prasādena lokayātrā pravartate //

Note:

iha śiṣṭa-anu-śiṣṭānāṃ śiṣṭānām api sarva-thā

vācām eva pra-sādena loka-yātrā pra-vartate //

idam andhaṃ()tamaḥ kṛtsnaṃ jāyeta bhuvanatrayam

yadi śabdā-hvayaṃ jyotir āsaṃsāraṃ na dīpyate //

Note:

idam andhaṃ(-)tamaḥ kṛtsnaṃ jāyeta bhuvana-trayam

yadi śabda-ā-hvayaṃ jyotir ā-saṃ-sāraṃ na dīpyate //

ādirājayaśobimbam ādarśaṃ prāpya vāṅmayam

teṣām asaṃnidhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati //

Note:

ādi-rāja-yaśo-bimbam ā-darśaṃ pra-āpya vāṅ-mayam

teṣām a-saṃ-ni-dhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati //

gaur gauḥ kāmadughā samyak prayuktā smaryate budhaiḥ

duṣprayuktā punar gotvaṃ prayoktuḥ saiva śaṃsati //

Note:

gaur gauḥ kāma-dughā samyak pra-yuktā smaryate budhaiḥ

duṣ-pra-yuktā punar go-tvaṃ pra-yoktuḥ sā aiva śaṃsati //

tad alpam api nopekṣyaṃ kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana

syād vapuḥ sundaram api śvitreṇaikena durbhagam //

Note:

tad alpam api na upa-īkṣyaṃ kāvye duṣṭaṃ kathaṃ cana

syād vapuḥ sundaram api śvitreṇā ekena dur-bhagam //

guṇadoṣān aśāstrajñaḥ kathaṃ vibhajate naraḥ

kim andhasyādhikāro 'sti rūpabhedopalabdhiṣu //

Note:

guṇa-doṣān a-śāstra-jñaḥ kathaṃ vi-bhajate naraḥ

kim andhasya adhi-kāro 'sti rūpa-bheda-upa-labdhiṣu //

ataḥ prajānāṃ vyutpattim abhisaṃdhāya sūrayaḥ

vācāṃ vicitramārgāṇāṃ nibabandhuḥ kriyāvidhim //

Note:

ataḥ pra-jānāṃ vy-ut-pattim abhi-saṃ-dhāya sūrayaḥ

vācāṃ vi-citra-mārgāṇāṃ ni-babandhuḥ kriyā-vidhim //

taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām alaṃkārāś ca darśitāḥ

śarīraṃ tāvadiṣṭārthavyavacchinnā padāvalī //

Note:

taiḥ śarīraṃ ca kāvyānām alaṃ-kārāś ca darśitāḥ

śarīraṃ tāvad-iṣṭa-arthavy-ava-cchinnā pada-āvalī //

padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca tat tridhaiva vyavasthitam

padyaṃ catuṣpadī tac ca vṛttaṃ jātir iti dvidhā //

Note:

padyaṃ gadyaṃ ca miśraṃ ca tat tri-dhā aiva vy-ava-sthitam

padyaṃ catuṣ-padī tac ca vṛttaṃ jātir iti dvi-dhā //

chandovicityāṃ sakalas tatprabandho nidarśitaḥ

sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ gambhīraṃ kāvyasāgaram //

Note:

chando-vi-cityāṃ sakalas tat-pra-bandho ni-darśitaḥ

sā vidyā naus vivikṣūṇāṃ gambhīraṃ kāvya-sāgaram //

muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ saṃghāta iti tādṛśaḥ

sargabandhāṃśarūpatvād anuktaḥ padyavistaraḥ //

Note:

muktakaṃ kulakaṃ kośaḥ saṃ-ghāta iti tā-dṛśaḥ

sarga-bandha-aṃśa-rūpa-tvād an-uktaḥ padya-vi-staraḥ //

sargabandho mahākāvyam ucyate tasya lakṣaṇam

āśīr namaskriyā vastunirdeśo vāpi tanmukham //

Note:

sarga-bandho mahā-kāvyam ucyate tasya lakṣaṇam

āśīr namas-kriyā vastunir-deśo va āpi tan-mukham //

itihāsakathodbhūtam itarad vā sadāśrayam

caturvargaphalāyattaṃ caturodā-ttanāyakam //

Note:

itihāsa-kathā-ud-bhūtam itarad vā sad-āśrayam

catur-varga-phalā-yattaṃ catura-ud-ā-tta-nāyakam //

nagarārṇavaśailartucandrārkodayavarṇanaiḥ

udyānasalilakrīḍāmadhupānaratotsavaiḥ //

Note:

nagara-arṇava-śaila-rtucandra-arka-udaya-varṇanaiḥ

udyāna-salila-krīḍāmadhu-pāna-rata-ut-savaiḥ //

vipralambhair vivāhaiś ca kumārodayavarṇanaiḥ

mantradūtaprayāṇājināyakābhyudayair api //

Note:

vi-pra-lambhair vi-vāhaiś ca kumāra-ud-aya-varṇanaiḥ

mantra-dūta-pra-yāṇa-ājināyaka-abhy-udayair api //

alaṃkṛtam asaṃkṣiptaṃ rasabhāvanirantaram

sargair anativistīrṇaiḥ śravyavṛttaiḥ susaṃdhibhiḥ //

Note:

alaṃ-kṛtam a-saṃ-kṣiptaṃ rasa-bhāva-nir-antaram

sargair an-ati-vi-stīrṇaiḥ śravya-vṛttaiḥ su-saṃdhibhiḥ //

sarvatra bhinnavṛttāntair upetaṃ lokarañjanam

kāvyaṃ kalpottarasthāyi jāyate sadalaṃkṛti //

Note:

sarva-tra bhinna-vṛtta-antair upa-itaṃ loka-rañjanam

kāvyaṃ kalpa-uttara-sthāyi jāyate sad-alaṃ-kṛti //

nyūnam apy atra yaiḥkaiścid aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati

yady upā-tteṣu saṃpattir ārādhayati tadvidaḥ //

Note:

nyūnam apy atra yaiḥ-kaiś-cid aṅgaiḥ kāvyaṃ na duṣyati

yady upa-ā-tteṣu saṃ-pattir ā-rādhayati tad-vidaḥ //

guṇataḥ prāg upanyasya nāyakaṃ tena vidviṣām

nirā-karaṇam ity eṣa mārgaḥ prakṛtisundaraḥ //

Note:

guṇa-taḥ prāg upa-nyasya nāyakaṃ tena vi-dviṣām

nir-ā-karaṇam ity eṣa mārgaḥ pra-kṛti-sundaraḥ //

vaṃśavīryaśrutādīni varṇayitvā ripor api

tajjayān nāyakotkarṣavarṇanaṃ ca dhinoti naḥ //

Note:

vaṃśa-vīrya-śruta-ādīni varṇayitvā ripor api

taj-jayān nāyaka-ūt-karṣavarṇanaṃ ca dhinoti naḥ //

apādaḥ padasaṃtāno gadyam ākhyāyikā kathā

iti tasya prabhedau dvau tayor ākhyāyikā kila //

Note:

a-pādaḥ pada-saṃtāno gadyam ā-khyāyikā kathā

iti tasya pra-bhedau dvau tayor ā-khyāyikā kila //

nāyakenaiva vācyānyā nāyakenetareṇa vā

svaguṇāviṣkriyā doṣo nātra bhūtārthaśaṃsinaḥ //

Note:

nāyakenā eva vācya ānyā nāyakena itareṇa vā

sva-guṇa-āviṣ-kriyā doṣo na atra bhūta-artha-śaṃsinaḥ //

api tv aniyamo dṛṣṭas tatrāpy anyair udīraṇāt

anyo vaktā svayaṃ veti kīdṛg vā bhedalakṣaṇam //

Note:

api tv a-ni-yamo dṛṣṭas tatra apy anyair ud-īraṇāt

anyo vaktā svayaṃ veti kī-dṛg vā bheda-lakṣaṇam //

vaktraṃ cāparavaktraṃ ca socchvāsatvaṃ ca bhedakam

cihnam ākhyāyikāyāś cet prasaṅgena kathāsv api //

Note:

vaktraṃ ca apara-vaktraṃ ca sa-ucchvāsa-tvaṃ ca bhedakam

cihnam ā-khyāyikāyāś cet pra-saṅgena kathāsv api //

āryādivatpraveśaḥ kiṃ na vaktrāparavaktrayoḥ

bhedaś ca dṛṣṭo lambādir ucchvāso vāstu kiṃ tataḥ //

Note:

āryā-ādi-vat-praveśaḥ kiṃ na vaktra-apara-vaktrayoḥ

bhedaś ca dṛṣṭo lamba-ādir uc-chvāso va āstu kiṃ tataḥ //

tat kathā-khyāyikety ekā jātiḥ saṃjñādvayāṅkitā

atraivāntarbhaviṣyanti śeṣāś cā-khyānajātayaḥ //

Note:

tat kathā ā-khyāyika īty ekā jātiḥ saṃ-jñā-dvaya-aṅkitā

atrā eva antar-bhaviṣyanti śeṣāś cā a-khyāna-jātayaḥ //

kanyāharaṇasaṃgrāmavipralambhodayādayaḥ

sargabandhasamā eva naite vaiśeṣikā guṇāḥ //

Note:

kanyā-haraṇa-saṃ-grāmavi-pra-lambha-ud-aya-ādayaḥ

sarga-bandha-samā eva nā ete vai-śeṣikā guṇāḥ //

kavibhāvakṛtaṃ cihnam anyatrāpi na duṣyati

mukham iṣṭārthasaṃsiddhyai kiṃ hi na syāt kṛtātmanām //

Note:

kavi-bhāva-kṛtaṃ cihnam anya-tra api na duṣyati

mukham iṣṭa-artha-saṃ-siddhyai kiṃ hi na syāt kṛta-ātmanām //

miśrāṇi nāṭakādīni teṣām anyatra vistaraḥ

gadyapadyamayī kācit campūr ity abhidhīyate //

Note:

miśrāṇi nāṭaka-ādīni teṣām anya-tra vi-staraḥ

gadya-padya-mayī kā-cit campūr ity abhi-dhīyate //

tad etad vāṅmayaṃ bhūyaḥ saṃskṛtaṃ prākṛtaṃ tathā

apabhraṃśaś ca miśraṃ cety āhur āryāś caturvidham //

Note:

tad etad vāṅ-mayaṃ bhūyaḥ saṃs-kṛtaṃ prā-kṛtaṃ tathā

apa-bhraṃśaś ca miśraṃ ca ity āhur āryāś catur-vi-dham //

saṃskṛtaṃ nāma daivī vāg anvā-khyātā maharṣibhiḥ

tadbhavas tatsamo deśīty anekaḥ prākṛtakramaḥ //

Note:

saṃs-kṛtaṃ nāma daivī vāg anv-ā-khyātā maha-rṣibhiḥ

tad-bhavas tat-samo deśi īty anekaḥ prā-kṛta-kramaḥ //

mahārāṣṭrāśrayāṃ bhāṣāṃ prakṛṣṭaṃ prākṛtaṃ viduḥ

sāgaraḥ sūktiratnānāṃ setubandhādi yanmayam //

Note:

mahā-rāṣṭra-āśrayāṃ bhāṣāṃ pra-kṛṣṭaṃ prā-kṛtaṃ viduḥ

sāgaraḥ su-ukti-ratnānāṃ setu-bandha-ādi yan-mayam //

śaurasenī ca gauḍī ca lāṭī cānyā ca tādṛśī

yāti prākṛtam ity evaṃ vyavahāreṣu saṃnidhim //

Note:

śaura-senī ca gauḍī ca lāṭī ca anyā ca tā-dṛśī

yāti prā-kṛtam ity evaṃ vy-ava-hāreṣu saṃ-nidhim //

ābhīrādigiraḥ kāvyeṣv apabhraṃśa iti smṛtāḥ

śāstreṣu saṃskṛtād anyad apabhraṃśatayoditam //

Note:

ābhīra-ādi-giraḥ kāvyeṣv apa-bhraṃśa iti smṛtāḥ

śāstreṣu saṃs-kṛtād anyad apa-bhraṃśa-taya ūditam //

saṃskṛtaṃ sargabandhādi prākṛtaṃ skandhakādikam

osarādīny apabhraṃśo nāṭakādi tu miśrakam //

Note:

saṃs-kṛtaṃ sarga-bandha-ādi prā-kṛtaṃ skandhaka-ādikam

osara-ādīny apa-bhraṃśo nāṭaka-ādi tu miśrakam //

kathāpi sarvabhāṣābhiḥ saṃskṛtena ca badhyate

bhūtabhāṣāmayīṃ prāhur adbhutārthāṃ bṛhatkathām //

Note:

katha āpi sarva-bhāṣābhiḥ saṃs-kṛtena ca badhyate

bhūta-bhāṣā-mayīṃ pra-āhur adbhuta-arthāṃ bṛhat-kathām //

lāsyacchalitaśamyādi prekṣārtham itarat punaḥ

śravyam eveti saiṣāpi dvayī gatir udā-hṛtā //

Note:

lāsya-cchalita-śamyā-ādi pra-īkṣā-artham itarat punaḥ

śravyam eva iti sā aiṣa āpi dvayī gatir ud-ā-hṛtā //

asty aneko girāṃ mārgaḥ sūkṣmabhedaḥ parasparam

tatra vaidarbhagauḍīyau varṇyete prasphuṭāntarau //

Note:

asty an-eko girāṃ mārgaḥ sūkṣma-bhedaḥ paras-param

tatra vaidarbha-gauḍīyau varṇyete pra-sphuṭa-antarau //

śleṣaḥ prasādaḥ samatā mādhuryaṃ sukumāratā

arthavyaktir udāratvaṃ ojaḥkāntisamādhayaḥ //

Note:

śleṣaḥ pra-sādaḥ sama-tā mādhuryaṃ su-kumāra-tā

artha-vyaktir ud-āra-tvaṃ ojaḥ-kānti-samādhayaḥ //

iti vaidarbhamārgasya prāṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ

eṣāṃ viparyayaḥ prāyo lakṣyate gauḍavartmani //

Note:

iti vaidarbha-mārgasya pra-āṇā daśa guṇāḥ smṛtāḥ

eṣāṃ vi-pary-ayaḥ pra-ayo lakṣyate gauḍa-vartmani //

Note: śleṣa vs. śithila

śliṣṭam aspṛṣṭaśaithilyam alpaprāṇākṣarottaram

śithilaṃ mālatīmālā lolālikalilā yathā //

Note:

śliṣṭam a-spṛṣṭa-śaithilyam alpa-pra-āṇa-ākṣara-ūttaram

śithilaṃ mālatī-mālā lola-ali-kalilā yathā //

anuprāsadhiyā gauḍais tad iṣṭaṃ bandhagauravāt

vaidarbhair mālatīdāma laṅghitaṃ bhramarair iti //

Note:

anu-pra-asa-dhiyā gauḍais tad iṣṭaṃ bandha-gauravāt

vaidarbhair mālatī-dāma laṅghitaṃ bhramarair iti //

Note: prasāda vs. vyutpanna

prasādavat prasiddhārtham indor indīvaradyuti

lakṣma lakṣmīṃ tanotīti pratītisubhagaṃ vacaḥ //

Note:

pra-sāda-vat pra-siddha-artham indor indī-vara-dyuti

lakṣma lakṣmīṃ tanoti iti prati-iti-su-bhagaṃ vacaḥ //

vyutpannam iti gauḍīyair nātirūḍham apīṣyate

yathānatyarjunābjanmasadṛkṣāṅko balakṣaguḥ //

Note:

vy-ut-pannam iti gauḍīyair na-ati-rūḍham api iṣyate

yatha an-aty-arjuna-āb-janmasa-dṛkṣa-āṅko balakṣa-guḥ //

Note: samatā vs. vaiṣamya

samaṃ bandheṣv aviṣamaṃ te mṛdusphuṭamadhyamāḥ

bandhā mṛdusphuṭonmiśravarṇavinyāsayonayaḥ //

Note:

samaṃ bandheṣv a-vi-ṣamaṃ te mṛdu-sphuṭa-madhyamāḥ

bandhā mṛdu-sphuṭa-ūn-miśravarṇa-vi-ny-āsa-yonayaḥ //

kokilā-lāpavācālo mām eti malayānilaḥ

ucchalacchīkarācchācchanirjharāmbhaḥkaṇokṣitaḥ //

Note:

kokila-ā-lāpa-vācālo mām eti malaya-ānilaḥ

uc-chalac-chīkara-āccha-ācchanir-jhara-āmbhaḥ-kaṇa-ūkṣitaḥ //

candanapraṇayodgandhir mando malayamārutaḥ

spardhate ruddhamaddhairyo vararāmāmukhānilaiḥ //

Note:

candana-pra-ṇaya-ūd-gandhir mando malaya-mārutaḥ

spardhate ruddha-mad-dhairyo vara-rāmā-mukha-anilaiḥ //

ity anā-locya vaiṣamyam arthālaṃkāraḍambarau

apekṣamāṇā vavṛdhe paurastyā kāvyapaddhatiḥ //

Note:

ity an-ā-locya vai-ṣamyam artha-alaṃ-kāra-ḍambarau

apa-īkṣamāṇā vavṛdhe paurastyā kāvya-paddhatiḥ //

Note: mādhurya

madhuraṃ rasavad vāci vastuny api rasasthitiḥ

yena mādhyanti dhīmanto madhuneva madhuvratāḥ //

Note:

madhuraṃ rasa-vad vāci vastuny api rasa-sthitiḥ

yena mādhyanti dhīmanto madhuna īva madhu-vratāḥ //

Note: (1.) anuprāsa (śabdālaṃkāra) vs. varṇāvṛtti

yayā kayācic chrutyā yat samānam anubhūyate

tadrūpā hi padā-sattiḥ sānuprāsā rasā-vahā //

Note:

yayā kayā-cic chrutyā yat samānam anu-bhūyate

tad-rūpā hi pada-ā-sattiḥ sa-ānu-pra-āsā rasa-ā-vahā //

eṣa rājā yadā lakṣmīṃ prāptavān brahmaṇapriyaḥ

tataḥ prabhṛti dharmasya loke 'sminn utsavo 'bhavat //

Note:

eṣa rājā yadā lakṣmīṃ pra-āpta-vān brahmaṇa-priyaḥ

tataḥ pra-bhṛti dharmasya loke 'sminn utsavo 'bhavat //

itīdaṃ nādṛtaṃ gauḍair anuprāsas tu tatpriyaḥ

anuprāsād api prāyo vaidarbhair idam iṣyate //

Note:

iti idaṃ nā adṛtaṃ gauḍair anu-pra-āsas tu tat-priyaḥ

anu-pra-āsād api pra-āyo vaidarbhair idam iṣyate //

varṇāvṛttir anuprāsaḥ pādeṣu ca padeṣu ca

pūrvānubhavasaṃskārabodhinī yady adūratā //

Note:

varṇa-āvṛttir anu-pra-asaḥ pādeṣu ca padeṣu ca

pūrva-ānu-bhava-saṃs-kārabodhinī yady a-dūra-tā //

candre śaranniśottaṃse kundastavakavibhrame

indranīlanibhaṃ lakṣma saṃdadhāty anilaḥ śriyam //

Note:

candre śaran-niśā-ut-taṃse kunda-stavaka-vi-bhrame

indra-nīla-ni-bhaṃ lakṣma saṃ-dadhāty anilaḥ śriyam //

cāru candramasaṃ bhīru bimbaṃ paśyaitad ambare

manmano manmathā-krāntaṃ nirdayaṃ hantum udyatam //

Note:

cāru candramasaṃ bhīru bimbaṃ paśyā etad ambare

manmano manmatha-ā-krāntaṃ nir-dayaṃ hantum ud-yatam //

ity anuprāsam icchanti nātidūrāntaraśrutim

na tu rāmāmukhāmbhojasadṛśaś candramā iti //

Note:

ity anu-pra-asam icchanti na ati-dūra-antara-śrutim

na tu rāmā-mukha-ambho-jasa-dṛśaś candramā iti //

smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ

cyuto māno 'dhiko rāgo moho jāto 'savo gatāḥ //

Note:

smaraḥ kharaḥ khalaḥ kāntaḥ kāyaḥ kopaś ca naḥ kṛśaḥ

cyuto māno 'dhiko rāgo moho jāto 'savo gatāḥ //

ity ādi bandhapāruṣyaṃ śaithilyaṃ ca nigacchati

ato naivam anuprāsaṃ dākṣinātyāḥ prayuñjate //

Note:

ity ādi bandha-pāruṣyaṃ śaithilyaṃ ca ni-gacchati

ato nā evam anu-pra-āsaṃ dākṣinātyāḥ pra-yuñjate //

Note: (2.) yamaka (śabdālaṃkāra; Vw.)

āvṛttiṃ varṇasaṃghātagocarāṃ yamakaṃ viduḥ

tat tu naikāntamadhuram ataḥ paścād vidhāsyate //

Note:

ā-vṛttiṃ varṇa-saṃ-ghātagocarāṃ yamakaṃ viduḥ

tat tu nā eka-ānta-madhuram ataḥ paścād vi-dhāsyate //

Note: (3.) agrāmyatā (arthālaṃkāra) vs. grāmyatā

kāmaṃ sarvo 'py alaṃkāro rasam arthe niṣañcati

tathāpy agrāmyataivaitaṃ bhāraṃ vahati bhūyasā //

Note:

kāmaṃ sarvo 'py alaṃ-kāro rasam arthe ni-ṣañcati

tatha āpy a-grāmya-tā aivā etaṃ bhāraṃ vahati bhūyasā //

kanye kāmayamānaṃ māṃ na tvaṃ kāmayase katham

iti grāmyo 'yam arthātmā vairasyāya prakalpate //

Note:

kanye kāmayamānaṃ māṃ na tvaṃ kāmayase katham

iti grāmyo 'yam artha-ātmā vai-rasyāya pra-kalpate //

kāmaṃ kandarpacāṇḍālo mayi vāmākṣi nirdayaḥ

tvayi nirmatsaro diṣṭyety agrāmyo 'rtho rasā-vahaḥ //

Note:

kāmaṃ kandarpa-cāṇḍālo mayi vāma-akṣi nir-dayaḥ

tvayi nir-mat-saro diṣṭya īty a-grāmyo 'rtho rasa-ā-vahaḥ //

śabde 'pi grāmyatāsty eva sā sabhyetarakīrtanāt

yathā yakārādipadaṃ ratyutsavanirūpaṇe //

Note:

śabde 'pi grāmya-ta āsty eva sā sabhya-itara-kīrtanāt

yathā ya-kāra-ādi-padaṃ raty-ut-sava-ni-rūpaṇe //

padasaṃdhānavṛttyā vā vākyārthatvena vā punaḥ

duṣpratītikaraṃ grāmyaṃ yathā yā bhavataḥ priyā //

Note:

pada-saṃ-dhāna-vṛttyā vā vākya-artha-tvena vā punaḥ

duṣ-prati-iti-karaṃ grāmyaṃ yathā yā bhavataḥ priyā //

kharaṃ prahṛtya viśrāntaḥ puruṣo vīryavān iti

evam ādi na śaṃsanti mārgayor ubhayor api //

Note:

kharaṃ pra-hṛtya vi-śrāntaḥ puruṣo vīrya-vān iti

evam ādi na śaṃsanti mārgayor ubhayor api //

bhaginībhagavatyādi sarvatraivānumanyate

vibhaktam iti mādhuryam ucyate sukumāratā //

Note:

bhaginī-bhaga-vaty-ādi sarva-trā eva anu-manyate

vi-bhaktam iti mādhuryam ucyate su-kumāra-tā //

Note: sukumāratā vs. dīpta

aniṣṭhurākṣaraprāyaṃ sukumāram iheṣyate

bandhaśaithilyadoṣas tu darśitaḥ sarvakomale //

Note:

a-ni-ṣṭhura-akṣara-pra-ayaṃ su-kumāram iha iṣyate

bandha-śaithilya-doṣas tu darśitaḥ sarva-komale //

maṇḍalīkṛtya barhāṇi kaṇṭhair madhuragītibhiḥ

kalāpinaḥ pranṛtyanti kāle jīmūtamālini //

Note:

maṇḍalī-kṛtya barhāṇi kaṇṭhair madhura-gītibhiḥ

kalā-āpinaḥ pra-nṛtyanti kāle jīmūta-mālini //

ity anūrjita evārtho nālaṃkāro 'pi tādṛśaḥ

sukumāratayaivaitad ārohati satāṃ manaḥ //

Note:

ity an-ūrjita eva artho na alaṃ-kāro 'pi tā-dṛśaḥ

su-kumāra-tayā aivā aitad ā-rohati satāṃ manaḥ //

dīptam ity aparair bhūmnā kṛcchrodyam api badhyate

nyakṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti //

Note:

dīptam ity aparair bhūmnā kṛcchra-udyam api badhyate

ny-akṣeṇa kṣayitaḥ pakṣaḥ kṣatriyāṇāṃ kṣaṇād iti //

Note: arthavyakti vs. neyatva

arthavyaktir aneyatvam arthasya hariṇoddhṛtā

bhūḥ khurakṣuṇṇanāgāsṛglohitād udadher iti //

Note:

artha-vyaktir a-neya-tvam arthasya hariṇa ūd-dhṛtā

bhūḥ khura-kṣuṇṇa-nāga-asṛglohitād uda-dher iti //

mahī mahāvarāheṇa lohitād uddhṛtodadheḥ

itīyaty eva nirdiṣṭe neyatvam uragāsṛjaḥ //

Note:

mahī mahā-varāheṇa lohitād ud-dhṛta ūda-dheḥ

iti-iyaty eva nir-diṣṭe neya-tvam ura-ga-asṛjaḥ //

nedṛśaṃ bahu manyate mārgayor ubhayor api

na hi pratītiḥ subhagā śabdanyāyavilaṅghinī //

Note:

nā idṛśaṃ bahu manyate mārgayor ubhayor api

na hi prati-itiḥ su-bhagā śabda-ny-āya-vi-laṅghinī //

Note: udāratvam

utkarṣavān guṇaḥ kaścid yasminn ukte pratīyate

tadudārā-hvayaṃ tena sanāthā kāvyapaddhatiḥ //

Note:

ut-karṣa-vān guṇaḥ kaś-cid yasminn ukte prati-iyate

tad-ud-āra-ā-hvayaṃ tena sa-nāthā kāvya-pad-dhatiḥ //

arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis tvanmukhe patitā sakṛt

tadavasthā punar deva nānyasya mukham īkṣate //

Note:

arthināṃ kṛpaṇā dṛṣṭis tvan-mukhe patitā sa-kṛt

tad-ava-sthā punar deva na anyasya mukham īkṣate //

iti tyāgasya vākye 'sminn utkarṣaḥ sādhu lakṣyate

anenaiva pathānyatra samānanyāyam ūhyatām //

Note:

iti tyāgasya vākye 'sminn ut-karṣaḥ sādhu lakṣyate

anenā eva patha ānya-tra samāna-ny-āyam ūhyatām //

ślāghyair viśeṣaṇair yuktam udāraṃ kaiścid iṣyate

yathā līlāmbujakrīḍāsarohemāṅgadādayaḥ //

Note:

ślāghyair vi-śeṣaṇair yuktam ud-āraṃ kaiś-cid iṣyate

yathā līla-ambu-ja-krīḍāsaro-hema-aṅgada-ādayaḥ //

Note: ojas

ojaḥ samāsabhūyastvam etad gadyasya jīvitam

padye 'py adākṣiṇātyānām idam ekaṃ parāyaṇam //

Note:

ojaḥ sam-āsa-bhūyas-tvam etad gadyasya jīvitam

padye 'py a-dākṣiṇātyānām idam ekaṃ para-ayaṇam //

tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca bāhulyālpatvamiśraṇaiḥ

uccāvacaprakāraṃ tad dṛśyam ākhyāyikādiṣu //

Note:

tad gurūṇāṃ laghūnāṃ ca bāhulya-alpa-tva-miśraṇaiḥ

ucca-avaca-pra-kāraṃ tad dṛśyam ā-khyāyikā-ādiṣu //

astamastakaparyastasamastārkāṃśusaṃstarā

pīnastanasthitātāmrakamravastreva vāruṇī //

Note:

asta-mastaka-pary-astasam-asta-arka-aṃśu-saṃ-starā

pīna-stana-sthita-ātāmrakamra-vastra īva vāruṇī //

iti padye 'pi paurastyā badhnanty ojasvinīr giraḥ

anye tv anā-kulaṃ hṛdyam icchanty ojo girāṃ yathā //

Note:

iti padye 'pi paurastyā badhnanty ojas-vinīr giraḥ

anye tv an-ā-kulaṃ hṛdyam icchanty ojo girāṃ yathā //

payodharataṭotsaṅgalagnasaṃdhyātapāṃśukā

kasya kāmāturaṃ ceto vāruṇī na kariṣyati //

Note:

payo-dhara-taṭa-ut-saṅgalagna-saṃ-dhyā-tapa-aṃśukā

kasya kāma-āturaṃ ceto vāruṇī na kariṣyati //

Note: kānti vs. atyukti

kāntaṃ sarvajagatkāntaṃ laukikārthānatikramāt

tac ca vārttābhidhāneṣu varṇanāsv api dṛśyate //

Note:

kāntaṃ sarva-jagat-kāntaṃ laukika-artha-an-ati-kramāt

tac ca vārttā-abhi-dhāneṣu varṇanāsv api dṛśyate //

gṛhāṇi nāma tāny eva taporāśir bhavādṛśaḥ

saṃbhāvayati yāny eva pāvanaiḥ pādapāṃsubhiḥ //

Note:

gṛhāṇi nāma tāny eva tapo-rāśir bhavā-dṛśaḥ

saṃ-bhāvayati yāny eva pāvanaiḥ pāda-pāṃsubhiḥ //

anayor ana-vadyāṅgi stanayor jṛmbhamāṇayoḥ

avakāśo na paryāptas tava bāhulatāntare //

Note:

anayor an-a-vadya-aṅgi stanayor jṛmbhamāṇayoḥ

ava-kāśo na pary-āptas tava bāhu-latā-antare //

iti saṃbhāvyam evaitad viśeṣā-khyānasaṃskṛtam

kāntaṃ bhavati sarvasya lokayātrānuvartinaḥ //

Note:

iti saṃ-bhāvyam evā etad vi-śeṣa-ā-khyāna-saṃs-kṛtam

kāntaṃ bhavati sarvasya loka-yātrā-anu-vartinaḥ //

lokātīta ivātyartham adhyā-ropya vivakṣitaḥ

yo 'rthas tenāti tuṣyanti vidagdhā netare janāḥ //

Note:

loka-ati-ita iva-aty-artham adhy-ā-ropya vi-vakṣitaḥ

yo 'rthas tena ati tuṣyanti vi-dagdhā na itare janāḥ //

devadhiṣṇyam ivā-rādhyam adyaprabhṛti no gṛham

yuṣmatpādarajaḥpātadhautaniḥśeṣakilbiṣam //

Note:

deva-dhiṣṇyam iva ā-rādhyam adya-pra-bhṛti no gṛham

yuṣmat-pāda-rajaḥ-pātadhauta-niḥ-śeṣa-kilbiṣam //

alpaṃ nirmitam ākāśam anā-locyaiva vedhasā

idam evaṃvidhaṃ bhāvi bhavatyāḥ stanajhṛmbhaṇam //

Note:

alpaṃ nir-mitam ā-kāśam an-ā-locyā eva vedhasā

idam evaṃ-vidhaṃ bhāvi bhavatyāḥ stana-jhṛmbhaṇam //

idam atyuktir ity uktam etad gauḍopalālitam

prasthānaṃ prākpraṇītaṃ tu sāram anyasya vartmanaḥ //

Note:

idam aty-uktir ity uktam etad gauḍa-upa-lālitam

pra-sthānaṃ prāk-pra-ṇītaṃ tu sāram anyasya vartmanaḥ //

Note: samādhi

anyadharmas tato 'nyatra lokasīmānurodhinā

samyag ādhīyate yatra sa samā-dhiḥ smṛto yathā //

Note:

anya-dharmas tato 'nya-tra loka-sīma-anu-rodhinā

samyag ā-dhīyate yatra sa sam-ā-dhiḥ smṛto yathā //

kumudāni nimīlāni kamalāny unmiṣanti ca

iti netrakriyādhyāsāl labdhā tadvācinī śrutiḥ //

Note:

ku-mudāni ni-mīlāni kamalāny un-miṣanti ca

iti netra-kriyā-adhy-āsāl labdhā tad-vācinī śrutiḥ //

niḥṣṭhyūtodgīrṇavāntādi gauṇavṛttivyapā-śrayam

atisundaram anyatra grāmyakakṣāṃ vigāhate //

Note:

niḥ-ṣṭhyūta-ud-gīrṇa-vānta-ādi gauṇa-vṛtti-vy-apa-ā-śrayam

ati-sundaram anya-tra grāmya-kakṣāṃ vi-gāhate //

padmāny arkāṃśuniḥṣṭhyūtāḥ pītvā pāvakavipruṣaḥ

bhūyo vamantīva mukhair udgīrṇāruṇareṇubhiḥ //

Note:

padmāny arka-aṃśu-niḥ-ṣṭhyūtāḥ pītvā pāvaka-vi-pruṣaḥ

bhūyo vamanti iva mukhair ud-gīrṇa-aruṇa-reṇubhiḥ //

iti hṛdyam ahṛdyaṃ tu niḥṣṭhīvati vadhūr iti

yugapan naikadharmāṇām adhyāsaś ca smṛto yathā //

Note:

iti hṛdyam a-hṛdyaṃ tu niḥ-ṣṭhīvati vadhūr iti

yuga-pan na-aika-dharmāṇām adhy-āsaś ca smṛto yathā //

gurugarbhabharaklāntāḥ stanantyo meghapaṅktayaḥ

acalādhityakotsaṅgam imāḥ samadhiśerate //

Note:

guru-garbha-bhara-klāntāḥ stanantyo megha-paṅktayaḥ

a-cala-adhi-tyakā-ut-saṅgam imāḥ sam-adhi-śerate //

utsaṅgaśayanaṃ sakhyāḥ stananaṃ gauravaṃ klamaḥ

itīme garbhiṇīdharmā bahavo 'py atra darśitāḥ //

Note:

ut-saṅga-śayanaṃ sakhyāḥ stananaṃ gauravaṃ klamaḥ

iti ime garbhiṇī-dharmā bahavo 'py atra darśitāḥ //

tad etat kāvyasarvasvaṃ samā-dhir nāma yo guṇaḥ

kavisārthaḥ samagro 'pi tam ekam anugacchati //

Note:

tad etat kāvya-sarva-svaṃ sam-ā-dhir nāma yo guṇaḥ

kavi-sa-arthaḥ sam-agro 'pi tam ekam anu-gacchati //

iti mārgadvayaṃ bhinnaṃ tatsvarūpanirūpaṇāt

tadbhedās tu na śakyante vaktuṃ pratikavi sthitāḥ //

Note:

iti mārga-dvayaṃ bhinnaṃ tat-sva-rūpa-ni-rūpaṇāt

tad-bhedās tu na śakyante vaktuṃ prati-kavi sthitāḥ //

ikṣukṣīraguḍādīnāṃ mādhuryasyāntaraṃ mahat

tathāpi na tad ākhyātuṃ sarasvatyāpi śakyate //

Note:

ikṣu-kṣīra-guḍa-ādīnāṃ mādhuryasya antaraṃ mahat

tatha āpi na tad ā-khyātuṃ saras-vatya āpi śakyate //

naisargikī ca pratibhā śrutaṃ ca bahu nirmalam

amandaś cābhiyogo 'syāḥ kāraṇaṃ kāvyasaṃpadaḥ //

Note:

nai-sargikī ca prati-bhā śrutaṃ ca bahu nir-malam

a-mandaś ca abhi-yogo 'syāḥ kāraṇaṃ kāvya-saṃ-padaḥ //

na vidyate yady api pūrvavāsanāguṇānubandhi pratibhānam adbhutam

śrutena yatnena ca vāg upāsitā dhruvaṃ karoty eva kamapy anugraham //

Note:

na vidyate yady api pūrva-vāsanāguṇa-anu-bandhi prati-bhānam adbhutam

śrutena yatnena ca vāg upa-asitā dhruvaṃ karoty eva kam-apy anu-graham //

tad astatandrair aniśaṃ sarasvatī śramād upāsyā khalu kīrtim īpsubhiḥ

kṛśe kavitve 'pi janāḥ kṛtaśramāḥ vidagdhagoṣṭhīṣu vihartum īśate //

Note:

tad asta-tandrair a-niśaṃ saras-vatī śramād upa-asyā khalu kīrtim īpsubhiḥ

kṛśe kavi-tve 'pi janāḥ kṛta-śramāḥ vi-dagdha-goṣṭhīṣu vi-hartum īśate //

// iti kāvyā3darśe mārga-vibhāgo nāma prathamaḥ pari-cchedaḥ //

Pariccheda 2

kāvyaśobhākarān dharmān alaṃkārān pracakṣate

te cādyāpi vikalpyante kas tān kārtsnyena vakṣyati //

Note:

kāvya-śobhā-karān dharmān alaṃ-kārān pra-cakṣate

te ca adya api vi-kalpyante kas tān kārtsnyena vakṣyati //

kiṃtu bījaṃ vikalpānāṃ pūrvā-cāryaiḥ pradarsitam

tad eva pratisaṃskartum ayam asmatpariśramaḥ //

Note:

kiṃ-tu bījaṃ vi-kalpānāṃ pūrva-ā-cāryaiḥ pra-darsitam

tad eva prati-saṃs-kartum ayam asmat-pari-śramaḥ //

kāścin mārgavibhāgārtham uktāḥ prāg apy alaṃkriyāḥ

sā-dhāraṇam alaṃkārajātam anyat pradarśyate //

Note:

kāś-cin mārga-vi-bhāga-artham uktāḥ prāg apy alaṃ-kriyāḥ

sa-ā-dhāraṇam alaṃ-kārajātam anyat pra-darśyate //

svabhāvā-khyānam upamā rūpakaṃ dīpakāvṛttiḥ

ākṣepo 'rthāntaranyāso vyatireko vibhāvanā //

Note:

sva-bhāva-ā-khyānam upa-mā rūpakaṃ dīpaka-āvṛttiḥ

ā-kṣepo 'rtha-antara-ny-āso vy-ati-reko vi-bhāvanā //

samāsātiśayotprekṣā hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ

preyo rasavad ūrjasvi paryāyoktaṃ samā-hitam //

Note:

sam-āsa-āti-śaya-ūt-pra-īkṣā hetuḥ sūkṣmo lavaḥ kramaḥ

preyo rasa-vad ūrjas-vi pary-āya-uktaṃ sam-ā-hitam //

udā-ttāpahnutiśleṣaviśeṣās tulyayogitā

virodhā-prastutastotre vyājastutinidarśane //

Note:

ud-ā-tta-apa-hnuti-śleṣavi-śeṣās tulya-yogitā

vi-rodha-a-pra-stuta-stotre vy-āja-stuti-ni-darśane //

sahoktiḥ parivṛttyā-śiḥsaṃkīrṇam atha bhāvikam

iti vācām alaṃkārā darśitāḥ pūrvasūribhiḥ //

Note:

saha-uktiḥ pari-vṛttya-ā-śiḥsaṃ-kīrṇam atha bhāvikam

iti vācām alaṃ-kārā darśitāḥ pūrva-sūribhiḥ //

Note: svabhāvokti (= svabhāvākhyāna = jāti)

nānāvasthaṃ padārthānāṃ rūpaṃ sākṣād vivṛṇvatī

svabhāvoktiś ca jātiś cety ādyā sālaṃkṛtir yathā //

Note:

nānā-ava-sthaṃ pada-arthānāṃ rūpaṃ sa-akṣād vi-vṛṇvatī

sva-bhāva-uktiś ca jātiś ca ity ādyā sa ālaṃ-kṛtir yathā //

Note: svabhāvokti: jāti

tuṇḍair ātāmrakuṭilaiḥ pakṣair haritakomalaiḥ

trivarṇarājibhiḥ kaṇṭhair ete mañjugiraḥ śukāḥ //

Note:

tuṇḍair ā-tāmra-kuṭilaiḥ pakṣair harita-komalaiḥ

tri-varṇa-rājibhiḥ kaṇṭhair ete mañju-giraḥ śukāḥ //

Note: - svabhāvokti: kriyā

kalakvaṇitagarbheṇa kaṇṭhenā-ghūrṇitekṣaṇaḥ

pārāvataḥ paribhramya riraṃsuś cumbati priyām //

Note:

kala-kvaṇita-garbheṇa kaṇṭhenā a-ghūrṇita-īkṣaṇaḥ

pārāvataḥ pari-bhramya riraṃsuś cumbati priyām //

Note: - svabhāvokti: guṇa

badhnann aṅgeṣu romāñcam kurvan manasi nirvṛtim

netre cā-mīlayann eṣa priyāsparśaḥ pravartate //

Note:

badhnann aṅgeṣu roma-añcam kurvan manasi nir-vṛtim

netre cā a-mīlayann eṣa priyā-sparśaḥ pra-vartate //

Note: - svabhāvokti: dravya

kaṇṭhekālaḥ karasthena kapālenenduśekharaḥ

jaṭābhiḥ snigdhatāmrābhir āvirāsīd vṛṣadhvajaḥ //

Note:

kaṇṭhe-kālaḥ kara-sthena kapālena indu-śekharaḥ

jaṭābhiḥ snigdha-tāmrābhir āvir-āsīd vṛṣa-dhvajaḥ //

jātikriyāguṇadravyasvabhāvākhyānam īdṛśam

śāstreṣv asyaiva sāmrājyaṃ kāvyeṣv apy etad īpsitam //

Note:

jāti-kriyā-guṇa-dravyasva-bhāva-ākhyānam īdṛśam

śāstreṣv asyā eva sām-rājyaṃ kāvyeṣv apy etad īpsitam //

Note: upamā

yathā kathaṃcid sādṛśyaṃ yatrodbhūtaṃ pratīyate

upamā nāma sā tasyāḥ prapañco 'yaṃ nidarśyate //

Note:

yathā kathaṃ-cid sā-dṛśyaṃ yatra ud-bhūtaṃ prati-iyate

upa-mā nāma sā tasyāḥ pra-pañco 'yaṃ ni-darśyate //

Note: - dharmopamā

ambhoruham ivā-tāmraṃ mugdhe karatalaṃ tava

iti dharmopamā sākṣāt tulyadharmapradarśanāt //

Note:

ambho-ruham ivā a-tāmraṃ mugdhe kara-talaṃ tava

iti dharma-upa-mā sa-akṣāt tulya-dharma-pra-darśanāt //

Note: - vastūpamā

rājīvam iva te vaktraṃ netre nīlotpale iva

iyaṃ pratīyamānaikadharmā vastūpamaiva sā //

Note:

rājīvam iva te vaktraṃ netre nīla-utpale iva

iyaṃ prati-iyamāna-aikadharmā vastu-upa-mā aiva sā //

Note: - viparyāsopamā

tavānanam ivonnidram aravindam abhūd iti

sā prasiddhiviparyāsād viparyāsopameṣyate //

Note:

tavā ananam iva un-nidram aravindam abhūd iti

sā pra-siddhi-vi-pary-āsād vi-pary-āsa-ūpa-ma īṣyate //

Note: - anyo'nyopamā

tavānanam ivāmbhojam ambojam iva te mukham

ity anyo'nyopamā sāyam anyo'nyotkarṣaśaṃsinī //

Note:

tavā ananam iva ambho-jam ambo-jam iva te mukham

ity anyo'nya-upa-mā sa āyam anyo-'nya-ut-karṣa-śaṃsinī //

Note: - niyamopamā

tvanmukhaṃ kamalenaiva tulyaṃ nānyena kenacit

ity anyasāmyavyā-vṛtter iyaṃ sā niyamopamā //

Note:

tvan-mukhaṃ kamalenā eva tulyaṃ na anyena kena-cit

ity anya-sāmya-vy-ā-vṛtter iyaṃ sā ni-yama-ūpa-mā //

Note: - aniyamopamā

padmaṃ tāvat tavānveti mukham anyac ca tādṛśam

asti ced astu tatkārīty asāv aniyamopamā //

Note:

padmaṃ tāvat tava anv-eti mukham anyac ca tā-dṛśam

asti ced astu tat-kāri īty asāv a-ni-yama-upa-mā //

Note: - samuccayopamā

samuccayopamāpy asti na kāntyaiva mukhaṃ tava

hlādanā-khyena cānveti karmaṇendum itī-dṛśī //

Note:

sam-uc-caya-upa-ma āpy asti na kāntyā aiva mukhaṃ tava

hlādana-ā-khyena ca anv-eti karmaṇa īndum itī i-dṛśī //

Note: - atiśayopamā

tvayy eva tvanmukhaṃ dṛṣṭaṃ dṛśyate divi candramāḥ

iyaty eva bhidā nānyety asāv atiśayopamā //

Note:

tvayy eva tvan-mukhaṃ dṛṣṭaṃ dṛśyate divi candramāḥ

iyaty eva bhidā na anya īty asāv ati-śaya-upa-mā //

Note: - utprekṣitopamā

mayy evāsyā mukhaśrīr ity alam indor vikatthanaiḥ

padme 'pi sā yad asty evety asāv utprekṣitopamā //

Note:

mayy eva asyā mukha-śrīr ity alam indor vi-katthanaiḥ

padme 'pi sā yad asty eva ity asāv ut-pra-īkṣita-upa-mā //

Note: - adbhutopamā

yadi kiṃcid bhavet padmaṃ subhru vibhrāntalocanam

tat te mukhaśriyaṃ dhattām ity asāv adbhutopamā //

Note:

yadi kiṃ-cid bhavet padmaṃ su-bhru vi-bhrānta-locanam

tat te mukha-śriyaṃ dhattām ity asāv adbhuta-upa-mā //

Note: - mohopamā

śaśīty utprekṣya tanvaṅgi tvanmukhaṃ tvanmukhā-śayā

indum apy anudhāvāmīty eṣā mohopamā smṛtā //

Note:

śaśi īty ut-pra-īkṣya tanv-aṅgi tvan-mukhaṃ tvan-mukha-ā-śayā

indum apy anu-dhāvāmi ity eṣā moha-upa-mā smṛtā //

Note: - saṃśayopamā

kiṃ padmam antarbhrāntāli kiṃ te lolekṣaṇaṃ mukham

mama dolāyate cittam itīyaṃ saṃśayopamā //

Note:

kiṃ padmam antar-bhrānta-ali kiṃ te lola-īkṣaṇaṃ mukham

mama dolāyate cittam iti iyaṃ saṃ-śaya-upa-mā //

Note: - nirṇayopamā

na padmasyendunigrāhyasyendulajjākarī dyutiḥ

atas tvanmukham evedam ity asau nirṇayopamā //

Note:

na padmasya indu-ni-grāhyasy-a indu-lajjā-karī dyutiḥ

atas tvan-mukham eva idam ity asau nir-ṇaya-upa-mā //

Note: - śleṣopamā

śiśirāṃśupratispardhi śrīmat surabhigandhi ca

ambhojam iva te vaktram iti śleṣopamā smṛtā //

Note:

śiśira-aṃśu-prati-spardhi śrī-mat su-rabhi-gandhi ca

ambho-jam iva te vaktram iti śleṣa-upa-mā smṛtā //

Note: - samānopamā

sarūpaśabdavācyatvāt sā samānopamā yathā

bālevodyānamāleyaṃ sā(1)la()kā(3)nanaśobhinī //

Note:

sa-rūpa-śabda-vācya-tvāt sā samāna-upa-mā yathā

bāla īva ud-yāna-māla īyaṃ sā(1)la(-)kā(3)nana-śobhinī //

Note: - nindo2pamā

padmaṃ bahurajaś candraḥ kṣayī tābhyāṃ tavānanam

samānam api sotsekam iti nindopamā smṛtā //

Note:

padmaṃ bahu-rajaś candraḥ kṣayī tābhyāṃ tavā ananam

samānam api sa-ut-sekam iti nindā-upa-mā smṛtā //

Note: - praśaṃsopamā

brahmaṇo 'py udbhavaḥ padmaṃ candraḥ śaṃbhuśirodhṛtaḥ

tau tulyau tvanmukheneti sā praśaṃsopamocyate //

Note:

brahmaṇo 'py ud-bhavaḥ padmaṃ candraḥ śaṃbhu-śiro-dhṛtaḥ

tau tulyau tvan-mukhena iti sā pra-śaṃsa-upa-ma ūcyate //

Note: - ācikhyāso1pamā

candreṇa tvanmukhaṃ tulyam ity ācikhyāsu me manaḥ

sa guṇo vāstu doṣo vety ācikhyāsopamāṃ viduḥ //

Note:

candreṇa tvan-mukhaṃ tulyam ity ā-cikhyāsu me manaḥ

sa guṇo va āstu doṣo va īty ā-cikhyāsa-upa-māṃ viduḥ //

Note: - virodhopamā

śatapattraṃ śaraccandras tvadānanam iti trayam

parasparavirodhīti sā virodhopamā matā //

Note:

śata-pattraṃ śarac-candras tvad-ānanam iti trayam

paras-para-vi-rodhi iti sā vi-rodha-upa-mā matā //

Note: - pratiṣedhopamā

na jātu śaktir indos te mukhena pratigarjitum

kalaṅkino jaḍasyeti pratiṣedhopamaiva sā //

Note:

na jātu śaktir indos te mukhena prati-garjitum

kalaṅkino jaḍasya iti prati-ṣedha-upa-mā aiva sā //

Note: - caṭūpamā

mṛgekṣaṇāṅkaṃ te vaktram mṛgeṇaivāṅkitaḥ śaśī

tathāpi sama evāsau notkarṣīti caṭūpamā //

Note:

mṛga-īkṣaṇa-aṅkaṃ te vaktram mṛgeṇā eva aṅkitaḥ śaśī

tatha āpi sama eva asau na ut-karṣi īti caṭu-upa-mā //

Note: - tattvākhyānopamā

na padmaṃ mukham evedaṃ na bhṛṅgau cakṣuṣī ime

iti vispaṣṭasādṛśyāt tattvākhyānopamaiva sā //

Note:

na padmaṃ mukham eva idaṃ na bhṛṅgau cakṣuṣī ime

iti vi-spaṣṭa-sā-dṛśyāt tat-tva-ākhyāna-upa-mā aiva sā //

Note: - asādhāraṇopamā

candrāravindayoḥ kāntim atikramya mukhaṃ tava

ātmanaivābhavat tulyam ity asā-dhāraṇopamā //

Note:

candra-aravindayoḥ kāntim ati-kramya mukhaṃ tava

ātmanā aiva abhavat tulyam ity a-sa-ā-dhāraṇa-upa-mā //

Note: - abhūtopamā

sarvapadmaprabhāsāraḥ samā-hṛta iva kvacit

tvadānanaṃ vibhātīti tām abhūtopamāṃ viduḥ //

Note:

sarva-padma-pra-bhā-sāraḥ sam-ā-hṛta iva kva-cit

tvad-ānanaṃ vi-bhāti-iti tām a-bhūta-upa-māṃ viduḥ //

Note: - asaṃbhāvitopamā

candrabimbād iva viṣaṃ candanād iva pāvakaḥ

paruṣā vāg ito vaktrād ity asaṃbhāvitopamā //

Note:

candra-bimbād iva viṣaṃ candanād iva pāvakaḥ

paruṣā vāg ito vaktrād ity a-saṃ-bhāvita-upa-mā //

Note: - bahūpamā

candanodakacandrāṃśucandrakāntādiśītalaḥ

sparśas tavety atiśayaṃ bodhayantī bahūpamā //

Note:

candana-udaka-candra-aṃśucandra-kānta-ādi-śītalaḥ

sparśas tava ity ati-śayaṃ bodhayantī bahu-upa-mā //

Note: - vikriyopamā

candrabimbād ivotkīrṇaṃ padmagarbhād ivoddhṛtam

tava tanvaṅgi vadanam ity asau vikriyopamā //

Note:

candra-bimbād iva ut-kīrṇaṃ padma-garbhād iva ud-dhṛtam

tava tanv-aṅgi vadanam ity asau vi-kriyā-upa-mā //

Note: - mālopamā

pūṣṇy ātapa ivāhnīva pūṣā vyomnīva vāsaraḥ

vikramas tvayy adhāl lakṣmīm iti mālopamā matā //

Note:

pūṣṇy ā-tapa iva ahni iva pūṣā vyomni iva vāsaraḥ

vi-kramas tvayy adhāl lakṣmīm iti mālā-upa-mā matā //

Note: - vākyārthopamā; zwei Arten

vākyārtheṇaiva vākyārthaḥ ko 'pi yady upamīyate

ekānekevaśabdatvāt sā vākyārthopamā dvidhā //

Note:

vākya-artheṇā eva vākya-arthaḥ ko 'pi yady upa-mīyate

eka-an-eka-iva-śabda-tvāt sā vākya-artha-upa-mā dvi-dhā //

Note: - (1.) vākyārthopamā mit einem iva

tvadānanam adhīrākṣam āvirdaśanadīdhiti

bhramadbhṛṅgam ivā-lakṣyakesaraṃ bhāti paṅkajam //

Note:

tvad-ānanam a-dhīra-akṣam āvir-daśana-dīdhiti

bhramad-bhṛṅgam iva a-lakṣyakesaraṃ bhāti paṅka-jam //

Note: - (2.) vākyārthopamā mit mehreren iva

nalinyā iva tanvaṅgyās tasyāḥ padmam ivānanam

mayā madhuvrateneva pāyaṃ pāyam aramyata //

Note:

nalinyā iva tanv-aṅgyās tasyāḥ padmam ivā ananam

mayā madhu-vratena iva pāyaṃ pāyam aramyata //

Note: - prativastūpamā

vastu kiṃcid upanyasya nyasanāt tatsadharmaṇaḥ

sāmyapratītir astīti prativastūpamā yathā //

Note:

vastu kiṃ-cid upa-ny-asya ny-asanāt tat-sa-dharmaṇaḥ

sāmya-prati-itir asti iti prati-vastu-upa-mā yathā //

naiko 'pi tvādṛśo 'dyāpi jāyamāneṣu rājasu

nanu dvitīyo nāsty eva pārijātasya pādapaḥ //

Note:

nā eko 'pi tvā-dṛśo 'dya api jāyamāneṣu rājasu

nanu dvitīyo na asty eva pāri-jātasya pāda-paḥ //

Note: - tulyayogopamā

adhikena samīkṛtya hīnam ekakriyāvidhau

yad bruvanti smṛtā seyaṃ tulyayogopamā yathā //

Note:

adhikena samī-kṛtya hīnam eka-kriyā-vidhau

yad bruvanti smṛtā sā iyaṃ tulya-yoga-upa-mā yathā //

divo jāgarti rakṣāyai pulomārir bhuvo bhavān

asurās tena hanyante sāvalepās tvayā nṛpāḥ //

Note:

divo jāgarti rakṣāyai puloma-arir bhuvo bhavān

asurās tena hanyante sa-ava-lepās tvayā nṛ-pāḥ //

Note: - hetūpamā

kāntyā candramasaṃ dhāmnā sūryaṃ dhairyeṇa cārṇavam

rājann anukaroṣīti saiṣā hetūpamā matā //

Note:

kāntyā candramasaṃ dhāmnā sūryaṃ dhairyeṇa ca arṇavam

rājann anu-karoṣi iti sā aiṣā hetu-upa-mā matā //

na liṅgavacane bhinne na hīnādhikatāpi vā

upamādūṣanāyālaṃ yatrodvego na dhīmatām //

Note:

na liṅga-vacane bhinne na hīna-adhika-ta āpi vā

upa-mā-dūṣanāya alaṃ yatra ud-vego na dhīmatām //

strīva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ vakty eṣā strī pumān iva

prāṇā iva priyo 'yam me vidyā dhanam ivārjitam //

Note:

stri īva gacchati ṣaṇḍho 'yaṃ vakty eṣā strī pumān iva

prāṇā iva priyo 'yam me vidyā dhanam iva arjitam //

bhavān iva mahīpāla devarājo virājate

alam aṃśumataḥ kakṣām āroḍhuṃ tejasā nṛpaḥ //

Note:

bhavān iva mahī-pāla deva-rājo vi-rājate

alam aṃśu-mataḥ kakṣām ā-roḍhuṃ tejasā nṛ-paḥ //

ity evam ādau saubhāgyaṃ na jahāty eva jātucit

asty eva kvacid udvegaḥ prayoge vāgvidāṃ yathā //

Note:

ity evam ādau sau-bhāgyaṃ na jahāty eva jātu-cit

asty eva kva-cid ud-vegaḥ pra-yoge vāg-vidāṃ yathā //

haṃsīva dhavalaś candraḥ sarāṃsīvā-malaṃ nabhaḥ

bhartṛbhakto bhaṭaḥ śveva khadyoto bhāti bhānuvat //

Note:

haṃsi īva dhavalaś candraḥ sarāṃsi iva a-malaṃ nabhaḥ

bhartṛ-bhakto bhaṭaḥ śva īva kha-dyoto bhāti bhānu-vat //

īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ kāraṇaṃ tatra cintyatām

guṇadoṣavicārāya svayam eva manīṣibhiḥ //

Note:

īdṛśaṃ varjyate sadbhiḥ kāraṇaṃ tatra cintyatām

guṇa-doṣa-vi-cārāya svayam eva manīṣibhiḥ //

ivavadvāyathāśabdāḥ samānanibhasaṃnibhāḥ

tulyasaṃkāśanikāśaprakāśapratirūpakāḥ //

Note:

iva-vad-vā-yathā-śabdāḥ samāna-nibha-saṃ-nibhāḥ

tulya-saṃ-kāśa-ni-kāśapra-kāśa-prati-rūpakāḥ //

pratipakṣapratidvaṃdvipratyanīkavirodhinaḥ

sadṛksadṛśasaṃvādisajātīyānuvādinaḥ //

Note:

prati-pakṣa-prati-dvaṃdvipraty-anīka-vi-rodhinaḥ

sa-dṛk-sa-dṛśa-saṃ-vādisa-jātīya-anu-vādinaḥ //

pratibimbapraticchandasarūpasamasaṃmitāḥ

salakṣaṇasadṛkṣā-bhasapakṣopamitopamāḥ //

Note:

prati-bimba-prati-cchandasa-rūpa-sama-saṃ-mitāḥ

sa-lakṣaṇa-sa-dṛkṣa-ā-bhasa-pakṣa-upa-mita-upa-māḥ //

kalpadeśīyadeśyādiḥ prakhyapratinidhī api

savarṇatulatau śabdau ye cā-nyūnārthavādinaḥ //

Note:

kalpa-deśīya-deśy-ādiḥ pra-khya-prati-nidhī api

sa-varṇa-tulatau śabdau ye ca a-nyūna-artha-vādinaḥ //

samāsaś ca bahuvrīhiḥ śaśāṅkavadanādiṣu

spardhate jayati dveṣṭi druhyati pratigarjati //

Note:

sam-āsaś ca bahu-vrīhiḥ śaśa-aṅka-vadana-ādiṣu

spardhate jayati dveṣṭi druhyati prati-garjati //

ākrośaty avajānāti kadarthayati nindati

viḍambayati saṃdhatte hasatīrṣyaty asūyati //

Note:

ā-krośaty ava-jānāti kad-arthayati nindati

vi-ḍambayati saṃ-dhatte hasatī irṣyaty asūyati //

(tasya muṣṇāti saubhāgyaṃ tasya kāntiṃ vilumpati

tena sārdhaṃ vigṛhṇāti tulāṃ tenādhirohati //)

Note:

(tasya muṣṇāti sau-bhāgyaṃ tasya kāntiṃ vi-lumpati

tena sa-ardhaṃ vi-gṛhṇāti tulāṃ tena adhi-rohati //)

tatpadavyām padaṃ dhatte tasya kakṣāṃ vigāhate

tam anvety anubadhnāti tacchīlaṃ tanniṣedhati //

Note:

tat-pada-vyām padaṃ dhatte tasya kakṣāṃ vi-gāhate

tam anv-ety anu-badhnāti tac-chīlaṃ tan-ni-ṣedhati //

tasya cānukarotīti śabdāḥ sādṛśyam ūcakāḥ

upamāyām ime proktāḥ kavīnāṃ buddhisaukhyadāḥ //

Note:

tasya ca anu-karoti iti śabdāḥ sā-dṛśyam ūcakāḥ

upa-māyām ime pra-uktāḥ kavīnāṃ buddhi-saukhya-dāḥ //

Note: rūpaka

Note: - samastarūpaka

upamaiva tirobhūtabhedā rūpakam ucyate

yathā bāhulatā pāṇipadmaṃ caraṇapallavaḥ //

Note:

upamā aiva tiro-bhūtabhedā rūpakam ucyate

yathā bāhu-latā pāṇipadmaṃ caraṇa-pallavaḥ //

Note: - asamastarūpaka

aṅgulyaḥ pallavāny āsan kusumāni nakhārciṣaḥ

bāhū late vasantaśrīs tvaṃ naḥ pratyakṣacāriṇī //

Note:

aṅgulyaḥ pallavāny āsan kusumāni nakha-arciṣaḥ

bāhū late vasanta-śrīs tvaṃ naḥ praty-akṣa-cāriṇī //

Note: - samastavyastarūpaka

ity etad asamastā-khyaṃ samastaṃ pūrvarūpakam

smitaṃ mukhendor jyotsneti samastavyastarūpakam //

Note:

ity etad a-sam-asta-ā-khyaṃ sam-astaṃ pūrva-rūpakam

smitaṃ mukha-indor jyotsna īti sam-asta-vy-asta-rūpakam //

Note: - sakalarūpaka

tāmrāṅgulidalaśreṇi nakhadīdhitikesaram

dhriyate mūrdhni bhūpālair bhavaccaraṇapaṅkajam //

Note:

tāmra-aṅguli-dala-śreṇi nakha-dīdhiti-kesaram

dhriyate mūrdhni bhū-pālair bhavac-caraṇa-paṅka-jam //

aṅgulyādau dalāditvaṃ pāde cā-ropya padmatām

tadyogyasthānavinyāsād etat sakalarūpakam //

Note:

aṅguly-ādau dala-ādi-tvaṃ pāde cā a-ropya padma-tām

tad-yogya-sthāna-vi-ny-āsād etat sakala-rūpakam //

Note: - avayavarūpaka

akasmād eva te caṇḍi sphuritādharapallavam

mukhaṃ muktāruco dhatte gharmāmbhaḥkaṇamañjarīḥ //

Note:

akasmād eva te caṇḍi sphurita-adhara-pallavam

mukhaṃ muktā-ruco dhatte gharma-ambhaḥ-kaṇa-mañjarīḥ //

mañjarīkṛtya gharmāmbhaḥ pallavīkṛtya cādharam

nānyathā kṛtam atrāsyam ato 'vayavarūpakam //

Note:

mañjarī-kṛtya gharma-ambhaḥ pallavī-kṛtya ca adharam

na anyathā kṛtam atrā asyam ato 'va-yava-rūpakam //

Note: - avayavirūpakam

valgitabhru galadgharmajalam ālohitekṣaṇam

vivṛṇāti (!) madāvasthām idam vadanapaṅkajam //

Note:

valgita-bhru galad-gharmajalam ā-lohita-īkṣaṇam

vi-vṛṇāti (!) mada-ava-sthām idam vadana-paṅka-jam //

avikṛtya mukhāṅgāni mukham evāravindatām

āsīd gamitam atredam ato 'vayavirūpakam //

Note:

a-vi-kṛtya mukha-aṅgāni mukham eva aravinda-tām

āsīd gamitam atra idam ato 'va-yavi-rūpakam //

Note: - ekāṅgarūpaka

madapāṭalagaṇḍena raktanetrotpalena te

mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa jano rāgamayaḥ kṛtaḥ //

Note:

mada-pāṭala-gaṇḍena rakta-netra-ut-palena te

mukhena mugdhaḥ so 'py eṣa jano rāga-mayaḥ kṛtaḥ //

ekāṅgarūpakaṃ caitad evaṃ dviprabhṛtīny api

aṅgāni rūpayanty atra yogā-yogau bhidākarau //

Note:

eka-aṅga-rūpakaṃ cā etad evaṃ dvi-pra-bhṛtīny api

aṅgāni rūpayanty atra yoga-a-yogau bhidā-karau //

Note: - yuktarūpaka

smitapuṣpojjvalaṃ lolanetrabhṛṅgam idaṃ mukham

iti puṣpadvirephāṇāṃ saṃgatyā yuktarūpakam //

Note:

smita-puṣpa-uj-jvalaṃ lolanetra-bhṛṅgam idaṃ mukham

iti puṣpa-dvi-rephāṇāṃ saṃ-gatyā yukta-rūpakam //

Note: - ayuktarūpaka

idam ārdrasmitajyotsnaṃ snigdhanetrotpalaṃ mukham

iti jyotsnotpalā-yogād ayuktaṃ nāma rūpakam //

Note:

idam ārdra-smita-jyotsnaṃ snigdha-netra-ut-palaṃ mukham

iti jyotsna-ut-pala-a-yogād a-yuktaṃ nāma rūpakam //

Note: - viṣamarūpaka

rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ rūpaṇā-rūpaṇā-śrayāt

rūpakaṃ viṣamaṃ nāma lalitaṃ jāyate yathā //

Note:

rūpaṇād aṅgino 'ṅgānāṃ rūpaṇa-a-rūpaṇa-ā-śrayāt

rūpakaṃ vi-ṣamaṃ nāma lalitaṃ jāyate yathā //

madaraktakapolena manmathas tvanmukhendunā

nartitabhrūlatenālaṃ mardituṃ bhuvanatrayam //

Note:

mada-rakta-kapolena manmathas tvan-mukha-indunā

nartita-bhrū-latena alaṃ mardituṃ bhuvana-trayam //

Note: - saviśeṣaṇarūpaka

haripādaḥ śirolagnajahnukanyājalāṃśukaḥ

jayaty asuraniḥśaṅkasurānandotsavadhvajaḥ //

Note:

hari-pādaḥ śiro-lagnajahnu-kanyā-jala-aṃśukaḥ

jayaty asura-niḥ-śaṅkasura-ānanda-ut-sava-dhvajaḥ //

viśeṣaṇasamagrasya rūpaṃ ketor yadī-dṛśam

pāde tadarpaṇād etat saviśeṣaṇarūpakam //

Note:

vi-śeṣaṇa-sam-agrasya rūpaṃ ketor yadī i-dṛśam

pāde tad-arpaṇād etat sa-vi-śeṣaṇa-rūpakam //

Note: - viruddharūpaka

na mīlayati padmāni na nabho 'py avagāhate

tvanmukhendur mamāsūnāṃ haraṇāyaiva kalpate //

Note:

na mīlayati padmāni na nabho 'py ava-gāhate

tvan-mukha-indur mama asūnāṃ haraṇāyā eva kalpate //

akriyā candrakāryāṇām anyakāryasya ca kriyā

atra saṃdarśyate yasmād viruddhaṃ nāma rūpakam //

Note:

a-kriyā candra-kāryāṇām anya-kāryasya ca kriyā

atra saṃ-darśyate yasmād vi-ruddhaṃ nāma rūpakam //

Note: - heturūpaka

gāmbhīryeṇa samudro 'si gauraveṇāsi parvataḥ

kāmadatvāc ca lokānām asi tvaṃ kalpapādapaḥ //

Note:

gāmbhīryeṇa sam-udro 'si gauraveṇa asi parvataḥ

kāma-da-tvāc ca lokānām asi tvaṃ kalpa-pāda-paḥ //

gāmbhīryapramukhair atra hetubhiḥ sāgaro giriḥ

kalpadrumaś ca kriyate tad idaṃ heturūpakam //

Note:

gāmbhīrya-pra-mukhair atra hetubhiḥ sāgaro giriḥ

kalpa-drumaś ca kriyate tad idaṃ hetu-rūpakam //

Note: - śiṣṭarūpaka

rājahaṃsopabhogārthaṃ bhramaraprārthyasaurabham

sakhi vaktrāmbujam idaṃ taveti śliṣṭarūpakam //

Note:

rāja-haṃsa-upa-bhoga-arthaṃ bhramara-pra-arthya-sau-rabham

sakhi vaktra-ambu-jam idaṃ tava iti śliṣṭa-rūpakam //

iṣṭaṃ sādharmyavaidharmyadarśanād gauṇamukhyayoḥ

upamāvyatirekā-khyaṃ rūpakadvitayaṃ yathā //

Note:

iṣṭaṃ sā-dharmya-vai-dharmyadarśanād gauṇa-mukhyayoḥ

upa-mā-vy-ati-reka-ā-khyaṃ rūpaka-dvitayaṃ yathā //

Note: - upamārūpaka

ayam ālohitacchāyo madane mukhacandramāḥ

saṃnaddhodayarāgasya candrasya pratigarjati //

Note:

ayam ā-lohita-cchāyo madane mukha-candramāḥ

saṃ-naddha-udaya-rāgasya candrasya prati-garjati //

Note: - vyatirekarūpaka

candramāḥ pīyate devair mayā tvanmukhacandramāḥ

asamagro 'py asau śaśvad ayam āpūrṇamaṇḍalaḥ //

Note:

candramāḥ pīyate devair mayā tvan-mukha-candramāḥ

a-sam-agro 'py asau śaśvad ayam ā-pūrṇa-maṇḍalaḥ //

Note: - ākṣeparūpaka

mukhacandrasya candratvam ittham anyopatāpinaḥ

na te sundari saṃvādīty etad ākṣeparūpakam //

Note:

mukha-candrasya candra-tvam ittham anya-upa-tāpinaḥ

na te sundari saṃ-vādi ity etad ā-kṣepa-rūpakam //

Note: - samādhānarūpaka

mukhendur api te caṇḍi māṃ nirdahati nirdayam

bhāgyadoṣān mamaiveti tat samā-dhānarūpakam //

Note:

mukha-indur api te caṇḍi māṃ nir-dahati nir-dayam

bhāgya-doṣān mamā eva iti tat sam-ā-dhāna-rūpakam //

Note: - rūpakarūpaka

mukhapaṅkajaraṅge 'smin bhrūlatānartakī tava

līlānṛtyaṃ karotīti ramyaṃ rūpakarūpakam //

Note:

mukha-paṅka-ja-raṅge 'smin bhrū-latā-nartakī tava

līlā-nṛtyaṃ karoti iti ramyaṃ rūpaka-rūpakam //

Note: - āpahnavarūpaka

naitan mukham idaṃ padmaṃ na netre bhramarāv imau

etāni kesarāṇy eva naitā dantārciṣas tava //

Note:

nā etan mukham idaṃ padmaṃ na netre bhramarāv imau

etāni kesarāṇy eva nā etā danta-arciṣas tava //

mukhāditvaṃ nivartyaiva padmāditvena rūpaṇāt

udbhāvitaguṇotkarṣaṃ tat tv āpahnavarūpakam //

Note:

mukha-ādi-tvaṃ ni-vartyā eva padma-ādi-tvena rūpaṇāt

ud-bhāvita-guṇa-ut-karṣaṃ tat tv āpa-hnava-rūpakam //

na paryanto vikalpānāṃ rūpakopamayor ataḥ

diṅmātraṃ darśitaṃ dhīrair anuktam anumīyatām //

Note:

na pary-anto vi-kalpānāṃ rūpaka-upa-mayor ataḥ

diṅ-mātraṃ darśitaṃ dhīrair an-uktam anu-mīyatām //

Note: dīpaka

jātikriyāguṇadravyavācinaikatra vartinā

sarvavākyopakāraś cet tad āhur dīpakaṃ yathā //

Note:

jāti-kriyā-guṇa-dravyavācina aika-tra vartinā

sarva-vākya-upa-kāraś cet tad āhur dīpakaṃ yathā //

Note: - ādi-dīpaka: jāti

pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ jīrṇaṃ harati vīrudhāṃ

sa evāvanatāṅgīnāṃ mānabhaṅgāya kalpate //

Note:

pavano dakṣiṇaḥ parṇaṃ jīrṇaṃ harati vī-rudhāṃ

sa eva ava-nata-aṅgīnāṃ māna-bhaṅgāya kalpate //

Note: - ādi-dīpaka: kriyā

caranti caturambhodhivelodyāneṣu dantinaḥ

cakravālādrikuñjeṣu kundabhāso guṇāś ca te //

Note:

caranti catur-ambho-dhivela-ud-yāneṣu dantinaḥ

cakra-vāla-adri-kuñjeṣu kunda-bhāso guṇāś ca te //

Note: - ādi-dīpaka: guṇa

śyāmalāḥ prāvṛṣeṇyābhir diśo jīmūtapaṅktibhiḥ

bhuvaś ca sukumārābhir navaśādvalarājibhiḥ //

Note:

śyāmalāḥ prā-vṛṣeṇyābhir diśo jīmūta-paṅktibhiḥ

bhuvaś ca su-kumārābhir nava-śādvala-rājibhiḥ //

Note: - ādi-dīpaka: dravya

viṣṇunā vikramasthena dānavānāṃ vibhūtayaḥ

kvāpi nītāḥ kuto 'py āsann ānītā daivatarddhayaḥ //

Note:

viṣṇunā vi-krama-sthena dānavānāṃ vi-bhūtayaḥ

kva api nītāḥ kuto 'py āsann ā-nītā daivata-rddhayaḥ //

ity ādidīpakāny uktāny evaṃ madhyāntayor api

vākyayor darśayiṣyāmaḥ kāni cittāni tadyathā //

Note:

ity ādi-dīpakāny uktāny evaṃ madhya-antayor api

vākyayor darśayiṣyāmaḥ kāni cittāni tad-yathā //

Note: - madhya-dīpaka: jāti

nṛtyanti niculotsaṅge gāyanti ca kalāpinaḥ

badhnanti ca payodeṣu dṛśo harṣāśrugarbhiṇīḥ //

Note:

nṛtyanti ni-cula-ut-saṅge gāyanti ca kalāpinaḥ

badhnanti ca payo-deṣu dṛśo harṣa-aśru-garbhiṇīḥ //

Note: - madhya-dīpaka: kriyā

mando gandhavahaḥ kṣāro vahnir induś ca jāyate

carcācandanapātaś ca śastrapātaḥ pravāsinām //

Note:

mando gandha-vahaḥ kṣāro vahnir induś ca jāyate

carcā-candana-pātaś ca śastra-pātaḥ pra-vāsinām //

Note: - anta-dīpaka: dravya (Komm.: jāti)

jalaṃ jaladharodgīrṇaṃ kulaṃ gṛhaśikhaṇḍinām

calaṃ ca taḍitāṃ dāma balaṃ kusumadhanvanaḥ //

Note:

jalaṃ jala-dhara-ud-gīrṇaṃ kulaṃ gṛha-śikhaṇḍinām

calaṃ ca taḍitāṃ dāma balaṃ kusuma-dhanvanaḥ //

Note: - anta-dīpaka: kriyā

tvayā nīlotpalaṃ karṇe smareṇāstraṃ śarāsane

mayāpi maraṇe cetas trayam etat samaṃ kṛtam //

Note:

tvayā nīla-ut-palaṃ karṇe smareṇa astraṃ śara-asane

maya āpi maraṇe cetas trayam etat samaṃ kṛtam //

Note: - (ādi-dīpaka): mālā-dīpaka

śuklaḥ śvetārciṣo vṛddhyai pakṣaḥ pañcaśarasya saḥ

sa ca rāgasya rāgo 'pi yūnāṃ ratyutsavaśriyaḥ //

Note:

śuklaḥ śveta-arciṣo vṛddhyai pakṣaḥ pañca-śarasya saḥ

sa ca rāgasya rāgo 'pi yūnāṃ raty-ut-sava-śriyaḥ //

ity ādidīpakatve 'pi pūrvapūrvavyapekṣiṇī

vākyamālā prayukteti tan mālādīpakaṃ matam //

Note:

ity ādi-dīpaka-tve 'pi pūrva-pūrva-vy-apa-īkṣiṇī

vākya-mālā pra-yukta īti tan mālā-dīpakaṃ matam //

Note: - viruddhārtha-dīpaka

avalepam anaṅgasya vardhayanti balāhakāḥ

karśayanti tu gharmasya mārutoddhūtaśīkarāḥ //

Note:

ava-lepam an-aṅgasya vardhayanti balāhakāḥ

karśayanti tu gharmasya māruta-ud-dhūta-śīkarāḥ //

avalepapadenātra balāhakapadena ca

kriye viruddhe saṃyukte tad viruddhārthaṃ dīpakam //

Note:

ava-lepa-padena atra balāhaka-padena ca

kriye vi-ruddhe saṃ-yukte tad vi-ruddha-arthaṃ dīpakam //

Note: - ekārthadīpaka

haraty ābhogam āśānāṃ gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam

ādatte cādya me prāṇān asau jaladharāvalī //

Note:

haraty ā-bhogam āśānāṃ gṛhṇāti jyotiṣāṃ gaṇam

ā-datte ca adya me pra-aṇān asau jala-dhara-āvalī //

anekaśabdopā-dānāt kriyaikaivātra dīpyate

yato jaladharāvalyā tasmād ekārthadīpakam //

Note:

an-eka-śabda-upa-ā-dānāt kriya aika aiva atra dīpyate

yato jala-dhara-āvalyā tasmād eka-artha-dīpakam //

Note: - śliṣṭārthadīpaka

hṛdyagandhavahās tuṅgās tamālaśyāmalatviṣaḥ

divi bhramanti jīmūtā bhuvi caite mataṃgajāḥ //

Note:

hṛdya-gandha-vahās tuṅgās tamāla-śyāmala-tviṣaḥ

divi bhramanti jīmūtā bhuvi cā ete mataṃ-gajāḥ //

atra dharmair abhinnānām abhrāṇāṃ dantināṃ tathā

bhramaṇenaiva saṃbandha iti śliṣṭārthadīpakam //

Note:

atra dharmair a-bhinnānām abhrāṇāṃ dantināṃ tathā

bhramaṇenā eva saṃ-bandha iti śliṣṭa-artha-dīpakam //

anenaiva prakāreṇa śeṣāṇām api dīpake

vikalpānām avagatir vidhātavyā vicakṣaṇaiḥ //

Note:

anenā eva pra-kāreṇa śeṣāṇām api dīpake

vi-kalpānām ava-gatir vi-dhātavyā vi-cakṣaṇaiḥ //

Note: āvṛtti

arthā-vṛttiḥ padā-vṛttir ubhayā-vṛttir eva ca

dīpakasthāna eveṣṭam alaṃkāratrayaṃ yathā //

Note:

artha-ā-vṛttiḥ pada-ā-vṛttir ubhaya-ā-vṛttir eva ca

dīpaka-sthāna eva iṣṭam alaṃ-kāra-trayaṃ yathā //

Note: - arthāvṛtti

vikasanti kadambāni sphuṭanti kuṭajadrumāḥ

unmīlanti ca kandalyo dalanti kakubhāni ca //

Note:

vi-kasanti kadambāni sphuṭanti kuṭaja-drumāḥ

un-mīlanti ca kandalyo dalanti kakubhāni ca //

Note: - padāvṛtti

utkaṇṭhayati meghānāṃ mālā vṛndaṃ kalāpinām

yūnāṃ cotkaṇṭhayaty eva mānasaṃ makaradhvajaḥ //

Note:

ut-kaṇṭhayati meghānāṃ mālā vṛndaṃ kalāpinām

yūnāṃ ca ut-kaṇṭhayaty eva mānasaṃ makara-dhvajaḥ //

Note: - ubhayāvṛtti (artha u. pada)

jitvā viśvaṃ bhavān atra viharaty avarodhanaiḥ

viharaty apsarobhis te ripuvargo divaṃ gataḥ //

Note:

jitvā viśvaṃ bhavān atra vi-haraty ava-rodhanaiḥ

vi-haraty ap-sarobhis te ripu-vargo divaṃ gataḥ //

Note: ākṣepa

pratiṣedhoktir ākṣepas traikālyāpekṣayā tridhā

athāsya punar ākṣepyabhedānantyād anantatā //

Note:

prati-ṣedha-uktir ā-kṣepas trai-kālya-apa-īkṣayā tri-dhā

atha-āsya punar ā-kṣepyabheda-an-antyād an-antatā //

Note: - vṛttākṣepa

anaṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair viśvaṃ vyajayateṣubhiḥ

ity asaṃbhāvyam atha vā vicitrā vastuśaktayaḥ //

Note:

an-aṅgaḥ pañcabhiḥ puṣpair viśvaṃ vy-ajayata iṣubhiḥ

ity a-saṃ-bhāvyam atha vā vi-citrā vastu-śaktayaḥ //

ity anaṅgajayāyogabuddhir hetubalād iha

pravṛttaiva yad ākṣiptā vṛttākṣepaḥ sa īdṛśaḥ //

Note:

ity an-aṅga-jaya-ayogabuddhir hetu-balād iha

pra-vṛtta aiva yad ā-kṣiptā vṛtta-ākṣepaḥ sa īdṛśaḥ //

Note: - vartamānākṣepa

kutaḥ kuvalayaṃ karṇe karoṣi kalabhāṣiṇi

kim apāṅgam aparyāptam asmin karmaṇi manyase //

Note:

kutaḥ kuvalayaṃ karṇe karoṣi kala-bhāṣiṇi

kim apa-aṅgam a-pary-āptam asmin karmaṇi manyase //

sa vartamānā-kṣepo 'yaṃ kurvaty evāsitotpala

karṇe kācit priyeṇaivaṃ cāṭukāreṇa rudhyate //

Note:

sa vartamāna-ā-kṣepo 'yaṃ kurvaty eva asita-utpala

karṇe kā-cit priyeṇā evaṃ cāṭu-kāreṇa rudhyate //

Note: - bhaviṣyadākṣepa

satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ draṣṭuṃ vallabha lapsyase

anyacumbanasaṃkrāntalākṣāraktena cakṣuṣā //

Note:

satyaṃ bravīmi na tvaṃ māṃ draṣṭuṃ vallabha lapsyase

anya-cumbana-saṃ-krāntalākṣā-raktena cakṣuṣā //

so 'yaṃ bhaviṣyadā-kṣepaḥ prāg evātimanasvinī

kadācid aparādho 'sya bhāvīty evam arunddhayat //

Note:

so 'yaṃ bhaviṣyad-ā-kṣepaḥ prāg eva ati-manasvinī

kadā-cid apa-rādho 'sya bhāvi īty evam arunddhayat //

Note: - dharmākṣepa

tava tanvaṅgi mithyaiva rūḍham aṅgeṣu mārdavam

yadi satyaṃ mṛdūny eva kim akāṇḍe rujanti mām //

Note:

tava tanv-aṅgi mithya aiva rūḍham aṅgeṣu mārdavam

yadi satyaṃ mṛdūny eva kim a-kāṇḍe rujanti mām //

dharmā-kṣepo 'yam ākṣiptam aṅganāgātramārdavam

kāmukena yad atraivaṃ karmaṇā tadvirodhinā //

Note:

dharma-ā-kṣepo 'yam ā-kṣiptam aṅganā-gātra-mārdavam

kāmukena yad atra evaṃ karmaṇā tad-vi-rodhinā //

Note: - dharmyākṣepa

sundarī sā bhavaty evaṃ vivekaḥ kena jāyate

prabhāmātraṃ hi taralaṃ dṛśyate na tadā-śrayaḥ //

Note:

sundarī sā bhavaty evaṃ vi-vekaḥ kena jāyate

pra-bhā-mātraṃ hi taralaṃ dṛśyate na tad-ā-śrayaḥ //

dharmyā-kṣepo 'yam ākṣipto dharmī dharmaṃ prabhā-hvayam

anujñāyaiva yad rūpam atyāścaryaṃ vivakṣatā //

Note:

dharmya-ā-kṣepo 'yam ā-kṣipto dharmī dharmaṃ pra-bhā-ā-hvayam

anu-jñāyā eva yad rūpam aty-āścaryaṃ vi-vakṣatā //

Note: - kāraṇākṣepa

cakṣuṣī tava rajyete sphuraty adharapallavaḥ

bhruvau ca bhugne na tathāpy aduṣṭasyāsti me bhayam //

Note:

cakṣuṣī tava rajyete sphuraty adhara-pallavaḥ

bhruvau ca bhugne na tatha āpy a-duṣṭasya asti me bhayam //

sa eṣa kāraṇā-kṣepaḥ pradhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ

svāparādho niṣiddho 'tra yat priyeṇa paṭīyasā //

Note:

sa eṣa kāraṇa-ā-kṣepaḥ pra-dhānaṃ kāraṇaṃ bhiyaḥ

sva-apa-rādho ni-ṣiddho 'tra yat priyeṇa paṭīyasā //

Note: - kāryākṣepa

dūre priyatamaḥ so 'yam āgato jaladā-gamaḥ

dṛṣṭāś ca phullā niculā na mṛtā cāsmi kiṃ nv idam //

Note:

dūre priyatamaḥ so 'yam ā-gato jala-da-ā-gamaḥ

dṛṣṭāś ca phullā ni-culā na mṛtā ca asmi kiṃ nv idam //

kāryā-kṣepaḥ sa kāryasya maraṇasya nivartanāt

tatkāraṇam upanyasya dāruṇaṃ jaladā-gamam //

Note:

kārya-ā-kṣepaḥ sa kāryasya maraṇasya ni-vartanāt

tat-kāraṇam upa-ny-asya dāruṇaṃ jala-da-ā-gamam //

Note: - anujñākṣepa

na ciraṃ mama tāpāya tava yātrā bhaviṣyati

yadi yāsyasi yātavyam alam āśaṅkayātra te //

Note:

na ciraṃ mama tāpāya tava yātrā bhaviṣyati

yadi yāsyasi yātavyam alam ā-śaṅkaya ātra te //

ity anujñāmukhenaiva kāntasyā-kṣipyate gatiḥ

maraṇaṃ sūcayantyaiva so 'nujñā-kṣepa ucyate //

Note:

ity anu-jñā-mukhena aiva kāntasyā a-kṣipyate gatiḥ

maraṇaṃ sūcayantya aiva so 'nu-jñā-ā-kṣepa ucyate //

Note: - prabhutvākṣepa

dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani

na ca me prāṇasaṃdehas tathāpi priya mā sma gāḥ //

Note:

dhanaṃ ca bahu labhyaṃ te sukhaṃ kṣemaṃ ca vartmani

na ca me prāṇa-saṃ-dehas tathā api priya mā sma gāḥ //

ity ācakṣāṇayā hetūn priyayātrānubandhinaḥ

prabhutvenaiva ruddhas tat prabhutvā-kṣepa ucyate //

Note:

ity ā-cakṣāṇayā hetūn priya-yātrā-anu-bandhinaḥ

pra-bhu-tvena eva ruddhas tat pra-bhu-tva-ā-kṣepa ucyate //

Note: - anādarākṣepa

jīvitāśā balavatī dhanāśā durbalā mama

gaccha vā tiṣṭha vā kānta svavasthā tu niveditā //

Note:

jīvita-āśā balavatī dhana-āśā dur-balā mama

gaccha vā tiṣṭha vā kānta sva1va-sthā tu ni-veditā //

asāv anādarā-kṣepo yad anādaravad vacaḥ

priyapraṇāyaṃ rundhatyā prayuktam iha raktayā //

Note:

asāv an-ādara-ā-kṣepo yad an-ādaravad vacaḥ

priya-pra-ṇāyaṃ rundhatyā pra-yuktam iha raktayā //

Note: - āśīrvacanākṣepa

gaccha gacchasi cet kānta panthānaḥ santu te śivāḥ

mamāpi janma tatraiva bhūyād yatra gato bhavān //

Note:

gaccha gacchasi cet kānta panthānaḥ santu te śivāḥ

mama api janma tatra eva bhūyād yatra gato bhavān //

ity āśīrvacanā-kṣepo yad āśīrvādavartmanā

svāvasthāṃ sūcayantyaiva kāntayātrā niṣidhyate //

Note:

ity āśīr-vacana-ā-kṣepo yad āśīr-vāda-vartmanā

sva-ava-sthāṃ sūcayantya aiva kānta-yātrā ni-ṣidhyate //

Note: - paruṣākṣepa

yadi satyaiva yātrā te kāpy anyā mṛgyatāṃ tvayā

aham adyaiva ruddhāsmi randhrāpekṣeṇa mṛtyunā //

Note:

yadi satya aiva yātrā te ka āpy anyā mṛgyatāṃ tvayā

aham adya eva ruddha āsmi randhra-apa-īkṣeṇa mṛtyunā //

ity eṣa paruṣā-kṣepaḥ paruṣākṣarapūrvakam

kāntasyā-kṣipyate yasmāt prasthānaṃ premanighnayā //

Note:

ity eṣa paruṣa-ā-kṣepaḥ paruṣa-akṣara-pūrvakam

kāntasyā a-kṣipyate yasmāt pra-sthānaṃ prema-ni-ghnayā //

Note: - sācivyākṣepa

Note:

Note: śleṣa (= śliṣṭa)

śliṣṭam iṣṭam anekārtham ekarūpānvitaṃ vacaḥ

tad abhinnapadaṃ bhinnapadaprāyam iti dvidhā //

Note:

śliṣṭam iṣṭam an-eka-artham eka-rūpa-anv-itaṃ vacaḥ

tad a-bhinna-padaṃ bhinnapada-pra-ayam iti dvi-dhā //

Note: - abhinnapada-śleṣa

asāv udayam ārūḍhaḥ kāntimān raktamaṇḍalaḥ

rājā harati lokasya hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ //

Note:

asāv ud-ayam ā-rūḍhaḥ kānti-mān rakta-maṇḍalaḥ

rājā harati lokasya hṛdayaṃ mṛdubhiḥ karaiḥ //

Note: - bhinnapada-śleṣa

doṣā(3)kareṇa saṃbadhnan[n / n]a[]kṣatrapathavartinā

rajñā pradoṣo mām ittham apriyaṃ kiṃ na bādhate //

Note:

doṣā(3)-kareṇa saṃ-badhnan[n / n]a[-]kṣatra-patha-vartinā

rajñā pra-doṣo mām ittham a-priyaṃ kiṃ na bādhate //

upamārūpakā-kṣepavyatirekādigocarāḥ

prāg eva darśitāḥ śleṣā darśyante kecanāpare //

Note:

upa-mā-rūpaka-ā-kṣepavy-ati-reka-ādi-go-carāḥ

prāg eva darśitāḥ śleṣā darśyante ke-cana apare //

asty abhinnakriyaḥ kaścid aviruddhakriyo 'paraḥ

viruddhakarmā cāsty anyaḥ śleṣo niyamavān api //

Note:

asty a-bhinna-kriyaḥ kaś-cid a-vi-ruddha-kriyo 'paraḥ

vi-ruddha-karmā ca asty anyaḥ śleṣo ni-yama-vān api //

niyamā-kṣeparūpoktir avirodhī virodhy api

teṣāṃ nidarśaneṣv eva rūpam āvir bhaviṣyati //

Note:

ni-yama-ā-kṣepa-rūpa-uktir a-vi-rodhī vi-rodhy api

teṣāṃ ni-darśaneṣv eva rūpam āvir bhaviṣyati //

Note: - abhinnakriya-śleṣa

vakrāḥ svabhāvamadhurāḥ śaṃsantyo rāgam ulbaṇam

dṛśo dūtyaś ca karṣanti kāntābhiḥ preṣitāḥ priyān //

Note:

vakrāḥ sva-bhāva-madhurāḥ śaṃsantyo rāgam ulbaṇam

dṛśo dūtyaś ca karṣanti kāntābhiḥ pra-īṣitāḥ priyān //

Note: - aviruddhakriya-śleṣa

madhurā rāgavardhinyaḥ komalāḥ kokilāgiraḥ

ākarṇyante madakalāḥ śliṣyante cāsitekṣaṇāḥ //

Note:

madhurā rāga-vardhinyaḥ komalāḥ kokilā-giraḥ

ā-karṇyante mada-kalāḥ śliṣyante ca asita-īkṣaṇāḥ //

Note: - viruddhakarma-śleṣa

rāgam ādarśayann eṣa vāruṇīyogavardhitam

tirobhavati gharmāṃśur aṅgajas tu vijṛmbhate //

Note:

rāgam ā-darśayann eṣa vāruṇī-yoga-vardhitam

tiro-bhavati gharma-aṃśur aṅga-jas tu vi-jṛmbhate //

Note: - niyamavac-chleṣa

nistriṃśatvam asāv eva dhanuṣy evāsya vakratā

śareṣv eva narendrasya mārgaṇatvaṃ ca vartate //

Note:

nis-triṃśa-tvam asāv eva dhanuṣy eva asya vakra-tā

śareṣv eva nara indrasya mārgaṇa-tvaṃ ca vartate //

Note: - niyamākṣeparūpokti-śleṣa

padmānām eva daṇḍeṣu kaṇṭakas tvayi rakṣati

athavā dṛśyate rāgimithunā-liṅganeṣv api //

Note:

padmānām eva daṇḍeṣu kaṇṭakas tvayi rakṣati

atha-vā dṛśyate rāgimithuna-ā-liṅganeṣv api //

Note: - avirodhi-śleṣa

mahībhṛd bhūrikaṭakas tejasvī niyatodayaḥ

dakṣaḥ prajāpatiś cāsīt svāmī śaktidharaś ca saḥ //

Note:

mahī-bhṛd bhūri-kaṭakas tejas-vī niyata-ud-ayaḥ

dakṣaḥ pra-jā-patiś cā asīt svāmī śakti-dharaś ca saḥ //

Note: - virodhi-śleṣa

acyuto 'py avṛṣacchedī rājāpy aviditakṣayaḥ

devo 'py avibudho jajñe śaṃkaro 'py abhujaṃgavān //

Note:

acyuto 'py a-vṛṣa-cchedī rāja āpy a-vidita-kṣayaḥ

devo 'py a-vi-budho jajñe śaṃ-karo 'py a-bhujaṃ-ga-vān //

Note: viśeṣokti

guṇajātikriyādīnāṃ yatra vaikalyadarśanam

viśeṣadarśanāyaiva sā viśeṣoktir iṣyate //

Note:

guṇa-jāti-kriyā-ādīnāṃ yatra vai-kalya-darśanam

vi-śeṣa-darśanāya eva sā viśeṣa-uktir iṣyate //

Note: - viśeṣokti: guṇa

na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam āyudhaṃ puṣpadhanvanaḥ

tathāpi jitam evāsīd amunā bhuvanatrayam //

Note:

na kaṭhoraṃ na vā tīkṣṇam ā-yudhaṃ puṣpa-dhanvanaḥ

tatha āpi jitam evā asīd amunā bhuvana-trayam //

Note: - viśeṣokti: jāti

na devakanyakā nāpi gandharvakulasaṃbhavā

tathāpy eṣā tapobhaṅgaṃ vidhātuṃ vedhaso 'py alam //

Note:

na deva-kanyakā na api gandharva-kula-saṃ-bhavā

tatha āpy eṣā tapo-bhaṅgaṃ vi-dhātuṃ vedhaso 'py alam //

Note: - viśeṣokti: kriyā

na baddhā bhrukuṭir nāpi sphurito daśanacchadaḥ

na ca raktābhavad dṛṣṭir jitaṃ ca dviṣatāṃ balam //

Note:

na baddhā bhru-kuṭir na api sphurito daśana-cchadaḥ

na ca rakta ābhavad dṛṣṭir jitaṃ ca dviṣatāṃ balam //

Note: - viśeṣokti: dravya

na rathā na ca mātaṃgā na hayā na ca pattayaḥ

strīṇām apāṅgadṛṣṭyaiva jīyate jagatāṃ trayam //

Note:

na rathā na ca mātaṃ-gā na hayā na ca pattayaḥ

strīṇām apa-aṅga-dṛṣṭya aiva jīyate jagatāṃ trayam //

Note: - viśeṣokti: hetu

ekacakro ratho yantā vikalo viṣamā hayāḥ

ākrāmaty eva tejasvī tathāpy arko nabhastalam //

Note:

eka-cakro ratho yantā vikalo viṣamā hayāḥ

ā-krāmaty eva tejasvī tatha āpy arko nabhas-talam //

saiṣā hetuviśeṣoktis tejasvīti viśeṣaṇāt

ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ bhedānām api kalpate //

Note:

sa aiṣā hetu-vi-śeṣoktis tejasvi īti vi-śeṣaṇāt

ayaṃ eva kramo 'nyeṣāṃ bhedānām api kalpate //

Note: tulyayogitā

vivakṣitaguṇotkṛṣṭair yat samīkṛtya kasyacit

kīrtanaṃ stutinindārthaṃ sā matā tulyayogitā //

Note:

vi-vakṣita-guṇa-utkṛṣṭair yat samī-kṛtya kasyacit

kīrtanaṃ stuti-nindā-arthaṃ sā matā tulya-yogitā //

yamaḥ kubero varuṇaḥ sahasrākṣo bhavān api

bibhṛty ananyaviṣayāṃ lokapāla iti śrutim //

Note:

yamaḥ kubero varuṇaḥ sahasra-akṣo bhavān api

bibhṛty ananya-viṣayāṃ loka-pāla iti śrutim //

saṃgatāni mṛgākṣīṇāṃ taḍidvilasitāni ca

kṣaṇadvayaṃ na tiṣṭhanti ghanārabdhāny api svayam //

Note:

saṃ-gatāni mṛga-akṣīṇāṃ taḍid-vi-lasitāni ca

kṣaṇa-dvayaṃ na tiṣṭhanti ghana-ārabdhāny api svayam //

Note: virodhacakra

viruddhānāṃ padārthānāṃ yatra saṃsargadarśanam

viśeṣadarśanāyaiva sa virodhaḥ smṛto yathā //

Note:

viruddhānāṃ pada-arthānāṃ yatra saṃ-sarga-darśanam

vi-śeṣa-darśanāya-eva sa vi-rodhaḥ smṛto yathā //

kūjitaṃ rājahaṃsānāṃ vardhate madamañjulam

kṣīyate ca mayūrāṇāṃ rutam utkrāntasauṣṭhavam //

Note:

kūjitaṃ rāja-haṃsānāṃ vardhate mada-mañjulam

kṣīyate ca mayūrāṇāṃ rutam ut-krānta-sauṣṭhavam //

prāvṛṣeṇyair jaladharair ambaraṃ durdināyate

rāgeṇa punar ākrāntaṃ jāyate jagatām manaḥ //

Note:

prā-vṛṣeṇyair jala-dharair ambaraṃ dur-dināyate

rāgeṇa punar ā-krāntaṃ jāyate jagatām manaḥ //

tanumadhyaṃ pṛthuśroṇi raktauṣṭham asitekṣaṇam

natanābhi vapuḥ strīṇāṃ kaṃ na hanty unnatastanam //

Note:

tanu-madhyaṃ pṛthu-śroṇi rakta-oṣṭham asita-īkṣaṇam

nata-nābhi vapuḥ strīṇāṃ kaṃ na hanty un-nata-stanam //

mṛṇālabāhu rambhoru padmotpalamukhekṣaṇam

api te rūpam asmākam tanvi tāpāya kalpate //

Note:

mṛṇāla-bāhu rambhā-ūru padma-ut-pala-mukha-īkṣaṇam

api te rūpam asmākam tanvi tāpāya kalpate //

udyānamārutoddhūtāś cūtacampakareṇavaḥ

udaśrayanti pānthānām aspṛśanto 'pi locane //

Note:

udyāna-māruta-ud-dhūtāś cūta-campaka-reṇavaḥ

ud-aśrayanti pānthānām a-spṛśanto 'pi locane //

kṛṣṇārjunānuraktāpi dṛṣṭiḥ karṇāvalambinī

yāti viśvasanīyatvaṃ kasya te kalabhāṣiṇī //

Note:

kṛṣṇa-arjuna-anu-rakta āpi dṛṣṭiḥ karṇa-ava-lambinī

yāti vi-śvasanīya-tvaṃ kasya te kala-bhāṣiṇī //

ity anekaprakāro 'yam alaṃkāraḥ pratīyate

Note: aprastutapraśaṃsā

aprastutapraśaṃsā syād aprakānteṣu yā stutiḥ //

Note:

ity aneka-prakāro 'yam alaṃkāraḥ pratīyate

Note: aprastutapraśaṃsā

a-pra-stuta-praśaṃsā syād a-pra-kānteṣu yā stutiḥ //

sukhaṃ jīvanti hariṇā vaneṣv aparasevinaḥ

arthair ayatnasulabhair jaladarbhāṅkurādibhiḥ //

Note:

sukhaṃ jīvanti hariṇā vaneṣv a-para-sevinaḥ

arthair a-yatna-su-labhair jala-darbha-aṅkura-ādibhiḥ //

seyam aprastutaivātra mṛgavṛttiḥ praśasyate

rājānuvartanakleśanirviṇṇena manasvinā //

Note:

sa īyam a-pra-stuta aiva atra mṛga-vṛttiḥ praśasyate

rāja-anu-vartana-kleśanir-viṇṇena manasvinā //

Note: vyājastuti

yadi nindann iva stauti vyājastutir asau stutā

doṣābhāsā guṇā eva labhante yatra saṃnidhim //

Note:

yadi nindann iva stauti vyāja-stutir asau stutā

doṣa-ābhāsā guṇā eva labhante yatra saṃ-nidhim //

tāpasenāpi rāmeṇa jiteyaṃ bhūtadhāriṇī

tvayā rājñāpi seveyaṃ jitā mā bhūn madas tava //

Note:

tāpasena api rāmeṇa jita īyaṃ bhūta-dhāriṇī

tvayā rājña āpi sa īva iyaṃ jitā mā bhūn madas tava //

puṃsaḥ purāṇād ācchidya śrīs tvayā paribhujyate

rājann ikṣvākuvaṃśasya kim idaṃ tava yujyate //

Note:

puṃsaḥ purāṇād ā-cchidya śrīs tvayā pari-bhujyate

rājann ikṣvāku-vaṃśasya kim idaṃ tava yujyate //

bhujaṅgabhogasaṃsaktā kalatraṃ tava medinī

ahaṃkāraḥ parāṃ koṭim ārohati kutas tava //

Note:

bhuj-aṅga-bhoga-saṃ-saktā kalatraṃ tava medinī

ahaṃ-kāraḥ parāṃ koṭim ā-rohati kutas tava //

iti śleṣānuviddhānām anyeṣāṃ copalakṣyatāṃ

vyājastutiprakārāṇām aparyantaḥ pravistaraḥ //

Note:

iti śleṣa-anu-viddhānām anyeṣāṃ ca upalakṣyatāṃ

vyāja-stuti-prakārāṇām a-pary-antaḥ pra-vi-staraḥ //

Note: nidarśana

arthāntarapravṛttena kiṃcit tatsadṛśaṃ phalam

sad asad vā nidarśyeta yadi tat syān nidarśanam //

Note:

artha-antara-pra-vṛttena kiṃcit tat-sa-dṛśaṃ phalam

sad asad vā ni-darśyeta yadi tat syān ni-darśanam //

udayann eva savitā padmeṣv arpayati śriyam

vibhāvayitum ṛddhīnāṃ phalaṃ suhṛdanugraham //

Note:

ud-ayann eva savitā padmeṣv arpayati śriyam

vi-bhāvayitum ṛddhīnāṃ phalaṃ su-hṛd-anu-graham //

yāti candrāṃśubhiḥ spṛṣṭā dhvāntarājī parābhavam

sadyo rājaviruddhānāṃ sūcayanti durantatām //

Note:

yāti candra-aṃśubhiḥ spṛṣṭā dhvānta-rājī parā-bhavam

sadyo rāja-vi-ruddhānāṃ sūcayanti dur-antatām //

Note: sahokti

sahoktiḥ sahabhāvasya kathanaṃ guṇakarmaṇām

arthānāṃ yo vinimayaḥ parivṛttis tu sā yathā //

Note:

saha-uktiḥ saha-bhāvasya kathanaṃ guṇa-karmaṇām

arthānāṃ yo vi-ni-mayaḥ pari-vṛttis tu sā yathā //

saha dīrghā mama śvāsair imāḥ saṃprati rātrayaḥ

pāṇḍurāś ca mamaivāṅgaiḥ saha tāś candrabhūṣaṇāḥ //

Note:

saha dīrghā mama śvāsair imāḥ saṃ-prati rātrayaḥ

pāṇḍurāś ca mama eva aṅgaiḥ saha tāś candra-bhūṣaṇāḥ //

vardhate saga pānthānāṃ mūrchayā cūtamañjarī

patanti ca samaṃ teṣām asubhir malayānilāḥ //

Note:

vardhate saga pānthānāṃ mūrchayā cūta-mañjarī

patanti ca samaṃ teṣām asubhir malaya-anilāḥ //

kokilā-lāpasubhagāḥ sugandhivanavāyavaḥ

yānti sārdhaṃ janānandair vṛddhiṃ surabhivāsarāḥ //

Note:

kokila-ā-lāpa-su-bhagāḥ su-gandhi-vana-vāyavaḥ

yānti sa-ardhaṃ jana-ānandair vṛddhiṃ surabhi-vāsarāḥ //

ity udā-hṛtayo dattāḥ sahokter atra kāścana

Note: parivṛtti

kriyate parivṛtteś ca kiṃcid rūpanirūpaṇam //

Note:

ity ud-ā-hṛtayo dattāḥ saha-ukter atra kāścana

Note: parivṛtti

kriyate pari-vṛtteś ca kiṃcid rūpa-ni-rūpaṇam //

śastraprahāraṃ dadatā bhujena tava bhūbhujām

cirārjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ yaśaḥ kumudapāṇḍuram //

Note:

śastra-pra-hāraṃ dadatā bhujena tava bhū-bhujām

cira-arjitaṃ hṛtaṃ teṣāṃ yaśaḥ kumuda-pāṇḍuram //

Note: āśīs

āśīr nāmābhilaṣite vastuny āśaṃsanaṃ yathā

pātu vaḥ paramaṃ jyotir avāṅmanasagocaram //

Note:

āśīr nāma abhilaṣite vastuny ā-śaṃsanaṃ yathā

pātu vaḥ paramaṃ jyotir a-vāṅ-manasa-go-caram //

Note: saṃsṛṣṭi

ananvayasasaṃdehāv upamāsv eva darśitau

upamārūpakaṃ cāpi rūpakeṣv eva darśitam //

Note:

ananvayasa-saṃ-dehāv upa-māsv eva darśitau

upa-mā-rūpakaṃ ca api rūpakeṣv eva darśitam //

utprekṣābheda evāsāv utprekṣāvayavo 'pi ca

nānālaṃkārasaṃsṛṣṭiḥ saṃsṛṣṭis tu nigadyate //

Note:

ut-pra-īkṣā-bheda eva asāv utpra-īkṣā-ava-yavo 'pi ca

nānā-alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭiḥ saṃ-sṛṣṭis tu ni-gadyate //

aṅgāṅgibhāvāvasthānaṃ sarveṣāṃ samakakṣatā

ity alaṃkārasaṃsṛṣṭer lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ //

Note:

aṅga-aṅgi-bhāva-ava-sthānaṃ sarveṣāṃ sama-kakṣatā

ity alaṃ-kāra-saṃ-sṛṣṭer lakṣaṇīyā dvayī gatiḥ //

ākṣipanty aravindāni tava mugdhe mukhaśriyam

kośadaṇḍasamagrāṇāṃ kim eṣām asti duṣkaram //

Note:

ā-kṣipanty aravindāni tava mugdhe mukha-śriyam

kośa-daṇḍa-sam-agrāṇāṃ kim eṣām asti duṣ-karam //

limpatīva tamo 'ṅgāni varṣatīvāñjanaṃ nabhaḥ

asatpuruṣaseveva dṛṣṭir niṣphalatāṃ gatā //

Note:

limpati iva tamo 'ṅgāni varṣati iva añjanaṃ nabhaḥ

a-sat-puruṣa-seva īva dṛṣṭir niṣ-phalatāṃ gatā //

śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti priyo vakroktiṣu śriyam

bhinnaṃ dvidhā svabhāvoktir vakroktiś ceti vāṅmayam //

Note:

śleṣaḥ sarvāsu puṣṇāti priyo vakra-uktiṣu śriyam

bhinnaṃ dvidhā sva-bhāva-uktir vakra-uktiś ca iti vāṅ-mayam //

Note: bhāvika

bhāvikatvam iti prāhuḥ prabandhaviṣayaṃ guṇam

bhāvaḥ kaver abhiprāyaḥ kāvyeṣv āsiddhi yaḥ sthitaḥ //

Note:

bhāvikatvam iti pra-āhuḥ pra-bandha-viṣayaṃ guṇam

bhāvaḥ kaver abhi-pra-ayaḥ kāvyeṣv ā-siddhi yaḥ sthitaḥ //

parasparopakāritvaṃ sarveṣāṃ vastuparvaṇām

viśeṣaṇānāṃ vyarthānām akriyā sthānavarṇanā //

Note:

paras-para-upa-kāritvaṃ sarveṣāṃ vastu-parvaṇām

vi-śeṣaṇānāṃ vy-arthānām a-kriyā sthāna-varṇanā //

vyaktir uktikramabalād gambhīrasyāpi vastunaḥ

bhāvāyattam idaṃ sarvam iti tad bhāvikaṃ viduḥ //

Note:

vy-aktir ukti-krama-balād gambhīrasya api vastunaḥ

bhāva-āyattam idaṃ sarvam iti tad bhāvikaṃ viduḥ //

yac ca saṃdhyaṅgavṛttyaṅgalakṣaṇādyāgamāntare

vyāvarṇitam idaṃ ceṣṭam alaṃkāratayaiva naḥ //

Note:

yac ca saṃ-dhy-aṅga-vṛtty-aṅgalakṣaṇa-ādyā-gama-antare

vy-ā-varṇitam idaṃ ceṣṭam alaṃ-kārataya aiva naḥ //

panthā sa eṣa vivṛtaḥ parimāṇavṛttyā saṃkṣipya vistaram anantam alaṃkriyāṇāṃ

vācām atītya viṣayaṃ parivartamānān abhyāsa eva vivarītum alaṃ viśeṣān //

Note:

panthā sa eṣa vivṛtaḥ pari-māṇa-vṛttyā saṃ-kṣipya vi-staram an-antam alaṃ-kriyāṇāṃ

vācām ati-ītya viṣayaṃ pari-vartamānān abhyāsa eva vi-varītum alaṃ viśeṣān //

// ity ācārya-daṇḍinaḥ kṛtau kāvyādarśe 'rthālaṃkāravibhāgo nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ //

This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Notes: Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
Holder of rights: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Citation Suggestion for this Object: TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_daNDin-kAvyAdarza1--2.1-144--2.310-368. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-94F2-9