maṅgalācaraṇam

vidyā-praśaṃsā

atha kathā-mukham

asti bhāgīrathī-tīre pāṭaliputra-nāmadheyaṃ nagaram | tatra sarva-svāmi-guṇopetaḥ sudarśano nāma narapatir āsīt | sa bhūpatir ekadā kenāpi pāṭhyamānaṃ śloka-dvayaṃ śuśrāva-

ity ākarṇyātmanaḥ putrāṇām anadhigata-śāstrāṇāṃ nityam unmārga-gāmināṃ śāstrānanuṣṭhānenodvigna-manāḥ sa rājā cintayāmāsa |

kiṃ ca-

anyac ca-

tat katham idānīm ete mama putrā guṇavantaḥ kriyantām ? yataḥ-

etat kāryākṣamāṇāṃ keṣāṃcid ālasya-vacanam | puruṣakārautkārṣyam āha-

anyac ca-

etac cintayitvā rājā paṇḍita-sabhāṃ kāritavān | rājovāca-bho bhoḥ paṇḍitāḥ ! śrūyatāṃ mama vacanam | asti kaścid evambhūto vidvān yo mama putrāṇāṃ nityam unmārga-gāminām anadhigata-śāstrāṇām idānīṃ nīti-śāstropadeśena punar janma kārayituṃ samarthaḥ ? yataḥ-

atrāntare viṣṇu-śarma-nāmā mahā-paṇḍitaḥ sakala-nīiti-śāstra-tattva-jño bṛhaspatir ivābravīt-deva mahākula-sambhūtā ete rājaputrāḥ | tat mayā nītiṃ grāhayituṃ śakyante | yataḥ-

ato 'haṃ ṣaṇ-māsābhyantare bhavat-putrān nīti-śāstrābhijñān kariṣyāmi | rājā sa-vinayaṃ punar uvāca |

tad eteṣām asmat-putrāṇāṃ nīti-śāstropadeśāya bhavantaḥ pramāṇam ity uktvā tasya viṣṇu-śarmaṇo kare bahumāna-puraḥsaraṃ putrān samarpitavān //

--o)0(o--

i. mitra-lābhaḥ

atha prāsāda-pṛṣṭhe sukhopaviṣṭānāṃ rājaputrāṇāṃ purastāt prastāva-krameṇa paṇḍito 'bravīt-bho rāja-putrāḥ śṛṇuta-

tad bhavatāṃ vinodāya kāka-kūrmādīnāṃ vicitrāṃ kathāṃ kathayiṣyāmi | rāja-putrair uktam-ārya ! kathyatāṃ | viṣṇu-śarmovāca-śṛṇuta yūyam | samprati mitra-lābhaḥ prastūyate | yasyāyam ādyaḥ ślokaḥ-

rājaputrā ūcuḥ-katham etat ?

so 'bravīt-asti godāvarī-tīre viśālaḥ śālmalī-taruḥ | tatra nānā-dig-deśād āgatya rātrau pakṣiṇo nivasanti | atha kadācid avasannāyāṃ rātrau astācala-cūḍāvalambini bhagavati kumudinī-nāyake candramasi | laghupatana-nāmā vāyasaḥ prabuddhaḥ kṛtāntam iva dvitīyam aṭantaṃ pāśa-hastaṃ vyāgham apaśyat | tam ālokyācintayat-adya prātar evāniṣṭa-darśanaṃ jātam | na jāne kim anabhimataṃ darśayiṣyati | ity uktvā tad anusaraṇa-krameṇa vyākulaś calati | yataḥ-

atha tena vyādhena taṇḍula-kaṇān vikīrya jālaṃ vistīrṇam | sa ca tatra pracchanno bhūtvā sthitaḥ | asminn eva kāle citragrīva-nāmā kapota-rājaḥ sa-parivāro viyati visarpaṃs taṇḍula-kaṇān avalokayāmāsa | tataḥ kapota-rājas taṇḍula-kaṇa-lubdhān kapotān prāha-kuto 'tra nirjane vane taṇḍula-kaṇānāṃ sambhavaḥ | tan nirūpyatāṃ tāvat | bhadram idaṃ na paśyāmi prāyeṇānena taṇḍula-kaṇa-lobhenāsmābhir api tathā bhavitavyam |

kapotā ūcuḥ-katham etat ? kathā 1

so 'bravīt-aham ekadā dakṣiṇāraṇye carann apaśyam eko vṛddho vyāghraḥ snātaḥ kuśa-hastaḥ saras-tīre brūte-bho bho panthāḥ ! idaṃ suvarṇa-kaṅkaṇaṃ gṛhyatām | tato lobhākṛṣṭena kenacit pānthena ālocitam-bhāgyena etat sambhavati | kintu asmin ātma-sandehe pravṛttir na vidheyā | yataḥ-

kintu sarvatrārthārjana-pravṛttau sandeha eva | tathā coktam-

tan nirūpayāmi tāvat | prakāśaṃ brūte | kutra tava kaṅkaṇam ? vyāghro hastaṃ prasārya darśayati | pāntho 'vadat-kathaṃ mārātmake tvayi viśvāsaḥ ?

vyāghra uvāca-śṛṇu re pāntha ! prāg eva yauvana-daśāyām aham atīva durvṛtta āsam | aneka-go-mānuṣāṇāṃ vadhād me putrā mṛtā dārāś ca | vaṃśa-hīnaś cāham | tataḥ kenacid dhārmikeṇāham upadiṣṭaḥ | dāna-dharmādikaṃ caratu bhavān iti | tad-upadeśādi-dānīm ahaṃ snāna-śīlo dātā vṛddho galita-nakha-dantaḥ na kathaṃ viśvāsa-bhūmiḥ ? uktaṃ ca-

mama caitāvān lobha-virahaḥ | yena sva-hasta-stham api suvarṇa-kaṅkaṇaṃ yasmai kasmaicid dātum icchāmi tathāpi vyāghro mānuṣaṃ khādatīti lokāpavādo durnivāraḥ | yataḥ-

mayā ca dharma-śāstrāṇi adhītāni | śṛṇu-

tvaṃ ca atīva-durgataḥ | tena tat tubhyaṃ dātuṃ sa-yatno 'ham | tathā coktam-

tad atra sarasi snātvā suvarṇa-kaṅkaṇam idaṃ gṛhāṇa | tato yāvad asau tad-vacaḥ-pratīto lobhāt saraḥ snātuṃ praviṣṭaḥ, tāvan mahā-paṅke nimagnaḥ palāyitum akṣamaḥ | taṃ paṅke patitaṃ dṛṣṭvā vyāghro 'vadat-ahaha mahā-paṅke patito 'si | atas tvām aham utthāpayāmi | ity uktvā śanaiḥ śanair upagamya tena vyāghreṇa dhṛtaḥ sa pāntho 'cintayat-

tan mayā bhadraṃ na kṛtam | yad atra mārātmake viśvāsaḥ kṛtaḥ | tathā coktam-

anyac ca-

iti cintayann evāsau vyāghreṇa dhṛtvā vyāpāditaḥ khāditaś ca | ato 'haṃ bravīmi-kaṅkaṇasya tu lobhenety ādi | ata eva sarvathāvicāritaṃ karma na kartavyam iti | yataḥ-

etad vacanaṃ śrutvā kaścit kapotaḥ sa-darpam āha-āḥ ! kim evam ucyate ?

etac chrutvā taṇḍul-kaṇa-lobhena nabho-maṇḍalād avatīryas arve kapotās tatropaviṣṭāḥ | yataḥ-

anyac ca-

anantaraṃ te sarve jāla-nibaddhā babhūvuḥ, tato yasya vacanāt tatrāvalambitās taṃ sarve tiraskurvanti sma | yataḥ,

tasya tiraskāraṃ śrutvā citragrīva uvāca-nāyam asya doṣaḥ, yataḥ

vipat-kāle vismaya eva kāpuruṣa-lakṣaṇam | tad atra dhairyam avalambya pratīkāraś cintyatām, yataḥ-

idānīm api evaṃ kriyatām-sarvair ekacittībhūya jālam ādāya uḍḍīyatām | yataḥ-

iti vicitya pakṣiṇaḥ sarve jālam ādāya utpatitāḥ | anantaraṃ ca vyādhaḥ sudūrāj jālāpahārakāṃs tān avalokya paścād dhāvito 'cintayat-

tatas teṣu cakṣur viṣayam atikrānteṣu pakṣiṣu sa vyādho nivṛttaḥ | atha lubdhakaṃ nivṛttaṃ dṛṣṭvā kapotā ūcuḥ-svāmin ! kim idānīṃ kartum ucitam ?

citragrīva uvāca- mātā mitraṃ pitā ceti svabhāvāt tritayaṃ hitam | kārya-kāraṇataś cānye bhavanti hita-buddhayaḥ // Hit_1.38 //

tan me mitraṃ hiraṇyako nāma mūṣika-rājo gaṇḍakī-tīre citra-vane nivasati | so 'smākaṃ pāśāṃś chetsyati ity ālocya sarve hiraṇyaka-vivara-samīpaṃ gatāḥ | hiraṇyakaś ca sarvadā apāya-śaṅkayā śata-dvāraṃ vivaraṃ kṛtvā nivasati | tato hiraṇyakaḥ kapotāvapāta-bhayāc cakitaḥ tūṣṇīṃ sthitaḥ | citragrīva uvāca-sakhe hiraṇyaka ! katham asmān na sambhāṣase ?

tato hiraṇyakas tad-vacanaṃ pratyabhijñāya sa-sambhramaṃ bahir niḥsṛtya abravīt-āḥ ! puṇyavān asmi priya-suhṛn me citragrīvaḥ samāyātaḥ |

atha pāśa-baddhāṃś caitān dṛṣṭvā sa-vismayaḥ kṣaṇaṃ sthitvā uvāca-sakhe ! kim etat ?

citragrīva uvāca-sakhe ! asmākaṃ prāktana-janma-karmaṇaḥ phalam etat |

rāga-śoka-parītāpa-bandhana-vyasanāni ca | ātmāparādha-vṛkṣāṇāṃ phalāny etāni dehinām // Hit_1.41 //

etac chrutvā hiraṇyakaś citragrīvasya bandhanaṃ chettuṃ satvaram upasarpati | tatra citragrīva uvāca-mitra ! mā maivaṃ kuru | prathamam asmad-āśritānām eteṣāṃ tāvat pāśāṃś chindhi | mama pāśaṃ paścāc chetsyasi |

hiraṇyako 'py āha-aham alpa-śaktiḥ | dantāś ca me komalāḥ | tad eteṣāṃ pāśāṃś chettuṃ kathaṃ samartho bhavāmi ? tat yāvan me dantā na truṭyanti, tāvat tava pāśaṃ chinadmi | tad-anantaram apy eteṣāṃ bandhanaṃ yāvat śakyaṃ chetsyāmi |

citragrīva uvāca-astv evam | tathāpi yathā-śakti bandhanam eteṣāṃ khaṇḍaya |

hiraṇyakenoktam-ātma-parityāgena yadāśritānāṃ parirakṣaṇaṃ tan na nīti-vedināṃ sammatam | yataḥ-

citragrīva uvāca-sakhe ! nītis tāvad īdṛśy eva, kintv aham asmad-āśritānāṃ duḥkhaṃ soḍhuṃ sarvathāsamarthas tenedaṃ bravīmi | yataḥ-

ayam aparaś cāsādhāraṇo hetuḥ |

ity ākarṇya hiraṇyakaḥ prahṛṣṭa-manāḥ pulakitaḥ san abravīt-sādhu mitra ! sādhu | anenāśrita-vātsalyena trailokyasyāpi prabhutvaṃ tvayi yujyate | evam uktvā tena sarveṣāṃ kapotānāṃ bandhanāni chinnāni | tato hiraṇyakaḥ sarvān sādaraṃ sampūjya āha-sakhe citragrīva ! sarvathātra jāla-bandhana-vidhau sati doṣam āśaṅkya ātmani avajñā na kartavyā | yataḥ-

aparaṃ ca-

anyac ca-

iti prabodhya ātithyaṃ kṛtvā āliṅgya ca tena sampreṣitaś citragrīvo 'pi saparivāro yatheṣṭa-deśān yayau, hiraṇyako 'pi sva-vivaraṃ praviṣṭaḥ |

atha laghu-patanaka-nāmā kākaḥ sarva-vṛttānta-darśī sāścaryam idam āha-aho hiraṇyaka ! ślāghyo 'si, ato 'ham api tvayā saha maitrīṃ kartum icchāmi | atas tvaṃ māṃ maitryeṇānugrahītum arhasi | etac chrutvā hiraṇyako 'pi vivarābhyantarād āha-kas tvam ?

sa brūte-laghupatanaka-nāmā vāyaso 'ham | hiraṇyako vihasyāha-kā tvayā saha maitrī ? yataḥ-

vāyaso 'bravīt--katham etat ?

hiraṇyakaḥ kathayati-

kathā 2

asti magadha-deśe campakavatī nāma araṇyānī | tasyāṃ cirāt mahatā snehena mṛga-kākau nivasataḥ | sa ca mṛgaḥ svecchayā bhrāmyan hṛṣṭa-puṣṭāṅgaḥ kenacit śṛgālenāvalokitaḥ | taṃ dṛṣṭvā śṛgālo 'cintayat-āḥ ! katham etan-māṃsaṃ sulalitaṃ bhakṣayāmi ? bhavatu, viśvāsaṃ tāvad utpādayāmi ity ālocya upasṛtyābravīt-mitra ! kuśalaṃ te ?

mṛgeṇoktam-kas tvam ?

sa brūte-kṣudra-buddhi-nāmā jambuko 'ham | atrāraṇye bandhu-hīno mṛtavat ekākī nivasāmi | idānīṃ tvāṃ mitram āsādya punaḥ sa-bandhur jīva-lokaṃ praviṣṭo 'smi | adhunā tavānucareṇa mayā sarvathā bhavitavyam iti |

mṛgeṇoktam-evam astu |

tataḥ paścād astaṃ gate savitari bhagavati marīci-mālini tau mṛgasya vāsa-bhūmiṃ gatau | tatra campaka-vṛkṣa-śākhāyāṃ subuddhi-nāmā kāko mṛgasya cira-mitraṃ nivasati | tau dṛṣṭvā kāko 'vadat-sakhe citrāṅga ! ko 'yaṃ dvitīyaḥ ? mṛgo brūte-mitra ! akasmād āgantunā saha maitrī na yuktā | tan na bhadram ācaritam | tathā coktam-

tau āhatuḥ--katham etat ?

kākaḥ kathayati- kathā 3

asti bhāgīrathī-tīre gṛdhrakūṭa-nāmni parvate mahān parkaṭī-vṛkṣaḥ tasya koṭare daiva-durvipākāt galita-nakha-nayano jaradgava-nāmā gṛdhraḥ prativasati | atha kṛpayā taj-jīvanāya tad-vṛkṣa-vāsinaḥ pakṣiṇaḥ svāhārāt kiṃcit kiṃcid uddhṛtya tasmai dadati, tenāsau jīvati, teṣāṃ śāvaka-rakṣāṃ ca karoti | atha kadācit dīrghakarṇa-nāmā mārjāraḥ pakṣi-śāvakān bhakṣayituṃ tatrāgataḥ | tatas tam āyāntaṃ dṛṣṭvā pakṣi-śāvakair bhayārtaiḥ kolāhalaḥ kṛtaḥ | tac chrutvā jaradgavena uktam-ko 'yam āyāti ? dīrghakarṇo gṛdhram avalokya sa-bhayam āha-hā hato 'smi yato 'yaṃ māṃ vyāpādayiṣyati | athavā-

adhunātisannidhāne palāyitum akṣamaḥ | tad yathā bhavitavyaṃ tathā bhavatu, tāvat viśvāsam utpādyāsya samīpam upagacchāmīty ālocya tam upasṛtyābravīt-ārya ! tvām abhivande |

gṛdhro 'vadat-kas tvam ?

so 'vadat-mārjāro 'ham |

gṛdhro brūte-dūram apasara no cet hantavyo 'si mayā |

mārjāro 'vadat-śrūyatāṃ tāvat mad-vacanam | tato yady ahaṃ vadhyas tadā hantavyaḥ | yataḥ -

gṛdhro brūte-brūhi kim artham āgato 'si ?

so 'vadat-aham atra gaṅgā-tīre nitya-snāyī nirāmiṣāśī brahmacārī cāndrāyaṇa-vratam ācaraṃs tiṣṭhāmi | yuṣmān dharma-jñāna-ratāḥ prema-viśvāsa-bhūmayaḥ iti pakṣiṇaḥ sarve sarvadā mamāgre prastuvanti, ato bhavadbhyo vidyāvayo-vṛddhebhyo dharmaṃ śrotum ihāgataḥ | bhavantaś caitādṛśā dharmajñāḥ, yan mām atithiṃ hantum udyatāḥ ? gṛhastha-dharmaś ca eṣaḥ -

kiṃ ca-yadi annaṃ nāsti, tadā suprītenāpi vacasā tāvad atithiḥ pūjya eva |

gṛdhro 'vadat-mārjāro hi māṃsa-ruciḥ | pakṣi-śāvakāś cātra nivasanti | tenāham eva bravīmi | tac chrutvā mārjāro bhūmiṃ spṛṣṭvā karṇau spṛśati, brūte ca-mayā dharma-śāstraṃ śrutvā vīta-rāgenedaṃ duṣkaraṃ vrataṃ cāndrāyaṇam adhyavasitam | yataḥ parasparaṃ vivadamānānām api dharma-śāstrāṇām ahiṃsā paramo dharmaḥ ity atraikamatyam | yataḥ-

evaṃ viśvāsya sa mārjāras taru-koṭare sthitaḥ | tato dineṣu gacchatsu asau pakṣi-śāvakān ākramya sva-koṭaram ānīya pratyahaṃ khādati | atha yeṣām apatyāni khāditāni | taiḥ śokārtair vilapadbhir itas tato jijñāsā samārabdhā | tat parijñāya mārjāraḥ koṭarān niḥsṛtya bahiḥ palāyitaḥ | paścāt pakṣibhir itas tato nirūpayadbhis tatra taru-koṭare śāvakāḥ khāditā iti sarvaiḥ pakṣibhir niścitya ca gṛdhro vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-ajñāta-kula-śīlasya ity ādi |

--o)0(o--

ity ākarṇya sa jambukaḥ sa-kopam āha-mṛgasya prathama-darśana-dine bhavān api ajñāta-kula-śīla eva āsīt | tat kathaṃ bhavatā saha etasya snehānuvṛttir uttarottaraṃ vardhate ? athavā-

yathā cāyaṃ mṛgo mama bandhus tathā bhavān api | mṛgo 'bravīt kamanena uttarottareṇa ? sarvair ekatra viśrambhālāpaiḥ sukham anubhavadbhiḥ sthīyatām | yataḥ-

kākena uktam-evam astu | atha prātaḥ sarve yathābhimata-deśaṃ gatāḥ | ekadā nibhṛtaṃ śṛgālo brūte-sakhe mṛga ! etasminn eva vanaika-deśe sasya-pūrṇaṃ kṣetram asti | tad ahaṃ tvāṃ tatra nītvā darśayāmi | tathā kṛte sati mṛgaḥ pratyahaṃ tatra gatvā sasyaṃ khādati | tato dina-katipayena kṣetra-patinā tad dṛṣṭvā pāśās tatra yojitāḥ | anantaraṃ punar āgato mṛgaḥ tatra caran pāśair baddho 'cintayat-ko mām itaḥ kāla-pāśād iva vyādha-pāśāt trātuṃ mitrād anyaḥ samarthaḥ ?

atrāntare jambukas tatrāgatya upasthito 'cintayat-phalitas tāvad asmākaṃ kapaṭa-prabandhaḥ | manoratha-siddhir api bāhulyān me bhaviṣyati | yataḥ etasya uktṛtyamānasya māṃsāsṛg-liptāni asthīni mayā avaśyaṃ prāptavyāni | tāni ca bāhulyena mama bhojanāni bhaviṣyanti | sa ca mṛgas taṃ dṛṣṭvā ullāsito brūte-sakhe ! chindhi tāvan mama bandhanam | satvaraṃ trāyasva mām | yataḥ-

jambukaḥ pāśaṃ muhur muhur vilokyācintayat-dṛḍhas tāvad ayaṃ bandhaḥ | brūte ca-sakhe ! snāyu-nirmitāḥ pāśāḥ, tad adya bhaṭṭāraka-vāre katham etān dantaiḥ spṛśāmi ? mitra ! yadi citte na anyathā manyase, tadā prabhāte yat tvayā vaktavyaṃ tat kartavyam iti | anantaraṃ sa kākaḥ pradoṣakā mṛgamanāgatam avalokya itas tato 'nviṣyan tathāvidhaṃ taṃ dṛṣṭvā uvāca-sakhe ! kim etat ? mṛgeṇoktam-avadhīrita-suhṛd-vākyasya phalam etat tathā coktam-

kāko brūte-sa vañcakaḥ kvāste ?

mṛgeṇoktaṃ-man-māṃsārthī tiṣṭhaty atraiva |

kāko brūte-mitra ! uktam eva mayā pūrvam |

tataḥ kāko dīrghaṃ niḥśvasya uvāca-are vañcaka ! kiṃ tvayā pāpa-karmaṇā kṛtam | yataḥ-

athavā sthitir iyaṃ durjanānām-

atha prabhāte sa kṣetra-patir laguḍa-hastas taṃ pradeśam āgacchan kākenāvalokitaḥ | tam avalokya kākenoktam-sakhe mṛga ! tvam ātmānaṃ mṛtavat sandarśya vātenodaraṃ pūrayitvā pādān stabdhīkṛtya tiṣṭha | ahaṃ tava cakṣuṣī cañcvā kim api vilikhāmi, yadāhaṃ śabdaṃ karomi, tadā tvam utthāya satvaraṃ palāyiṣyase |

mṛgas tathaiva kāka-vacanena sthitaḥ | tataḥ kṣetra-patinā harṣotphulla-locanena tathāvidho mṛga ālokitaḥ | athāsau-āḥ ! svayaṃ mṛto 'si ? ity uktvā mṛgaṃ bandhanāt mocayitvā pāśān saṃvarītuṃ satvaro babhūva | tataḥ kiyad dūre antarite kṣetra-patau sa mṛgaḥ kākasya śabdaṃ śrutvā satvaram utthāya palāyitaḥ | tam uddiśya tena kṣetra-patinā prakopāt kṣiptena laguḍena śṛgālo vyāpāditaḥ | tathā coktam-

ato 'haṃ bravīmi-bhakṣya-bhakṣyakayoḥ prītir ity ādi |

iti mṛga-vāyasa-śṛgāla-kathā

kākaḥ punar āha-

hiraṇyako brūte-capalas tvam | capalena saha snehaḥ sarvathā na kartavyaḥ | tathā coktam-

kiṃ cānyat-śatru-pakṣo bhavān asmākam | śatruṇā sandhir na vidheyam | uktaṃ caitat-

laghu-patanako brūte-śrutaṃ mayā sarvaṃ, tathāpi mamaitāvan eva saṅkalpaḥ | yat tvayā saha sauhṛdyam avaśyaṃ karaṇīyam iti | anyathā anāhāreṇātmānaṃ tava dvāri vyāpādayiṣyāmīti | tathā hi-

etair guṇair upeto bhavad=anyo mayā kaḥ suhṛt prāptavyaḥ ? ity ādi tad-vacanam ākarṇya hiraṇyako bahiḥ niḥsṛtyāha-āpyāyito 'haṃ bhavatām etena vacanāmṛtena | tathā coktam-

anena vacana-krameṇa tat ekam api dūṣaṇaṃ tvayi na lakṣyate | yataḥ-

tad bhavatu bhavataḥ abhimatam eva ity uktvā hiraṇyako maitryaṃ vidhāya bhojana-viśeṣair vāyasaṃ santoṣya vivaraṃ praviṣṭaḥ | vāyaso 'pi sva-sthānaṃ gataḥ tataḥ-prabhṛti tayoḥ anyo 'nyāhāra-pradānena kuśala-praśnaiḥ viśrambhālāpaiś ca kiyat-kālo 'tivartane | ekadā laghu-patanako hiraṇyakam āha-sakhe ! vāyasasya kaṣṭataralabhyāhāram idaṃ sthānam | tad etat parityajya sthānāntaraṃ gantum icchāmi |

kāko brūte-mitra ! kāpuruṣasya vacanam etat | yataḥ-

anyac ca-

hiraṇyako brūte-mitra kva gantavyam ? tathā coktam-

vāyaso brūte-mitra ! asti sunirūpitaṃ sthānam |

hiraṇyako 'vadat-kiṃ tat ?

vāyasaḥ kathayati-asti daṇḍakāraṇye karpūragaurābhidhānaṃ saraḥ | tatra cira-kālopārjitaḥ priya-suhṛn me mantharābhidhānaḥ kūrmaḥ sahaja-dhārmikaḥ prativasati | paśya mitra !

sa ca bhojana-viśeṣair māṃ saṃvardhayiṣyati | hiraṇyako 'py āha-tat kim atrāvasthāya mayā kartavyam ? yataḥ-

ato mām api tatra naya |

vāyaso 'vadat-evam astu |

atha vāyasas tena mitreṇa saha vicitrālāpa-sukhena tasya sarasaḥ samīpaṃ yayau | tato mantharo dūrād eva laghu-patanakam avalokya utthāya yathocitam ātithyaṃ vidhāya mūṣikasyāpy atithi-satkāraṃ cakāra | yataḥ-

vāyaso 'vadat-sakhe ! manthara ! sa-viśeṣa-pūjām asami vidhehi, yato 'yaṃ puṇya-karmaṇāṃ dhurīṇaḥ kāruṇya-ratnākaro hiraṇyaka-nāmā mūṣika-rājaḥ | etasya guṇa-stutiṃ jihvā-sahasra-dvayenāpi yadi sarpa-rājaḥ kadācit kartuṃ samarthaḥ syāt ity uktvā citragrīvopākhyānaṃ varṇitavān | tato mantharaḥ sādaraṃ hiraṇyakaṃ sampūjyāha-bhadra ! ātmano nirjana-vanāgamana-kāraṇam ākhyātum arhasi ?

hiraṇyako 'vadat-kathayāmi, śrūyatām | kathā 4

asti campakābhidhānāyāṃ nagaryāṃ parivrājakāvasathaḥ | tatra cūḍākarṇo nāma parivrājakaḥ prativasati | sa ca bhojanāvaśiṣṭa-bhikṣānna-sahitaṃ bhikṣāpātraṃ nāgadantake'vasthāpya svapiti | ahaṃ ca tad annam utplutya utplutya pratyahaṃ bhakṣayāmi | anantaraṃ tasya priya-suhṛd vīṇākarṇo nāma parivrājakaḥ samāyātaḥ, tena saha nānā-kathā-prasaṅgāvasthito mama trāsārthaṃ jarjara-vaṃśa-khaṇḍena cūḍākarṇo bhūmim atāḍayat | taṃ tathāvidhaṃ dṛṣṭvā vīṇākarṇa uvāca-sakhe ! kim iti mama kathā-virakto 'nyāsakto bhavān ? yataḥ-

cūḍākarṇenoktam-bhadra ! nāhaṃ viraktaḥ, kintu paśya ayaṃ mūṣiko mamāpakārī sadā pātrasthaṃ bhikṣānnam utplutya bhakṣayati | vīṇākarṇo nāgadantam avalokyāha-katham ayaṃ mūṣikaḥ svalpa-balo 'py etāvad dūram utpatati ? tad atra kenāpi kāraṇena bhavitavyam |

kṣaṇaṃ vicintya parivrājakenoktam-kāraṇaṃ cātra dhana-bāhulyam eva pratibhāti | yataḥ-

tataḥ khanitram ādāya tena parivrājakena vivaraṃ khanitvā cira-sañcitaṃ mama dhanaṃ gṛhītam | tataḥ prabhṛti pratyahaṃ nija-śakti-hīnaḥ sattvotsāha-rahitaḥ svāhāram apy utpādayitum akṣamaḥ sann āsaṃ mandaṃ mandam upasarpan cūḍākarṇenāvalokitaḥ | tatas tenoktam-

anyac ca-

etat sarvam ākarṇya mayālocitaṃ-mamānnāvasthānam ayuktam idānīm | tathā coktam-

yac cānyasmai etad vṛttānta-kathanaṃ tad apy anucitam | yataḥ-

yac cātraiva yācñayā jīvanaṃ tad apy atīva-garhitam | yataḥ-

anyac ca-

kiṃ ca-

tat kim ahaṃ para-piṇḍena ātmānaṃ poṣayāmi ? kaṣṭaṃ bhoḥ ! tad api dvitīyaṃ mṛtyu-dvāram | anyac ca-

ity ālocyāpi lobhāt punar api tadīyam annaṃ grahītuṃ graham akaravam | tathā coktam-

tato 'haṃ mandaṃ mandam upasarpaṃs tena vīṇākarṇena jarjara-vaṃśa-khaṇḍena tāḍitaś cācintayam-lubdho hy asantuṣṭo niyatam ātma-drohī bhavati | tathā ca-

tad atra avasthocita-kārya-paricchedaḥ śreyān |

ity ālocyāhaṃ nirjana-vanam āgataḥ | yataḥ-

manthara uvāca-

yuṣmābhir atisañcayaḥ kṛtaḥ | tasyāyaṃ doṣaḥ | śṛṇu-

yataḥ-

tathā coktam-

tāv āhatuḥ-katham etat ?

mantharaḥ kathayati-

kathā 5

āsīt kalyāṇa-kaṭaka-vāstavyo bhairavo nāma vyādhaḥ | sa caikadā māṃsa-lubdho dhanur ādāya mṛgam anviṣyan vindhyāṭavī-madhyaṃ gataḥ | tatra tena mṛga eko vyāpāditaḥ | tato mṛgam ādāya gacchatā tena ghorākṛtiḥ śūkaro dṛṣṭaḥ | tatas tena mṛgaṃ bhūmau nidhāya śūkaraḥ śareṇa hataḥ | śūkareṇāpy āgatya pralaya-ghana-ghora-garjanaṃ kurvāṇena sa vyādho muṣka-deśe hataḥ chinna-druma iva papāta | tathā coktam-

atha tayoḥ pādāsphālanena ekaḥ sarpo 'pi mṛtaḥ | atrāntare dīrgharāvo nāma jambukaḥ paribhramanāhārārthā tān mṛtān mṛga-vyādha-sarpa-śūkarān apaśyat | ālokyācintayac ca-aho bhāgyam ! adya mahad bhojyaṃ me samupasthitam |

tataḥ prathama-bubhukṣāyām idaṃ niḥsvādu kodaṇḍa-lagnaṃ snāyu-bandhanaṃ khādāmi, ity uktvā tathākarot | tataś chinne snāyu-bandhane drutam utpatitena dhanuṣā hṛdi nirbhinnaḥ sa dīrgharāvaḥ pañcatvaṃ gataḥ | ato 'haṃ bravīmi kartavyaḥ sañcayo nityam ity ādi | tathā ca-

yātu, kim idānīm atikrāntopavarṇanena | yataḥ-

tat sakhe ! sarvadā tvayā sotsāhena bhavitavyam, yataḥ-

anyac ca-

tad atra sakhe daśātiśeṣEṇa śāntiḥ karaṇīyā | etad apy atikaṣṭaṃ tvayā na mantavyam |

viśeṣataś ca-

aparaṃ ca satāṃ rahasyaṃ śṛṇu, mitra !

kiṃ bahunā, viśrambhālāpair mayaiva sahātra kālo nīyatām | yataḥ-

iti śrutvā laghupatanako brūte-dhanyo 'si manthara ! sarvathā āśrayaṇīyo 'si | yataḥ-

aparaṃ ca-

tad evaṃ te svecchāhāra-vihāraṃ kurvāṇāḥ santuṣṭāḥ sukhaṃ nivasanti sma | atha kadācit citrāṅga-nāmā mṛgaḥ kenāpi trāsitas tatrāgatya militaḥ | tat-paścād āyāntaṃ bhaya-hetuṃ sambhāvya mantharo jalaṃ praviṣṭaḥ | mūṣikaś ca vivaraṃ gataḥ, kāko 'pi uḍḍīya vṛkṣāgram ārūḍhaḥ | tato laghupatanakena sudūraṃ nirūpya bhaya-hetur na ko 'py avalambitaḥ | paścāt tad-vacanād āgatya punaḥ sarve militvā tatraivopaviṣṭāḥ | manthareṇoktaṃ-bhadra mṛga ! kuśalaṃ te ? svecchayā udakādyāhāro 'nubhūyatām | atrāvasthānena vanam idaṃ sanāthīkriyatām |

citrāṅgo brūte-lubdhaka-trāsito 'haṃ bhavatāṃ śaraṇam āgataḥ | tataś ca, bhavadbhiḥ saha mitratvam icchāmi | bhavantaś ca anukampayantu maitryeṇa | yataḥ-

hiraṇyako 'py avadat-mitratvaṃ tāvad asmābhiḥ saha, ayatnena niṣpannaṃ bhavataḥ | yataḥ-

tad atra bhavatā sva-gṛha-nirviśeṣeṇa sthīyatām | tac chrutvā mṛgaḥ sānando bhūtvā kṛta-svecchāhāraḥ pānīyaṃ pītvā jalāsanna-vaṭa-taru-cchāyāyām upaviṣṭaḥ |

atha mantharo brūte-sakhe mṛga ! kena trāsito 'si ? asmin nirjane vane kadācit kiṃ vyādhāḥ sañcaranti ?

mṛgeṇoktam-asti kaliṅga-viṣaye rukmāṅgado nāma nṛpatiḥ | sa ca digvijaya-vyāpāra-krameṇa āgatya candrabhāgā-nadī-tīre samāveśita-kaṭako vartate, prātaś ca tenātrāgatya karpūra-saraḥ samīpe bhavitavyam iti vyādhānāṃ mukhāt kiṃvadantī śrūyate | tad atrāpi prātar-avasthānaṃ bhaya-hetukam ity ālocya yathā kāryaṃ tathā ārabhyatām |

tac chrutvā kūrmaḥ sa-bhayam āha-mitra ! jalāśayāntaraṃ gacchāmi |

kāka-mṛgāv api uktavantau-mitra ! evam astu !

hiraṇyako vimṛśyābravīt-punar jalāśaye prāpte mantharasya kuśalam | sthale gacchato 'sya kā vidhā ?

tad yathā- kathā 6

asti brahmāraṇye karpā̆ūratilako nāma hastī | tam avalokya sarve śṛgālāś cintayanti sma | yady ayaṃ kenāpy upāyena miryate, tadāsmākam etena dehena māsa-catuṣṭayasya svecchā-bhojanaṃ bhavet | tatas tan-madhyād ekena vṛddha-śṛgālena pratijñā kṛtā | mayā buddhi-prabhāvād asya maraṇaṃ sādhayitavyam | anantaraṃ sa vañcakaḥ karpūratilaka-samīpaṃ gatvā sāṣṭāṅga-pātaṃ praṇamyovāca-deva ! dṛṣṭi-prasādaṃ kuru |

hastī brūte-kas tvam ? kutaḥ samāyātaḥ ?

so 'vadat-jambuko 'haṃ sarvair vana-vāsibhiḥ paśubhir militvā bhavat-sakāśaṃ prasthāpitaḥ | yad vinā rājñā sthātuṃ na yuktam | tad atrāṭavī-rājye'bhiṣektuṃ bhavān sarva-svāmi-guṇopeto nirūpitaḥ | yataḥ-

kiṃ ca-

tad yathā lagna-velā na calati tathā kṛtvā satvaram āgamyatāṃ devena | ity uktvā utthāya calitaḥ | tato 'sau rājya-lābhākṛṣṭaḥ karpūratilakaḥ śṛgāla-darśita-vartmanā dhāvan mahā-paṅke nimagnaḥ | hastinoktam-sakhe śṛgāla ! kim adhunā vidheyam ? mahā-paṅke patito 'haṃ mriye | parāvṛtya paśya !

śṛgālena vihasyoktam-deva ! mama pucchāgre hastaṃ dattvā uttiṣṭha | yasmāt mad-vidhasya vacasi tvayā viśvāsaḥ kṛtaḥ, tasya phalam etat | tad anubhūyatām aśaraṇaṃ duḥkham | tathā coktam-

tato mahā-paṅke nimagno hastī śṛgālair bhakṣitaḥ | ato 'haṃ bravīmi-upāyena hi yac chakyam ity ādi |

--o)0(o--

tatas tad-dhita-vacanam avadhīrya mahatā bhayena vimugdha iva mantharass taj-jalāśayam utsṛjya pracalitaḥ | te'pi hiraṇyakādayaḥ snehād aniṣṭaṃ śaṅkamānās tam anujagmuḥ | tataḥ sthale gacchan kenāpi vyādhena vane paryaṭatā sa mantharaḥ prāptaḥ | sa ca taṃ gṛhītvā utthāya dhanuṣi baddhvā dhanyo 'smīty abhidhāya bhramaṇa-kleśāt kṣut-pipāsākulaḥ sva-gṛhābhimukhaṃ prayātaḥ | atha te mṛga-vāyasa-mūṣikāḥ paraṃ viṣādam upagatāḥ tam anugacchanti sma | tato hiraṇyako vilapati-

iti muhuḥ vicintya prāha-aho me durdaivam | yataḥ-

kiṃ ca-

iti bahu vilapya hiraṇyakaś citrāṅga-laghupatanakāv āha-yāvad ayaṃ vyādho vanān na niḥsarati, tāvan mantharaṃ mocayituṃ yatnaḥ kriyatām |

tāv ūcatuḥ-satvaraṃ yathā-kāryam upadiśa |

hiraṇyako brūte-citrāṅgo jala-samīpaṃ gatvā mṛtam ivātmānaṃ niśceṣṭaṃ darśayatu | kākaś ca tasyopari sthitvā cañcvā kim api vilikhatu | nūnam anena lubdhakena mṛga-māṃsārthinā tatra kacchapaṃ parityajya sarvaraṃ gantavyam | tato 'haṃ mantharasya bandhanaṃ chetsyāmi | sannihite lubdhake bhavadbhyāṃ palāyitavyam |

tataś citrāṅga-laghupatanakābhyāṃ śīghraṃ gatvā tathānuṣṭhite sati sa vyādhaḥ pariśrāntaḥ pānīyaṃ pītvā taror adhastād upaviṣṭaḥ san tathāvidhaṃ mṛgam apaśyat | tataḥ kacchapaṃ jala-samīpe nidhāya kartarikām ādāya prahṛṣṭa-manā mṛgāntikaṃ calitaḥ | atrāntare hiraṇyakena āgatya mantharasya bandhanaṃ chinnam | chinna-bandhanaḥ kūrmaḥ satvaraṃ jalāśayaṃ praviṣṭaḥ | sa ca mṛga āsannaṃ taṃ vyādhaṃ vilokyotthāya drutaṃ palāyitaḥ | pratyāvṛttya lubdhako yāvat taru-talam āyāti tāvat kūrmam apaśyann acintayat-ucitam evaitat mamāsamīkṣya-kāriṇaḥ | yataḥ-

tato 'sau sva-karma-vaśān nirāśaḥ kaṭakaṃ praviṣṭaḥ | mantharādayaś ca sarve muktāpadaḥ sva-sthānaṃ gatvā yathā-sukham āsthitāḥ |

atha rāja-putraiḥ sānandam uktam-sarve śrutavantaḥ sukhino vayam | siddhaṃ naḥ samīhitam |

viṣṇu-śarmovāca-etad bhavatām abhilaṣitam api sampannam | aparam apīdam astu-

--o)0(o--

ii. suhṛd-bhedaḥ

atha rāja-putrā ūcuḥ-ārya ! mitralābhaḥ śrutas tāvad asmābhiḥ | idānīṃ suhṛd-bhedaṃ śrotum icchāmaḥ |

viṣṇuśarmovāca-suhṛd-bhedaṃ tāvac chṛṇuta, yasyāyam ādyaḥ ślokaḥ-

rāja-putrair uktam-katham etat ?

viṣṇuśarmā kathayati-asti dakṣiṇā-pathe suvarṇavatī nāma nagarī | tatra vardhamāno nāma vaṇig nivasati | tasya pracure'pi vitte' parān bandhūn atisamṛddhān samīkṣya punar artha-vṛddhiḥ karaṇīyeti matir babhūva | yataḥ,

yato 'labdham icchato 'rtha-yogād arthasya prāptir eva | labdhasyāpy arakṣitasya nidher api svayaṃ vināśaḥ | api ca, avardhamānaś cārthaḥ kāle svalpa-vyayo 'py añjanavat kṣayam eti | naupabhujyamānaś ca niṣprayojana eva saḥ | tathā coktam-

iti saṃcintya nandaka-sajīvaka-nāmānau vṛṣabhau dhuri niyojya śakaṭaṃ nānāvidha-dravya-pūrṇaṃ kṛtvā vāṇijyena gataḥ kaśmīraṃ prati | anyac ca-

atha gacchatas tasya sudurga-nāmni mahāraṇye sañjīvako bhagna-jānur nipatitaḥ | tam ālokya vardhamāno 'cintayat-

iti saṃcintya saṃjīvakaṃ tatra parityajya vardhamānaḥ punaḥ svayaṃ dharmapuraṃ nāma nagaraṃ gatvā mahākāyam anyaṃ vṛṣabham ekaṃ samānīya dhuri niyojya calitaḥ | tataḥ saṃjīvako 'pi kathaṃ katham api khura-traye bharaṃ kṛtvotthitaḥ | yataḥ-

tato dineṣu gacchatsu saṃjīvakaḥ svecchāhāra-vihāraṃ kṛtvāraṇyaṃ bhrāmyan hṛṣṭa-puṣṭāṅgo balavan nanāda | tasmin vane piṅgalaka-nāmā siṃhaḥ sva-bhujopārjita-rājya-sukham anubhavan nivasati | tathā coktam-

sa caikadā pipāsākulitaḥ pānīyaṃ pātuṃ yamunā-kaccham agacchat | tena ca tatra siṃhenānanubhūta-pūrvakam akāla-ghana-garjitam iva saṃjīvaka-narditam aśrāvi | tac chrutvā pānīyam apītvā sa-cakitaḥ parivṛtya sva-sthānam āgatya kim idam ity ālocayaṃs tūṣṇīṃ sthitaḥ | sa ca tathāvidhaḥ karaṭa-kadamanakābhyām asya mantri-putrābhyāṃ dṛṣṭaḥ | taṃ tathāvidhaṃ dṛṣṭvā damanakaḥ karaṭakam āha-sakhe karaṭaka ! kim ity ayam udakārthī svāmī pānīyam apītvā sacakito mandaṃ mandam avatiṣṭhate |

karaṭako brūte-mitra damanaka ! asman-matenāsya sevaiva na kriyate | yadi tathā bhavati tarhi kim anena svāmi-ceṣṭānirūpeṇāsmākam | yato 'nena rājñā vināparādhena ciram avadhīritābhyām āvābhyāṃ mahad-duḥkham anubhūtam |

aparaṃ ca-

damanako brūte-mitra sarvathā manasāpi naitat kartavyam, yataḥ-

karaṭako brūte-tathāpi kim anenāsmākaṃ vyāpāreṇa | yato 'vyāpāreṣu vyāpāraḥ sarvathā pariharaṇīyaḥ | paśya-

damanakaḥ pṛcchati--katham etat ?

karakaṭaḥ kathayati-

kathā 1

asti magadha-deśe dharmāraṇya-saṃnihita-vasudhāyāṃ śubhadatta-nāmnā kāyasthena vihāraḥ kartum ārabdhaḥ | tatra karapatradārya-māṇaika-stambhasya kiyad dūrasphāṭitasya kāṣṭha-khaṇḍa-dvaya-madhye kīlakaḥ sūtra-dhāreṇa nihitaḥ | tatra balavān vānara-yūthaḥ krīḍann āgataḥ | eko vānaraḥ kāla-prerita iva taṃ kīlakaṃ hastābhyāṃ dhṛtvopaviṣṭam | anantaraṃ sa ca sahaja-capalatayā mahatā prayatnena taṃ kīlakam ākṛṣṭavān | ākṛṣṭe ca kīlake cūrṇitāṇḍa-dvayaḥ pañcatvaṃ gataḥ | ato 'haṃ bravīmi-avyāpareṣu vyāpāram ity ādi |

damanako brūte-tathāpi svāmi-ceṣṭā-nirūpaṇaṃ sevakenāvaśyaṃ karaṇīyam |

karaṭako brūte-sarvasminn adhikāre ya eva niyuktaḥ pradhāna-mantrī sa karotu | yato 'nujīvinā parādhikāra-carcā sarvathā na kartavyā | paśya-

damanakaḥ pṛcchati--katham etat ?

karaṭako brūte-

kathā 2

asti vārāṇasyāṃ karpūra-paṭako nāma rajakaḥ | sa rātrau gāḍha-nidrāyāṃ prasuptaḥ | tad-anantaraṃ tad-gṛha-dravyāṇi hartuṃ cauraḥ praviṣṭaḥ | tasya prāṅgaṇe gardabho baddhas tiṣṭhati | kukkuraś copaviṣṭo 'sti | atha gardabhaḥ śvānam āha-sakhe ! bhavatas tāvad ayaṃ vyāpāraḥ | tat kim iti tvam uccaiḥ śabdaṃ kṛtvā svāminaṃ na jāgarayasi |

kukkuro brūte-bhadra ! mama niyogasya carcā tvayā na kartavyā | tvam eva kiṃ na jānāsi yathā tasyāharniśaṃ gṛha-rakṣāṃ karomi | yato 'yaṃ cirān nirvṛto mamopayogaṃ na jānāti | tenādhunāpi mamāhāra-dāne mandādaraḥ | yato vinā vidhura-darśanaṃ svāmina upajīviṣu mandādarā bhavanti |

gardabho brūte-śṛṇu re barbara ! yācate kārya-kāle yaḥ sa kiṃ-bhṛtyaḥ sa kiṃ-suhṛt |

kukkuro brūte-

tato gardabhaḥ sa-kopam āha-are duṣṭa-mate ! pāpīyāṃs tvaṃ yad vipattau svāmi-kārye upekṣāṃ karoṣi | bhavatu tāvat | yathā svāmī jāgariṣyati, tan mayā kartavyam | yataḥ-

ity uktvātīva cītkāra-śabdaṃ kṛtavān | tataḥ sa rajakas tena cītkāreṇa prabuddho nidrā-bhaṅga-kopād utthāya gardabhaṃ laguḍena tādayāmāsa | tenāsau pañcatvam agamat | ato 'haṃ bravīmi-parādhikāra-carcām ity ādi | paśya, paśūnām anveṣaṇam evāsman-niyogaḥ | sva-niyoga-carcā kriyatām | kintv adya tayā carcayā na prayojanam | yata āvayor bhakṣita-śeṣāhāraḥ pracuro 'sti |

damanakaḥ saroṣam āha-katham āhārārthī bhavān kevalaṃ rājānaṃ sevate ? etad ayuktam uktaṃ tvayā | yataḥ-

tathā hi svalpam apy atiricyate-

aparaṃ ca, sevya-sevakayor antaraṃ paśya-

kiṃ ca-

aparaṃ ca-

aparam api-

karaṭako brūte-āvāṃ tāvad apradhānau | tadāpy āvayoḥ kim anayā vicāraṇayā |

damanako brūte-kiyatā kālenāmātyāḥ pradhānatām apradhānatāṃ vā labhante, yataḥ-

tad bhadram | svayatnāyatto hy ātmā sarvasya |

karaṭako brūte-atha bhavān kiṃ bravīti ?

sa āha-ayaṃ tāvat svāmī piṅgalakaḥ kuto 'pi kāraṇāt sa-cakitaḥ parivṛtyopaviṣṭaḥ |

atra bhaya-prastāve prajñā-balenāham enaṃ svāminam ātmīyaṃ kariṣyāmi | yataḥ-

karaṭako brūte-sakhe tvaṃ sevānabhijñaḥ | paśya-

damanako brūte-bhadra ! katham ahaṃ sevānabhijñaḥ ? paśya-

karaṭako brūte-kadācit tvām anavasara-praveśād avagamyate svāmī |

sa cāha-astv evam | tathāpy anujīvinā svāmi-sāṃnidhyam avaśyaṃ karaṇīyam |

karaṭako brūte-atha tatra gatvā kiṃ vakṣyati bhavān |

sa āha-śṛṇu ! kim anurakto virakto vā mayi svāmīti jñāsyāmi |

karaṭako brūte-kiṃ taj jñāna-lakṣaṇam |

etaj jñātvā yathā cāyaṃ mamāyatto bhaviṣyati | tathā vadiṣyāmi |

karaṭako brūte-tathāpy aprāpte prastāve na vaktum arhasi, yataḥ-

damanako brūte-mitra ! mā bhaiṣīḥ ! nāham aprāptāvasaraṃ vacanaṃ vadiṣyāmi | yataḥ-

yadi ca prāptāvasareṇāpi mayā mantro na vaktavyas tadā mantritvam eva mamānupapannam | yataḥ-

tad bhadra ! anujānīhi mām | gacchāmi |

karaṭako brūte-śubham astu | śivās te panthānaḥ | yathābhilaṣitam anuṣṭhīyatām iti |

tato damanako vismita iva piṅgalaka-samīpaṃ gataḥ | atha dūrād eva sādaraṃ rājñā praveśitaḥ sāṣṭāṅga-praṇipātaṃ praṇipatyopaviṣṭaḥ | rājāha-cirād dṛṣṭo 'si |

damanako brūte-yadyapi mayā sevakena śrīmad-devapādānāṃ na kiṃcit prayojanam asti, tathāpi prāpta-kālam anujīvinā sāṃnidhyam avaśyaṃ kartavyam ity āgato 'smi | kiṃ ca-

yadyapi cireṇāvadhīritasya deva-pādair me buddhi-nāśaḥ śakyate, tad api na śaṅkanīyam | yataḥ-

deva ! tat sarvathā viśeṣajñena svāminā bhavitavyam | yataḥ-

yataḥ-

piṅgalako 'vadat-bhadra damanaka ! kim etat ? tvam asmadīya-pradhānāmātya-putra iyantaṃ kālaṃ yāvat kuto 'pi khala-vākyān nāgato 'si | idānīṃ yathābhimataṃ brūhi |

damanako brūte-deva ! pṛcchāmi kiṃcit | ucyatām | udakārthī svāmī pānīyam apītvā kim iti vismita iva tiṣṭhati |

piṅgalako 'vadat-bhadram uktaṃ tvayā | kintv etad rahasyaṃ vaktuṃ kācid viśvāsa-bhūmir nāsti | tathāpi nibhṛtaṃ kṛtvā kathayāmi | śṛṇu, samprati vanam idam apūrva-sattvādhiṣṭhitam ato 'smākaṃ tyājyam | anena hetunā vismito 'smi | tathā ca śruto mayāpi mahān apūrva-śabdaḥ | śabdānurūpeṇāsya prāṇino mahatā balena bhavitavyam |

damanako brūte-deva ! asti tāvad ayaṃ mahān bhaya-hetuḥ | sa śabdo 'syābhir apy ākarṇitaḥ | kintu sa kiṃ mantrī yaḥ prathamaṃ bhūmi-tyāgaṃ paścād yuddhaṃ copaviśati asmin kārya-sandehe bhṛtyānām upayoga eva jñātavyaḥ | yataḥ-

siṃho brūte-bhadra ! mahatī śaṅkā māṃ bādhate |

damanakaḥ punar āha svagatam-anyathā rājya-sukhaṃ parityajya sthānāntaraṃ gantuṃ kathaṃ māṃ sambhāṣase ? prakāśaṃ brūte-deva ! yāvad ahaṃ jīvāmi tāvad bhayaṃ na kartavyam | kintu karaṭakādayo 'py āśvāsyantāṃ yasmād āpat-pratīkāra-kāle durlabhah puruṣa-samavāyaḥ |

tatas tau damanaka-karaṭakau rājñā sarvasvenāpi pūjitau bhaya-pratīkāraṃ pratijñāya calitau | karaṭako gacchan damanakam āha-sakhe ! kiṃ śaktya-pratīkāro bhaya-hetur aśakya-pratīkāro veti na jñātvā bhayopaśamaṃ pratijñāya katham ayaṃ mahā-prasādo gṛhītaḥ ? yato 'nupakurvāṇo na kasyāpy upāyanaṃ gṛhṇīyād viśeṣato rājñaḥ | paśya-

damanako vihasyāha-mitra ! tūṣṇīm āsyatām | jñātaṃ mayā bhaya-kāraṇam | balīvarda-narditaṃ tat | vṛṣabhāś cāsmākam api bhakṣyāḥ | kiṃ punaḥ siṃhasya |

karaṭako brūte-yady evaṃ tadā kim punaḥ svāmi-trāsas tatraiva kim iti nāpanītaḥ |

damanako brūte-yadi svāmi-trāsas tatraiva mucyate tadā katham ayaṃ mahā-prasāda-lābhaḥ syāt | aparaṃ ca-

karaṭakaḥ pṛcchati--katham etat ?

damanakaḥ kathayati-

kathā 3

asty uttara-pathe'rbudaśikhara-nāmni parvate durdānto nāma mahā-vikramaḥ siṃhaḥ | tasya parvata-kandaram adhiśayānasya kesarāgraṃ kaścin mūṣikaḥ pratyahaṃ chinatti | tataḥ kesarāgraṃ lūnaṃ dṛṣṭvā kupito vivarāntargataṃ mūṣikam alabhamāno 'cintayat-

ity ālocya tena grāmaṃ gatvā viśvāsaṃ kṛtvā dadhikarṇa-nāmā biḍālo yatnevānīya māṃsāhāraṃ dattvā sva-kandare sthāpitaḥ | anantaraṃ tad-bhayān mūṣiko 'pi vilān na niḥsarati | tenāsau siṃho 'kṣata-keśaraḥ sukhaṃ svapiti | mūṣika-śabdaṃ yadā yadā śṛṇoti, tadā tadā māṃsāhāra-dānena taṃ biḍālaṃ saṃvardhayati |

tato deśa-vyavahārānabhijñaḥ saṃjīvakaḥ sabhayam upasṛtya sāṣṭāṅga-pātaṃ karaṭakaṃ praṇatavān | tathā coktam-

atha saṃjīvakaḥ sāśaṅkam āha-senāpate ! kiṃ mayā kartavyam | tad abhidhīyatām |

karaṭako brūte-vṛṣabha ! atra kānane tiṣṭhasi | asmad-deva-pādāravindaṃ praṇaya |

saṃjīvako brūte-tad-abhaya-vācaṃ me yaccha | gacchāmi |

karaṭako brūte-śṛṇu re balīvarda ! alam anayā śaṅkayā | yataḥ-

anyac ca-

tatas tau saṃjīvakaṃ kiyad dūre saṃsthāpya piṅgalaka-samīpaṃ gatau | tato rājā sādaram avalokitau praṇamyopaviṣṭau | rājāha-tvayā sa dṛṣṭaḥ ?

damanako brūte-deva ! dṛṣṭaḥ | kintu yad devena jñātaṃ tat tathā | mahān evāsau devaṃ draṣṭum icchati | kintu mahābalo 'sau tataḥ sajjībhūyopaviśya dṛśyatām | śabda-mātrād eva na bhetavyam | tathā coktam-

rājāha-katham etat ?

damanakaḥ kathayati---

kathā 4

asti śrī-parvata-madhye brahmapurākhyaṃ nagaram | tac-chikhara-pradeśe ghaṇṭākarṇo nāma rākṣasaḥ prativasatīti jana-pravādaḥ śrūyate | ekadā ghaṇṭām ādāya palāyamānaḥ kaścic cauro vyāghreṇa vyāpāditaḥ | tat-pāṇi-patitā ghaṇṭā vānaraiḥ prāptā | vānarās tāṃ ghaṇṭām anukṣaṇaṃ vādayanti | tato nagara-janaiḥ sa manuṣyaḥ khādito dṛṣṭaḥ pratikṣaṇaṃ ghaṇṭā-ravaś ca śrūyate | anantaraṃ ghaṇṭākarṇaḥ kupito manuṣyān khādati ghaṇṭāṃ ca vādayatīty uktvā sarve janā nagarāt palāyitāḥ | tataḥ karālayā nāma kuṭṭanyā vimṛśyānavaro 'yaṃ ghaṇṭā-nādaḥ | tat kiṃ markaṭā ghaṇṭāṃ vādayantīti svayaṃ vijñāya rājā vijñāpitaḥ-deva ! yadi kiyad dhanopakṣayaḥ kriyate, tadāham enaṃ ghaṇṭākarṇaṃ sādhayāmi |

tato rājā tasyai dhanaṃ dattam | kuṭṭanyā maṇḍalaṃ kṛtvā tatra gaṇeśādi-pūjā-gauravaṃ darśayitvā svayaṃ vānara-priya-phalāny ādāya vanaṃ praviśya phalāny ākīrṇāni | tato ghaṇṭāṃ parityajya vānarāḥ phalāsaktā babhūvuḥ | kuṭṭanī ca ghaṇṭāṃ gṛhītvā nagaram āgatā sarva-jana-pūjyābhavat | ato 'haṃ bravīmi-śabda-mātrān na bhetavyam ity ādi | tataḥ saṃjīvakam ānīya darśanaṃ kāritavantau | paścāt tatraiva parama-prītyā nivasati |

--o)0(o--

atha kadācit tasya siṃhasya bhrātā stabdha-karṇa-nāmā siṃhaḥ samāgataḥ | tasyātithyaṃ kṛtvā siṃham upaveśya piṅgalakas tad-āhārāya paśuṃ hantuṃ calitaḥ | atrāntare saṃjīvako vadati-deva ! adya hata-mṛgāṇāṃ māṃsāni kva ?

rājāha-damanaka-karaṭakau jānītaḥ |

saṃjīvako brūte-jñāyatāṃ kim asti nāsti vā ?

siṃho vimṛśyāha-nāsty eva tat |

saṃjīvako brūte-katham etāvan māṃsaṃ tābhyāṃ khāditam ?

rājāha-khāditaṃ vyayitam avadhīritaṃ ca | pratyaham eṣa kramaḥ |

saṃjīvako brūte-kathaṃ śrīmad-deva-pādānāṃ agocareṇaiva kriyate ?

rājāha-madīyāgocareṇaiva kriyate |

atha saṃjīvako brūte-naitad ucitam | tathā coktam-

etac ca rājñaḥ pradhānaṃ dūṣaṇam-

stabdhakarṇo brūte-śṛṇu bhrātaḥ cirāśritād etau damanaka-karaṭakau sandhi-vigraha-kāryādhikāriṇau ca kadācid arthādhikāre na niyoktavyau | aparaṃ ca niyoga-prastāve yan mayā śrutaṃ tat kathyate |

etat sarvaṃ yathāvasaraṃ jñātvā vyavahartavyam |

siṃho brūte-asti tāvad evam | kintv etau sarvathā na mama vacana-kāriṇau |

stabdhakarṇo brūte-etat sarvam anucitaṃ sarvathā | yataḥ-

bhrātaḥ ! sarvathāsmad-vacanaṃ kriyatām | vyavahāro 'py asmābhiḥ kṛta eva | ayaṃ saṃjīvakaḥ sasya-bhakṣako 'rthādhikāre niyujyatām |

etad-vacanāt tathānuṣṭhite sati tad ārabhya piṅgalaka-saṃjīvakayoḥ sarva-bandhu-parityāgena mahatā snehena kālo 'tivartate | tato 'nujīvinām apyāhāra-dāne śaithilya-darśanād damanaka-karaṭakāv anyonyaṃ cintayataḥ | tad āha damanakaḥ karaṭakam-mitra ! kiṃ kartavyam ? ātma-kṛto 'yaṃ doṣaḥ | svayaṃ kṛte'pi doṣe paridevanam apy anucitam | tathā coktam-

karaṭako brūte--katham etat ?

damanakaḥ kathayati-

kathā 5

asti kāñcanapura-nāmni nagare vīravikramo rājā | tasya dharmādhikāriṇā kaścin nāpito vadhya-bhūmiṃ nīyamānaḥ kandarpaketu-nāmnā parivrājakena sādhu-dvitīyakena nāyaṃ hantavyaḥ ity uktvā vastrāñcalena dhṛtaḥ | rāja-puruṣā ūcuḥ-kim iti nāyaṃ vadhyaḥ |

sa āha-śrūyatām | svarṇa-rekhām ahaṃ spṛṣṭvā ity ādi paṭhati |

ta āhuḥ--katham etat ?

parivrājakaḥ kathayati-ahaṃ siṃhala-dvīpasya bhūpater jīmūtaketaḥ putraḥ dandarpaketur nāma | madhye caturdaśyām āvirbhūta-kalpataru-tale ratnāvalī-kiraṇa-kabūtara-paryaṅka-sthitā sarvālaṅkāra-bhūṣitā lakṣmīr iva vīnāṃ vādayantī kanyā kācid dṛśyate iti | tato 'haṃ pota-vṇijam ādāya potam āruhya tatra gataḥ | anantaraṃ tatra gatvā paryaṅke'dhamagrā tathaiva sāvalokitā | tatas tal-lāvaṇya-guṇākṛṣṭena mayāpi tat-paścāj jhampo dattaḥ | tad-anantaraṃ kanakapattanaṃ prāpya suvarṇa-prāsāde tathaiva paryaṅke sthitā vidyādharībhir upāsyamānā mayālokitā | tathāpy ahaṃ dūrād eva dṛṣṭvā sakhīṃ prasthāpya sādaraṃ sambhāṣitaḥ | tat-sakhyā ca mayā pṛṣṭayā samākhyātam-eṣā kandarpakeli-nāmno vidyādhara-cakravartinaḥ putrī ratnamañjarī nāma pratijñāpitā vidyate | yaḥ kanakavartanaṃ sva-cakṣuṣāgatya paśyati, sa eva pitur agocaro 'pi māṃ pariṇeṣyatīti manasaḥ saṅkalpaḥ | tad enāṃ gāndharva-vivāhena pariṇayatu bhavān | atha tatra vṛtte gandharva-vivāhe tathā saha ramamāṇas tatrāhaṃ tiṣṭhāmi | tata ekadā rahasi tayoktam-svāmin ! svecchayā sarvam idam upabhoktavyam | eṣā citra-gatā svarṇa-rekhā nāma vidyādharī na kadācit spraṣṭavyā | paścād upajāta-kautukena mayā svarṇarekhā sva-hastena spṛṣṭā | tathā citratayāpy ahaṃ caraṇa-padmena tāḍita āgatya sva-rāṣṭre patitaḥ |

atha duḥkhito 'haṃ parivrajitaḥ pṛthivīṃ paribhrāmyann imāṃ ngarīm anuprāptaḥ | atra cātikānte divase gopa-gṛhe suptaḥ sann apaśyam | pradoṣa-samaye paśūnāṃ pālanaṃ kṛtvā sva-geham āgato gopaḥ sva-vadhūṃ dūtyā saha kim api mantrayantīm apaśyat | tatas tāṃ gopīṃ tāḍayitvā stambhe baddhvā suptaḥ | tato 'rdha-rātre etasya nāpitasya vadhūr dūtī punas tāṃ gopīm upetyāvadat-tava virahānala-dagdho 'sau smara-śara-jarjarito mumūrṣur iva vartate | tathā coktam-

tasya tādṛśīm avasthām avalokya parikliṣṭa-manās tvām anuvartitum āgatā | tad aham atrātmānaṃ baddhvā tiṣṭhāmi | tvaṃ tatra gatvā taṃ santoṣya satvaram āgamiṣyasi | tathānuṣṭhite sati sa gopaḥ prabuddho 'vadat-idānīṃ tvāṃ pāpiṣṭhāṃ jārāntikaṃ nayāmi | tato yadāsau na kiṃcid api brūte tadā kruddho gopaḥ-darpān mama vacasi pratyuttaram api na dadāsi ity uktvā kopena tena kartarikāmādāyāsyā nāsikā chinnā | tathā kṛtvā punaḥ supto gopo nidrām upagataḥ | athāgatya gopī dūtīm apṛcchat-kā vārtā ?

dūtyoktam-paśya mām | mukham eva vārtāṃ kathayati |

anantaraṃ sā gopī tathā kṛtvātmānaṃ baddhvā sthitā | iyaṃ ca dūtī tāṃ chinna-nāsikāṃ gṛhītvā sva-gṛhaṃ praviśya sthitā | tataḥ prātar evānena nāpitena sva-vadhūḥ kṣura-bhāṇḍaṃ yācitā satī kṣuram ekaṃ prādāt | tato 'samagra-bhāṇḍe prāpte samupajāta-kopo 'yaṃ nāpitas taṃ kṣuraṃ dūrād eva gṛhe kṣiptavān | atha kṛtārtarāyeyaṃ me nāsikānena chinnety uktvā dharmādhikāri-samīpam etam ānītavatī | sā ca gopī tena gopena punaḥ pṛṣṭovāca-are pāpa ! ko māṃ mahāsatī virūpayituṃ samarthaḥ | mama vyavahāram akalmaṣam aṣṭau lokapālā eva jānanti, yataḥ-

karaṭakaḥ pṛcchati-katham etat ?

kathā 6

damanakaḥ kathayati-asti dvāravatyāṃ puryāṃ kasyacid gopasya vadhūr bandhakī | sā grāmasya daṇḍa-nāyakena tat-putreṇa ca samaṃ ramate | tathā coktam-

yataḥ-

aparaṃ ca-

atha kadācit sā daṇḍa-nāyaka-putreṇa saha ramamāṇā tiṣṭhati | atha daṇḍa-nāyako 'pi rantuṃ tatrāgataḥ | tam āyāntaṃ dṛṣṭvā tat-putraṃ kusūle nikṣipya daṇḍanāyakena saha tathaiva krīḍati | anantaraṃ tasya bhartā gopo goṣṭhāt samāgataḥ | tam avalokya gopyoktam-daṇḍanāyaka ! tvaṃ laguḍaṃ gṛhītvā kopaṃ darśayan satvaraṃ gaccha | tathā tenānuṣṭhite gopena gṛham āgatya pṛṣṭhā-kena kāryeṇa daṇḍanāyakaḥ samāgatyātra sthitaḥ ?

sā brūte-anyaṃ kenāpi kāryeṇa putrasyopari kruddhaḥ | sa ca māryamāṇo 'py atrāgatya praviṣṭo mayā kusūle nikṣipya rakṣitaḥ | tat-pitrā cānviṣyātra na dṛṣṭaḥ | ata evāyaṃ daṇḍanāyakaḥ kruddha eva gacchati |

tataḥ sā tat-putraṃ kuṣulād bahiṣkṛtya darśitavatī | tathā coktam-

ato 'haṃ bravīmi-utapanneṣv api kāryeṣu ity ādi | karaṭako brūte-astv evam | kintv anayor mahānanyognya-nisargopajāta-sneha kathaṃ bhedayituṃ śakyaḥ ?

damanako brūte-upāyaḥ kriyatām | tathā coktam-

karaṭakaḥ pṛcchati-katham etat ?

damanakaḥ kathayati-- kathā 7

kasmiṃścit tarau vāyasa-dampatī nivasataḥ | tayoś cāpṛtyāni tat-koṭarāvasthitena kṛṣṇa-sarpeṇa khāditāni | tataḥ punar garbhavatī vāyasī vāyasm āha-nātha ! tyajyatām ayaṃ vṛkṣaḥ | atrāvasthita-kṛṣṇa-sarpeṇāvayoḥ santatiḥ satataṃ bhakṣyate | yataḥ-

vāyaso brūte-priye ! na bhetavyam | vāraṃ vāraṃ mavaitasya soḍhaḥ | idānīṃ punar na kṣantavyaḥ |

vāyasy āha-katham etena balavatā sārdhe bhavān vigrahītuṃ samarthaḥ |

vāyaso brūte-alam anayā śaṅkayā | yataḥ-

vāyasī vihasyāha--katham etat ?

vāyasaḥ kathayati- kathā 8 asti mandara-nāmni parvate durdānto nāma siṃhaḥ | sa ca sarvadā paśūnāṃ vadhaṃ kurvann āste | tataḥ sarvaiḥ paśubhir militvā sa siṃho vijñaptaḥ-mṛgendra ! kim artham ekadā bahu-paśu-ghātaḥ kriyate | yadi prasādo bhavati tadā vayam eva bhavad-āhārāya pratyaham ekaikaṃ paśum upaḍhaukayāmaḥ |

tataḥ siṃhenoktam-yady etad abhimataṃ bhavatāṃ tarhi bhavatu tat |

tataḥ-prabhṛty ekaikaṃ paśum upakalpitaṃ bhakṣayann āste | atha kadācid vṛddha-śaśakasya vāraḥ samāyātaḥ | so 'cintayat-

tan mandaṃ mandaṃ gacchāmi | tataḥ siṃho 'pi kṣudhā-pīḍitaḥ kopāt tam uvāca-kutas tvaṃ vilambya samāgato 'si |

śaśako 'bravīt-deva ! nāham aparādhī | āgacchan pathi siṃhāntareṇa balād dhṛtaḥ | tasyāgre punar āgamanāya śapathaṃ kṛtvā svāminaṃ nivedayitum atrāgato 'sim |

siṃhaḥ sakopam āha-satvaraṃ gatvā durātmānaṃ darśaya | kva sa durātmā tiṣṭhati |

tataḥ śaśakas taṃ gṛhītvā gabhīra-kūpaṃ darśayituṃ gataḥ | tatrāgatya svayam eva paśyatu svāmīty uktvā tasmin kūpa-jale tasya siṃhasyaiva pratibimbaṃ darśitavān | tato 'sau krodhādhmāto darpāt tasyopary ātmānaṃ nikṣipya pañcatvaṃ gataḥ | ato 'haṃ bravīmi buddhir yasya ity ādi |

vāyasy āha-śrutaṃ mayā sarvam | samprati yathā kartavyaṃ brūhi |

vāyaso 'vadat-atrāsanne sarasi rāja-putraḥ pratyaham āgatya snāti | snāna-samaye mad-aṅgād avatāritaṃ tīrtha-śilā-nihitaṃ kanaka-sūtraṃ cañcvā vidhṛtyānīyāsmin koṭare dhārayiṣyasi |

atha kadācit snātuṃ jalaṃ praviṣṭe rāja-putre vāyasyā tad-anuṣṭhitam | atha kanaka-sūtrānusaraṇa-pravṛttai rāja-puruṣais tatra taru-koṭare kṛṣṇa-sarpo dṛṣṭo vyāpāditaś ca | ato 'haṃ bravīmi-upāyena hi yac chakyam itena hi yac chakyam ity ādi |

karaṭako brūte-yady evaṃ tarhi gaccha | śivās te santu panthānaḥ |

tato damanakaḥ piṅgalaka-samīpaṃ gatvā praṇamyovāca-deva ! ātyantikaṃ kim api mahā-bhaya-kāri kāryaṃ manyamānaḥ samāgato 'smi | yataḥ-

tathā hi paśya | amātyānām eṣa kramaḥ |

piṅgalakaḥ sādaram āha-atha bhavān kiṃ vaktum icchati |

damanako brūte-deva ! saṃjīvakas tavopaya-sadṛśa-vyavahārīva lakṣyate | tathā cāsmat sannidhāne śrīmad-deva-pādānāṃ śakti-traya-nindāṃ kṛtvā rājyam evābhilaṣati |

etac chrutvā, piṅgalakaḥ sabhayaṃ sāścaryaṃ matvā tūṣṇīṃ sthitaḥ | damanakaḥ punar āha-deva ! sarvāmātya-parityāgaṃ kṛtvaika evāyaṃ yat tvāṃ sarvādhikārī kṛtaḥ | sa eva doṣaḥ | yataḥ-

sarva-kāryeṣu svecchātaḥ pravartate | tad atra pramāṇaṃ svāmī | etaṃ ca jānāti |

siṃho vimṛśyāha-bhadra ! yadyapy evaṃ tathāpi saṃjīvakena saha mama mahān snehaḥ | paśya-

damanakaḥ punare evāha-deva ! sa evātidoṣaḥ, yataḥ-

tvayā ca mūla-bhṛtyānapāsyāyam āgantukaḥ puraskṛtaḥ | etac cānucitaṃ kṛtam | yataḥ-

siṃho brūte-kim āścaryam | mayā yad abhaya-vācaṃ dattvānītaḥ saṃvardhitaś ca tat kathaṃ mahyaṃ druhyati |

damanako brūte-deva !

tathā coktam-

yadi sañjīvaka-vyasanādito 'vijñāpito 'pi svāmī na nivartate, tad īdṛśe bhṛtye na doṣaḥ | tathā ca-

piṅgalakaḥ svagatam-

prakāśaṃ brūte-tadā saṃjīvakaḥ kiṃ pratyādiśyatām |

damanakaḥ sa-sambhramam āha-deva ! mā maivam | etāvatā mantra-bhedo jāyate | tathā hy uktam-

tad avaśyaṃ samārabdhaṃ mahatā prayatnena sampādanīyam | kiṃ ca-

yady asau dṛṣṭa-doṣo 'pi doṣān nivatyaṃ sandhātavyas tad atīvānucitam | yataḥ-

siṃhaḥ pṛcchati--katham etat ?

damanakaḥ kathayati-

kathā 9

dakṣiṇa-samudra-tīre ṭiṭṭibha-dampatī nivasataḥ | tatra cāsanna-prasadā ṭiṭṭibhī bhartāram āha-nātha ! prasava-yogya-sthānaṃ nibhṛtam anusandhīyatām |

ṭiṭṭibho 'vadat-bhārye, nanv idam eva sthānaṃ prasūti-yogyam |

sā brūte-samudra-velayā vyāpyate sthānam etam |

ṭiṭṭibho 'vadat-kim ahaṃ tvayā nirbalaḥ samudreṇa nigrahītavyaḥ |

ṭiṭṭibhī vihasyāha-svāmin ! tvayā samudreṇa ca mahad antaram | athavā-

tataḥ kṛcchreṇa svāmi-vacanātmā tatraiva prasūtā | etat sarvaṃ śrutvā samudreṇāpi yac chakti-jñānārthaṃ tad-aṇḍāny avahṛtāni | tataṣ ṭiṭṭibhī śokārtā bhartāram āha-nātha ! kaṣṭam āpatitam | tāny aṇḍāni me naṣṭāni |

ṭiṭṭibho 'vadat-priye ! mā bhaiṣīḥ ity uktvā pakṣiṇāṃ melakaṃ kṛtvā pakṣi-svāmino garuḍasya samīpaṃ gataḥ | tatra gatvā sakala-vṛttāntaṃ ṭiṭṭibhena bhagavato garuḍasya purato niveditam-deva, samudreṇāhaṃ sva-gṛhāvasthito vināparādhanenaiva nigṛhītaḥ |

tatas tad-vacanam ākarṇya garutmanā prabhur bhagavān nārāyaṇaḥ sṛṣṭi-sthiti-pralaya-hetur vijñaptaḥ | sa samudram aṇḍa-dānāyādideśa | tato bhagavad-ājñāṃ maulau nidhāya samudreṇa tāny aṇḍāni ṭiṭṭibhāya samarpitāni | ato 'haṃ bravīmi-aṅgāṅgi-bhāvam ajñātvā ity ādi |

rājāha-katham asau jñātavyo droha-buddhir iti |

damanako brūte-yadāsau sa-darpaḥ śṛṅgāgra-praharaṇābhimukhaś cakitam ivāgacchati tadā jñāsyati svāmī | evam uktvā saṃjīvaka-samīpaṃ gataḥ | tatra gataś ca mandaṃ mandam upasarpan vismitam ivātmānam adarśayat | saṃjīvakena sādaram uktam-bhadra ! kuśalaṃ te |

damanako brūte-anujīvināṃ kutaḥ kuśalam | yataḥ-

anyac ca-

saṃjīvakenoktam-sakhe ! brūhi kim etat ?

damanaka āha-kiṃ bravīmi manda-bhāgyaḥ | paśya-

ity uktvā dīrghaḥ niḥśvasyopaviṣṭaḥ | saṃjīvako brūte-mitra ! tathāpi sa-vistaraṃ manogatam ucyatām |

damanakaḥ sunibhṛtam āha-yadyapi rāja-viśvāso na kathanīyas tathāpi bhavān asmadīya-pratyayād āgataḥ | mayā paralokārthināvaśyaṃ tava hitam ākhyeyam | śṛṇu, ayaṃ svāmī tavopari vikṛta-buddhī rahasy uktavān -saṃjīvakam eva hatvā sva-parivāraṃ tarpayāmi |

etac chrutvā saṃjīvakaḥ paraṃ viṣādam agamat | damanakaḥ punar āha-alaṃ viṣādena | prāpta-kālakāyam anuṣṭhīyatām | saṃjīvakaḥ kṣaṇaṃ vimṛśyāha sva-gatam-suṣṭhu khalv idam ucyate | kiṃ vā durjana-ceṣṭitaṃ na vety etad vyavahārān nirṇetuṃ na śakyate | yataḥ-

tad ayam aśakyarthaḥ prameyaḥ, yataḥ-

kiṃ mayāpakṛtaṃ rājñaḥ | athavā nirnimittāpakāriṇaś ca bhavanti rājānaḥ |

damanako brūte-evam etat | śṛṇu-

ayaṃ tāvat svāmī vāci madhuro viṣa-hṛdayo jñātaḥ | yataḥ-

tathā hi-

saṃjīvakaḥ punar niḥśvasya-kaṣṭaṃ bhoḥ ! katham ahaṃ sasya-bhakṣakaḥ siṃhena nipātayitavyaḥ ? yataḥ-

aparaṃ ca-

damanako brūte-svāmin ! ko 'yaṃ nūtano nyāyo yad arātiṃ hatvā santāpaḥ kriyate ? tathā coktam-

anyac ca-

viśeṣataś ca-

iti damanakena santoṣitaḥ piṅgalakaḥ svāṃ prakṛtim āpannaḥ siṃhāsane samupaviṣṭaḥ | damanakaḥ prahṛṣṭa-manāḥ vijayatāṃ mahārājaḥ śubham astu sarva-jagatām ity uktvā yathā-sukham avasthitaḥ |

viṣṇu-śarmovāca-suhṛd-bhedaḥ śrutas tāvad bhavadbhiḥ |

rāja-putrā ūcuḥ-bhavat-prasādāc chrutaḥ | sukhino bhūtā vayam |

viṣṇuśarmābravīt-aparam apīdam astu-

iti hitopadeśe suhṛd-bhedo nāma dvitīyaḥ kathā-saṅgrahaḥ samāptaḥ

--o)0(o--

iii. vigrahaḥ

atha punaḥ kathārambha-kāle rāja-putrā ūcuḥ-ārya ! rājaputrā vayam | tad vigrahaṃ śrotuṃ naḥ kutūhalam asti | viṣṇuśarmaṇoktam-yad evaṃ bhavadbhyo rocate tat kathayāmi | vigrahaḥ śrūyatāṃ, yasyāyam ādyaḥ ślokaḥ-

rāja-putrā ūcuḥ-katham etat ? viṣṇuśarmā kathayati-

asti karpūradvīpe padmakeli-nāmadheyaṃ saraḥ | tatra hiraṇyagarbho nāma rājahaṃsaḥ prativasati | sa ca sarvair jalacaraiḥ pakṣibhir militvā pakṣi-rājye'bhiṣiktaḥ | yataḥ-

ekadāsau rājahaṃsaiḥ suvistīrṇa-kamala-paryaṅke sukhāsīnaḥ parivāra-parivṛtas tiṣṭhati | tataḥ kutaścid deśād āgatya dīrgha-mukho nāma bakaḥ praṇamyopaviṣṭaḥ | rājovāca-dīrghamukha ! daśāntarād āgato 'si | vārtāṃ kathaya |

sa brūte-deva ! asti mahatī vārtā | tām ākhyātukāma eva satvaram āgato 'ham | śrūyatām-

asti jambūdvīpe vindhyo nāma giriḥ | tatra citravarṇo nāma mayūraḥ pakṣirājo nivasati | tasyānucaraiś caradbhiḥ pakṣibhir ahaṃ dagdhāracya-madhye carann avalokitaḥ | pṛṣṭaś ca-kas tvam ? kutaḥ samāgato 'si ?

tadā mayoktam-karpūradvīpasya rājacakravartino hiraṇyagarbhasya rjahaṃsasyānucaro 'haṃ, kautukād deśāntaraṃ draṣṭum āgato 'smi | etac chrutvā pakṣibhir uktam-anayor deśayoḥ ko deśo bhadrataro rājā ca ?

tato mayoktam-āḥ kim evam ucyate mahad antaram | yataḥ karpūradvīpaḥ svarga eva | rājahaṃsaś ca dvitīyaḥ svargapatiḥ kathaṃ varṇayituṃ śakyate | atra marusthale patitā yūyaṃ kiṃ kurutha | asmad-deśe gamyatām |

tato 'smad-vacanam ākarṇya sarva-pakṣiṇaḥ sakopā babhūvuḥ | tathā coktam-

rājovāca-katham etat ?

dīrghamukhaḥ kathayati- kathā 1

asti narmadā-tīre parvatopatyakāyāṃ viśālaḥ śālmalī-taruḥ | tatra nirmita-nīḍa-koḍe pakṣiṇaḥ sukhena nivasanti | athaikadā varṣāsu nīlapaṭair iva jaladhara-paṭalair āvṛte nabhas-tale | dhārā-sārair mahatī vṛṣṭir babhūva | tato vānarāṃś ca taru-tale'vasthitān śītākulān kampamānān avalokya, kṛpayā pakṣibhir uktam-bho bho vānarāḥ ! śṛṇuta--

tac chrutvā vānarair jātāmarṣair ālocitam-aho ! nirvāta-nīḍa-garbhāvasthitāḥ sukhinaḥ pakṣiṇo 'smān nindanti | tad bhavatu tāvad vṛṣṭer upaśamaḥ |

anantaraṃ śānte pānīya-varṣe tair vānarair vṛkṣam āruhya, sarve nīḍā bhagnāḥ, teṣām aṇḍāni cādhaḥ pātitāni | ato 'haṃ bravīmi vidvān evopadeṣṭavyaḥ ity ādi |

rājovāca-tatas taiḥ pakṣibhiḥ kiṃ kṛtam ?

bakaḥ kathayati-tatas taiḥ pakṣibhiḥ kopād uktam-kenāsau rājahaṃso rājā kṛtaḥ ?

tato mayopajāta-kopenoktam-ayaṃ yuṣmadīyo mayūraḥ kena rājā kṛtaḥ ?

etac chrutvā te pakṣiṇo māṃ hantum udyatāḥ | tato mayāpi sva-vikramo darśitaḥ | yataḥ-

bakaḥ pṛcchati-katham etat ?

rājā kathayati- kathā 2

asti hastināpure vilāso nāma rajakaḥ | tasya gardabho 'tibhāra-vahanād durbalo mumūrṣur ivābhavat | tatas tena rajakenāsau vyāghracarmaṇā pracchādyāraṇyaka-samīpe sasya-kṣetre vimuktaḥ | tato dūrāt tam avalokya vyāghra-buddhyā kṣetra-patayaḥ satvaraṃ palāyante |

athaikadā kenāpi sasya-rakṣakeṇa dhūsara-kambala-kṛta-tanu-trāṇena dhanuṣkāṇḍaṃ sajjīkṛtyānata-kāyenaikānte sthitam | taṃ ca dūrād dṛṣṭvā gardabhaḥ puṣṭāṅgo yetheṣṭa-sasya-bhakṣaṇa-jāta-balo gardabho 'yam iti matvoccaiḥ śabdaṃ kurvāṇas tad-abhimukhaṃ dhāvitaḥ | tatas tena sasya-rakṣakeṇa cītkāra-śabdād gardabho 'yam iti niścitya, līlayaiva vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-suciraṃ hi caran nityam ity ādi |

dīrghamukho brūte-tataḥ paścāt taiḥ pakṣibhir uktam-are pāpā duṣṭa-baka ! asmākaṃ bhūmau carann asmākaṃ svāminam adhikṣipasi | tan na kṣantavyam idānīm | ity uktvā sarve māṃ cañcubhir hatvā, sa-kopā ūcuḥ-paśya re mūrkha ! sa haṃsas tava rājā sarvathā mṛduḥ | tasya rājyādhikāro nāsti | yata ekānta-mṛduḥ karatalastham apy arthaṃ rakṣitum akṣamaḥ | sa kathaṃ pṛthivīṃ śāsti ? rājyaṃ vā tasya kim ? tvaṃ ca kūpa-maṇḍūkaḥ | tena tad-āśrayam upadiśasi | śṛṇu-

mayoktam-katham etat ?

pakṣiṇaḥ kathayanti- kathā 3

kadācid varṣāsv api vṛṣṭer abhāvāt tṛṣārto gaja-yūtho yūthapatim āha-nātha ! ko 'bhyupāyo 'smākaṃ jīvanāya ? nāsti kṣudra-jantūnāṃ api nimajjana-sthānam | vayaṃ ca nimajjana-sthānābhāvān mṛtāḥ | andhā iva kiṃ kurmaḥ ? kva yāmaḥ ?

tato hastirājo nātidūraṃ gatvā nirmalaṃ hradaṃ darśitavān | tato dineṣu gacchatsu tat-tīrāvasthitāḥ kṣudra-śaśakā gaja-pādāhatibhiś cūrṇitāḥ | anantaraṃ śilīmukho nāma śaśakaś cintayāmāsa-anena gajayūthena pipāsākulitena pratyaham atrāgantavyam | tato vinaṣṭam asmat-kulam |

tato vijayo nāma vṛddha-śaśako 'vadat-mā viṣīdata | mayātra pratīkāraḥ kartavyaḥ | tato 'sau pratijñāya calitaḥ | gacchatā ca tenālocitam-kathaṃ mayā gaja-yūtha-nātha-samīpe sthitvā vaktavyam | yataḥ-

ato 'haṃ parvata-śikharam āruhya yūthanāthaṃ saṃvādayāmi | tathānuṣṭhite sati yūthanātha uvāca-kas tvam ? kutaḥ samāyātaḥ ?

sa brūte-śaśako 'ham | bhagavatā candreṇa bhavad-antikaṃ preṣitaḥ |

yūthapatir āha-kāryam ucyatām |

tad ahaṃ tad-ājñayā bravīmi, śṛṇu | yad ete candrasaro-rakṣakāḥ śaśakās tvayā niḥsāritās tad anucitaṃ kṛtam | te śaśakāś ciram asmākaṃ rakṣitāḥ | ata eva me śaśāṅka iti prasiddhiḥ |

evam uktavati dūte yūthapatir bhayād idam āha-praṇidhe ! idam ajñānataḥ kṛtam | punar na tatra gamiṣyāmi |

dūta uvāca-yady evaṃ tad atra sarasi kopāt kampamānaṃ bhagavantaṃ śaśāṅkaṃ praṇamya, prasādya ca gaccha |

tatas tena rātrau yūthapatiṃ nītvā, tatra jale cañcalaṃ candra-bimbaṃ darśayitvā sa yūthaptiḥ praṇāmaṃ kāritaḥ | uktaṃ ca tena-deva ! ajñānād anenāparādhaḥ kṛtaḥ | tataḥ kṣamyatām | naivaṃ vārāntaraṃ vidhāsyate | ity uktvā prasthāpitaḥ | ato vayaṃ brūmaḥ-vyapadeśe'pi siddhiḥ syāt iti |

--o)0(o--

tato mayoktam-sa evāsmat-prabhū rājahaṃso mahā-pratāpo 'tismarthaḥ | trailokyasyāpi prabhutvaṃ tatra yujyate, kiṃ punā rājyam iti | tadāhaṃ taiḥ pakṣibhiḥ-duṣṭa ! katham asmad-bhūmau carasi ity abhidhāya rājñaś citravarṇasya samīpaṃ nītaḥ | tato rājñaḥ puro māṃ pradarśya taiḥ praṇamyoktam-deva ! avadhīyatām | eṣa duṣṭo 'smad-deśe carann api deva-pādān adhikṣipati |

rājāha-ko 'yam ? kutaḥ samāyātaḥ ?

te ūcuḥ-hiraṇyagarbha-nāmno rājahaṃsasyānucaraḥ karpūradvīpād āgataḥ |

athāhaṃ gṛdhreṇa mantriṇā pṛṣṭaḥ-kas tatra mukhyo mantrī ? iti |

mayoktam-sarva-śāstrārtha-pāragaḥ śarvajño nāma cakravākaḥ |

gṛdhro brūte-yujyate | sva-deśajo 'sau | yataḥ-

atrāntare śukenoktam-deva ! karpūra-dvīpādayo laghudvīpā jambūdvīpāntargatā eva | tatrāpi deva-pādānām evādhipatyam | tato rājñāpy uktam-evam eva | yataḥ-

tato mayoktam-yadi vacanam-mātreṇaivādhipatyaṃ siddhyati | tadā jambūdvīpe'py asmat-prabhor hiraṇyagarbhasya svāmyam asti | śuko brūte-katham atra nirṇayaḥ ?

mayoktaṃ-saṅgrāma eva |

rājñā vihasyoktam-sva-svāminaṃ gatvā sajjīkuru |

tadā mayoktam-sva-dūto 'pi prasthāpyatām |

rājovāca-kaḥ prayāsyati dautyena ? yata evambhūto dūtaḥ kāryaḥ-

gṛdhro vadati-santy eva dūtā bahavaḥ, kintu brāhmaṇa eva kartavyaḥ | yataḥ,

rājāha-tataḥ śuka eva vrajatu | śuka ! tvam evānena saha tatra gatvāsmad-abhilaṣitaṃ brūhi |

śuko brūte-yathājñāpayati devaḥ | kintv ayaṃ durjano bakaḥ | tad anena saha na gacchāmi | tathā coktam-

rājovāca-katham etat ?

śukaḥ kathayati- kathā 4

asty ujjayinī-vartma-prāntare plakṣa-taruḥ | tatra haṃsa-kākau nivasataḥ | kadācit grīṣma-samaye pariśrāntaḥ kaścit pathikas tatra taru-tale dhanuṣkāṇḍaṃ saṃnidhāya suptaḥ | tatra kṣaṇāntare tan-mukhād vṛkṣa-cchāyāpagatā | tataḥ sūrya-tejasā tan-mukhaṃ vyāptam avalokya, tad-vṛkṣa-sthitena puṇya-śīlena śucinā rājahaṃsena kṛpayā pakṣau prasārya punas tan-mukhe chāyā kṛtā | tato nirbhara-nidrā-śukhinā pathi-bhramaṇa-pariśrāntena pānthena mukha-vyādānaṃ kṛtam |

atha para-sukham asahiṣṇuḥ svabhāva-daurjanyena sa kākas tasya mukhe purīṣotsargaṃ kṛtvā palāyitaḥ | tato yāvad asau pāntha utthāyordhvaṃ nirīkṣate, tāvat tenāvalokito haṃsaḥ kāṇḍena hato vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-na sthātavyam iti |

--o)0(o--

deva ! vartaka-kathām api kathayāmi | śrūyatām- kathā 5

ekatra vṛkṣe kāka-vartukau sukhaṃ nivasataḥ | ekadā bhagavato garuḍasya yātrā-prasaṅgena sarve pakṣiṇaḥ samudra-tīraṃ gatāḥ | tataḥ kākena saha vartakaś calitaḥ | atha gacchato gopālasya mastakāvasthita-dadhi-bhāṇḍād vāraṃ vāraṃ tena kākena dadhi khādyate | tato yāvad asau dadhi-bhāṇḍaṃ bhūmau nidhāyordhvam avalokate, tāvat tena kāka-vartakau dṛṣṭau | tatas tena dṛṣṭaḥ kākaḥ palāyitaḥ | vartakaḥ svabhāva-niraparādho manda-gatis tena prāpto vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-na gantavyam ity ādi |

--o)0(o--

tato mayoktam-bhrātaḥ śuka ! kim evaṃ bravīṣi ? māṃ prati yathā śrīmad-deva-pādās tathā bhavān api | śukenoktam-astv evam | kintu,

durjanatvaṃ ca bhavato vākyād eva jñātam | yad anayor bhūpālayor vigrahe bhavad-vacanam eva nidānam | paśya-

rājñoktam--katham etat ?

śukaḥ kathayati- kathā 6

asti yauvana-śrī-nagare manda-matir nāma rathakāraḥ | sa ca sva-bhāryāṃ bandhakīṃ jānāti | kintu jāreṇa samaṃ sva-cakṣuṣā naika-sthāne paśyati | tato 'sau rathakāraḥ aham anyaṃ grāmaṃ gacchāmīty uktvā calitaḥ | sa kiyad dūraṃ gatvā punar āgatya paryaṅka-tale sva-gṛhe nibhṛtaṃ sthitaḥ | atha rathakāro grāmāntaraṃ gata ity upajāta-viśvāsaḥ sa jāraḥ sandhyā-kāla evāgataḥ | paxcāt tena jāreṇa samaṃ tasmin paryaṅke nirbharaṃ krīḍantī, paryaṅka-tala-sthitasya bhartuḥ kiñcid aṅga-sparśāt svāminaṃ māyāvinaṃ vijñāya, manasi sā viṣaṇṇābhavat |

tato jāreṇoktam-kim iti tvam adya mayā saha nirbharaṃ na ramase ? vismiteva pratibhāsi me tvam |

atha tayoktam-anabhijño 'si | yo 'sau mama prāṇeśvaro, yena mamākaumāraṃ sakhyaṃ so 'dya grāmāntaraṃ gataḥ | tena vinā sakala-jana-pūrṇo 'pi grāmo māṃ praty araṇyavat pratibhāti | kiṃ bhāvi ? tatra para-sthāne kiṃ khāditavān ? kathaṃ vā prasuptaḥ ? ity asmad-dhṛdayaṃ vidīryate |

jāro brūte-tava kim evaṃvidhā sneha-bhūmī rathakāraḥ ?

bandhaky avadat-re barbara ! kiṃ vadasi ? śṛṇu-

tvaṃ ca jāraḥ pāpa-matiḥ, mano-laulyāt puṣpa-tāmbūla-sadṛśaḥ kadācit sevyase, kadācin na sevyase ca | sa ca punar me svāmī , māṃ vikretuṃ, devebhyo, brāhmaṇebhyo vā dātum īśvaraḥ | kiṃ bahunā ? tasmin jīvati jīvāmi | tan-maraṇe cānumaraṇaṃ kariṣyāmīti pratijñā vartate | yataḥ-

aparaṃ ca-

etat sarvaṃ śrutvā manda-matiḥ sa rathakāraḥ-dhanyo 'haṃ yasyedṛśī priya-vādinī, svāmi-vatsalā ca bhāryā iti manasi nidhāya, tāṃ khaṭvāṃ strī-puruṣa-sahitāṃ mūrdhni kṛtvā sānandaṃ nanarta | ato 'haṃ bravīmi prayakṣe'pi kṛte doṣe ity ādi |

--o)0(o--

ato 'haṃ tena rājñā yathā-vyavahāraṃ sampūjya prasthāpitaḥ | śuko 'pi mama paścād āgacchann āste | etat sarvaṃ parijñāya yathā-kartavyam anusandhīyatām |

cakravāko vihasyāha-deva ! bakena tāvad deśāntaram api gatvā yathā-śakti rāja-kāryam anuṣṭhitam | kintu deva svabhāva eṣa mūrkhānām | yataḥ,

rājāha-alam anenātītopālambhanena | prastutam anusandhīyatām |

cakravāko brūte-deva ! vijane bravīmi | yataḥ,

tato rājā mantrī ca tatra sthitau anye'nyatra gatāḥ | cakravāko brūte-deva ! aham evaṃ jānām-kasyāpy asman-niyoginaḥ preraṇayā bakenedam anuṣṭhitam | yataḥ,

rājābravīt-bhavatu, kāraṇam atra paścān nirūpaṇīyam | samprati yat kartavyaṃ tan nirūpyatām |

cakravāko brūte-deva ! praṇidhis tāvat tatra prahīyatām | tatas tad-anuṣṭhānaṃ balābalaṃ ca jānīmaḥ | tathā hi-

sa ca dvitīyaṃ viśvāsa-pātraṃ gṛhītvā yātu | tenāsau svayaṃ tatrāvasthāya, dvitīyaṃ tatratya-mantra-kāryaṃ sunibhṛtaṃ niścitya nigadya prasthāpayati | tathā coktaṃ-

gūḍha-cāraś ca-yo jale sthale ca carati | tato 'sāv eva bako niyujyatām | etādṛśa eva kaścid bako dvitīyatvena prayātu | tad-gṛha-lokāś ca rāja-dvāre tiṣṭhantu | kintu etad api suguptam anuṣṭhātavyam | yataḥ-

rājā vimṛśyovāca-prāptas tāvan mayottamaḥ pratinidhiḥ |

mantrī brūte-deva ! saṅgrāme vijayo 'pi prāptaḥ |

atrāntare pratīhāraḥ praviśya praṇamyovāca-deva ! jambūdvīpād āgato dvāri śukas tiṣṭhati |

rājā cakravākam ālokate | cakravākenoktam-kṛtāvāse tāvad gatvā tiṣṭhatu, paścād ānīya draṣṭavyaḥ |

yathājñāpayati devaḥ ity abhidhāya pratīhāraḥ śukaṃ gṛhītvā tam āvāsa-sthānaṃ gataḥ | rājāha-vigrahas tāvat samupasthitaḥ |

cakravāko brūte-deva ! tathāpi prāg eva vigraho na vidhiḥ | yataḥ-

aparaṃ ca- vijetuṃ prayatetārīn na yuddhena kadācana |

kintu vigraham upasthitaṃ vilokya vyavahriyatām, yataḥ-

ato dūto 'yaṃ śuko 'trāśvāsya tāvad dhriyatāṃ yāvad durgaṃ sajjīkriyate, yataḥ-

rājāha-durgānusandhāne ko niyujyatām ?

cakravāko brūte-

tadāhūyatāṃ sārasaḥ | tathānuṣṭhite sati samāgataṃ sārasam avalokya rājovāca-bhoḥ sārasa ! tvaṃ satvaraṃ durgam anusandhehi |

sārasaḥ praṇamyovāca-deva ! durgaṃ tāvad idam eva cirāt sunirūpitam āste mahat saraḥ | kintv etan-madhya-dvīpe dravya-saṅgrahaḥ kriyatām | yataḥ-

rājāha-satvaraṃ gatvā sarvam anuṣṭhīyatām |

punaḥ praviśya pratīhāro brūte-deva ! siṃhala-dvīpād āgato meghavarṇo nāma vāyasaḥ saparivāro dvāri vartate | sa ca deva-pādān draṣṭum icchati |

rājāha-kākaḥ prājño bahudṛśvā ca tad bhavati sa saṅgrāhyaḥ |

cakravāko brūte-deva ! asty evaṃ | kintu asmad-vipakṣaḥ kākaḥ sthalacaraḥ | tenāsmad-vipakṣa-pakṣe niyuktaḥ kathaṃ saṅgṛhyate ? tathā coktam-

rājovāca--katham etat ?

mantrī kathayati-

kathā 7

asty araṇye kaścic chṛgālaḥ svecchayā nagaropānte bhrāmyan nīlībhāṇḍe nipatitaḥ | paścāt tata utthātum asamarthaḥ, prātar ātmānaṃ mṛtavat sandarśya sthitaḥ | atha nīlī-bhāṇḍa-svāminā mṛti iti jñātvā, tasmāt samutthāpya, dūre nītvāsau parityaktaḥ | tasmāt palāyitaḥ |

tato 'sau vane gatvā ātmānaṃ nīlapvarṇam avalokyācintayat-aham idānīm uttama-varṇaḥ | tad ahaṃ svakīyotkarṣaṃ kiṃ na sādhayāmi ity ālocya śṛgālān āhūya, tenoktaṃ-ahaṃ bhagavatyā vana-devatayā sva-hastenāraṇya-rājye sarvauṣadhi-rasenābhiṣiktaḥ | paśyantu mama varṇam | tad adyārabhyāsmad-ājñayāsminn araṇye vyavahāraḥ kāryaḥ |

śṛgālāś ca taṃ viśiṣṭa-varṇam avalokya, sāṣṭāṅga-pātaṃ praṇamyocuḥ-yathājñāpayati devaḥ iti | anenaiva krameṇa sarveṣv araṇya-vāsiṣv ādhipatyaṃ tasya babhūva | tatas tena svajñātibhir āvṛtenādhikyaṃ sādhitam | tatas tena vyāghra-siṃhādīn uttama-parijanān prāpya, sadasi śṛgālān avalokya lajjamānenāvajñayā svajñātayaḥ sarve dūrīkṛtāḥ | tato viṣaṇṇān śṛgālān avalokya kenacid vṛddha-śṛgālenaitat pratijñātaṃ-mā viṣīdata, yad anenānītijñena vayaṃ marmajñāḥ | sva-samīpāt paribhūtās tad yathāyaṃ naśyati tathā vidheyam | yato 'mī vyāghrādayo varṇa-mātra-vipralabdhāḥ śṛgālam ajñātvā rājānam imaṃ manyante | tad yathāyaṃ paricīyate tathā kuruta | tatra caivam anuṣṭheyam, yathā vadāmi-sarve sandhyā-samaye tat-sannidhāne mahārāvam ekadaiva kariṣyatha | tatas taṃ śabdam ākarṇya jāti-svabhāvāt tenāpi śabdaḥ kartavyaḥ | yataḥ-

tataḥ śabdād abhijñāya sa vyāghreṇa hantavyaḥ | tatas tathānuṣṭhite sati tad vṛttam | tathā coktam-

ato 'haṃ bravīmi-ātma-pakṣaṃ parityajyety ādi |

--o)0(o--

rājāha-yady evaṃ tathāpi dṛśyatāṃ tāvad ayaṃ dūrād āgataḥ | tat-saṅgrahe vicāraḥ kāryaḥ |

cakro brūte-deva ! praṇidhis tāvat prahito, durgaṃ ca sajjīkṛtam | ataḥ śuko 'py ānīya prasthāpyatām | kintu yodha-bala-samanvito bhūtvā, dūrād eva tam avalokaya | yataḥ-

tataḥ sabhāṃ kṛtvāhūtaḥ śukaḥ kākaś ca | śukaḥ kiṃcid unnata-śirā dattāsane upaviśya brūte-bho hiraṇyagarbha ! tvāṃ mahārājādhirājaḥ śrīmac-citravarṇaḥ samājñāpayati-yadi jīvitena śriyā vā prayojanam asti, tadā satvaram āgatyāsmac-caraṇau praṇama | no ced avasthātuṃ sthānāntaraṃ paricintaya |

rājā sa-kopam āha-āḥ, sabhāyām asmākaṃ na ko 'pi vidyate ya enaṃ galahastayati ? tata utthāya meghavarṇo brūte-deva ! ājñāpaya, hami cainaṃ duṣṭa-śukam |

sarvajño rājānaṃ kākaṃ ca sāntvayan brūte-bhadra ! mā maivam | śṛṇu tāvat-

tato rājā kākaś ca svāṃ prakṛtim āpannau | śuko 'py utthāya calitaḥ | paścāc cakravākeṇānīya prabodhya kanakālaṅkārādikaṃ datvā sampreṣitaḥ svadeśaṃ yayau | śuko 'pi vindhyācalaṃ gatvā, svasya rājānaṃ citravarṇaṃ praṇatavān |

taṃ vilokya rājovāca-śuka ! kā vārtā ? kīdṛśo 'sau deśaḥ ?

śuko brūte-deva ! saṃkṣepād iyaṃ vārtā | samprati yuddhodyogaḥ kriyatām | deśaś cāsau karpūra-dvīpaḥ svargaika-deśo, rājā ca dvitīyaḥ svarga-patiḥ kathaṃ varṇayituṃ śakyate | tataḥ sarvān śiṣṭān āhūya rājā mantrayitum upaviṣṭaḥ | āha ca tān-samprati kartavye vigrahe yathā-kartavyam upadeśaṃ brūta | vigrahaḥ punar avaśyaṃ kartavyaḥ | tathā coktam-

dūradarśī nāma gṛdhro mantrī brūte-deva ! vyasanitayā vigraho na vidhiḥ | yataḥ-

rājāha-mad-balaṃ tāvad avalokayatu mantrī | tadaiteṣām upayogo jñāyatām | evam āhūyatāṃ mauhūrtikaḥ | sa yātrārthaṃ śubha-lagnaṃ nirṇīya dadātu |

mantrī brūte-deva ! tathāpi sahasā yātrā-karaṇam anucitam | yataḥ-

rājāha-mantrin ! mamotsāha-bhaṅgaṃ sarvathā mā kṛthāḥ | vijigīṣur yathā para-bhūmim ākramati tathā kathaya |

gṛdhro brūte-deva ! tat kathayāmi | kintu tad-anuṣṭhitam eva phala-pradam | tathā coktam-

rājādeśaś cānatikramaṇīya iti yathā-śrutaṃ nivedayāmi śṛṇu-deva !

rājñā vihasyoktam-sarvam etad viśeṣataś cocyate | kintu,

tata utthāya rājā mauhūrtikāvedita-lagne prasthitaḥ | atha prahita-praṇidhiś caro hiraṇyagarbham āgatya praṇamyovāca-deva ! samāgata-prāyo rājā citravarṇaḥ | samprati malaya-parvatādhityakāyāṃ samāvāsita-kaṭako vartate | durga-śodhanaṃ pratikṣaṇam anusandhātavyam | yato 'sau gṛdhro mahāmantrī | kiṃ ca kenacit saha tasya viśvāsa-kathā-prasaṅgenetad iṅgitam avagataṃ mayā | yat-anena ko 'py asmad-durge prāg eva niyuktaḥ |

cakravāko brūte-deva ! kāka evāsau sambhavati |

rājāha-na kadācid etat | yady evaṃ tadā kathaṃ tena śukasyābhibhavodyogaḥ kṛtaḥ ? aparaṃ ca, śukasyāgamanāt tasya vigrahotsāhaḥ | sa ca cirād atrāste |

mantrī brūte-tathāpy āgantukaḥ śaṅkanīyaḥ |

rājāha-āgantukā api kadācid upakārakā dṛśyante | śṛṇu-

cakravākaḥ pṛcchati--katham etat ?

rājā kathayati-

kathā 8

ahaṃ purā śūdrakasya rājñaḥ krīḍā-sarasi karpūrakeli-nāmno rājahaṃsasya putryā karpūramañjaryā sahānurāgavān abhavam | vīravaro nāma rājaputraḥ kutaścid deśād āgatya rāja-dvāram upagamya pratīhāram uvāca-ahaṃ tāvad vartanārthī rājaputraḥ | māṃ raja-darśanaṃ kāraya | tatas tenāsau rāja-darśanaṃ kārito brūte-deva ! yadi mayā sevakena prayojanam asti, tadāsmad-vartanaṃ kriyatām |

śūdraka uvāca-kiṃ te vartanam ?

vīravaro brūte-pratyahaṃ suvarṇa-pañca-śatāni dehi |

rājāha-kā te sāmagrī ?

vīravaro brūte-dvau bāhū | tṛtīyaś ca khaḍgaḥ |

rājāha-naitac chakyam |

tac chrutvā vīravaraḥ praṇamya calitaḥ | atha mantribhir uktam-deva ! dina-catuṣṭayasya vartanaṃ dattvā jñāyatām asya svarūpam | kim upayukto 'yam etāvad vartanaṃ gṛhṇāti anupayukto veti |

tato mantri-vacanād āhuhūya vīravarāya tāmbūlaṃ dattvā pañca-śatāni suvarṇāni dattāni | vartana-viniyogaś ca rājñā sunibhṛtaṃ nirūpitaḥ | tad-ardhaṃ vīravareṇa devebhyo brāhmaṇebhyo dattam | sthitasyārdhaṃ duḥkhitebhyaḥ | tad avaśiṣṭaṃ bhojya-vilāsa-vyayena | etat sarvaṃ nitya-kṛtyaṃ kṛtvā, rāja-dvāram aharniśaṃ khaḍga-pāṇiḥ sevate | yadā ca rājā svayaṃ samādiśati tadā sva-gṛham api yāti |

athaikadā kṛṣṇa-caturdaśyāṃ rātrau sa rājā sa-karuṇa-krandana-dhvaniṃ śuśrāva | tat śrutvā rājā brūte-kaḥ ko 'tra dvāri tiṣṭhati ?

tadā tenoktaṃ-deva ! ahaṃ vīravaraḥ |

rājovāca-krandanānusaraṇaṃ kriyatām |

vīravaro 'pi-yathājñāpayati devaḥ, ity uktvā calitaḥ |

rājñā ca cintitam-ayam ekākī rājaputro mayā sūcībhedye tamasi prahitaḥ | naitad ucitam | tad aham api gatvā kim etad iti nirūpayāmi |

tato rājāpi khaḍgam ādāya tad-anusaraṇa-krameṇa nagarād bahir nirjagāma | gatvā ca vīravareṇa rudatī rupa-yauvana-sampannā sarvālaṅkāra-bhūṣitā kācit strī dṛṣṭā, pṛṣṭā ca-kā tvam ? kim arthaṃ rodiṣi ? iti |

striyoktam-aham etasya śūdrakasya rāja-lakṣmīḥ | cirād etasya bhuja-cchāyāyāṃ mahatā sukhena viśrāntā | idānīm anyatra gamiṣyāmi |

vīravaro brūte-yatāpāyaḥ sambhavati, tatropāyo 'py asti | tat kathaṃ syāt punar ihāvāso bhavatyāḥ ?

lakṣmīr uvāca-yadi tvam ātmanaḥ putraṃ śaktidharaṃ dvātriṃśal-lakṣaṇopetaṃ bhagavatyāḥ sarva-maṅgalāyā upahārīkaroṣi, tadāhaṃ punar atra suciraṃ nivasāmi | ity uktvādṛśyābhavat |

tato vīravareṇa sva-gṛhaṃ gatvā nidrāyamāṇā sva-vadhūḥ prabodhitā putraś ca | tau nidrāṃ parityajyotthāyopaviṣṭau | vīravaras tat sarvaṃ lakṣmī-vacanam uktavān | tac chrutvā sānandaḥ śaktidharo brūte-dhanyo 'ham evambhūtaḥ | svāmi-rājya-rakṣārthaṃ yasyopayogaḥ | tāta ! tat ko 'dhunā vilambasya hetuḥ ? evaṃ-vidhe karmaṇi dehasya viniyogaḥ ślāghyaḥ | yataḥ-

śaktidhara-mātovāca-yady etan na kartavyaṃ tat kenānyena karmaṇā gṛhītasya mahāvartanasya niṣkrayo bhaviṣyati | ity ālocya sarve sarvamaṅgalāyāḥ sthānaṃ gatāḥ | tatra sarvamaṅgalāṃ sampūjya vīravaro brūte-devi ! prasīda | vijayatāṃ śūdrako mahārājaḥ | gṛhyatām ayam upahāraḥ | ity uktvā putrasya śiraś ciccheda | tato vīravaraś cintayāmāsa-gṛhīta-rāja-vartanasya nistāraḥ kṛtaḥ | adhunā niṣputrasya me jīvanenālam | ity ālocyātmanaḥ śiraś ciccheda |

tataḥ striyāpi svāmi-putra-śokārtayā tad anuṣṭhitam | tat sarvaṃ dṛṣṭvā rājā sāścaryaṃ cintayāmāsa--

tad etat-parityaktena mama rājyenāpi kiṃ prayojanam | tataḥ śūdrakeṇāpi sva-śiraś chettuṃ khaḍgaḥ samutthāpitaḥ | atha bhagavatyā sarvamaṅgalayā pratyakṣa-bhūtayā rājā haste dhṛtaḥ | uktaṃ ca-putra ! prasanno 'smi te, etāvatā sāhasenālam | jīvanānte'pi tava rāja-bhaṅgo nāsti | rājā ca sāṣṭāṅga-pātaṃ praṇamyovāca-devi ! kiṃ me rājyena ? jīvitena vā mama kiṃ prayojanam ? yady aham anukampanīyas tadā mamāyuḥ-śeṣeṇāpy ayaṃ sa-dāra-putro vīravaro jīvatu | anyathāhaṃ yathā-prāptāṃ gatiṃ gacchāmi |

bhagavaty uvāca-putra ! anena te sattvotkarṣeṇa bhṛtya-vātsalyena ca sarvathā santuṣṭāsmi | gaccha vijayī bhava | ayam api sa-parivāro rāja-putro jīvatu | ity uktvā devy adṛśyābhavat | tato vīravaraḥ sa-putra-dāraḥ prāpta-jīvanaḥ sva-gṛhaṃ gataḥ | rājāpi tair alakṣitaḥ satvaram antaḥ-puraṃ praviṣṭaḥ |

atha prabhāte vīravaro dvārasthaḥ punar bhūpālena pṛṣṭaḥ sann āha-deva ! sā rudatī mām avalokyādṛśyābhavat | na kāpy anyā vārtā vidyate |

tad vacanam ākarṇya santuṣṭo rājā sāścaryaṃ cintayāmāsa-katham ayaṃ ślāghyo mahā-sattvaḥ ? yataḥ-

etan mahāpuruṣa-lakṣaṇam etasmin sarvam asti | tataḥ sa rājā prātaḥ śiṣṭa-sabhāṃ kṛtvā, sarvaṃ vṛttāntaṃ prastutya prasādāt tasmai karṇāṭaka-rājyaṃ dadau | tat kim āgantuko jāti-mātrād duṣṭaḥ ? tatrāpy uttamādhama-madhyamāḥ santi |

rājā pṛcchati--katham etat ?

mantrī kathayati-

kathā 9

asty ayodhyāyāṃ puri cūḍāmaṇir nāma kṣatriyaḥ | tena dhanārthinā mahatā kleśena bhagavāṃś candrārdha-cūḍāmaṇiś ciram ārādhitaḥ | tataḥ kṣīṇa-pāpo 'sau svapne darśanaṃ dattvā, bhagavad-ādeśādy-akṣeśvareṇādiṣṭo yat tvam adya prātaḥ kṣauraṃ kārayitvā, laguḍa-hastaḥ san sva-gṛha-dvāri nibhṛtaṃ sthāsyasi, tato yam evāgataṃ bhikṣukaṃ prāṅgaṇe paśyasi taṃ nirdakṣaṃ laguḍa-prahāreṇa haniṣyasi | tato 'sau bhikṣukas tat-kṣaṇāt suvarṇa-kalaso bhaviṣyati | tena tvayā yāvaj-jīvaṃ sukhinā bhavitavyam | tatas tathānuṣṭhite tad vṛttam |

tatra kṣaura-karaṇāyānītena nāpitena tat sarvam ālokya cintitam-aye nidhi-prāpter ayam upāyaḥ | tad aham apy evaṃ kiṃ na karomi ? tataḥ prabhṛti sa nāpitaḥ pratyahaṃ tathāvidho laguḍa-hastaḥ sunibhṛtaṃ bhikṣor āgamanaṃ pratīkṣate | ekadā tena prāpto bhikṣur laguḍena vyāpāditaḥ | tasmād aparādhāt so 'pi nāpito rāja-puruṣair vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-puṇyāl labdhaṃ yad ekena ity ādi |

--o)0(o--

yātu, prastutam anusandhīyatām | malayādhityakāyāṃ cec citravarṇas tad adhunā kiṃ vidheyam ? mantrī vadati-deva ! āgata-praṇidhi-mukhān mayā śrutaṃ, yat mahā-mantriṇo gṛdhrasyopadeśe citravarṇenānādaraḥ kṛtaḥ tato 'sau mūḍho jetuṃ śakyaḥ | tathā coktam-

tato 'sau yāvad asmad durga-dvāra-rodhaṃ na karoti, tāvan nady-adri-vana-vartmasu tad-balāni hantuṃ sārasādayaḥ senāpatayo niyujyantām | tathā coktam-

atas tasya pramādito balaṃ gatvā yathāvakāśaṃ divā-niśaṃ ghnantv asmat-senāpatayaḥ | tathānuṣṭhite citravarṇasya sainikāḥ senāpatayaś ca bahavo nihatāḥ | tataś citravarṇo viṣaṇṇaḥ sva-mantriṇaṃ dūra-darśinam āha-tāta ! kim ity asmad-upekṣā kriyate ? kiṃ kvāpy avinayo mamāsti ? tathā coktam-

kiṃ ca-

tvayā sva-balotsāham avalokya, sāhasaika-rasikena mayopanthas teṣv api mantreṣv anavadhānaṃ, vāk-pāruṣyaṃ ca kṛtam | ato durnīteḥ phalam idam anubhūyate | tathā coktam- durmantriṇaṃ kam upayānti na nīti-doṣāḥ ?

aparaṃ ca-

tato mayāpy ālocitam-prajñā-hīno 'yaṃ rājā | na cet kathaṃ nīti-śāstra-kathā-kaumudīṃ vāg-ulkābhis timirayati | yataḥ-

yasya nāsti svayaṃ prajñā śāstraṃ tasya karoti kim ?

ity ālocyāham api tūṣṇīṃ sthitaḥ | atha rājā baddhāñjalir āha-tāta ! asty ayaṃ mamāparādhaḥ, idānīṃ yathāham avaśiṣṭa-bala-sahitaḥ pratyāvṛttya vindhyācalaṃ gacchāmi, tathopadiśa |

gṛdhraḥ svagataṃ cintayati-kriyatām atra pratīkāraḥ | yataḥ,

mantrī prahasya brūte-deva mā bhaiṣīḥ | samāśvasihi | śṛṇu deva-

tad atra bhavat-pratāpād eva durgaṃ bhaṅktvā, kīrti-pratāpa-sahitaṃ tvām acireṇa kālena vindhyācalaṃ neṣyāmi |

rājāha-katham adhunā svalpa-balena tat sampadyate ?

gṛdhro vadati-deva ! sarvaṃ bhaviṣyati | yato vijigīṣor adīrgha-sūtratā vijaya-siddher avaśyambhāvi lakṣaṇam | tat sahasaiva durga-dvārāvarodhaḥ kriyatām |

atha prahita-praṇidhinā bakenāgatya hiraṇyagarbhasya kathitam-deva ! svalpa-bala evāyaṃ rājā citravarṇo gṛdhrasya vacanopaṣṭambhād āgatya durga-dvārāvarodhaṃ kariṣyati |

rājahaṃso brūte-sva-bale sārāsāra-vicāraḥ kriyatām | taj jñātvā suvarṇa-vastrādikaṃ yathārhaṃ prasāda-pradānaṃ ca kriyatām | yataḥ-

anyac ca-

rājāha-katham iha samaye'tivyayo yujyate ? uktaṃ ca-āpad-arthe dhanaṃ rakṣed iti |

mantrī brūte-śrīmatāṃ katham āpadaḥ ?

rājāha-kadācic calitā lakṣmīḥ |

mantrī brūte-sañcitāpi vinaśyati | tad deva ! kārpaṇyaṃ vimucya sva-bhaṭā dāna-mānābhyāṃ puraskriyantām | tathā coktam-

īdṛśi prastāve'mātyās tāvad avaśyam eva puraskartavyāḥ | tathā coktam-

athāgatya praṇamya meghavarṇo brūte-deva ! dṛṣṭi-prasādaṃ kuru | idānīṃ vipakṣo durga-dvāri vartate | tad deva-pādādeśād bahir niḥsṛtya sva-vikramaṃ darśayāmi | tena deva-pādānām ānṛṇyam upagacchāmi |

cakravāko brūte-maivam | yadi bahir niḥsṛtya yoddhavyam | tadā durgāśrayaṇam eva niṣprayojanam | aparaṃ ca-

atha te sarve durga-dvāraṃ gatvā mahāhavaṃ kṛtavantaḥ | aparedyuś citravarṇo rājā gṛdhram uvāca-tāta ! sva-pratijñātam adhunā nirvāhaya |

vāyaso brūte-deva ! svayaṃ gatvā dṛśyatāṃ yuddham | yataḥ-

gṛdhro brūte-deva ! śṛṇu tāvat-

tat tāvad atra nāsti-

atra yathāśakti kriyate yatnaḥ | karṇe kathayati-evam evam | tato 'nudita eva bhāskare caturṣv api durga-dvāreṣu pravṛtte yuddhe, durgābhyantara-gṛheṣv ekadā kākair agni-nikṣiptaḥ | tataḥ gṛhītaṃ gṛhītaṃ durgam iti kolāhalaṃ śrutvā sarvataḥ pradīptāgnim avalokya rāja-haṃsa-sainikā bahavo durga-vāsinaś ca satvaraṃ hradaṃ praviṣṭāḥ, yataḥ-

rājā haṃsaś ca svabhāvān manda-gatiḥ | sārasa-dvitīyaś citravarṇasya senāpatinā kukkuṭenāgatya veṣṭitaḥ | hiraṇyagarbhaḥ sārasam āha-senāpate ! sārasa ! mamānurodhād ātmānaṃ kathaṃ vyāpādayasi | adhunāhaṃ gantum asamarthaḥ | tvaṃ gantum adhunāpi samarthaḥ | tad gatvā jalaṃ praviśyātmānaṃ parirakṣa | asmat-putraṃ cūḍāmaṇi-nāmānaṃ sarvajñasya saṃmatyā rājānaṃ kariṣyasi |

sāraso brūte-deva ! na vaktavyam evaṃ duḥsahaṃ vacaḥ, yāvac candrārkau divi tiṣṭhatas tāvad vijayatāṃ devaḥ | ahaṃ deva durgādhikārī | tan mama māṃsāsṛg viliptena dvāra-vartmanā tāvat praviśatu śatruḥ | aparaṃ ca, deva--

dātā kṣamī guṇa-grāhī svāmī duḥkhena labhyate |

rājāha-satyam evaitat | kintu-

sāraso brūte-śṛṇu deva!

deva ! tvaṃ ca svāmī sarvathā rakṣaṇīyaḥ | yataḥ-

atrāpi pradhānāṅgaṃ rājā |

atha kukkuṭenāgatya rājahaṃsasya śarīre kharatara-nakhāghātaḥ kṛtaḥ | tadā satvaram upasṛtya sārasena sva-dehāntarito rājā jale kṣiptaḥ |

atha kukkuṭa-nakha-prahāra-jarjarīkṛtenāpi sārasena kukkuṭa-senā bahuśo hatā | paścāt sāraso 'pi bahubhiḥ pakṣibhiḥ sametya cañcu-prahāreṇa vibhidya vyāpāditaḥ | atha citravarṇo durgaṃ praviśya, durgāvasthitaṃ dravyaṃ grāhayitvā vandibhir jaya-śabdair ānanditaḥ sva-skandhāvāraṃ jagāma |

atha rāja-putrair uktaṃ-tasmin rājahaṃsa-pakṣe puṇyavān sa sārasa eva, yena sva-deha-tyāgena svāmī rakṣitaḥ | yataḥ-

viṣṇuśarmovāca-sa tāvat sattva-krītān akṣaya-lokān vidyādharī-parivṛtto 'nubhavatu mahā-sattvaḥ | tathā coktam-

atha viṣṇuśarmā prāha-vigrahaḥ śruto bhavadbhiḥ |

rājaputrair uktam-śrutvā sukhino bhūtā vayam |

viṣṇuśarmābravīt-aparam apy evam astu-

iti śrī-nārāyaṇa-paṇḍita-kṛte hitopadeśe nīti-śāstre vigraho nāma tṛtīyaḥ kathā-saṅgrahaḥ |

--o)0(o--

iv. sandhiḥ

punaḥ kathārambha-kāle rāja-putrair uktam-ārya ! vigrahaḥ śruto 'smābhiḥ | sandhir adhunābhidhīyatām |

viṣṇuśarmeṇoktam-śrūyatām | sandhim api kathayāmi | yasyāyam ādyaḥ ślokaḥ-

rājaputrā ūcuḥ-katham etat ?

viṣṇuśarmā kathayati-tatas tena rājahaṃsena uktam-kenāsmad-durge nikṣipto 'gniḥ ? kiṃ pārakyeṇa ? kiṃ vāsmad-durga-vāsinā kenāpi vipakṣa-prayuktena ?

cakravāko brūte-deva ! bhavato niṣkāraṇa-bandhur asau meghavarṇaḥ saparivāro na dṛśyate | tan manye tasyaiva viceṣṭitam idam |

rājā kṣaṇaṃ vicintyāha-asti tāvad evam | mama durdaivam etat | tathā coktam-

rāhāha-katham etat ?

mantrī kathayati- kathā 1

asti magadha-deśe phullotpalābhidhānaṃ saraḥ | tatra ciraṃ saṅkaṭa-vikaṭa-nāmānau haṃsau nivasataḥ | tayor mitraṃ kambugrīva-nāmā kūrmaś ca prativasati | athaikadā dhīvarair āgatya tathoktaṃ yat-atrāsmābhir adyoṣitvā prātar matsya-kūrmādayo vyāpādayitavyāḥ |

tad ākarṇya kūrmo haṃsāv āha-suhṛdau ! śruto 'yaṃ dhīvarālāpaḥ | adhunā kiṃ mayā kartavyam?

haṃsāv āhatuḥ-jñāyatāṃ tāvat | punas tāvat prātar yad ucitaṃ tat kartavyam |

kūrmo brūte-maivam | yato dṛṣṭa-vyatikaro 'ham atra | yathā coktam-

tāv ūcatuḥ-katham etat ?

kūrmaḥ kathayati-

kathā 2

purāsminn eva sarasy evaṃvidheṣv eva dhīvareṣūpasthiteṣu matsya-trayeṇālocitam | tatrānāgata-vidhātā nāmaiko matsyaḥ | tenoktaṃ-ahaṃ tāvaj-jalāśayāntaraṃ gacchāmi | ity uktvā sa hradāntaraṃ gataḥ | apareṇa pratyutpannamati-nāmnā mastyenābhihitam-bhaviṣyad-arthe pramāṇābhāvāt kutra mayā gantavyam ? tad utpanne yathā-kāryaṃ tad anuṣṭheyam | tathā coktam-

yadbhaviṣyaḥ pṛcchati-katham etat ?

pratyutpannamatiḥ kathayati-

kathā 3

purā vikramapure samudradatto nāma vaṇig asti | tasya ratnaprabhā nāma gṛhiṇī sva-sevakena saha sadā ramate | yataḥ-

athaikadā sā ratnaprabhā tasya sevakasya mukhe cumbanaṃ dadatī samudradattenāvalokitā | tataḥ sā bandhakī satvaraṃ bhartuḥ samīpaṃ matvāha-nātha ! etasya sevakasya mahatī nikṛtiḥ | yato 'yaṃ caurikāṃ kṛtvā karpūraṃ khādatīti | mayāsya mukham āghrāya jñātam | tathā coktam-

tac chrutvā sevakenāpi prakupyoktaṃ-nātha ! yasya svāmino gṛhe etādṛśī bhāryā tatra sevakena kathaṃ sthātavyam ? yatra ca pratikṣaṇaṃ gṛhiṇī sevakasya mukhaṃ jighrati | tato 'sāv utthāya calitaḥ | sādhunā ca yatnāt prabodhya dhṛtaḥ | ato 'haṃ bravīmi-utpannām āpadam ity ādi |

--o)0(o--

tato yadbhaviṣyeṇoktam-

tataḥ prātar jālena baddhaḥ pratyutpannamatir mṛtavad ātmānaṃ sandarśya sthitaḥ | tato jālād apasārito yathāśakty utplutya gabhīraṃ nīraṃ praviṣṭaḥ | yadbhaviṣyaś ca dhīvaraiḥ prāpto vyāpāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-anāgata-vidhātā ca ity ādi | tad yathāham anyaṃ hradaṃ prāpnomi tathā kriyatām |

haṃsāv āhatuḥ-jalāśayāntare prāpte tava kuśalam | sthale gacchatas te ko vidhiḥ ?

kūrma āha-yathāhaṃ bhavadbhyāṃ sahākāśa-vartmanā yāmi, tathā vidhīyatām |

haṃsāv brūtaḥ-katham upāyaḥ sambhavati ?

kacchapo vadati-yuvābhyāṃ cañcu-dhṛtaṃ kāṣṭha-khaṇḍam ekaṃ mayā mukhenāvalambitavyam | tataś ca yuvayoḥ pakṣa-balena mayāpi sukhena gantavyam |

haṃsau brūtaḥ-sambhavaty eṣa upāyaḥ | kintu-

kūrmaḥ pṛcchati--katham etat ?

tau kathayataḥ- kathā 4

asty uttarā-pathe gṛdhrakūṭa-nāmni parvate mahān pippala-vṛkṣaḥ | tatrāneke bakā nivasanti | tasya vṛkṣasyādhastād vivare sarpas tiṣṭhati | sa ca bakānāṃ bālāpatyāni khādati | atha śokārtānāṃ vilāpaṃ śrutvā kenacid vṛddha-bakenābhihitaṃ-bho evaṃ kuruta, yūyaṃ matsyān upādāya nakula-vivarād ārabhya sarpa-vivaraṃ yāvat-paṅkti-krameṇa ekaikaśo vikirata | tatas tad-āhāra-lubdhair nakulair āgatya sarpo draṣṭavyaḥ | svabhāva-dveṣād vyāpadayitavyaś ca | tathānuṣṭhite sati tad vṛttam |

atha nakulair vṛkṣopari baka-śāvakānāṃ rāvaḥ śrutaḥ | paścāt tad-vṛkṣam āruhya baka-śāvakāḥ khāditāḥ | ata āvāṃ brūvaḥ-upāyaṃ cintayan ity ādi |

āvābhyāṃ nīyamānaṃ tvām avalokya lokaiḥ kiṃcid vaktavyam eva | yadi tvam uttaraṃ dāsyasi, tadā tvan-maraṇam | tat sarvathaiva sthīyatām |

kūrmo vadati-kim aham aprājñaḥ ? nāham uttaraṃ dāsyāmi | na kim api mayā vaktavyam | tathānuṣṭhite tathā-vidhaṃ kūrmam ālokya sarve go-rakṣakāḥ paścād dhāvanti, vadanti ca-aho ! mahad āścaryam ! pakṣibhyāṃ kūrmo nīyate |

kaścid vadati-yady ayaṃ kūrmaḥ patati, tadātraiva paktvā khāditavyaḥ |

kaścid vadati-sarasas tīre dagdhvā khāditavyo 'yam |

kaścid vadati-gṛhaṃ nītvā bhakṣaṇīyaḥ | iti |

tad-vacanaṃ śrutvā sa kūrmaḥ kopāviṣṭo vismṛta-pūrva-saṃskāraḥ prāha-yuṣmābhir bhasma bhakṣitavyam iti vadann eva patitas tair vyāpāditaś ca | ato 'haṃ bravīmi-suhṛdāṃ hita-kāmānām ity ādi |

atha praṇidhir bakas tatrāgatyovāca-deva ! prāg eva mayā nigaditaṃ durga-śodha hi pratikṣaṇaṃ kartavyam iti | tac ca yuṣmābhir na kṛtaṃ, tad-anavadhānasya phalam idam anubhūtam | durga-dāho meghavarṇena vāyasena gṛdhra-pratyuktena kṛtaḥ | rājā niḥśvasyāha-

atha praṇidhir uvāca-ito durgadāhaṃ vidhāya, yadā yato meghavarṇas tadā citravarṇena prasāditenoktam-ayaṃ meghavarṇo 'tra karpūra-dvīpa-rājye'bhiṣicyatām | tathā coktam-

cakravāko brūte-deva ! śrutaṃ yat praṇidhiḥ kathayati ?

rājā prāha--tatas tataḥ ?

praṇidhir uvāca-tataḥ pradhāna-mantriṇā gṛdhreṇābhihitam-deva ! nedam ucitam | prasādāntaraṃ kim api kriyatām | yataḥ-

mahatām āspade nīcaḥ kadāpi na kartavyaḥ | tathā coktam-

citravarṇaḥ pṛcchati--katham etat ?

mantrī kathayati- kathā 5

asti gautamasya maharṣes tapovane mahātapā nāma muniḥ | tatra tena āśrama-saṃnidhāne mūṣika-śāvakaḥ kāka-mukhād bhraṣṭo dṛṣṭaḥ | tato dayā-yuktena tena muniā nīvāra-kaṇaiḥ saṃvardhitaḥ | tato biḍālas taṃ mūṣikaṃ khāditum upadhāvati | tam avalokya mūṣikas tasya muneḥ kroḍe praviveśa | tato muninoktam-mūṣika ! tvaṃ mārjāro bhava | tataḥ sa biḍālaḥ kukkuraṃ dṛṣṭvā palāyate | tato muninoktaṃ-kukkurād bibheṣi, tvam eva kukkuro bhava | sa ca kukkuro vyāghrād bibheti tatas tena muninā kukkuro vyāghraḥ kṛtaḥ |

atha taṃ vyāghraṃ munir mūṣiko 'yam iti paśyati | atha taṃ muniṃ vyāghraṃ ca dṛṣṭvā sarve vadanti-anena muninā mūṣiko vyāghratāṃ nītaḥ | etac chrutvā sa-vyatho vyāghro 'cintayat-yāvad anena muninā sthīyate, tāvad idaṃ me svarūpākhyānam akīrtikaraṃ na palāyiṣyate ity ālocya mūṣikas taṃ muniṃ hantuṃ gataḥ | tato muninā taj jñātvā-punar mūṣiko bhava ity uktvā mūṣika eva kṛtaḥ | ato 'haṃ bravīmi-nīcaḥ ślāghya-padaṃ prāpyety ādi // Hit_4.

--o)0(o--

aparaṃ ca, deva ! sukaram idam iti na mantavyam | śṛṇu-

citravarṇaḥ pṛcchati--katham etat ?

mantrī kathayati- kathā 6

asti mālava-viṣaye padmagarbhābhidhānaṃ saraḥ | tatraiko vṛddho bakaḥ sāmarthya-hīna udvignam ivātmānaṃ darśayitvā sthitaḥ | sa ca kenacit kulīraṇe dūrād eva dṛṣṭaḥ | pṛṣṭaś ca-kim iti bhavān atrāhāra-tyāgena tiṣṭhati ?

bakenoktam-matsyā mama jīvana-hetavaḥ | te kaivartair āgatya vyāpādayitavyā iti vārtā nagaropānte mayā śrutā | ato vartanābhāvād evāsman maraṇam upasthitam iti jñātvāhāre'py anādaraḥ kṛtaḥ | tato matsyair ālocitam-iha samaye tāvad upakāraka evāyaṃ lakṣyate | tad ayam eva yathā-kartavyaṃ pṛcchyatām | tathā coktam-

matsyā ūcuḥ-bho baka ! ko 'tra asmākaṃ rakṣanopāyaḥ ?

bako brūte-asti rakṣaṇopāyo jalāśayāntarāśrayaṇam | tatrāham ekaikaśo yuṣmān nayāmi |

matsyā āhuḥ-evam astu | tato 'sau duṣṭa-bakas tān matsyān ekaikaśo nītvā khādati | anantaraṃ kulīras tam uvāca-bho baka ! mām api tatra naya | tato bako 'py apūrva-kulīra-māṃsārthī sādaraṃ taṃ nītvā sthale dhṛtavān | kulīro 'pi mastya-kaṇṭakākīrṇaṃ taṃ sthalam ālokyācintayat-hā hato 'smi manda-bhāgyaḥ | bhavatu idānīṃ samayocitaṃ vyavahariṣyāmi | yataḥ-

ity ālocya sa kulīrakas tasya bakasya grīvāṃ ciccheda | atha sa bakaḥ pañcatvaṃ gataḥ | ato 'haṃ bravīmi-bhakṣayitvā bahūn matsyān ity ādi |

--o)0(o--

tataś citravarṇo 'vadat-śṛṇu tāvan mantrin ! mayaitad ālocitam | asti yad atrāvasthitenānena meghavarṇena rājñā yāvanti vastūni karpūra-dvīpasyottamāni tāvanty asmākam upanetavyāni | tenāsmābhir mahā-sukhena vindhyācale sthātavyam | dūradarśī vihasyāha-deva !

rājāha--katham etat ?

mantrī kathayati--- kathā 7

asti devī-koṭa-nāmni nagare devaśarmā nāma brāhmaṇaḥ | tena mahāviṣuvat-saṅkrāntyāṃ saktupūrṇaśarāva ekaḥ prāptaḥ | tatas tam ādāyāsau kumbhakārasya bhāṇḍapūrṇa-maṇḍapaika-deśe raudreṇākulitaḥ suptaḥ | tataḥ saktu-rakṣārthaṃ haste daṇḍam ekam ādāyācintayat-adyāhaṃ saktuśarāvaṃ vikrīya daśa kapardakān prāpsyāmi, tadātraiva taiḥ kapardakair ghaṭaśarāvādikam upakrīyānekadhā vṛddhais tad-dhanaiḥ punaḥ punaḥ pūrga-vastrādim upakrīya, vikrīya lakṣa-saṅkhyāni dhanāni kṛtvā, vivāha-catuṣṭayaṃ kariṣyāmi | anantaraṃ tāsu sva-patnīṣu yā rūpa-yauvanavatī tasyām adhikānurāgaṃ kariṣyāmi | sapatnyo yadā dvandvaṃ kariṣyāmi, tadā kopākulo 'haṃ tāḥ sarvā laguḍena tāḍayiṣyāmīty abhidhāya tena laguḍaḥ prakṣiptaḥ | tena saktuśarāvaś cūrṇito bhāṇḍāni ca bahūni bhagnāni | tatas tena śabdenāgatena kumbhakāreṇa tathā-vidhāni bhāṇḍāny avalokya, brāhmaṇas tiraskṛto maṇḍapād bahiṣkṛtaś ca | ato 'haṃ bravīmi - anāgatavatīṃ cintām ity ādi |

--o)0(o--

tato rājā rahasi gṛdhram uvāca-tāta ! yathā kartavyaṃ tathopadiśa |

gṛdhro brūte-

śṛṇu deva ! kim asmābhir bala-darpād durgaṃ bhagnam ? uta tava pratāpādhiṣṭhitenopāyena ?

rājāha-bhavatām upāyena |

gṛdhro brūte-yady asmad-vacanaṃ kriyate, tadā sva-deśe gamyatām | anyathā varṣā-kāle prāpte punas tulya-balena vigrahe saty asmākaṃ para-bhūmiṣṭhānāṃ sva-deśa-gamanam api durlabhaṃ bhaviṣyati | tat-sukha-śobhārthaṃ sandhāya gamyatām | durgaṃ bhagnaṃ, kīrtiś ca labdheva | mama saṃmataṃ tāvad etat | yataḥ-

rājovāca--katham etat ?

mantrī kathayati-

kathā 8

purā daityau sahodarau sundopasunda-nāmānau mahatā kāya-kleśena trailokya-rājya-kāmanayā cirāc candra-śekharam ārādhitavantau | tatas tayor bhagavān parituṣṭaḥ san varaṃ varayatam ity uvāca | anantaraṃ tayoḥ kaṇṭhādhiṣṭhitāyāḥ sarasvatyāḥ prabhāvāt tāv anyad vaktu-kāmāv anyad-abhihitavantau-yady āvayor bhavān parituṣṭas tadā sva-priyāṃ pārvatīṃ parameśvaro dadātu |

atha bhagavatā kruddhena varadānasyāvaśyakatayā, vicāra-mūḍhayoḥ pārvatī pradattā | tatas tasyā rūpa-lāvaṇya-lubdhābhyāṃ, jagad-ghātibhyāṃ masasotsukābhyāṃ, pāpa-timirābhyām, mamety anyonyaṃ kalahāyamānābhyāṃ, pramāṇa-puruṣaḥ kaścit pṛcchyatām iti matau kṛtāyāṃ, sa eva bhaṭṭārako vṛddha-dvija-rūpaḥ samāgatya tatropasthitaḥ | anantaraṃ-āvābhyām iyaṃ sva-bala-labdhā, kasyeyam āvayor bhavati iti brāhmaṇam apṛcchatām | brāhmaṇo brūte-

tad yuvāṃ kṣātra-dharmānugau | yudda eva yuvayor niyama ity abhihite sati sādhūktam aneneti kṛtvānyonya-tulya-vīryau, sama-kālam anyonya-ghātena vināśam upāgatau | ato 'haṃ bravīmi-sandhim icchet samenāpi ity ādi |

--o)0(o--

rājāha-tat prāg eva kiṃ nedam upadiṣṭaṃ bhavadbhiḥ ?

mantrī brūte-tadā mad-vacanaṃ kim avasāna-paryantaṃ śrutaṃ bhavadbhiḥ ? tadāpi mama saṃmatyā nāyaṃ vigrahārambhaḥ | yataḥ-sādhu-guṇa-yukto 'yaṃ hiraṇyagarbho na vigrāhyaḥ | tathā coktaṃ-

tatra tāvad bahubhir guṇair upetaḥ sandheyo 'yaṃ rājā | cakravāko 'vadat-praṇidhe ! sarvam avagatam | vraja | punar āgamiṣyasi |

atha rājā hiraṇyagarbhaś cakravākaṃ pṛṣṭhavān-mantrin ! asandheyāḥ kati ? tān śrotum icchāmi | mantrī brūte-deva ! kathayāmi | śṛṇu-

aparam api kathayāmi-sandhi-vigraha-yānāsana-saṃśraya-dvaidhī-bhāvāḥ ṣāḍguṇyam | karmaṇām ārambhopāyaḥ | puruṣa-dravya-sampat | deśa-kāa-vibhāgaḥ | vinipāta-pratīkāraḥ | kārya-siddhiś ceti pañcāṅgo mantraḥ | sāma-dāna-bheda-daṇḍāś catvāra upāyāḥ | utsāha-śaktiḥ, mantra-śaktiḥ, prabhu- śaktiś ceti śakti-trayam | etat sarvam ālocya nityaṃ vijigīṣavo bhavanti mahāntaḥ | yataḥ-

yathā coktaṃ-

kintu deva yadyapi mahā-mantriṇā gṛdhreṇa sandhānam upanyastaṃ, tathāpi tena rājñā samprati bhūta-jaya-darpān na mantavyam | deva ! tad evaṃ kriyatāṃ | siṃhala-dvīpasya mahābalo nāma sāraso rājāsman-mitraṃ jambudvīpe kopaṃ janayatu | yataḥ-

rājñā evam astv iti nigadya vicitra-nāmā bakaḥ sugupta-lekhaṃ dattvā siṃhala-dvīpaṃ prahitaḥ |

atha praṇidhiḥ punar āgatyovāca-deva ! śrūyatāṃ tāvat tatratya-prastāvaḥ |

evaṃ tatra gṛdhreṇoktam-deva ! meghavarṇas tatra ciram uṣitaḥ | sa vetti kiṃ sandheya-guṇa-yukto hiraṇyagarbho rājā, na vā ? iti |

tato 'sau meghavarṇaś citravarṇena rājñā samāhūya pṛṣṭaḥ-vāyasa ! kīdṛśo hiraṇyagarbho rājā ? cakravāko mantrī vā kīdṛśaḥ ?

vāyasa uvāca-deva ! sa hiraṇyagarbho rājā yudhiṣṭhira-samo mahāśayaḥ satya-vāk | cakravāka-samo mantrī na kvāpy avalokyate |

rājāha-yady evaṃ tadā katham asau tvayā vañcitaḥ ?

vihasya meghavarṇaḥ prāha-deva !

śṛṇu deva ! tena mantriṇāhaṃ prathama-darśane evaṃ vijñātaḥ, kintu mahāśayo 'sau rājā, tena mayā vipralabdhaḥ | tathā coktam-

rājovāca-katham etat ?

meghavarṇaḥ kathayati- kathā 9

asti gautamasyāraṇye prastuta-yajñaḥ kaścid brāhmaṇaḥ | sa ca yajñārthaṃ grāmāntarāc chāgam upakrīya, skandhe nītvā, gaccha dhūrta-trayeṇāvalokitaḥ | tatas te dhūrtāḥ-yady eṣa chāgaḥ kenāpy upāyena labhyate, tadā mati-prakarṣo bhavatīti samālocya, vṛkṣa-traya-tale krośāntareṇa tasya brāhmaṇasyāgamanaṃ pratīkṣya pathi sthitāḥ |

tatraikena dhūrtena gacchan sa brāhmaṇo 'bhihitaḥ-bho brāhmaṇa ! kim iti tvayā kukkuraḥ skandhenohyate |

vipreṇoktaṃ-nāyaṃ śvā, kintu yajña-cchāgaḥ |

athāntara-sthitenānyena dhūrtena tathaivoktam | tad ākarṇya brāhmaṇaś chāgaṃ bhūmau nidhāya muhur nirīkṣya, punaḥ skandhe kṛtvā dolāyamāna-matiś calitaḥ | yataḥ-

rājāha--katham etat ?

sa kathayati- kathā 10

asti kasmiṃścid vanoddeśe madotkaṭo nāma siṃhaḥ | tasya sevakās trayaḥ kāko vyāghro jambukaś ca | atha tair bhramadbhiḥ sārtha-bhraṣṭaḥ kaścid uṣṭro dṛṣṭaḥ | pṛṣṭaś ca-kuto bhavān āgataḥ sārthād bhraṣṭaḥ ?

sa cātma-vṛttāntam akathayat | tatas tair nītvā siṃhāyāsau samarpitaḥ | tena cābhaya-vācaṃ dattvā, citrakarṇa iti nāma kṛtvā sthāpitaḥ |

atha kadācit siṃhasya śarīra-vaikalyād bhūri-vṛṣṭi-kāraṇāc cāhāram alabhamānās te vyagrā babhūvuḥ | tatas tair ālocitam | citrakarṇam eva yathā svāmī vyāpādayati tathānuṣṭhīyatām | kim anena kaṇṭaka-bhujāsmākam ?

vyāghra uvāca-svāminābhaya-vācaṃ dattvānugṛhīto 'yaṃ, tat katham evaṃ sambhavati ?

kāko brūte-iha samaye parikṣīṇaḥ svāmī pāpam api kariṣyati | yataḥ-

iti sañcintya sarve siṃhāntikaṃ jagmuḥ | siṃhenoktam-āhārārthaṃ kiñcit prāptam ?

tair uktam-deva ! yatnād api prāptaṃ kiñcit ?

siṃhenoktaṃ-ko 'dhunā jīvanopāyaḥ ?

kāko vadati-deva ! svādhīnāhāra-parityāgāt sarva-nāśo 'yam upasthitaḥ ?

siṃhenoktam-atrāhāraḥ kaḥ svādhīnaḥ ?

kākaḥ karṇe kathayati-citrakarṇa iti | siṃho bhūmiṃ spṛṣṭvā karṇau spṛśati | abravīc ca-abhaya-vācaṃ dattvā dhṛto 'yam asmābhiḥ | tat katham evaṃ sambhavati ? tathā hi-

kāko brūte-nāsau svāminā vyāpādayitavyaḥ | kintv asmābhir eva tathā kartavyaṃ, yathāsau sva-deha-dānam aṅgīkaroti |

siṃhas tac chrutvā tūṣṇīṃ sthitaḥ | tato 'sau labdhāvakāśaḥ kūṭaṃ kṛtvā sarvān ādāya siṃhāntikaṃ gataḥ | atha kākenoktaṃ-deva ! yatnād apy āhāro na prāptaḥ | anekopavāsa-kliṣṭaś ca svāmī | tad idānīṃ madīya-māṃsam upabhujyatām | yataḥ-

siṃhenoktaṃ-bhadra ! varaṃ prāṇa-parityāgo, na punar īdṛśe karmaṇi pravṛttiḥ |

jambukenāpi tathoktam | tataḥ siṃhenoktaṃ-maivam |

atha vyāghreṇoktaṃ-mad-dehena jīvatu svāmī |

siṃhenoktaṃ-na kadācid evam ucitam |

atha citrakarṇo 'pi jāta-viśvāsas tathaivātma-deha-dānam āha-tatas tad-vacanāt tena vyāghreṇāsau kukṣiṃ vidārya vyāpāditaḥ | sarvair bhakṣitaś ca | ato 'haṃ bravīmi-matir dolāyate satyam ity ādi |

tatas tṛtīya-dhūrta-vacanaṃ śrutvā, sva-mati-bhramaṃ niścitya chāgaṃ tyaktvā, brāhmaṇaḥ snātvā gṛhaṃ yayau | chāgaś ca tair dhūrtair nītvā bhakṣitaḥ | ato 'haṃ bravīmi-ātmaupamyena yo vettīty ādi |

rājāha-meghavarṇa ! kathaṃ śatru-madhye tvayā suciram uṣitam ? kathaṃ vā teṣām anunayaḥ kṛtaḥ ?

meghavarṇa uvāca-deva ! svāmi-kāryārthitayā sva-prayojana-vaśād vā kiṃ kiṃ na kriyate ? paśya-

rājāha-katham etat ?

meghavarṇaḥ kathayati- kathā 11

asti jīrṇodyāne manda-viṣo nāma sarpaḥ | so 'tijīrṇatayā svāhāram apy anveṣṭum akṣamaḥ saras-tīre patitvā sthitaḥ | tato dūrād eva kenacin maṇḍūkena dṛṣṭaḥ, pṛṣṭaś ca-kim iti tvām āhāraṃ nānviṣyati ?

sarpo 'vadat-gaccha bhadra ! kiṃ te mama manda-bhāgyasya vṛttānta-praśnena ? tataḥ sañjāta-kautukaḥ sa ca bhekaḥ sarvathā kathyatām ity āha | sarpo 'py āha-bhadra ! pura-vāsinaḥ śrotriyasya kauṇḍinyasya putro viṃśati-varṣa-deśīyaḥ sarva-guṇa-sampanno durdaivān mayā nṛśaṃsena daṣṭaḥ | tatas taṃ suśīla-nāmānaṃ putraṃ mṛtam avalokya, śokena mūrcchitaḥ kauṇḍinyaḥ pṛthivyāṃ luloṭha | anantaraṃ brahmapura-vāsinaḥ sarve bāndhavās tatrāgatyopaviṣṭāḥ | tathā coktam-

tatra kapilo nāma snātako 'vadat-are kauṇḍinya ! mūḍho 'si yenaivaṃ vilapasi | śṛṇu-

tad bhadra ! tad ātmānam anusandhehi | śoka-carcāṃ ca parihara, yataḥ-

tatas tad-vacanaṃ niśamya, prabuddha iva kauṇḍinya utthāyābravīt | tad alam idānīṃ gṛha-naraka-vāsena vanam eva gacchāmi | kapilaḥ punar āha-

tathā hi-

kauṇḍinyo brūte-evam eva | tato 'haṃ tena śokākulena brāhmaṇena śapto, yad adyārabhya maṇḍūkānāṃ vāhanaṃ bhaviṣyatīti |

kapilo brūte-sampraty upadeśāsahiṣṇur bhavān | śokāviṣṭaṃ te hṛdayam | tathāpi kāryaṃ śṛṇu-

etac chrutvā sa kauṇḍinyaḥ kapilopadeśāmṛta-praśānta-śokānalo yathāvidhi daṇḍa-grahaṇaṃ kṛtavān | ato brāhmaṇa-śāpān maṇḍūkān voḍhum atra tiṣṭhāmi | anantaraṃ tena maṇḍūkena gatvā maṇḍūka-nāthasya jālapāda-nāmno 'gre tat kathitam | tato 'sāv āgatya maṇḍūka-nāthas tasya sarpasya pṛṣṭham ārūḍhavān | sa ca sarpas taṃ pṛṣṭhe kṛtvā citrapada-kramaṃ babhrāma |

paredyuś calitum asamarthaṃ taṃ maṇḍūka-nātham avadat-kim adya bhavān manda-gatiḥ ?

sarpo brūte-deva ! āhāra-virahād asamartho 'smi |

maṇḍūka-nātho 'vadat-asmād ājñayā maṇḍūkān bhakṣaya | tataḥ gṛhīto 'yaṃ mahā-prasāda ity uktvā kramaśo maṇḍūkān khāditavān | atha nirmaṇḍūkaṃ saro vilokya maṇḍūka-nātho 'pi tena khāditaḥ | ato 'haṃ bravīmi-skandhenāpi vahec chatrūn ity ādi | deva ! yātv idānīṃ purāvṛttākhyāna-kathanaṃ sarvathā sandheyo 'yaṃ hiraṇyagarbha-rājā sandhīyatām iti me matiḥ |

rājovāca-ko 'yaṃ bhavato vicāraḥ ? yato jitas tāvad ayam asmābhiḥ | tato yady asmat sevayā vasati, tad āstām | no ced vigṛhyatām |

atrāntare jambūdvīpād āgatya śukenoktaṃ-deva ! siṃhala-dvīpasya sāraso rājā samprati jambūdvīpam ākramyāvatiṣṭhate |

rājā sa-sambhramaṃ brūte-kiṃ kim ?

śukaḥ pūrvoktaṃ kathayati | gṛdhraḥ svagatam uvāca-sādhu re cakravāka mantrin ! sādhu !

rājā sa-kopam āha-āstāṃ tāvad ayaṃ gatvā tam eva sa-mūlam unmūlayāmi |

dūradarśī vihasyāha-

deva ! kim ito vinā sandhānaṃ gamanam asti ? yatas tadāsmākaṃ paścāt prakopo 'nena kartavyaḥ | aparaṃ ca-

rājāha--katham etat ?

dūradarśī kathayati- kathā 11

asty ujjayinyāṃ mādhavo nāma vipraḥ | tasya brāhmaṇī prasūtā, bālāpatyasya rakṣārthaṃ brāhmaṇam avasthāpya sthātuṃ gatā | atha brāhmaṇāya rājñaḥ pārvaṇa-śrāddhaṃ dātum āhvānam āgatam | tac chrutvā brāhmaṇo 'pi sahaja-dāridryād acintayat-yadi satvaraṃ na gacchāmi, tadānyā kaścic chrutvā śrāddhaṃ grahīṣyati | yataḥ-

kintu bālākasyātra rakṣako nāsti | tat kiṃ karomi ? yātu, cira-kāla-pālitam imaṃ nakulaṃ putra-nirviśeṣaṃ bālaka-rakṣāyāṃ vyavasthāpya gacchāmi | tathā kṛtvā gataḥ | tatas tena nakulena bālaka-samīpam āgacchan kṛṣṇa-sarpo dṛṣṭo vyāpādya kopāt khaṇḍaṃ khaṇḍaṃ kṛtvā bhakṣitaś ca | tato 'sau nakulo brāhmaṇam āyāntam avalokya rakta-vilipta-mukha-padaḥ satvaram upagamya tac-caraṇayor luloṭha | tataḥ sa vipras tathā-vidhaṃ dṛṣṭvā mama bālako 'nena khādita ity avadhārya nakulaḥ vyāpāditavān | anantaraṃ yāvad upasṛtyāpatyaṃ paśyati brāhmaṇas tāvad bālakaḥ susthaḥ svapiti sarpaś ca vyāpāditas tiṣṭhati | tatas tam upakārakaṃ nakulaṃ nirīkṣya, bhāvita-cetāḥ sa brāhmaṇaḥ paraṃ viṣādam agamat | ato 'haṃ bravīmi-yo 'rtha-tattvam avijñāya ity ādi | aparaṃ ca-

rājāha-mantrin ! eṣa te niścayaḥ ?

mantrī brūte-evam eva | yataḥ-

tathā ca-

tad deva ! yadīdānīm asmad-vacanaṃ kriyate, tadā sandhāya gamyatām | yataḥ-

rājāha-katham evaṃ satvaraṃ sambhāvyate ?

mantrī brūte-deva ! satvaraṃ bhaviṣyati | yataḥ-

rājāha-alam uttarottareṇa, yathābhipretam anuṣṭhīyatām | etan mantrayitvā gṛdhro mahāmantrī-tatra yathārhaṃ kartavyam ity uktvā durgābhyantaraṃ calitaḥ | tataḥ praṇidhi-bakenāgatya rājñī hiraṇyagarbhasya niveditaṃ-deva ! sandhi-kartuṃ mahāmantrī gṛdhro 'smat-samīpam āgacchati |

rājahaṃso brūte-mantrin ! punar abhisandhinā kenacid atrāgamanam |

sarvajño vihasyāha-deva ! na śaṅkāspadam etat | yato 'sau mahāśayo dūradarśī | athavā sthitir iyaṃ manda-matīnāṃ, kadācic chaṅkaiva na kriyate, kadācit sarvatra śaṅkā | tathā hi-

tad deva ! yathā-śakti tat-pūjārthaṃ ratnopahārādi-sāmagrī susajjīkriyatām | tathānuṣṭhite sati sa gṛdhro durga-dvārāc cakravākeṇopagamya, satkṛtyānīya rāja-darśanaṃ kārito dattāsane copaviṣṭaḥ | cakravāka uvāca-mantrin ! yuṣmad-āyattaṃ sarvaṃ svecchayopabhujyatām idaṃ rājyam æ

rājahaṃso brūte-evam eva |

dūradarśī kathayati-evam evaitat | kintv idānīṃ bahu-prapañca-vacanaṃ niṣparyojanam | yataḥ-

tad idānīṃ sandhātuṃ gamyatām | mahā-pratāpaś citravarṇo rājā |

cakravāko brūte-yathā sandhānaṃ kāryam | tad apy ucyatām |

rājahaṃso brūte-kati prakārāḥ sandhīnāṃ sambhavanti ?

gṛdhro brūte-kathayāmi śrūyatām-

rājāha-bhavanto mahāntaḥ paṇḍitāś ca | tad atrāsmākaṃ yathā-kāryam upadiśyatām |

dūradarśī brūte-āḥ kim evam ucyate?

tan mama saṃmatena tad eva kriyatām | yataḥ-

ataḥ satyābhidhāna-divya-puraḥsaram anayor bhūpālayoḥ kāñcanābhidhānaḥ sandhir vidhīyatām | sarvajño brūte-evam astu | tato rājahaṃsena rājñā vastrālaṅkāropahāraiḥ sa mantrī dūradarśī pūjitaḥ | prahṛṣṭa-manāś cakravākaṃ gṛhītvā, rājño mayūrasya saṃnidhānaṃ gataḥ | tatra citravarṇena rājñā sarvajño gṛdhra-vacanād bahu-māna-dāna-puraḥ-saraṃ sambhāṣitas tathā-vidhaṃ sandhiṃ svīkṛtya rājahaṃsa-samīpaṃ prasthāpitaḥ |

dūradarśī brūte-deva ! siddhaṃ naḥ samīhitam | idānīṃ svasthānam eva vindhyācalaṃ vyāvṛtya pratigamyatām | atha sarve sva-sthānaṃ prāpya, manābhilaṣitaṃ phalaṃ prāpnuvann iti |

viṣṇuśarmenoktaṃ-aparaṃ kiṃ kathayāmi, tad ucyatām |

rāja-putrā ūcuḥ-ārya ! tava prasādāt sakala-rājya-vyavahārāṅgaṃ jātam | tataḥ sukhino bhūtā vayam |

viṣṇu-śarmovāca-yadyapy evaṃ tathāpy aparam apīdam astu |

anyac cāstu-

iti hitopadeśe sandhir nāma caturthaḥ kathā-saṅgrahaḥ || samāptaś cāyaṃ hitopadeśaḥ //