tapaḥsvādhyāyanirataṃ tapasvī vāgvidāṃ varam

nāradaṃ paripapraccha vālmīkir munipuṃgavam

ko nv asmin sāmprataṃ loke guṇavān kaś ca vīryavān

dharmajñaś ca kṛtajñaś ca satyavākyo dṛḍhavrataḥ

cāritreṇa ca ko yuktaḥ sarvabhūteṣu ko hitaḥ

vidvān kaḥ kaḥ samarthaś ca kaś caikapriyadarśanaḥ

ātmavān ko jitakrodho dyutimān ko 'nasūyakaḥ

kasya bibhyati devāś ca jātaroṣasya saṃyuge

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me

maharṣe tvaṃ samartho 'si jñātum evaṃvidhaṃ naram

śrutvā caitat trilokajño vālmīker nārado vacaḥ

śrūyatām iti cāmantrya prahṛṣṭo vākyam abravīt

bahavo durlabhāś caiva ye tvayā kīrtitā guṇāḥ

mune vakṣyāmy ahaṃ buddhvā tair yuktaḥ śrūyatāṃ naraḥ

ikṣvākuvaṃśaprabhavo rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ

niyatātmā mahāvīryo dyutimān dhṛtimān vaśī

buddhimān nītimān vāgmī śrīmāñ śatrunibarhaṇaḥ

vipulāṃso mahābāhuḥ kambugrīvo mahāhanuḥ

mahorasko maheṣvāso gūḍhajatrur ariṃdamaḥ

ājānubāhuḥ suśirāḥ sulalāṭaḥ suvikramaḥ

samaḥ samavibhaktāṅgaḥ snigdhavarṇaḥ pratāpavān

pīnavakṣā viśālākṣo lakṣmīvāñ śubhalakṣaṇaḥ

dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca prajānāṃ ca hite rataḥ

yaśasvī jñānasaṃpannaḥ śucir vaśyaḥ samādhimān

rakṣitā jīvalokasya dharmasya parirakṣitā

vedavedāṅgatattvajño dhanurvede ca niṣṭhitaḥ

sarvaśāstrārthatattvajña smṛtimān pratibhānavān

sarvalokapriyaḥ sādhur adīnātmā vicakṣaṇaḥ

sarvadābhigataḥ sadbhiḥ samudra iva sindhubhiḥ

āryaḥ sarvasamaś caiva sadaikapriyadarśanaḥ

sa ca sarvaguṇopetaḥ kausalyānandavardhanaḥ

samudra iva gāmbhīrye dhairyeṇa himavān iva

viṣṇunā sadṛśo vīrye somavat priyadarśanaḥ

kālāgnisadṛśaḥ krodhe kṣamayā pṛthivīsamaḥ

dhanadena samas tyāge satye dharma ivāparaḥ

tam evaṃguṇasaṃpannaṃ rāmaṃ satyaparākramam

jyeṣṭhaṃ śreṣṭhaguṇair yuktaṃ priyaṃ daśarathaḥ sutam

yauvarājyena saṃyoktum aicchat prītyā mahīpatiḥ

tasyābhiṣekasaṃbhārān dṛṣṭvā bhāryātha kaikayī

pūrvaṃ dattavarā devī varam enam ayācata

vivāsanaṃ ca rāmasya bharatasyābhiṣecanam

sa satyavacanād rājā dharmapāśena saṃyataḥ

vivāsayām āsa sutaṃ rāmaṃ daśarathaḥ priyam

sa jagāma vanaṃ vīraḥ pratijñām anupālayan

pitur vacananirdeśāt kaikeyyāḥ priyakāraṇāt

taṃ vrajantaṃ priyo bhrātā lakṣmaṇo 'nujagāma ha

snehād vinayasaṃpannaḥ sumitrānandavardhanaḥ

sarvalakṣaṇasaṃpannā nārīṇām uttamā vadhūḥ

sītāpy anugatā rāmaṃ śaśinaṃ rohiṇī yathā

paurair anugato dūraṃ pitrā daśarathena ca

śṛṅgaverapure sūtaṃ gaṅgākūle vyasarjayat

te vanena vanaṃ gatvā nadīs tīrtvā bahūdakāḥ

citrakūṭam anuprāpya bharadvājasya śāsanāt

ramyam āvasathaṃ kṛtvā ramamāṇā vane trayaḥ

devagandharvasaṃkāśās tatra te nyavasan sukham

citrakūṭaṃ gate rāme putraśokāturas tadā

rājā daśarathaḥ svargaṃ jagāma vilapan sutam

mṛte tu tasmin bharato vasiṣṭhapramukhair dvijaiḥ

niyujyamāno rājyāya naicchad rājyaṃ mahābalaḥ

sa jagāma vanaṃ vīro rāmapādaprasādakaḥ

pāduke cāsya rājyāya nyāsaṃ dattvā punaḥ punaḥ

nivartayām āsa tato bharataṃ bharatāgrajaḥ

sa kāmam anavāpyaiva rāmapādāv upaspṛśan

nandigrāme 'karod rājyaṃ rāmāgamanakāṅkṣayā

rāmas tu punar ālakṣya nāgarasya janasya ca

tatrāgamanam ekāgre daṇḍakān praviveśa ha

virādhaṃ rākṣasaṃ hatvā śarabhaṅgaṃ dadarśa ha

sutīkṣṇaṃ cāpy agastyaṃ ca agastya bhrātaraṃ tathā

agastyavacanāc caiva jagrāhaindraṃ śarāsanam

khaḍgaṃ ca paramaprītas tūṇī cākṣayasāyakau

vasatas tasya rāmasya vane vanacaraiḥ saha

ṛṣayo 'bhyāgaman sarve vadhāyāsurarakṣasām

tena tatraiva vasatā janasthānanivāsinī

virūpitā śūrpaṇakhā rākṣasī kāmarūpiṇī

tataḥ śūrpaṇakhāvākyād udyuktān sarvarākṣasān

kharaṃ triśirasaṃ caiva dūṣaṇaṃ caiva rākṣasaṃ

nijaghāna raṇe rāmas teṣāṃ caiva padānugān

rakṣasāṃ nihatāny āsan sahasrāṇi caturdaśa

tato jñātivadhaṃ śrutvā rāvaṇaḥ krodhamūrchitaḥ

sahāyaṃ varayām āsa mārīcaṃ nāma rākṣasaṃ

vāryamāṇaḥ subahuśo mārīcena sa rāvaṇaḥ

na virodho balavatā kṣamo rāvaṇa tena te

anādṛtya tu tad vākyaṃ rāvaṇaḥ kālacoditaḥ

jagāma sahamārīcas tasyāśramapadaṃ tadā

tena māyāvinā dūram apavāhya nṛpātmajau

jahāra bhāryāṃ rāmasya gṛdhraṃ hatvā jaṭāyuṣam

gṛdhraṃ ca nihataṃ dṛṣṭvā hṛtāṃ śrutvā ca maithilīm

rāghavaḥ śokasaṃtapto vilalāpākulendriyaḥ

tatas tenaiva śokena gṛdhraṃ dagdhvā jaṭāyuṣam

mārgamāṇo vane sītāṃ rākṣasaṃ saṃdadarśa ha

kabandhaṃ nāma rūpeṇa vikṛtaṃ ghoradarśanam

taṃ nihatya mahābāhur dadāha svargataś ca saḥ

sa cāsya kathayām āsa śabarīṃ dharmacāriṇīm

śramaṇīṃ dharmanipuṇām abhigaccheti rāghava

so 'bhyagacchan mahātejāḥ śabarīṃ śatrusūdanaḥ

śabaryā pūjitaḥ samyag rāmo daśarathātmajaḥ

pampātīre hanumatā saṃgato vānareṇa ha

hanumadvacanāc caiva sugrīveṇa samāgataḥ

sugrīvāya ca tat sarvaṃ śaṃsad rāmo mahābalaḥ

tato vānararājena vairānukathanaṃ prati

rāmāyāveditaṃ sarvaṃ praṇayād duḥkhitena ca

vālinaś ca balaṃ tatra kathayām āsa vānaraḥ

pratijñātaṃ ca rāmeṇa tadā vālivadhaṃ prati

sugrīvaḥ śaṅkitaś cāsīn nityaṃ vīryeṇa rāghave

rāghavaḥ pratyayārthaṃ tu dundubheḥ kāyam uttamam

pādāṅguṣṭhena cikṣepa saṃpūrṇaṃ daśayojanam

bibheda ca punaḥ sālān saptaikena maheṣuṇā

giriṃ rasātalaṃ caiva janayan pratyayaṃ tadā

tataḥ prītamanās tena viśvastaḥ sa mahākapiḥ

kiṣkindhāṃ rāmasahito jagāma ca guhāṃ tadā

tato 'garjad dharivaraḥ sugrīvo hemapiṅgalaḥ

tena nādena mahatā nirjagāma harīśvaraḥ

tataḥ sugrīvavacanād dhatvā vālinam āhave

sugrīvam eva tad rājye rāghavaḥ pratyapādayat

sa ca sarvān samānīya vānarān vānararṣabhaḥ

diśaḥ prasthāpayām āsa didṛkṣur janakātmajām

tato gṛdhrasya vacanāt saṃpāter hanumān balī

śatayojanavistīrṇaṃ pupluve lavaṇārṇavam

tatra laṅkāṃ samāsādya purīṃ rāvaṇapālitām

dadarśa sītāṃ dhyāyantīm aśokavanikāṃ gatām

nivedayitvābhijñānaṃ pravṛttiṃ ca nivedya ca

samāśvāsya ca vaidehīṃ mardayām āsa toraṇam

pañca senāgragān hatvā sapta mantrisutān api

śūram akṣaṃ ca niṣpiṣya grahaṇaṃ samupāgamat

astreṇonmuham ātmānaṃ jñātvā paitāmahād varāt

marṣayan rākṣasān vīro yantriṇas tān yadṛcchayā

tato dagdhvā purīṃ laṅkām ṛte sītāṃ ca maithilīm

rāmāya priyam ākhyātuṃ punar āyān mahākapiḥ

so 'bhigamya mahātmānaṃ kṛtvā rāmaṃ pradakṣiṇam

nyavedayad ameyātmā dṛṣṭā sīteti tattvataḥ

tataḥ sugrīvasahito gatvā tīraṃ mahodadheḥ

samudraṃ kṣobhayām āsa śarair ādityasaṃnibhaiḥ

darśayām āsa cātmānaṃ samudraḥ saritāṃ patiḥ

samudravacanāc caiva nalaṃ setum akārayat

tena gatvā purīṃ laṅkāṃ hatvā rāvaṇam āhave

abhyaṣiñcat sa laṅkāyāṃ rākṣasendraṃ vibhīṣaṇam

karmaṇā tena mahatā trailokyaṃ sacarācaram

sadevarṣigaṇaṃ tuṣṭaṃ rāghavasya mahātmanaḥ

tathā paramasaṃtuṣṭaiḥ pūjitaḥ sarvadaivataiḥ

kṛtakṛtyas tadā rāmo vijvaraḥ pramumoda ha

devatābhyo varān prāpya samutthāpya ca vānarān

puṣpakaṃ tat samāruhya nandigrāmaṃ yayau tadā

nandigrāme jaṭāṃ hitvā bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ

rāmaḥ sītām anuprāpya rājyaṃ punar avāptavān

prahṛṣṭamudito lokas tuṣṭaḥ puṣṭaḥ sudhārmikaḥ

nirāyamo arogaś ca durbhikṣabhayavarjitaḥ

na putramaraṇaṃ ke cid drakṣyanti puruṣāḥ kva cit

nāryaś cāvidhavā nityaṃ bhaviṣyanti pativratāḥ

na vātajaṃ bhayaṃ kiṃ cin nāpsu majjanti jantavaḥ

na cāgrijaṃ bhayaṃ kiṃ cid yathā kṛtayuge tathā

aśvamedhaśatair iṣṭvā tathā bahusuvarṇakaiḥ

gavāṃ koṭyayutaṃ dattvā vidvadbhyo vidhipūrvakam

rājavaṃśāñ śataguṇān sthāpayiṣyati rāghavaḥ

cāturvarṇyaṃ ca loke 'smin sve sve dharme niyokṣyati

daśavarṣasahasrāṇi daśavarṣaśatāni ca

rāmo rājyam upāsitvā brahmalokaṃ gamiṣyati

idaṃ pavitraṃ pāpaghnaṃ puṇyaṃ vedaiś ca saṃmitam

yaḥ paṭhed rāmacaritaṃ sarvapāpaiḥ pramucyate

etad ākhyānam āyuṣyaṃ paṭhan rāmāyaṇaṃ naraḥ

saputrapautraḥ sagaṇaḥ pretya svarge mahīyate

paṭhan dvijo vāgṛṣabhatvam īyāt syāt kṣatriyo bhūmipatitvam īyāt

vaṇigjanaḥ paṇyaphalatvam īyāj janaś ca śūdro 'pi mahattvam īyāt

nāradasya tu tad vākyaṃ śrutvā vākyaviśāradaḥ

pūjayām āsa dharmātmā sahaśiṣyo mahāmuniḥ

yathāvat pūjitas tena devarṣir nāradas tadā

āpṛṣṭvaivābhyanujñātaḥ sa jagāma vihāyasaṃ

sa muhūrtaṃ gate tasmin devalokaṃ munis tadā

jagāma tamasātīraṃ jāhnavyās tv avidūrataḥ

sa tu tīraṃ samāsādya tamasāyā mahāmuniḥ

śiṣyam āha sthitaṃ pārśve dṛṣṭvā tīrtham akardamam

akardamam idaṃ tīrthaṃ bharadvāja niśāmaya

ramaṇīyaṃ prasannāmbu sanmanuṣyamano yathā

nyasyatāṃ kalaśas tāta dīyatāṃ valkalaṃ mama

idam evāvagāhiṣye tamasātīrtham uttamam

evam ukto bharadvājo vālmīkena mahātmanā

prāyacchata munes tasya valkalaṃ niyato guroḥ

sa śiṣyahastād ādāya valkalaṃ niyatendriyaḥ

vicacāra ha paśyaṃs tat sarvato vipulaṃ vanam

tasyābhyāśe tu mithunaṃ carantam anapāyinam

dadarśa bhagavāṃs tatra krauñcayoś cārunisvanam

tasmāt tu mithunād ekaṃ pumāṃsaṃ pāpaniścayaḥ

jaghāna vairanilayo niṣādas tasya paśyataḥ

taṃ śoṇitaparītāṅgaṃ veṣṭamānaṃ mahītale

bhāryā tu nihataṃ dṛṣṭvā rurāva karuṇāṃ giram

tathā tu taṃ dvijaṃ dṛṣṭvā niṣādena nipātitam

ṛṣer dharmātmanas tasya kāruṇyaṃ samapadyata

tataḥ karuṇaveditvād adharmo 'yam iti dvijaḥ

niśāmya rudatīṃ krauñcīm idaṃ vacanam abravīt

mā niṣāda pratiṣṭhāṃ tvam agamaḥ śāśvatīḥ samāḥ

yat krauñcamithunād ekam avadhīḥ kāmamohitam

tasyaivaṃ bruvataś cintā babhūva hṛdi vīkṣataḥ

śokārtenāsya śakuneḥ kim idaṃ vyāhṛtaṃ mayā

cintayan sa mahāprājñaś cakāra matimān matim

śiṣyaṃ caivābravīd vākyam idaṃ sa munipuṃgavaḥ

pādabaddho 'kṣarasamas tantrīlayasamanvitaḥ

śokārtasya pravṛtto me śloko bhavatu nānyathā

śiṣyas tu tasya bruvato muner vākyam anuttamam

pratijagrāha saṃhṛṣṭas tasya tuṣṭo 'bhavad guruḥ

so 'bhiṣekaṃ tataḥ kṛtvā tīrthe tasmin yathāvidhi

tam eva cintayann artham upāvartata vai muniḥ

bharadvājas tataḥ śiṣyo vinītaḥ śrutavān guroḥ

kalaśaṃ pūrṇam ādāya pṛṣṭhato 'nujagāma ha

sa praviśyāśramapadaṃ śiṣyeṇa saha dharmavit

upaviṣṭaḥ kathāś cānyāś cakāra dhyānam āsthitaḥ

ājagāma tato brahmā lokakartā svayaṃ prabhuḥ

caturmukho mahātejā draṣṭuṃ taṃ munipuṃgavam

vālmīkir atha taṃ dṛṣṭvā sahasotthāya vāg yataḥ

prāñjaliḥ prayato bhūtvā tasthau paramavismitaḥ

pūjayām āsa taṃ devaṃ pādyārghyāsanavandanaiḥ

praṇamya vidhivac cainaṃ pṛṣṭvānāmayam avyayam

athopaviśya bhagavān āsane paramārcite

vālmīkaye maharṣaye saṃdideśāsanaṃ tataḥ

upaviṣṭe tadā tasmin sākṣāl lokapitāmahe

tad gatenaiva manasā vālmīkir dhyānam āsthitaḥ

pāpātmanā kṛtaṃ kaṣṭaṃ vairagrahaṇabuddhinā

yas tādṛśaṃ cāruravaṃ krauñcaṃ hanyād akāraṇāt

śocann eva muhuḥ krauñcīm upaślokam imaṃ punaḥ

jagāv antargatamanā bhūtvā śokaparāyaṇaḥ

tam uvāca tato brahmā prahasan munipuṃgavam

śloka eva tvayā baddho nātra kāryā vicāraṇā

macchandād eva te brahman pravṛtteyaṃ sarasvatī

rāmasya caritaṃ sarvaṃ kuru tvam ṛṣisattama

dharmātmano guṇavato loke rāmasya dhīmataḥ

vṛttaṃ kathaya dhīrasya yathā te nāradāc chrutam

rahasyaṃ ca prakāśaṃ ca yad vṛttaṃ tasya dhīmataḥ

rāmasya saha saumitre rākṣasānāṃ ca sarvaśaḥ

vaidehyāś caiva yad vṛttaṃ prakāśaṃ yadi vā rahaḥ

tac cāpy aviditaṃ sarvaṃ viditaṃ te bhaviṣyati

na te vāg anṛtā kāvye kā cid atra bhaviṣyati

kuru rāmakathāṃ puṇyāṃ ślokabaddhāṃ manoramām

yāvat sthāsyanti girayaḥ saritaś ca mahītale

tāvad rāmāyaṇakathā lokeṣu pracariṣyati

yāvad rāmasya ca kathā tvatkṛtā pracariṣyati

tāvad ūrdhvam adhaś ca tvaṃ mallokeṣu nivatsyasi

ity uktvā bhagavān brahmā tatraivāntaradhīyata

tataḥ saśiṣyo vālmīkir munir vismayam āyayau

tasya śiṣyās tataḥ sarve jaguḥ ślokam imaṃ punaḥ

muhur muhuḥ prīyamāṇāḥ prāhuś ca bhṛśavismitāḥ

samākṣaraiś caturbhir yaḥ pādair gīto maharṣiṇā

so 'nuvyāharaṇād bhūyaḥ śokaḥ ślokatvam āgataḥ

tasya buddhir iyaṃ jātā vālmīker bhāvitātmanaḥ

kṛtsnaṃ rāmāyaṇaṃ kāvyam īdṛśaiḥ karavāṇy aham

udāravṛttārthapadair manoramais tadāsya rāmasya cakāra kīrtimān

samākṣaraiḥ ślokaśatair yaśasvino yaśaskaraṃ kāvyam udāradhīr muniḥ

śrutvā vas tu samagraṃ tad dharmātmā dharmasaṃhitam

vyaktam anveṣate bhūyo yad vṛttaṃ tasya dhīmataḥ

upaspṛśyodakaṃ saṃyan muniḥ sthitvā kṛtāñjaliḥ

prācīnāgreṣu darbheṣu dharmeṇānveṣate gatim

janma rāmasya sumahad vīryaṃ sarvānukūlatām

lokasya priyatāṃ kṣāntiṃ saumyatāṃ satyaśīlatām

nānācitrāḥ kathāś cānyā viśvāmitrasahāyane

jānakyāś ca vivāhaṃ ca dhanuṣaś ca vibhedanam

rāmarāmavivādaṃ ca guṇān dāśarathes tathā

tathābhiṣekaṃ rāmasya kaikeyyā duṣṭabhāvatām

vyāghātaṃ cābhiṣekasya rāmasya ca vivāsanam

rājñaḥ śokavilāpaṃ ca paralokasya cāśrayam

prakṛtīnāṃ viṣādaṃ ca prakṛtīnāṃ visarjanam

niṣādādhipasaṃvādaṃ sūtopāvartanaṃ tathā

gaṅgāyāś cāpi saṃtāraṃ bharadvājasya darśanam

bharadvājābhyanujñānāc citrakūṭasya darśanam

vāstukarmaniveśaṃ ca bharatāgamanaṃ tathā

prasādanaṃ ca rāmasya pituś ca salilakriyām

pādukāgryābhiṣekaṃ ca nandigrāma nivāsanam

daṇḍakāraṇyagamanaṃ sutīkṣṇena samāgamam

anasūyāsamasyāṃ ca aṅgarāgasya cārpaṇam

śūrpaṇakhyāś ca saṃvādaṃ virūpakaraṇaṃ tathā

vadhaṃ kharatriśirasor utthānaṃ rāvaṇasya ca

mārīcasya vadhaṃ caiva vaidehyā haraṇaṃ tathā

rāghavasya vilāpaṃ ca gṛdhrarājanibarhaṇam

kabandhadarśanaṃ caiva pampāyāś cāpi darśanam

śarbaryā darśanaṃ caiva hanūmaddarśanaṃ tathā

vilāpaṃ caiva pampāyāṃ rāghavasya mahātmanaḥ

ṛṣyamūkasya gamanaṃ sugrīveṇa samāgamam

pratyayotpādanaṃ sakhyaṃ vālisugrīvavigraham

vālipramathanaṃ caiva sugrīvapratipādanam

tārāvilāpasamayaṃ varṣarātrinivāsanam

kopaṃ rāghavasiṃhasya balānām upasaṃgraham

diśaḥ prasthāpanaṃ caiva pṛthivyāś ca nivedanam

aṅgulīyakadānaṃ ca ṛkṣasya biladarśanam

prāyopaveśanaṃ caiva saṃpāteś cāpi darśanam

parvatārohaṇaṃ caiva sāgarasya ca laṅghanam

rātrau laṅkāpraveśaṃ ca ekasyāpi vicintanam

āpānabhūmigamanam avarodhasya darśanam

aśokavanikāyānaṃ sītāyāś cāpi darśanam

abhijñānapradānaṃ ca sītāyāś cāpi bhāṣaṇam

rākṣasītarjanaṃ caiva trijaṭāsvapnadarśanam

maṇipradānaṃ sītāyā vṛkṣabhaṅgaṃ tathaiva ca

rākṣasīvidravaṃ caiva kiṃkarāṇāṃ nibarhaṇam

grahaṇaṃ vāyusūnoś ca laṅkādāhābhigarjanam

pratiplavanam evātha madhūnāṃ haraṇaṃ tathā

rāghavāśvāsanaṃ caiva maṇiniryātanaṃ tathā

saṃgamaṃ ca samudrasya nalasetoś ca bandhanam

pratāraṃ ca samudrasya rātrau laṅkāvarodhanam

vibhīṣaṇena saṃsargaṃ vadhopāyanivedanam

kumbhakarṇasya nidhanaṃ meghanādanibarhaṇam

rāvaṇasya vināśaṃ ca sītāvāptim areḥ pure

bibhīṣaṇābhiṣekaṃ ca puṣpakasya ca darśanam

ayodhyāyāś ca gamanaṃ bharatena samāgamam

rāmābhiṣekābhyudayaṃ sarvasainyavisarjanam

svarāṣṭrarañjanaṃ caiva vaidehyāś ca visarjanam

anāgataṃ ca yat kiṃ cid rāmasya vasudhātale

tac cakārottare kāvye vālmīkir bhagavān ṛṣiḥ

prāptarājyasya rāmasya vālmīkir bhagavān ṛṣiḥ

cakāra caritaṃ kṛtsnaṃ vicitrapadam ātmavān

kṛtvā tu tan mahāprājñaḥ sabhaviṣyaṃ sahottaram

cintayām āsa ko nv etat prayuñjīyād iti prabhuḥ

tasya cintayamānasya maharṣer bhāvitātmanaḥ

agṛhṇītāṃ tataḥ pādau muniveṣau kuśīlavau

kuśīlavau tu dharmajñau rājaputrau yaśasvinau

bhrātarau svarasaṃpannau dadarśāśramavāsinau

sa tu medhāvinau dṛṣṭvā vedeṣu pariniṣṭhitau

vedopabṛhmaṇārthāya tāv agrāhayata prabhuḥ

kāvyaṃ rāmāyaṇaṃ kṛtsnaṃ sītāyāś caritaṃ mahat

paulastya vadham ity eva cakāra caritavrataḥ

pāṭhye geye ca madhuraṃ pramāṇais tribhir anvitam

jātibhiḥ saptabhir baddhaṃ tantrīlayasamanvitam

hāsyaśṛṅgārakāruṇyaraudravīrabhayānakaiḥ

bībhatsādirasair yuktaṃ kāvyam etad agāyatām

tau tu gāndharvatattvajñau mūrcchanāsthānakovidau

bhrātarau svarasaṃpannau gandharvāv iva rūpiṇau

rūpalakṣaṇasaṃpannau madhurasvarabhāṣiṇau

bimbād ivoddhṛtau bimbau rāmadehāt tathāparau

tau rājaputrau kārtsnyena dharmyam ākhyānam uttamam

vāco vidheyaṃ tat sarvaṃ kṛtvā kāvyam aninditau

ṛṣīṇāṃ ca dvijātīnāṃ sādhūnāṃ ca samāgame

yathopadeśaṃ tattvajñau jagatus tau samāhitau

mahātmānau mahābhāgau sarvalakṣaṇalakṣitau

tau kadā cit sametānām ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

āsīnānāṃ samīpasthāv idaṃ kāvyam agāyatām

tac chrutvā munayaḥ sarve bāṣpaparyākulekṣaṇāḥ

sādhu sādhv ity tāv ūcatuḥ paraṃ vismayam āgatāḥ

te prītamanasaḥ sarve munayo dharmavatsalāḥ

praśaśaṃsuḥ praśastavyau gāyamānau kuśīlavau

aho gītasya mādhuryaṃ ślokānāṃ ca viśeṣataḥ

ciranirvṛttam apy etat pratyakṣam iva darśitam

praviśya tāv ubhau suṣṭhu tadā bhāvam agāyatām

sahitau madhuraṃ raktaṃ saṃpannaṃ svarasaṃpadā

evaṃ praśasyamānau tau tapaḥślāghyair maharṣibhiḥ

saṃraktataram atyarthaṃ madhuraṃ tāv agāyatām

prītaḥ kaś cin munis tābhyāṃ saṃsthitaḥ kalaśaṃ dadau

prasanno valkalaṃ kaś cid dadau tābhyāṃ mahāyaśāḥ

āścaryam idam ākhyānaṃ muninā saṃprakīrtitam

paraṃ kavīnām ādhāraṃ samāptaṃ ca yathākramam

praśasyamānau sarvatra kadā cit tatra gāyakau

rathyāsu rājamārgeṣu dadarśa bharatāgrajaḥ

svaveśma cānīya tato bhrātarau sakuśīlavau

pūjayām āsa pūjārhau rāmaḥ śatrunibarhaṇaḥ

āsīnaḥ kāñcane divye sa ca siṃhāsane prabhuḥ

upopaviṣṭaiḥ sacivair bhrātṛbhiś ca paraṃtapaḥ

dṛṣṭvā tu rūpasaṃpannau tāv ubhau vīṇinau tataḥ

uvāca lakṣmaṇaṃ rāmaḥ śatrughnaṃ bharataṃ tathā

śrūyatām idam ākhyānam anayor devavarcasoḥ

vicitrārthapadaṃ samyag gāyator madhurasvaram

imau munī pārthivalakṣmaṇānvitau kuśīlavau caiva mahātapasvinau

mamāpi tad bhūtikaraṃ pracakṣate mahānubhāvaṃ caritaṃ nibodhata

tatas tu tau rāmavacaḥ pracoditāv agāyatāṃ mārgavidhānasaṃpadā

sa cāpi rāmaḥ pariṣadgataḥ śanair bubhūṣayāsaktamanā babhūva ha

sarvāpūrvam iyaṃ yeṣām āsīt kṛtsnā vasuṃdharā

prajāpatim upādāya nṛpāṇāṃ jayaśālinām

yeṣāṃ sa sagaro nāma sāgaro yena khānitaḥ

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ paryavārayan

ikṣvākūṇām idaṃ teṣāṃ rājñāṃ vaṃśe mahātmanām

mahad utpannam ākhyānaṃ rāmāyaṇam iti śrutam

tad idaṃ vartayiṣyāmi sarvaṃ nikhilam āditaḥ

dharmakāmārthasahitaṃ śrotavyam anasūyayā

kosalo nāma muditaḥ sphīto janapado mahān

niviṣṭaḥ sarayūtīre prabhūtadhanadhānyavān

ayodhyā nāma nagarī tatrāsīl lokaviśrutā

manunā mānavendreṇa yā purī nirmitā svayam

āyatā daśa ca dve ca yojanāni mahāpurī

śrīmatī trīṇi vistīrṇā suvibhaktamahāpathā

rājamārgeṇa mahatā suvibhaktena śobhitā

muktapuṣpāvakīrṇena jalasiktena nityaśaḥ

tāṃ tu rājā daśaratho mahārāṣṭravivardhanaḥ

purīm āvāsayām āsa divi devapatir yathā

kapāṭatoraṇavatīṃ suvibhaktāntarāpaṇām

sarvayantrāyudhavatīm upetāṃ sarvaśilpibhiḥ

sūtamāgadhasaṃbādhāṃ śrīmatīm atulaprabhām

uccāṭṭāladhvajavatīṃ śataghnīśatasaṃkulām

vadhūnāṭakasaṅghaiś ca saṃyuktāṃ sarvataḥ purīm

udyānāmravaṇopetāṃ mahatīṃ sālamekhalām

durgagambhīraparikhāṃ durgām anyair durāsadām

vājivāraṇasaṃpūrṇāṃ gobhir uṣṭraiḥ kharais tathā

sāmantarājasaṅghaiś ca balikarmabhir āvṛtām

nānādeśanivāsaiś ca vaṇigbhir upaśobhitām

prasādai ratnavikṛtaiḥ parvatair upaśobhitām

kūṭāgāraiś ca saṃpūrṇām indrasyevāmarāvatīm

citrām aṣṭāpadākārāṃ varanārīgaṇair yutām

sarvaratnasamākīrṇāṃ vimānagṛhaśobhitām

gṛhagāḍhām avicchidrāṃ samabhūmau niveśitām

śālitaṇḍulasaṃpūrṇām ikṣukāṇḍarasodakām

dundubhībhir mṛdaṅgaiś ca vīṇābhiḥ paṇavais tathā

nāditāṃ bhṛśam atyarthaṃ pṛthivyāṃ tām anuttamām

vimānam iva siddhānāṃ tapasādhigataṃ divi

suniveśitaveśmāntāṃ narottamasamāvṛtām

ye ca bāṇair na vidhyanti viviktam aparāparam

śabdavedhyaṃ ca vitataṃ laghuhastā viśāradāḥ

siṃhavyāghravarāhāṇāṃ mattānāṃ nadatāṃ vane

hantāro niśitaiḥ śastrair balād bāhubalair api

tādṛśānāṃ sahasrais tām abhipūrṇāṃ mahārathaiḥ

purīm āvāsayām āsa rājā daśarathas tadā

tām agnimadbhir guṇavadbhir āvṛtāṃ dvijottamair vedaṣaḍaṅgapāragaiḥ

sahasradaiḥ satyaratair mahātmabhir maharṣikalpair ṛṣibhiś ca kevalaiḥ

puryāṃ tasyām ayodhyāyāṃ vedavit sarvasaṃgrahaḥ

dīrghadarśī mahātejāḥ paurajānapadapriyaḥ

ikṣvākūṇām atiratho yajvā dharmarato vaśī

maharṣikalpo rājarṣis triṣu lokṛṣu viśrutaḥ

balavān nihatāmitro mitravān vijitendriyaḥ

dhanaiś ca saṃcayaiś cānyaiḥ śakravaiśravaṇopamaḥ

yathā manur mahātejā lokasya parirakṣitā

tathā daśaratho rājā vasañ jagad apālayat

tena satyābhisaṃdhena trivargam anutiṣṭhatā

pālitā sā purī śreṣṭhendreṇa ivāmarāvatī

tasmin puravare hṛṣṭā dharmātmanā bahuśrutāḥ

narās tuṣṭādhanaiḥ svaiḥ svair alubdhāḥ satyavādinaḥ

nālpasaṃnicayaḥ kaś cid āsīt tasmin purottame

kuṭumbī yo hy asiddhārtho 'gavāśvadhanadhānyavān

kāmī vā na kadaryo vā nṛśaṃsaḥ puruṣaḥ kva cit

draṣṭuṃ śakyam ayodhyāyāṃ nāvidvān na ca nāstikaḥ

sarve narāś ca nāryaś ca dharmaśīlāḥ susaṃyatāḥ

muditāḥ śīlavṛttābhyāṃ maharṣaya ivāmalāḥ

nākuṇḍalī nāmukuṭī nāsragvī nālpabhogavān

nāmṛṣṭo nānuliptāṅgo nāsugandhaś ca vidyate

nāmṛṣṭabhojī nādātā nāpy anaṅgadaniṣkadhṛk

nāhastābharaṇo vāpi dṛśyate nāpy anātmavān

nānāhitāgnir nāyajvā vipro nāpy asahasradaḥ

kaś cid āsīd ayodhyāyāṃ na ca nirvṛttasaṃkaraḥ

svakarmaniratā nityaṃ brāhmaṇā vijitendriyāḥ

dānādhyayanaśīlāś ca saṃyatāś ca pratigrahe

na nāstiko nānṛtako na kaś cid abahuśrutaḥ

nāsūyako na cāśakto nāvidvān vidyate tadā

na dīnaḥ kṣiptacitto vā vyathito vāpi kaś cana

kaś cin naro vā nārī vā nāśrīmān nāpy arūpavān

draṣṭuṃ śakyam ayodhyāyāṃ nāpi rājanyabhaktimān

varṇeṣv agryacaturtheṣu devatātithipūjakāḥ

dīrghāyuṣo narāḥ sarve dharmaṃ satyaṃ ca saṃśritāḥ

kṣatraṃ brahmamukhaṃ cāsīd vaiśyāḥ kṣatram anuvratāḥ

śūdrāḥ svadharmaniratās trīn varṇān upacāriṇaḥ

sā tenekṣvākunāthena purī suparirakṣitā

yathā purastān manunā mānavendreṇa dhīmatā

yodhānām agnikalpānāṃ peśalānām amarṣiṇām

saṃpūrṇākṛtavidyānāṃ guhākesariṇām iva

kāmbojaviṣaye jātair bāhlīkaiś ca hayottamaiḥ

vanāyujair nadījaiś ca pūrṇāharihayopamaiḥ

vindhyaparvatajair mattaiḥ pūrṇā haimavatair api

madānvitair atibalair mātaṅgaiḥ parvatopamaiḥ

añjanād api niṣkrāntair vāmanād api ca dvipaiḥ

bhadramandrair bhadramṛgair mṛgamandraiś ca sā purī

nityamattaiḥ sadā pūrṇā nāgair acalasaṃnibhaiḥ

sā yojane ca dve bhūyaḥ satyanāmā prakāśate

tāṃ satyanāmāṃ dṛḍhatoraṇārgalām gṛhair vicitrair upaśobhitāṃ śivām

purīm ayodhyāṃ nṛsahasrasaṃkulāṃ śaśāsa vai śakrasamo mahīpatiḥ

aṣṭau babhūvur vīrasya tasyāmātyā yaśasvinaḥ

śucayaś cānuraktāś ca rājakṛtyeṣu nityaśaḥ

dhṛṣṭir jayanto vijayaḥ siddhārtho arthasādhakaḥ

aśoko mantrapālaś ca sumantraś cāṣṭamo 'bhavat

ṛtvijau dvāv abhimatau tasyāstām ṛṣisattamau

vasiṣṭho vāmadevaś ca mantriṇaś ca tathāpare

śrīmantaś ca mahātmānaḥ śāstrajñā dṛḍhavikramāḥ

kīrtimantaḥ praṇihitā yathāvacanakāriṇaḥ

tejaḥkṣamāyaśaḥprāptāḥ smitapūrvābhibhāṣiṇaḥ

krodhāt kāmārthahetor vā na brūyur anṛtaṃ vacaḥ

teṣām aviditaṃ kiṃ cit sveṣu nāsti pareṣu vā

kriyamāṇaṃ kṛtaṃ vāpi cāreṇāpi cikīrṣitam

kuśalā vyavahāreṣu sauhṛdeṣu parīkṣitāḥ

prāptakālaṃ yathā daṇḍaṃ dhārayeyuḥ suteṣv api

kośasaṃgrahaṇe yuktā balasya ca parigrahe

ahitaṃ cāpi puruṣaṃ na vihiṃsyur adūṣakam

vīrāś ca niyatotsāhā rājaśāstram anuṣṭhitāḥ

śucīnāṃ rakṣitāraś ca nityaṃ viṣayavāsinām

brahmakṣatram ahiṃsantas te kośaṃ samapūrayan

sutīkṣṇadaṇḍāḥ saṃprekṣya puruṣasya balābalam

śucīnām ekabuddhīnāṃ sarveṣāṃ saṃprajānatām

nāsīt pure vā rāṣṭre vā mṛṣāvādī naraḥ kva cit

kaś cin na duṣṭas tatrāsīt paradāraratir naraḥ

praśāntaṃ sarvam evāsīd rāṣṭraṃ puravaraṃ ca tat

suvāsasaḥ suveśāś ca te ca sarve suśīlinaḥ

hitārthaṃ ca narendrasya jāgrato nayacakṣuṣā

gurau guṇagṛhītāś ca prakhyātāś ca parākramaiḥ

videśeṣv api vijñātāḥ sarvato buddhiniścayāt

īdṛśais tair amātyais tu rājā daśaratho 'naghaḥ

upapanno guṇopetair anvaśāsad vasuṃdharām

avekṣamāṇaś cāreṇa prajā dharmeṇa rañjayan

nādhyagacchad viśiṣṭaṃ vā tulyaṃ vā śatrum ātmanaḥ

tair mantribhir mantrahitair niviṣṭair vṛto 'nuraktaiḥ kuśalaiḥ samarthaiḥ

sa pārthivo dīptim avāpa yuktas tejomayair gobhir ivodito 'rkaḥ

tasya tv evaṃ prabhāvasya dharmajñasya mahātmanaḥ

sutārthaṃ tapyamānasya nāsīd vaṃśakaraḥ sutaḥ

cintayānasya tasyaivaṃ buddhir āsīn mahātmanaḥ

sutārthaṃ vājimedhena kimarthaṃ na yajāmy aham

sa niścitāṃ matiṃ kṛtvā yaṣṭavyam iti buddhimān

mantribhiḥ saha dharmātmā sarvair eva kṛtātmabhiḥ

tato 'bravīd idaṃ rājā sumantraṃ mantrisattamam

śīghram ānaya me sarvān gurūṃs tān sapurohitān

etac chrutvā rahaḥ sūto rājānam idam abravīt

ṛtvigbhir upadiṣṭo 'yaṃ purāvṛtto mayā śrutaḥ

sanatkumāro bhagavān pūrvaṃ kathitavān kathām

ṛṣīṇāṃ saṃnidhau rājaṃs tava putrāgamaṃ prati

kāśyapasya tu putro 'sti vibhāṇḍaka iti śrutaḥ

ṛśyaśṛṅga iti khyātas tasya putro bhaviṣyati

sa vane nityasaṃvṛddho munir vanacaraḥ sadā

nānyaṃ jānāti viprendro nityaṃ pitranuvartanāt

dvaividhyaṃ brahmacaryasya bhaviṣyati mahātmanaḥ

lokeṣu prathitaṃ rājan vipraiś ca kathitaṃ sadā

tasyaivaṃ vartamānasya kālaḥ samabhivartata

agniṃ śuśrūṣamāṇasya pitaraṃ ca yaśasvinam

etasminn eva kāle tu lomapādaḥ pratāpavān

aṅgeṣu prathito rājā bhaviṣyati mahābalaḥ

tasya vyatikramād rājño bhaviṣyati sudāruṇā

anāvṛṣṭiḥ sughorā vai sarvabhūtabhayāvahā

anāvṛṣṭyāṃ tu vṛttāyāṃ rājā duḥkhasamanvitaḥ

brāhmaṇāñ śrutavṛddhāṃś ca samānīya pravakṣyati

bhavantaḥ śrutadharmāṇo lokacāritravedinaḥ

samādiśantu niyamaṃ prāyaścittaṃ yathā bhavet

vakṣyanti te mahīpālaṃ brāhmaṇā vedapāragāḥ

vibhāṇḍakasutaṃ rājan sarvopāyair ihānaya

ānāyya ca mahīpāla ṛśyaśṛṅgaṃ susatkṛtam

prayaccha kanyāṃ śāntāṃ vai vidhinā susamāhitaḥ

teṣāṃ tu vacanaṃ śrutvā rājā cintāṃ prapatsyate

kenopāyena vai śakyam ihānetuṃ sa vīryavān

tato rājā viniścitya saha mantribhir ātmavān

purohitam amātyāṃś ca preṣayiṣyati satkṛtān

te tu rājño vacaḥ śrutvā vyathitā vanatānanāḥ

na gacchema ṛṣer bhītā anuneṣyanti taṃ nṛpam

vakṣyanti cintayitvā te tasyopāyāṃś ca tān kṣamān

āneṣyāmo vayaṃ vipraṃ na ca doṣo bhaviṣyati

evam aṅgādhipenaiva gaṇikābhir ṛṣeḥ sutaḥ

ānīto 'varṣayad devaḥ śāntā cāsmai pradīyate

ṛśyaśṛṅgas tu jāmātā putrāṃs tava vidhāsyati

sanatkumārakathitam etāvad vyāhṛtaṃ mayā

atha hṛṣṭo daśarathaḥ sumantraṃ pratyabhāṣata

yatharṣyaśṛṅgas tv ānīto vistareṇa tvayocyatām

sumantraś codito rājñā provācedaṃ vacas tadā

yatharṣyaśṛṅgas tv ānītaḥ śṛṇu me mantribhiḥ saha

lomapādam uvācedaṃ sahāmātyaḥ purohitaḥ

upāyo nirapāyo 'yam asmābhir abhicintitaḥ

ṛśyaśṛṅgo vanacaras tapaḥsvādhyāyane rataḥ

anabhijñaḥ sa nārīṇāṃ viṣayāṇāṃ sukhasya ca

indriyārthair abhimatair naracittapramāthibhiḥ

puram ānāyayiṣyāmaḥ kṣipraṃ cādhyavasīyatām

gaṇikās tatra gacchantu rūpavatyaḥ svalaṃkṛtāḥ

pralobhya vividhopāyair āneṣyantīha satkṛtāḥ

śrutvā tatheti rājā ca pratyuvāca purohitam

purohito mantriṇaś ca tathā cakruś ca te tadā

vāramukhyās tu tac chrutvā vanaṃ praviviśur mahat

āśramasyāvidūre 'smin yatnaṃ kurvanti darśane

ṛṣiputrasya ghorasya nityam āśramavāsinaḥ

pituḥ sa nityasaṃtuṣṭo nāticakrāma cāśramāt

na tena janmaprabhṛti dṛṣṭapūrvaṃ tapasvinā

strī vā pumān vā yac cānyat sattvaṃ nagararāṣṭrajam

tataḥ kadā cit taṃ deśam ājagāma yadṛcchayā

vibhāṇḍakasutas tatra tāś cāpaśyad varāṅganāḥ

tāś citraveṣāḥ pramadā gāyantyo madhurasvaraiḥ

ṛṣiputram upāgamya sarvā vacanam abruvan

kas tvaṃ kiṃ vartase brahmañ jñātum icchāmahe vayam

ekas tvaṃ vijane ghore vane carasi śaṃsa naḥ

adṛṣṭarūpās tās tena kāmyarūpā vane striyaḥ

hārdāt tasya matir jātā ākhyātuṃ pitaraṃ svakam

pitā vibhāṇḍako 'smākaṃ tasyāhaṃ suta aurasaḥ

ṛśyaśṛṅga iti khyātaṃ nāma karma ca me bhuvi

ihāśramapado 'smākaṃ samīpe śubhadarśanāḥ

kariṣye vo 'tra pūjāṃ vai sarveṣāṃ vidhipūrvakam

ṛṣiputravacaḥ śrutvā sarvāsāṃ matir āsa vai

tad āśramapadaṃ draṣṭuṃ jagmuḥ sarvāś ca tena ha

gatānāṃ tu tataḥ pūjām ṛṣiputraś cakāra ha

idam arghyam idaṃ pādyam idaṃ mūlaṃ phalaṃ ca naḥ

pratigṛhya tu tāṃ pūjāṃ sarvā eva samutsukāḥ

ṛṣer bhītāś ca śīghraṃ tu gamanāya matiṃ dadhuḥ

asmākam api mukhyāni phalānīmāni vai dvija

gṛhāṇa prati bhadraṃ te bhakṣayasva ca mā ciram

tatas tās taṃ samāliṅgya sarvā harṣasamanvitāḥ

modakān pradadus tasmai bhakṣyāṃś ca vividhāñ śubhān

tāni cāsvādya tejasvī phalānīti sma manyate

anāsvāditapūrvāṇi vane nityanivāsinā

āpṛcchya ca tadā vipraṃ vratacaryāṃ nivedya ca

gacchanti smāpadeśāt tā bhītās tasya pituḥ striyaḥ

gatāsu tāsu sarvāsu kāśyapasyātmajo dvijaḥ

asvasthahṛdayaś cāsīd duḥkhaṃ sma parivartate

tato 'paredyus taṃ deśam ājagāma sa vīryavān

manojñā yatra tā dṛṣṭā vāramukhyāḥ svalaṃkṛtāḥ

dṛṣṭvaiva ca tadā vipram āyāntaṃ hṛṣṭamānasāḥ

upasṛtya tataḥ sarvās tās tam ūcur idaṃ vacaḥ

ehy āśramapadaṃ saumya asmākam iti cābruvan

tatrāpy eṣa vidhiḥ śrīmān viśeṣeṇa bhaviṣyati

śrutvā tu vacanaṃ tāsāṃ sarvāsāṃ hṛdayaṃgamam

gamanāya matiṃ cakre taṃ ca ninyus tadā striyaḥ

tatra cānīyamāne tu vipre tasmin mahātmani

vavarṣa sahasā devo jagat prahlādayaṃs tadā

varṣeṇaivāgataṃ vipraṃ viṣayaṃ svaṃ narādhipaḥ

pratyudgamya muniṃ prahvaḥ śirasā ca mahīṃ gataḥ

arghyaṃ ca pradadau tasmai nyāyataḥ susamāhitaḥ

vavre prasādaṃ viprendrān mā vipraṃ manyur āviśet

antaḥpuraṃ praviśyāsmai kanyāṃ dattvā yathāvidhi

śāntāṃ śāntena manasā rājā harṣam avāpa saḥ

evaṃ sa nyavasat tatra sarvakāmaiḥ supūjitaḥ

ṛśyaśṛṅgo mahātejāḥ śāntayā saha bhāryayā

bhūya eva ca rājendra śṛṇu me vacanaṃ hitam

yathā sa devapravaraḥ kathāyām evam abravīt

ikṣvākūṇāṃ kule jāto bhaviṣyati sudhārmikaḥ

rājā daśaratho nāmnā śrīmān satyapratiśravaḥ

aṅgarājena sakhyaṃ ca tasya rājño bhaviṣyati

kanyā cāsya mahābhāgā śāntā nāma bhaviṣyati

putras tv aṅgasya rājñas tu lomapāda iti śrutaḥ

taṃ sa rājā daśaratho gamiṣyati mahāyaśāḥ

anapatyo 'smi dharmātmañ śāntābhartā mama kratum

āhareta tvayājñaptaḥ saṃtānārthaṃ kulasya ca

śrutvā rājño 'tha tad vākyaṃ manasā sa vicintya ca

pradāsyate putravantaṃ śāntā bhartāram ātmavān

pratigṛhya ca taṃ vipraṃ sa rājā vigatajvaraḥ

āhariṣyati taṃ yajñaṃ prahṛṣṭenāntarātmanā

taṃ ca rājā daśaratho yaṣṭukāmaḥ kṛtāñjaliḥ

ṛśyaśṛṅgaṃ dvijaśreṣṭhaṃ varayiṣyati dharmavit

yajñārthaṃ prasavārthaṃ ca svargārthaṃ ca nareśvaraḥ

labhate ca sa taṃ kāmaṃ dvijamukhyād viśāṃ patiḥ

putrāś cāsya bhaviṣyanti catvāro 'mitavikramāḥ

vaṃśapratiṣṭhānakarāḥ sarvalokeṣu viśrutāḥ

evaṃ sa devapravaraḥ pūrvaṃ kathitavān kathām

sanatkumāro bhagavān purā devayuge prabhuḥ

sa tvaṃ puruṣaśārdūla tam ānaya susatkṛtam

svayam eva mahārāja gatvā sabalavāhanaḥ

anumānya vasiṣṭhaṃ ca sūtavākyaṃ niśamya ca

sāntaḥpuraḥ sahāmātyaḥ prayayau yatra sa dvijaḥ

vanāni saritaś caiva vyatikramya śanaiḥ śanaiḥ

abhicakrāma taṃ deśaṃ yatra vai munipuṃgavaḥ

āsādya taṃ dvijaśreṣṭhaṃ lomapādasamīpagam

ṛṣiputraṃ dadarśādau dīpyamānam ivānalam

tato rājā yathānyāyaṃ pūjāṃ cakre viśeṣataḥ

sakhitvāt tasya vai rājñaḥ prahṛṣṭenāntarātmanā

lomapādena cākhyātam ṛṣiputrāya dhīmate

sakhyaṃ saṃbandhakaṃ caiva tadā taṃ pratyapūjayat

evaṃ susatkṛtas tena sahoṣitvā nararṣabhaḥ

saptāṣṭadivasān rājā rājānam idam abravīt

śāntā tava sutā rājan saha bhartrā viśāmpate

madīyaṃ nagaraṃ yātu kāryaṃ hi mahad udyatam

tatheti rājā saṃśrutya gamanaṃ tasya dhīmataḥ

uvāca vacanaṃ vipraṃ gaccha tvaṃ saha bhāryayā

ṛṣiputraḥ pratiśrutya tathety āha nṛpaṃ tadā

sa nṛpeṇābhyanujñātaḥ prayayau saha bhāryayā

tāv anyonyāñjaliṃ kṛtvā snehāt saṃśliṣya corasā

nanandatur daśaratho lomapādaś ca vīryavān

tataḥ suhṛdam āpṛcchya prasthito raghunandanaḥ

paurebhyaḥ preṣayām āsa dūtān vai śīghragāminaḥ

kriyatāṃ nagaraṃ sarvaṃ kṣipram eva svalaṃkṛtam

tataḥ prahṛṣṭāḥ paurās te śrutvā rājānam āgatam

tathā pracakrus tat sarvaṃ rājñā yat preṣitaṃ tadā

tataḥ svalaṃkṛtaṃ rājā nagaraṃ praviveśa ha

śaṅkhadundubhinirghoṣaiḥ puraskṛtya dvijarṣabham

tataḥ pramuditāḥ sarve dṛṣṭvā taṃ nāgarā dvijam

praveśyamānaṃ satkṛtya narendreṇendrakarmaṇā

antaḥpuraṃ praveśyainaṃ pūjāṃ kṛtvā tu śāstrataḥ

kṛtakṛtyaṃ tadātmānaṃ mene tasyopavāhanāt

antaḥpurāṇi sarvāṇi śāntāṃ dṛṣṭvā tathāgatām

saha bhartrā viśālākṣīṃ prītyānandam upāgaman

pūjyamānā ca tābhiḥ sā rājñā caiva viśeṣataḥ

uvāsa tatra sukhitā kaṃ cit kālaṃ saha dvijā

tataḥ kāle bahutithe kasmiṃś cit sumanohare

vasante samanuprāpte rājño yaṣṭuṃ mano 'bhavat

tataḥ prasādya śirasā taṃ vipraṃ devavarṇinam

yajñāya varayām āsa saṃtānārthaṃ kulasya vai

tatheti ca sa rājānam uvāca ca susatkṛtaḥ

saṃbhārāḥ saṃbhriyantāṃ te turagaś ca vimucyatām

tato rājābravīd vākyaṃ sumantraṃ mantrisattamam

sumantrāvāhaya kṣipram ṛtvijo brahmavādinaḥ

tataḥ sumantras tvaritaṃ gatvā tvaritavikramaḥ

samānayat sa tān viprān samastān vedapāragān

suyajñaṃ vāmadevaṃ ca jābālim atha kāśyapam

purohitaṃ vasiṣṭhaṃ ca ye cānye dvijasattamāḥ

tān pūjayitvā dharmātmā rājā daśarathas tadā

idaṃ dharmārthasahitaṃ ślakṣṇaṃ vacanam abravīt

mama lālapyamānasya putrārthaṃ nāsti vai sukham

tadarthaṃ hayamedhena yakṣyāmīti matir mama

tad ahaṃ yaṣṭum icchāmi śāstradṛṣṭena karmaṇā

ṛṣiputraprabhāvena kāmān prāpsyāmi cāpy aham

tataḥ sādhv iti tad vākyaṃ brāhmaṇāḥ pratyapūjayan

vasiṣṭhapramukhāḥ sarve pārthivasya mukhāc cyutam

ṛśyaśṛṅgapurogāś ca pratyūcur nṛpatiṃ tadā

saṃbhārāḥ saṃbhriyantāṃ te turagaś ca vimucyatām

sarvathā prāpyase putrāṃś caturo 'mitavikramān

yasya te dhārmikī buddhir iyaṃ putrārtham āgatā

tataḥ prīto 'bhavad rājā śrutvā tad dvijabhāṣitam

amātyāṃś cābravīd rājā harṣeṇedaṃ śubhākṣaram

gurūṇāṃ vacanāc chīghraṃ saṃbhārāḥ saṃbhriyantu me

samarthādhiṣṭhitaś cāśvaḥ sopādhyāyo vimucyatām

sarayvāś cottare tīre yajñabhūmir vidhīyatām

śāntayaś cābhivardhantāṃ yathākalpaṃ yathāvidhi

śakyaḥ kartum ayaṃ yajñaḥ sarveṇāpi mahīkṣitā

nāparādho bhavet kaṣṭo yady asmin kratusattame

chidraṃ hi mṛgayante 'tra vidvāṃso brahmarākṣasāḥ

vidhihīnasya yajñasya sadyaḥ kartā vinaśyati

tad yathā vidhipūrvaṃ me kratur eṣa samāpyate

tathāvidhānaṃ kriyatāṃ samarthāḥ karaṇeṣv iha

tatheti ca tataḥ sarve mantriṇaḥ pratyapūjayan

pārthivendrasya tad vākyaṃ yathājñaptam akurvata

tato dvijās te dharmajñam astuvan pārthivarṣabham

anujñātās tataḥ sarve punar jagmur yathāgatam

gatānāṃ tu dvijātīnāṃ mantriṇas tān narādhipaḥ

visarjayitvā svaṃ veśma praviveśa mahādyutiḥ

punaḥ prāpte vasante tu pūrṇaḥ saṃvatsaro 'bhavat

abhivādya vasiṣṭhaṃ ca nyāyataḥ pratipūjya ca

abravīt praśritaṃ vākyaṃ prasavārthaṃ dvijottamam

yajño me kriyatāṃ vipra yathoktaṃ munipuṃgava

yathā na vighnaḥ kriyate yajñāṅgeṣu vidhīyatām

bhavān snigdhaḥ suhṛn mahyaṃ guruś ca paramo mahān

voḍhavyo bhavatā caiva bhāro yajñasya codyataḥ

tatheti ca sa rājānam abravīd dvijasattamaḥ

kariṣye sarvam evaitad bhavatā yat samarthitam

tato 'bravīd dvijān vṛddhān yajñakarmasu niṣṭhitān

sthāpatye niṣṭhitāṃś caiva vṛddhān paramadhārmikān

karmāntikāñ śilpakārān vardhakīn khanakān api

gaṇakāñ śilpinaś caiva tathaiva naṭanartakān

tathā śucīñ śāstravidaḥ puruṣān subahuśrutān

yajñakarma samīhantāṃ bhavanto rājaśāsanāt

iṣṭakā bahusāhasrī śīghram ānīyatām iti

aupakāryāḥ kriyantāṃ ca rājñāṃ bahuguṇānvitāḥ

brāhmaṇāvasathāś caiva kartavyāḥ śataśaḥ śubhāḥ

bhakṣyānnapānair bahubhiḥ samupetāḥ suniṣṭhitāḥ

tathā paurajanasyāpi kartavyā bahuvistarāḥ

āvāsā bahubhakṣyā vai sarvakāmair upasthitāḥ

tathā jānapadasyāpi janasya bahuśobhanam

dātavyam annaṃ vidhivat satkṛtya na tu līlayā

sarve varṇā yathā pūjāṃ prāpnuvanti susatkṛtāḥ

na cāvajñā prayoktavyā kāmakrodhavaśād api

yajñakarmasu ye 'vyagrāḥ puruṣāḥ śilpinas tathā

teṣām api viśeṣeṇa pūjā kāryā yathākramam

yathā sarvaṃ suvihitaṃ na kiṃ cit parihīyate

tathā bhavantaḥ kurvantu prītisnigdhena cetasā

tataḥ sarve samāgamya vasiṣṭham idam abruvan

yathoktaṃ tat kariṣyāmo na kiṃ cit parihāsyate

tataḥ sumantram āhūya vasiṣṭho vākyam abravīt

nimantrayasya nṛpatīn pṛthivyāṃ ye ca dhārmikāḥ

brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ śūdrāṃś caiva sahasraśaḥ

samānayasva satkṛtya sarvadeśeṣu mānavān

mithilādhipatiṃ śūraṃ janakaṃ satyavikramam

niṣṭhitaṃ sarvaśāstreṣu tathā vedeṣu niṣṭhitam

tam ānaya mahābhāgaṃ svayam eva susatkṛtam

pūrvasaṃbandhinaṃ jñātvā tataḥ pūrvaṃ bravīmi te

tathā kāśipatiṃ snigdhaṃ satataṃ priyavādinam

sadvṛttaṃ devasaṃkāśaṃ svayam evānayasva ha

tathā kekayarājānaṃ vṛddhaṃ paramadhārmikam

śvaśuraṃ rājasiṃhasya saputraṃ tam ihānaya

aṅgeśvaraṃ mahābhāgaṃ lomapādaṃ susatkṛtam

vayasyaṃ rājasiṃhasya tam ānaya yaśasvinam

prācīnān sindhusauvīrān saurāṣṭhreyāṃś ca pārthivān

dākṣiṇātyān narendrāṃś ca samastān ānayasva ha

santi snigdhāś ca ye cānye rājānaḥ pṛthivītale

tān ānaya yathākṣipraṃ sānugān sahabāndhavān

vasiṣṭhavākyaṃ tac chrutvā sumantras tvaritas tadā

vyādiśat puruṣāṃs tatra rājñām ānayane śubhān

svayam eva hi dharmātmā prayayau muniśāsanāt

sumantras tvarito bhūtvā samānetuṃ mahīkṣitaḥ

te ca karmāntikāḥ sarve vasiṣṭhāya ca dhīmate

sarvaṃ nivedayanti sma yajñe yad upakalpitam

tataḥ prīto dvijaśreṣṭhas tān sarvān punar abravīt

avajñayā na dātavyaṃ kasya cil līlayāpi vā

avajñayā kṛtaṃ hanyād dātāraṃ nātra saṃśayaḥ

tataḥ kaiś cid ahorātrair upayātā mahīkṣitaḥ

bahūni ratnāny ādāya rājño daśarathasya ha

tato vasiṣṭhaḥ suprīto rājānam idam abravīt

upayātā naravyāghra rājānas tava śāsanāt

mayāpi satkṛtāḥ sarve yathārhaṃ rājasattamāḥ

yajñiyaṃ ca kṛtaṃ rājan puruṣaiḥ susamāhitaiḥ

niryātu ca bhavān yaṣṭuṃ yajñāyatanam antikāt

sarvakāmair upahṛtair upetaṃ vai samantataḥ

tathā vasiṣṭhavacanād ṛśyaśṛṅgasya cobhayoḥ

śubhe divasa nakṣatre niryāto jagatīpatiḥ

tato vasiṣṭhapramukhāḥ sarva eva dvijottamāḥ

ṛśyaśṛṅgaṃ puraskṛtya yajñakarmārabhaṃs tadā

atha saṃvatsare pūrṇe tasmin prāpte turaṅgame

sarayvāś cottare tīre rājño yajño 'bhyavartata

ṛśyaśṛṅgaṃ puraskṛtya karma cakrur dvijarṣabhāḥ

aśvamedhe mahāyajñe rājño 'sya sumahātmanaḥ

karma kurvanti vidhivad yājakā vedapāragāḥ

yathāvidhi yathānyāyaṃ parikrāmanti śāstrataḥ

pravargyaṃ śāstrataḥ kṛtvā tathaivopasadaṃ dvijāḥ

cakruś ca vidhivat sarvam adhikaṃ karma śāstrataḥ

abhipūjya tato hṛṣṭāḥ sarve cakrur yathāvidhi

prātaḥsavanapūrvāṇi karmāṇi munipuṃgavāḥ

na cāhutam abhūt tatra skhalitaṃ vāpi kiṃ cana

dṛśyate brahmavat sarvaṃ kṣemayuktaṃ hi cakrire

na teṣv ahaḥsu śrānto vā kṣudhito vāpi dṛśyate

nāvidvān brāhmaṇas tatra nāśatānucaras tathā

brāhmaṇā bhuñjate nityaṃ nāthavantaś ca bhuñjate

tāpasā bhuñjate cāpi śramaṇā bhuñjate tathā

vṛddhāś ca vyādhitāś caiva striyo bālās tathaiva ca

aniśaṃ bhuñjamānānāṃ na tṛptir upalabhyate

dīyatāṃ dīyatām annaṃ vāsāṃsi vividhāni ca

iti saṃcoditās tatra tathā cakrur anekaśaḥ

annakūṭāś ca bahavo dṛśyante parvatopamāḥ

divase divase tatra siddhasya vidhivat tadā

annaṃ hi vidhivat svādu praśaṃsanti dvijarṣabhāḥ

aho tṛptāḥ sma bhadraṃ te iti śuśrāva rāghavaḥ

svalaṃkṛtāś ca puruṣā brāhmaṇān paryaveṣayan

upāsate ca tān anye sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ

karmāntare tadā viprā hetuvādān bahūn api

prāhuḥ suvāgmino dhīrāḥ parasparajigīṣayā

divase divase tatra saṃstare kuśalā dvijāḥ

sarvakarmāṇi cakrus te yathāśāstraṃ pracoditāḥ

nāṣaḍaṅgavid atrāsīn nāvrato nābahuśrutaḥ

sadasyas tasya vai rājño nāvādakuśalo dvijaḥ

prāpte yūpocchraye tasmin ṣaḍ bailvāḥ khādirās tathā

tāvanto bilvasahitāḥ parṇinaś ca tathāpare

śleṣmātakamayo diṣṭo devadārumayas tathā

dvāv eva tatra vihitau bāhuvyastaparigrahau

kāritāḥ sarva evaite śāstrajñair yajñakovidaiḥ

śobhārthaṃ tasya yajñasya kāñcanālaṃkṛtā bhavan

vinyastā vidhivat sarve śilpibhiḥ sukṛtā dṛḍhāḥ

aṣṭāśrayaḥ sarva eva ślakṣṇarūpasamanvitāḥ

ācchāditās te vāsobhiḥ puṣpair gandhaiś ca bhūṣitāḥ

saptarṣayo dīptimanto virājante yathā divi

iṣṭakāś ca yathānyāyaṃ kāritāś ca pramāṇataḥ

cito 'gnir brāhmaṇais tatra kuśalaiḥ śulbakarmaṇi

sa cityo rājasiṃhasya saṃcitaḥ kuśalair dvijaiḥ

garuḍo rukmapakṣo vai triguṇo 'ṣṭādaśātmakaḥ

niyuktās tatra paśavas tat tad uddiśya daivatam

uragāḥ pakṣiṇaś caiva yathāśāstraṃ pracoditāḥ

śāmitre tu hayas tatra tathā jala carāś ca ye

ṛtvigbhiḥ sarvam evaitan niyuktaṃ śāstratas tadā

paśūnāṃ triśataṃ tatra yūpeṣu niyataṃ tadā

aśvaratnottamaṃ tasya rājño daśarathasya ha

kausalyā taṃ hayaṃ tatra paricarya samantataḥ

kṛpāṇair viśaśāsainaṃ tribhiḥ paramayā mudā

patatriṇā tadā sārdhaṃ susthitena ca cetasā

avasad rajanīm ekāṃ kausalyā dharmakāmyayā

hotādhvaryus tathodgātā hayena samayojayan

mahiṣyā parivṛktyātha vāvātām aparāṃ tathā

patatriṇas tasya vapām uddhṛtya niyatendriyaḥ

ṛtvik parama saṃpannaḥ śrapayām āsa śāstrataḥ

dhūmagandhaṃ vapāyās tu jighrati sma narādhipaḥ

yathākālaṃ yathānyāyaṃ nirṇudan pāpam ātmanaḥ

hayasya yāni cāṅgāni tāni sarvāṇi brāhmaṇāḥ

agnau prāsyanti vidhivat samastāḥ ṣoḍaśartvijaḥ

plakṣaśākhāsu yajñānām anyeṣāṃ kriyate haviḥ

aśvamedhasya caikasya vaitaso bhāga iṣyate

tryaho 'śvamedhaḥ saṃkhyātaḥ kalpasūtreṇa brāhmaṇaiḥ

catuṣṭomam ahas tasya prathamaṃ parikalpitam

ukthyaṃ dvitīyaṃ saṃkhyātam atirātraṃ tathottaram

kāritās tatra bahavo vihitāḥ śāstradarśanāt

jyotiṣṭomāyuṣī caiva atirātrau ca nirmitau

abhijid viśvajic caiva aptoryāmo mahākratuḥ

prācīṃ hotre dadau rājā diśaṃ svakulavardhanaḥ

adhvaryave pratīcīṃ tu brahmaṇe dakṣiṇāṃ diśam

udgātre tu tathodīcīṃ dakṣiṇaiṣā vinirmitā

aśvamedhe mahāyajñe svayambhuvihite purā

kratuṃ samāpya tu tadā nyāyataḥ puruṣarṣabhaḥ

ṛtvigbhyo hi dadau rājā dharāṃ tāṃ kratuvardhanaḥ

ṛtvijas tv abruvan sarve rājānaṃ gatakalmaṣam

bhavān eva mahīṃ kṛtsnām eko rakṣitum arhati

na bhūmyā kāryam asmākaṃ na hi śaktāḥ sma pālane

ratāḥ svādhyāyakaraṇe vayaṃ nityaṃ hi bhūmipa

niṣkrayaṃ kiṃ cid eveha prayacchatu bhavān iti

gavāṃ śatasahasrāṇi daśa tebhyo dadau nṛpaḥ

daśakoṭiṃ suvarṇasya rajatasya caturguṇam

ṛtvijas tu tataḥ sarve pradaduḥ sahitā vasu

ṛśyaśṛṅgāya munaye vasiṣṭhāya ca dhīmate

tatas te nyāyataḥ kṛtvā pravibhāgaṃ dvijottamāḥ

suprītamanasaḥ sarve pratyūcur muditā bhṛśam

tataḥ prītamanā rājā prāpya yajñam anuttamam

pāpāpahaṃ svarnayanaṃ dustaraṃ pārthivarṣabhaiḥ

tato 'bravīd ṛśyaśṛṅgaṃ rājā daśarathas tadā

kulasya vardhanaṃ tat tu kartum arhasi suvrata

tatheti ca sa rājānam uvāca dvijasattamaḥ

bhaviṣyanti sutā rājaṃś catvāras te kulodvahāḥ

medhāvī tu tato dhyātvā sa kiṃ cid idam uttamam

labdhasaṃjñas tatas taṃ tu vedajño nṛpam abravīt

iṣṭiṃ te 'haṃ kariṣyāmi putrīyāṃ putrakāraṇāt

atharvaśirasi proktair mantraiḥ siddhāṃ vidhānataḥ

tataḥ prākramad iṣṭiṃ tāṃ putrīyāṃ putra kāraṇāt

juhāva cāgnau tejasvī mantradṛṣṭena karmaṇā

tato devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ

bhāgapratigrahārthaṃ vai samavetā yathāvidhi

tāḥ sametya yathānyāyaṃ tasmin sadasi devatāḥ

abruvaṃl lokakartāraṃ brahmāṇaṃ vacanaṃ mahat

bhagavaṃs tvatprasādena rāvaṇo nāma rākṣasaḥ

sarvānno bādhate vīryāc chāsituṃ taṃ na śaknumaḥ

tvayā tasmai varo dattaḥ prītena bhagavan purā

mānayantaś ca taṃ nityaṃ sarvaṃ tasya kṣamāmahe

udvejayati lokāṃs trīn ucchritān dveṣṭi durmatiḥ

śakraṃ tridaśarājānaṃ pradharṣayitum icchati

ṛṣīn yakṣān sagandharvān asurān brāhmaṇāṃs tathā

atikrāmati durdharṣo varadānena mohitaḥ

nainaṃ sūryaḥ pratapati pārśve vāti na mārutaḥ

calormimālī taṃ dṛṣṭvā samudro 'pi na kampate

tan manan no bhayaṃ tasmād rākṣasād ghoradarśanāt

vadhārthaṃ tasya bhagavann upāyaṃ kartum arhasi

evam uktaḥ suraiḥ sarvaiś cintayitvā tato 'bravīt

hantāyaṃ vihitas tasya vadhopāyo durātmanaḥ

tena gandharvayakṣāṇāṃ devadānavarakṣasām

avadhyo 'smīti vāg uktā tathety uktaṃ ca tan mayā

nākīrtayad avajñānāt tad rakṣo mānuṣāṃs tadā

tasmāt sa mānuṣād vadhyo mṛtur nānyo 'sya vidyate

etac chrutvā priyaṃ vākyaṃ brahmaṇā samudāhṛtam

devā maharṣayaḥ sarve prahṛṣṭās te 'bhavaṃs tadā

etasminn antare viṣṇur upayāto mahādyutiḥ

brahmaṇā ca samāgamya tatra tasthau samāhitaḥ

tam abruvan surāḥ sarve samabhiṣṭūya saṃnatāḥ

tvāṃ niyokṣyāmahe viṣṇo lokānāṃ hitakāmyayā

rājño daśarathasya tvam ayodhyādhipater vibho

dharmajñasya vadānyasya maharṣisamatejasaḥ

tasya bhāryāsu tisṛṣu hrīśrīkīrtyupamāsu ca

viṣṇo putratvam āgaccha kṛtvātmānaṃ caturvidham

tatra tvaṃ mānuṣo bhūtvā pravṛddhaṃ lokakaṇṭakam

avadhyaṃ daivatair viṣṇo samare jahi rāvaṇam

sa hi devān sagandharvān siddhāṃś ca ṛṣisattamān

rākṣaso rāvaṇo mūrkho vīryotsekena bādhate

tad uddhataṃ rāvaṇam ṛddhatejasaṃ pravṛddhadarpaṃ tridaśeśvaradviṣam

virāvaṇaṃ sādhu tapasvikaṇṭakaṃ tapasvinām uddhara taṃ bhayāvaham

tato nārāyaṇo viṣṇur niyuktaḥ surasattamaiḥ

jānann api surān evaṃ ślakṣṇaṃ vacanam abravīt

upāyaḥ ko vadhe tasya rākṣasādhipateḥ surāḥ

yam ahaṃ taṃ samāsthāya nihanyām ṛṣikaṇṭakam

evam uktāḥ surāḥ sarve pratyūcur viṣṇum avyayam

mānuṣīṃ tanum āsthāya rāvaṇaṃ jahi saṃyuge

sa hi tepe tapas tīvraṃ dīrghakālam ariṃdama

yena tuṣṭo 'bhavad brahmā lokakṛl lokapūjitaḥ

saṃtuṣṭaḥ pradadau tasmai rākṣasāya varaṃ prabhuḥ

nānāvidhebhyo bhūtebhyo bhayaṃ nānyatra mānuṣāt

avajñātāḥ purā tena varadānena mānavāḥ

tasmāt tasya vadho dṛṣṭo mānuṣebhyaḥ paraṃtapa

ity etad vacanaṃ śrutvā surāṇāṃ viṣṇur ātmavān

pitaraṃ rocayām āsa tadā daśarathaṃ nṛpam

sa cāpy aputro nṛpatis tasmin kāle mahādyutiḥ

ayajat putriyām iṣṭiṃ putrepsur arisūdanaḥ

tato vai yajamānasya pāvakād atulaprabham

prādurbhūtaṃ mahad bhūtaṃ mahāvīryaṃ mahābalam

kṛṣṇaṃ raktāmbaradharaṃ raktāsyaṃ dundubhisvanam

snigdhaharyakṣatanujaśmaśrupravaramūrdhajam

śubhalakṣaṇasaṃpannaṃ divyābharaṇabhūṣitam

śailaśṛṅgasamutsedhaṃ dṛptaśārdūlavikramam

divākarasamākāraṃ dīptānalaśikhopamam

taptajāmbūnadamayīṃ rājatāntaparicchadām

divyapāyasasaṃpūrṇāṃ pātrīṃ patnīm iva priyām

pragṛhya vipulāṃ dorbhyāṃ svayaṃ māyāmayīm iva

samavekṣyābravīd vākyam idaṃ daśarathaṃ nṛpam

prājāpatyaṃ naraṃ viddhi mām ihābhyāgataṃ nṛpa

tataḥ paraṃ tadā rājā pratyuvāca kṛtāñjaliḥ

bhagavan svāgataṃ te 'stu kim ahaṃ karavāṇi te

atho punar idaṃ vākyaṃ prājāpatyo naro 'bravīt

rājann arcayatā devān adya prāptam idaṃ tvayā

idaṃ tu naraśārdūla pāyasaṃ devanirmitam

prajākaraṃ gṛhāṇa tvaṃ dhanyam ārogyavardhanam

bhāryāṇām anurūpāṇām aśnīteti prayaccha vai

tāsu tvaṃ lapsyase putrān yadarthaṃ yajase nṛpa

tatheti nṛpatiḥ prītaḥ śirasā pratigṛhya tām

pātrīṃ devānnasaṃpūrṇāṃ devadattāṃ hiraṇmayīm

abhivādya ca tad bhūtam adbhutaṃ priyadarśanam

mudā paramayā yuktaś cakārābhipradakṣiṇam

tato daśarathaḥ prāpya pāyasaṃ devanirmitam

babhūva paramaprītaḥ prāpya vittam ivādhanaḥ

tatas tad adbhutaprakhyaṃ bhūtaṃ paramabhāsvaram

saṃvartayitvā tat karma tatraivāntaradhīyata

harṣaraśmibhir udyotaṃ tasyāntaḥpuram ābabhau

śāradasyābhirāmasya candrasyeva nabho'ṃśubhiḥ

so 'ntaḥpuraṃ praviśyaiva kausalyām idam abravīt

pāyasaṃ pratigṛhṇīṣva putrīyaṃ tv idam ātmanaḥ

kausalyāyai narapatiḥ pāyasārdhaṃ dadau tadā

ardhād ardhaṃ dadau cāpi sumitrāyai narādhipaḥ

kaikeyyai cāvaśiṣṭārdhaṃ dadau putrārthakāraṇāt

pradadau cāvaśiṣṭārdhaṃ pāyasasyāmṛtopamam

anucintya sumitrāyai punar eva mahīpatiḥ

evaṃ tāsāṃ dadau rājā bhāryāṇāṃ pāyasaṃ pṛthak

tās tv etat pāyasaṃ prāpya narendrasyottamāḥ striyaḥ

saṃmānaṃ menire sarvāḥ praharṣoditacetasaḥ

putratvaṃ tu gate viṣṇau rājñas tasya mahātmanaḥ

uvāca devatāḥ sarvāḥ svayambhūr bhagavān idam

satyasaṃdhasya vīrasya sarveṣāṃ no hitaiṣiṇaḥ

viṣṇoḥ sahāyān balinaḥ sṛjadhvaṃ kāmarūpiṇaḥ

māyāvidaś ca śūrāṃś ca vāyuvegasamāñjave

nayajñān buddhisaṃpannān viṣṇutulyaparākramān

asaṃhāryān upāyajñān divyasaṃhananānvitān

sarvāstraguṇasaṃpannān amṛtaprāśanān iva

apsaraḥsu ca mukhyāsu gandharvīṇāṃ tanūṣu ca

yakṣapannagakanyāsu ṛṣkavidyādharīṣu ca

kiṃnarīṇāṃ ca gātreṣu vānarīṇāṃ tanūṣu ca

sṛjadhvaṃ harirūpeṇa putrāṃs tulyaparākramān

te tathoktā bhagavatā tat pratiśrutya śāsanam

janayām āsur evaṃ te putrān vānararūpiṇaḥ

ṛṣayaś ca mahātmānaḥ siddhavidyādharoragāḥ

cāraṇāś ca sutān vīrān sasṛjur vanacāriṇaḥ

te sṛṣṭā bahusāhasrā daśagrīvavadhodyatāḥ

aprameyabalā vīrā vikrāntāḥ kāmarūpiṇaḥ

te gajācalasaṃkāśā vapuṣmanto mahābalāḥ

ṛkṣavānaragopucchāḥ kṣipram evābhijajñire

yasya devasya yad rūpaṃ veṣo yaś ca parākramaḥ

ajāyata samastena tasya tasya sutaḥ pṛthak

golāṅgūlīṣu cotpannāḥ ke cit saṃmatavikramāḥ

ṛkṣīṣu ca tathā jātā vānarāḥ kiṃnarīṣu ca

śilāpraharaṇāḥ sarve sarve pādapayodhinaḥ

nakhadaṃṣṭrāyudhāḥ sarve sarve sarvāstrakovidāḥ

vicālayeyuḥ śailendrān bhedayeyuḥ sthirān drumān

kṣobhayeyuś ca vegena samudraṃ saritāṃ patim

dārayeyuḥ kṣitiṃ padbhyām āplaveyur mahārṇavam

nabhastalaṃ viśeyuś ca gṛhṇīyur api toyadān

gṛhṇīyur api mātaṅgān mattān pravrajato vane

nardamānāṃś ca nādena pātayeyur vihaṃgamān

īdṛśānāṃ prasūtāni harīṇāṃ kāmarūpiṇām

śataṃ śatasahasrāṇi yūthapānāṃ mahātmanām

babhūvur yūthapaśreṣṭhā vīrāṃś cājanayan harīn

anye ṛkṣavataḥ prasthān upatasthuḥ sahasraśaḥ

anye nānāvidhāñ śailān kānanāni ca bhejire

sūryaputraṃ ca sugrīvaṃ śakraputraṃ ca vālinam

bhrātarāv upatasthus te sarva eva harīśvarāḥ

tair meghavṛndācalakūṭakalpair mahābalair vānarayūthapālaiḥ

babhūva bhūr bhīmaśarīrarūpaiḥ samāvṛtā rāmasahāyahetoḥ

nirvṛtte tu kratau tasmin hayamedhe mahātmanaḥ

pratigṛhya surā bhāgān pratijagmur yathāgatam

samāptadīkṣāniyamaḥ patnīgaṇasamanvitaḥ

praviveśa purīṃ rājā sabhṛtyabalavāhanaḥ

yathārhaṃ pūjitās tena rājñā vai pṛthivīśvarāḥ

muditāḥ prayayur deśān praṇamya munipuṃgavam

gateṣu pṛthivīśeṣu rājā daśarathaḥ punaḥ

praviveśa purīṃ śrīmān puraskṛtya dvijottamān

śāntayā prayayau sārdham ṛśyaśṛṅgaḥ supūjitaḥ

anvīyamāno rājñātha sānuyātreṇa dhīmatā

kausalyājanayad rāmaṃ divyalakṣaṇasaṃyutam

viṣṇor ardhaṃ mahābhāgaṃ putram ikṣvākunandanam

kausalyā śuśubhe tena putreṇāmitatejasā

yathā vareṇa devānām aditir vajrapāṇinā

bharato nāma kaikeyyāṃ jajñe satyaparākramaḥ

sākṣād viṣṇoś caturbhāgaḥ sarvaiḥ samudito guṇaiḥ

atha lakṣmaṇaśatrughnau sumitrājanayat sutau

vīrau sarvāstrakuśalau viṣṇor ardhasamanvitau

rājñaḥ putrā mahātmānaś catvāro jajñire pṛthak

guṇavanto 'nurūpāś ca rucyā proṣṭhapadopamāḥ

atītyaikādaśāhaṃ tu nāma karma tathākarot

jyeṣṭhaṃ rāmaṃ mahātmānaṃ bharataṃ kaikayīsutam

saumitriṃ lakṣmaṇam iti śatrughnam aparaṃ tathā

vasiṣṭhaḥ paramaprīto nāmāni kṛtavāṃs tadā

teṣāṃ janmakriyādīni sarvakarmāṇy akārayat

teṣāṃ ketur iva jyeṣṭho rāmo ratikaraḥ pituḥ

babhūva bhūyo bhūtānāṃ svayambhūr iva saṃmataḥ

sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve lokahite ratāḥ

sarve jñānopasaṃpannāḥ sarve samuditā guṇaiḥ

teṣām api mahātejā rāmaḥ satyaparākramaḥ

bālyāt prabhṛti susnigdho lakṣmaṇo lakṣmivardhanaḥ

rāmasya lokarāmasya bhrātur jyeṣṭhasya nityaśaḥ

sarvapriyakaras tasya rāmasyāpi śarīrataḥ

lakṣmaṇo lakṣmisaṃpanno bahiḥprāṇa ivāparaḥ

na ca tena vinā nidrāṃ labhate puruṣottamaḥ

mṛṣṭam annam upānītam aśnāti na hi taṃ vinā

yadā hi hayam ārūḍho mṛgayāṃ yāti rāghavaḥ

tadainaṃ pṛṣṭhato 'bhyeti sadhanuḥ paripālayan

bharatasyāpi śatrughno lakṣmaṇāvarajo hi saḥ

prāṇaiḥ priyataro nityaṃ tasya cāsīt tathā priyaḥ

sa caturbhir mahābhāgaiḥ putrair daśarathaḥ priyaiḥ

babhūva paramaprīto devair iva pitāmahaḥ

te yadā jñānasaṃpannāḥ sarve samuditā guṇaiḥ

hrīmantaḥ kīrtimantaś ca sarvajñā dīrghadarśinaḥ

atha rājā daśarathas teṣāṃ dārakriyāṃ prati

cintayām āsa dharmātmā sopādhyāyaḥ sabāndhavaḥ

tasya cintayamānasya mantrimadhye mahātmanaḥ

abhyāgacchan mahātejo viśvāmitro mahāmuniḥ

sa rājño darśanākāṅkṣī dvārādhyakṣān uvāca ha

śīghram ākhyāta māṃ prāptaṃ kauśikaṃ gādhinaḥ sutam

tac chrutvā vacanaṃ tasya rājaveśma pradudruvuḥ

saṃbhrāntamanasaḥ sarve tena vākyena coditāḥ

te gatvā rājabhavanaṃ viśvāmitram ṛṣiṃ tadā

prāptam āvedayām āsur nṛpāyekṣvākave tadā

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā sapurodhāḥ samāhitaḥ

pratyujjagāma saṃhṛṣṭo brahmāṇam iva vāsavaḥ

sa dṛṣṭvā jvalitaṃ dīptyā tāpasaṃ saṃśitavratam

prahṛṣṭavadano rājā tato 'rghyam upahārayat

sa rājñaḥ pratigṛhyārghyaṃ śāstradṛṣṭtena karmaṇā

kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva paryapṛcchan narādhipam

vasiṣṭhaṃ ca samāgamya kuśalaṃ munipuṃgavaḥ

ṛṣīṃś ca tān yathā nyāyaṃ mahābhāgān uvāca ha

te sarve hṛṣṭamanasas tasya rājño niveśanam

viviśuḥ pūjitās tatra niṣeduś ca yathārthataḥ

atha hṛṣṭamanā rājā viśvāmitraṃ mahāmunim

uvāca paramodāro hṛṣṭas tam abhipūjayan

yathāmṛtasya saṃprāptir yathā varṣam anūdake

yathā sadṛśadāreṣu putrajanmāprajasya ca

pranaṣṭasya yathā lābho yathā harṣo mahodaye

tathaivāgamanaṃ manye svāgataṃ te mahāmune

kaṃ ca te paramaṃ kāmaṃ karomi kim u harṣitaḥ

pātrabhūto 'si me vipra diṣṭyā prāpto 'si dhārmika

adya me saphalaṃ janma jīvitaṃ ca sujīvitam

pūrvaṃ rājarṣiśabdena tapasā dyotitaprabhaḥ

brahmarṣitvam anuprāptaḥ pūjyo 'si bahudhā mayā

tad adbhutam idaṃ vipra pavitraṃ paramaṃ mama

śubhakṣetragataś cāhaṃ tava saṃdarśanāt prabho

brūhi yat prārthitaṃ tubhyaṃ kāryam āgamanaṃ prati

icchāmy anugṛhīto 'haṃ tvadarthaparivṛddhaye

kāryasya na vimarśaṃ ca gantum arhasi kauśika

kartā cāham aśeṣeṇa daivataṃ hi bhavān mama

iti hṛdayasukhaṃ niśamya vākyaṃ śrutisukham ātmavatā vinītam uktam

prathitaguṇayaśā guṇair viśiṣṭaḥ parama ṛṣiḥ paramaṃ jagāma harṣam

tac chrutvā rājasiṃhasya vākyam adbhutavistaram

hṛṣṭaromā mahātejā viśvāmitro 'bhyabhāṣata

sadṛśaṃ rājaśārdūla tavaitad bhuvi nānyataḥ

mahāvaṃśaprasūtasya vasiṣṭhavyapadeśinaḥ

yat tu me hṛdgataṃ vākyaṃ tasya kāryasya niścayam

kuruṣva rājaśārdūla bhava satyapratiśravaḥ

ahaṃ niyamam ātiṣṭha siddhyarthaṃ puruṣarṣabha

tasya vighnakarau dvau tu rākṣasau kāmarūpiṇau

vrate me bahuśaś cīrṇe samāptyāṃ rākṣasāv imau

mārīcaś ca subāhuś ca vīryavantau suśikṣitau

tau māṃsarudhiraugheṇa vediṃ tām abhyavarṣatām

avadhūte tathā bhūte tasmin niyamaniścaye

kṛtaśramo nirutsāhas tasmād deśād apākrame

na ca me krodham utsraṣṭuṃ buddhir bhavati pārthiva

tathābhūtā hi sā caryā na śāpas tatra mucyate

svaputraṃ rājaśārdūla rāmaṃ satyaparākramam

kākapakṣadharaṃ śūraṃ jyeṣṭhaṃ me dātum arhasi

śakto hy eṣa mayā gupto divyena svena tejasā

rākṣasā ye vikartāras teṣām api vināśane

śreyaś cāsmai pradāsyāmi bahurūpaṃ na saṃśayaḥ

trayāṇām api lokānāṃ yena khyātiṃ gamiṣyati

na ca tau rāmam āsādya śaktau sthātuṃ kathaṃ cana

na ca tau rāghavād anyo hantum utsahate pumān

vīryotsiktau hi tau pāpau kālapāśavaśaṃ gatau

rāmasya rājaśārdūla na paryāptau mahātmanaḥ

na ca putrakṛtaṃ snehaṃ kartum arhasi pārthiva

ahaṃ te pratijānāmi hatau tau viddhi rākṣasau

ahaṃ vedmi mahātmānaṃ rāmaṃ satyaparākramam

vasiṣṭho 'pi mahātejā ye ceme tapasi sthitāḥ

yadi te dharmalābhaṃ ca yaśaś ca paramaṃ bhuvi

sthiram icchasi rājendra rāmaṃ me dātum arhasi

yady abhyanujñāṃ kākutstha dadate tava mantriṇaḥ

vasiṣṭha pramukhāḥ sarve tato rāmaṃ visarjaya

abhipretam asaṃsaktam ātmajaṃ dātum arhasi

daśarātraṃ hi yajñasya rāmaṃ rājīvalocanam

nātyeti kālo yajñasya yathāyaṃ mama rāghava

tathā kuruṣva bhadraṃ te mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

ity evam uktvā dharmātmā dharmārthasahitaṃ vacaḥ

virarāma mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ

iti hṛdayamanovidāraṇaṃ munivacanaṃ tad atīva śuśruvān

narapatir agamad bhayaṃ mahad vyathitamanāḥ pracacāla cāsanāt

tac chrutvā rājaśārdūla viśvāmitrasya bhāṣitam

muhūrtam iva niḥsaṃjñaḥ saṃjñāvān idam abravīt

ūnaṣoḍaśavarṣo me rāmo rājīvalocanaḥ

na yuddhayogyatām asya paśyāmi saha rākṣasaiḥ

iyam akṣauhiṇī pūrṇā yasyāhaṃ patir īśvaraḥ

anayā saṃvṛto gatvā yodhāhaṃ tair niśācaraiḥ

ime śūrāś ca vikrāntā bhṛtyā me 'straviśāradāḥ

yogyā rakṣogaṇair yoddhuṃ na rāmaṃ netum arhasi

aham eva dhanuṣpāṇir goptā samaramūrdhani

yāvat prāṇān dhariṣyāmi tāvad yotsye niśācaraiḥ

nirvighnā vratacaryā sā bhaviṣyati surakṣitā

ahaṃ tatra gamiṣyāmi na rāma netum arhasi

bālo hy akṛtavidyaś ca na ca vetti balābalam

na cāstrabalasaṃyukto na ca yuddhaviśāradaḥ

na cāsau rakṣasāṃ yogyaḥ kūṭayuddhā hi te dhruvam

viprayukto hi rāmeṇa muhūrtam api notsahe

jīvituṃ muniśārdūla na rāmaṃ netum arhasi

yadi vā rāghavaṃ brahman netum icchasi suvrata

caturaṅgasamāyuktaṃ mayā saha ca taṃ naya

ṣaṣṭir varṣasahasrāṇi jātasya mama kauśika

duḥkhenotpāditaś cāyaṃ na rāmaṃ netum arhasi

caturṇām ātmajānāṃ hi prītiḥ paramikā mama

jyeṣṭhaṃ dharmapradhānaṃ ca na rāmaṃ netum arhasi

kiṃ vīryā rākṣasās te ca kasya putrāś ca ke ca te

kathaṃ pramāṇāḥ ke caitān rakṣanti munipuṃgava

kathaṃ ca pratikartavyaṃ teṣāṃ rāmeṇa rakṣasām

māmakair vā balair brahman mayā vā kūṭayodhinām

sarvaṃ me śaṃsa bhagavan kathaṃ teṣāṃ mayā raṇe

sthātavyaṃ duṣṭabhāvānāṃ vīryotsiktā hi rākṣasāḥ

tasya tad vacanaṃ śrutvā viśvāmitro 'bhyabhāṣata

paulastyavaṃśaprabhavo rāvaṇo nāma rākṣasaḥ

sa brahmaṇā dattavaras trailokyaṃ bādhate bhṛśam

mahābalo mahāvīryo rākṣasair bahubhir vṛtaḥ

śrūyate hi mahāvīryo rāvaṇo rākṣasādhipaḥ

sākṣād vaiśravaṇabhrātā putro viśravaso muneḥ

yadā svayaṃ na yajñasya vighnakartā mahābalaḥ

tena saṃcoditau tau tu rākṣasau sumahā balau

mārīcaś ca subāhuś ca yajñavighnaṃ kariṣyataḥ

ity ukto muninā tena rājovāca muniṃ tadā

na hi śakto 'smi saṃgrāme sthātuṃ tasya durātmanaḥ

sa tvaṃ prasādaṃ dharmajña kuruṣva mama putrake

devadānavagandharvā yakṣāḥ pataga pannagāḥ

na śaktā rāvaṇaṃ soḍhuṃ kiṃ punar mānavā yudhi

sa hi vīryavatāṃ vīryam ādatte yudhi rākṣasaḥ

tena cāhaṃ na śakto 'smi saṃyoddhuṃ tasya vā balaiḥ

sabalo vā muniśreṣṭha sahito vā mamātmajaiḥ

katham apy amaraprakhyaṃ saṃgrāmāṇām akovidam

bālaṃ me tanayaṃ brahman naiva dāsyāmi putrakam

atha kālopamau yuddhe sutau sundopasundayoḥ

yajñavighnakarau tau te naiva dāsyāmi putrakam

mārīcaś ca subāhuś ca vīryavantau suśikṣitau

tayor anyatareṇāhaṃ yoddhā syāṃ sasuhṛdgaṇaḥ

tac chrutvā vacanaṃ tasya snehaparyākulākṣaram

samanyuḥ kauśiko vākyaṃ pratyuvaca mahīpatim

pūrvam arthaṃ pratiśrutya pratijñāṃ hātum icchasi

rāgavāṇām ayukto 'yaṃ kulasyāsya viparyayaḥ

yad idaṃ te kṣamaṃ rājan gamiṣyāmi yathāgatam

mithyāpratijñaḥ kākutstha sukhī bhava sabāndhavaḥ

tasya roṣaparītasya viśvāmitrasya dhīmataḥ

cacāla vasudhā kṛtsnā viveśa ca bhayaṃ surān

trastarūpaṃ tu vijñāya jagat sarvaṃ mahān ṛṣiḥ

nṛpatiṃ suvrato dhīro vasiṣṭho vākyam abravīt

ikṣvākūṇāṃ kule jātaḥ sākṣād dharma ivāparaḥ

dhṛtimānsuvrataḥ śrīmān na dharmaṃ hātum arhasi

triṣu lokeṣu vikhyāto dharmātmā iti rāghavaḥ

svadharmaṃ pratipadyasva nādharmaṃ voḍhum arhasi

saṃśrutyaivaṃ kariṣyāmīty akurvāṇasya rāghava

iṣṭāpūrtavadho bhūyāt tasmād rāmaṃ visarjaya

kṛtāstram akṛtāstraṃ vā nainaṃ śakṣyanti rākṣasāḥ

guptaṃ kuśikaputreṇa jvalanenāmṛtaṃ yathā

eṣa vigrahavān dharma eṣa vīryavatāṃ varaḥ

eṣa buddhyādhiko loke tapasaś ca parāyaṇam

eṣo 'strān vividhān vetti trailokye sacarācare

nainam anyaḥ pumān vetti na ca vetsyanti ke cana

na devā narṣayaḥ ke cin nāsurā na ca rākṣasāḥ

gandharvayakṣapravarāḥ sakiṃnaramahoragāḥ

sarvāstrāṇi kṛśāśvasya putrāḥ paramadhārmikāḥ

kauśikāya purā dattā yadā rājyaṃ praśāsati

te 'pi putrāḥ kṛśāśvasya prajāpatisutāsutāḥ

naikarūpā mahāvīryā dīptimanto jayāvahāḥ

jayā ca suprabhā caiva dakṣakanye sumadhyame

te suvāte 'straśastrāṇi śataṃ parama bhāsvaram

pañcāśataṃ sutāṃl lebhe jayā nāma varān purā

vadhāyāsurasainyānām ameyān kāmarūpiṇaḥ

suprabhājanayac cāpi putrān pañcāśataṃ punaḥ

saṃhārān nāma durdharṣān durākrāmān balīyasaḥ

tāni cāstrāṇi vetty eṣa yathāvat kuśikātmajaḥ

apūrvāṇāṃ ca janane śakto bhūyaś ca dharmavit

evaṃ vīryo mahātejā viśvāmitro mahātapāḥ

na rāmagamane rājan saṃśayaṃ gantum arhasi

tathā vasiṣṭhe bruvati rājā daśarathaḥ sutam

prahṛṣṭavadano rāmam ājuhāva salakṣmaṇam

kṛtasvastyayanaṃ mātrā pitrā daśarathena ca

purodhasā vasiṣṭhena maṅgalair abhimantritam

sa putraṃ mūrdhny upāghrāya rājā daśarathaḥ priyam

dadau kuśikaputrāya suprītenāntarātmanā

tato vāyuḥ sukhasparśo virajasko vavau tadā

viśvāmitragataṃ rāmaṃ dṛṣṭvā rājīvalocanam

puṣpavṛṣṭir mahaty āsīd devadundubhinisvanaḥ

śaṅkhadundubhinirghoṣaḥ prayāte tu mahātmani

viśvāmitro yayāv agre tato rāmo mahāyaśāḥ

kākapakṣadharo dhanvī taṃ ca saumitrir anvagāt

kalāpinau dhanuṣpāṇī śobhayānau diśo daśa

viśvāmitraṃ mahātmānaṃ triśīrṣāv iva pannagau

anujagmatur akṣudrau pitāmaham ivāśvinau

baddhagodhāṅgulitrāṇau khaḍgavantau mahādyutī

sthāṇuṃ devam ivācintyaṃ kumārāv iva pāvakī

adhyardhayojanaṃ gatvā sarayvā dakṣiṇe taṭe

rāmeti madhurā vāṇīṃ viśvāmitro 'bhyabhāṣata

gṛhāṇa vatsa salilaṃ mā bhūt kālasya paryayaḥ

mantragrāmaṃ gṛhāṇa tvaṃ balām atibalāṃ tathā

na śramo na jvaro vā te na rūpasya viparyayaḥ

na ca suptaṃ pramattaṃ vā dharṣayiṣyanti nairṛtāḥ

na bāhvoḥ sadṛśo vīrye pṛthivyām asti kaś cana

triṣu lokeṣu vā rāma na bhavet sadṛśas tava

na saubhāgye na dākṣiṇye na jñāne buddhiniścaye

nottare pratipattavyo samo loke tavānagha

etadvidyādvaye labdhe bhavitā nāsti te samaḥ

balā cātibalā caiva sarvajñānasya mātarau

kṣutpipāse na te rāma bhaviṣyete narottama

balām atibalāṃ caiva paṭhataḥ pathi rāghava

vidyādvayam adhīyāne yaśaś cāpy atulaṃ bhuvi

pitāmahasute hy ete vidye tejaḥsamanvite

pradātuṃ tava kākutstha sadṛśas tvaṃ hi dhārmika

kāmaṃ bahuguṇāḥ sarve tvayy ete nātra saṃśayaḥ

tapasā saṃbhṛte caite bahurūpe bhaviṣyataḥ

tato rāmo jalaṃ spṛṣṭvā prahṛṣṭavadanaḥ śuciḥ

pratijagrāha te vidye maharṣer bhāvitātmanaḥ

vidyāsamudito rāmaḥ śuśubhe bhūrivikramaḥ

gurukāryāṇi sarvāṇi niyujya kuśikātmaje

ūṣus tāṃ rajanīṃ tatra sarayvāṃ susukhaṃ trayaḥ

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ viśvāmitro mahāmuniḥ

abhyabhāṣata kākutsthaṃ śayānaṃ parṇasaṃstare

kausalyā suprajā rāma pūrvā saṃdhyā pravartate

uttiṣṭha naraśārdūla kartavyaṃ daivam āhnikam

tasyarṣeḥ paramodāraṃ vacaḥ śrutvā nṛpātmajau

snātvā kṛtodakau vīrau jepatuḥ paramaṃ japam

kṛtāhnikau mahāvīryau viśvāmitraṃ tapodhanam

abhivādyābhisaṃhṛṣṭau gamanāyopatasthatuḥ

tau prayāte mahāvīryau divyaṃ tripathagāṃ nadīm

dadṛśāte tatas tatra sarayvāḥ saṃgame śubhe

tatrāśramapadaṃ puṇyam ṛṣīṇām ugratejasām

bahuvarṣasahasrāṇi tapyatāṃ paramaṃ tapaḥ

taṃ dṛṣṭvā paramaprītau rāghavau puṇyam āśramam

ūcatus taṃ mahātmānaṃ viśvāmitram idaṃ vacaḥ

kasyāyam āśramaḥ puṇyaḥ ko nv asmin vasate pumān

bhagavañ śrotum icchāvaḥ paraṃ kautūhalaṃ hi nau

tayos tad vacanaṃ śrutvā prahasya munipuṃgavaḥ

abravīc chrūyatāṃ rāma yasyāyaṃ pūrva āśramaḥ

kandarpo mūrtimān āsīt kāma ity ucyate budhaiḥ

tapasyantam iha sthāṇuṃ niyamena samāhitam

kṛtodvāhaṃ tu deveśaṃ gacchantaṃ samarudgaṇam

dharṣayām āsa durmedhā huṃkṛtaś ca mahātmanā

dagdhasya tasya raudreṇa cakṣuṣā raghunandana

vyaśīryanta śarīrāt svāt sarvagātrāṇi durmateḥ

tasya gātraṃ hataṃ tatra nirdagdhasya mahātmanā

aśarīraḥ kṛtaḥ kāmaḥ krodhād deveśvareṇa ha

anaṅga iti vikhyātas tadā prabhṛti rāghava

sa cāṅgaviṣayaḥ śrīmān yatrāṅgaṃ sa mumoca ha

tasyāyam āśramaḥ puṇyas tasyeme munayaḥ purā

śiṣyā dharmaparā vīra teṣāṃ pāpaṃ na vidyate

ihādya rajanīṃ rāma vasema śubhadarśana

puṇyayoḥ saritor madhye śvas tariṣyāmahe vayam

teṣāṃ saṃvadatāṃ tatra tapo dīrgheṇa cakṣuṣā

vijñāya paramaprītā munayo harṣam āgaman

arghyaṃ pādyaṃ tathātithyaṃ nivedyakuśikātmaje

rāmalakṣmaṇayoḥ paścād akurvann atithikriyām

satkāraṃ samanuprāpya kathābhir abhirañjayan

nyavasan susukhaṃ tatra kāmāśramapade tadā

tataḥ prabhāte vimale kṛtāhnikam ariṃdamau

viśvāmitraṃ puraskṛtya nadyās tīram upāgatau

te ca sarve mahātmāno munayaḥ saṃśitavratāḥ

upasthāpya śubhāṃ nāvaṃ viśvāmitram athābruvan

ārohatu bhavān nāvaṃ rājaputrapuraskṛtaḥ

ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ mā bhūt kālasya paryayaḥ

viśvāmitras tathety uktvā tān ṛṣīn abhipūjya ca

tatāra sahitas tābhyāṃ saritaṃ sāgaraṃ gamām

atha rāmaḥ sarinmadhye papraccha munipuṅgavam

vāriṇo bhidyamānasya kim ayaṃ tumulo dhvaniḥ

rāghavasya vacaḥ śrutvā kautūhala samanvitam

kathayām āsa dharmātmā tasya śabdasya niścayam

kailāsaparvate rāma manasā nirmitaṃ saraḥ

brahmaṇā naraśārdūla tenedaṃ mānasaṃ saraḥ

tasmāt susrāva sarasaḥ sāyodhyām upagūhate

saraḥpravṛttā sarayūḥ puṇyā brahmasaraścyutā

tasyāyam atulaḥ śabdo jāhnavīm abhivartate

vārisaṃkṣobhajo rāma praṇāmaṃ niyataḥ kuru

tābhyāṃ tu tāv ubhau kṛtvā praṇāmam atidhārmikau

tīraṃ dakṣiṇam āsādya jagmatur laghuvikramau

sa vanaṃ ghorasaṃkāśaṃ dṛṣṭvā nṛpavarātmajaḥ

aviprahatam aikṣvākaḥ papraccha munipuṃgavam

aho vanam idaṃ durgaṃ jhillikāgaṇanāditam

bhairavaiḥ śvāpadaiḥ kīrṇaṃ śakuntair dāruṇārutaiḥ

nānāprakāraiḥ śakunair vāśyadbhir bhairavasvanaiḥ

siṃhavyāghravarāhaiś ca vāraṇaiś cāpi śobhitam

dhavāśvakarṇakakubhair bilvatindukapāṭalaiḥ

saṃkīrṇaṃ badarībhiś ca kiṃ nv idaṃ dāruṇaṃ vanam

tam uvāca mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ

śrūyatāṃ vatsa kākutstha yasyaitad dāruṇaṃ vanam

etau janapadau sphītau pūrvam āstāṃ narottama

maladāś ca karūṣāś ca devanirmāṇa nirmitau

purā vṛtravadhe rāma malena samabhiplutam

kṣudhā caiva sahasrākṣaṃ brahmahatyā yadāviśat

tam indraṃ snāpayan devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ

kalaśaiḥ snāpayām āsur malaṃ cāsya pramocayan

iha bhūmyāṃ malaṃ dattvā dattvā kāruṣam eva ca

śarīrajaṃ mahendrasya tato harṣaṃ prapedire

nirmalo niṣkarūṣaś ca śucir indro yadābhavat

dadau deśasya suprīto varaṃ prabhur anuttamam

imau janapadau sthītau khyātiṃ loke gamiṣyataḥ

maladāś ca karūṣāś ca mamāṅgamaladhāriṇau

sādhu sādhv iti taṃ devāḥ pākaśāsanam abruvan

deśasya pūjāṃ tāṃ dṛṣṭvā kṛtāṃ śakreṇa dhīmatā

etau janapadau sthītau dīrghakālam ariṃdama

maladāś ca karūṣāś ca muditau dhanadhānyataḥ

kasya cit tv atha kālasya yakṣī vai kāmarūpiṇī

balaṃ nāgasahasrasya dhārayantī tadā hy abhūt

tāṭakā nāma bhadraṃ te bhāryā sundasya dhīmataḥ

mārīco rākṣasaḥ putro yasyāḥ śakraparākramaḥ

imau janapadau nityaṃ vināśayati rāghava

maladāṃś ca karūṣāṃś ca tāṭakā duṣṭacāriṇī

seyaṃ panthānam āvārya vasaty atyardhayojane

ata eva ca gantavyaṃ tāṭakāyā vanaṃ yataḥ

svabāhubalam āśritya jahīmāṃ duṣṭacāriṇīm

manniyogād imaṃ deśaṃ kuru niṣkaṇṭakaṃ punaḥ

na hi kaś cid imaṃ deśaṃ śakroty āgantum īdṛśam

yakṣiṇyā ghorayā rāma utsāditam asahyayā

etat te sarvam ākhyātaṃ yathaitad daruṇaṃ vanam

yakṣyā cotsāditaṃ sarvam adyāpi na nivartate

atha tasyāprameyasya muner vacanam uttamam

śrutvā puruṣaśārdūlaḥ pratyuvāca śubhāṃ giram

alpavīryā yadā yakṣāḥ śrūyante munipuṃgava

kathaṃ nāgasahasrasya dhārayaty abalā balam

viśvāmitro 'bravīd vākyaṃ śṛṇu yena balottarā

varadānakṛtaṃ vīryaṃ dhārayaty abalā balam

pūrvam āsīn mahāyakṣaḥ suketur nāma vīryavān

anapatyaḥ śubhācāraḥ sa ca tepe mahat tapaḥ

pitāmahas tu suprītas tasya yakṣapates tadā

kanyāratnaṃ dadau rāma tāṭakāṃ nāma nāmataḥ

dadau nāgasahasrasya balaṃ cāsyāḥ pitāmahaḥ

na tv eva putraṃ yakṣāya dadau brahmā mahāyaśāḥ

tāṃ tu jātāṃ vivardhantīṃ rūpayauvanaśālinīm

jambhaputrāya sundāya dadau bhāryāṃ yaśasvinīm

kasya cit tv atha kālalsya yakṣī putraṃ vyajāyata

mārīcaṃ nāma durdharṣaṃ yaḥ śāpād rākṣaso 'bhavat

sunde tu nihate rāma agastyam ṛṣisattamam

tāṭakā saha putreṇa pradharṣayitum icchati

rākṣasatvaṃ bhajasveti mārīcaṃ vyājahāra saḥ

agastyaḥ paramakruddhas tāṭakām api śaptavān

puruṣādī mahāyakṣī virūpā vikṛtānanā

idaṃ rūpam apahāya dāruṇaṃ rūpam astu te

saiṣā śāpakṛtāmarṣā tāṭakā krodhamūrchitā

deśam utsādayaty enam agastyacaritaṃ śubham

enāṃ rāghava durvṛttāṃ yakṣīṃ paramadāruṇām

gobrāhmaṇahitārthāya jahi duṣṭaparākramām

na hy enāṃ śāpasaṃsṛṣṭāṃ kaś cid utsahate pumān

nihantuṃ triṣu lokeṣu tvām ṛte raghunandana

na hi te strīvadhakṛte ghṛṇā kāryā narottama

cāturvarṇyahitārthāya kartavyaṃ rājasūnunā

rājyabhāraniyuktānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

adharmyāṃ jahi kākutstha dharmo hy asyā na vidyate

śrūyate hi purā śakro virocanasutāṃ nṛpa

pṛthivīṃ hantum icchantīṃ mantharām abhyasūdayat

viṣṇunā ca purā rāma bhṛgupatnī dṛḍhavratā

anindraṃ lokam icchantī kāvyamātā niṣūditā

etaiś cānyaiś ca bahubhī rājaputramahātmabhiḥ

adharmaniratā nāryo hatāḥ puruṣasattamaiḥ

muner vacanam aklībaṃ śrutvā naravarātmajaḥ

rāghavaḥ prāñjalir bhūtvā pratyuvāca dṛḍhavrataḥ

pitur vacananirdeśāt pitur vacanagauravāt

vacanaṃ kauśikasyeti kartavyam aviśaṅkayā

anuśiṣṭo 'smy ayodhyāyāṃ gurumadhye mahātmanā

pitrā daśarathenāhaṃ nāvajñeyaṃ ca tad vacaḥ

so 'haṃ pitur vacaḥ śrutvā śāsanād brahma vādinaḥ

kariṣyāmi na saṃdehas tāṭakāvadham uttamam

gobrāhmaṇahitārthāya deśasyāsya sukhāya ca

tava caivāprameyasya vacanaṃ kartum udyataḥ

evam uktvā dhanurmadhye baddhvā muṣṭim ariṃdamaḥ

jyāśabdam akarot tīvraṃ diśaḥ śabdena pūrayan

tena śabdena vitrastās tāṭakā vanavāsinaḥ

tāṭakā ca susaṃkruddhā tena śabdena mohitā

taṃ śabdam abhinidhyāya rākṣasī krodhamūrchitā

śrutvā cābhyadravad vegād yataḥ śabdo viniḥsṛtaḥ

tāṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ kruddhāṃ vikṛtāṃ vikṛtānanām

pramāṇenātivṛddhāṃ ca lakṣmaṇaṃ so 'bhyabhāṣata

paśya lakṣmaṇa yakṣiṇyā bhairavaṃ dāruṇaṃ vapuḥ

bhidyeran darśanād asyā bhīrūṇāṃ hṛdayāni ca

enāṃ paśya durādharṣāṃ māyā balasamanvitām

vinivṛttāṃ karomy adya hṛtakarṇāgranāsikām

na hy enām utsahe hantuṃ strīsvabhāvena rakṣitām

vīryaṃ cāsyā gatiṃ cāpi haniṣyāmīti me matiḥ

evaṃ bruvāṇe rāme tu tāṭakā krodhamūrchitā

udyamya bāhū garjantī rāmam evābhyadhāvata

tām āpatantīṃ vegena vikrāntām aśanīm iva

śareṇorasi vivyādha sā papāta mamāra ca

tāṃ hatāṃ bhīmasaṃkāśāṃ dṛṣṭvā surapatis tadā

sādhu sādhv iti kākutsthaṃ surāś ca samapūjayan

uvāca paramaprītaḥ sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ

surāś ca sarve saṃhṛṣṭā viśvāmitram athābruvan

mune kauśike bhadraṃ te sendrāḥ sarve marudgaṇāḥ

toṣitāḥ karmaṇānena snehaṃ darśaya rāghave

prajāpater kṛśāśvasya putrān satyaparākramān

tapobalabhṛtān brahman rāghavāya nivedaya

pātrabhūtaś ca te brahmaṃs tavānugamane dhṛtaḥ

kartavyaṃ ca mahat karma surāṇāṃ rājasūnunā

evam uktvā surāḥ sarve hṛṣṭā jagmur yathāgatam

viśvāmitraṃ pūjayitvā tataḥ saṃdhyā pravartate

tato munivaraḥ prītis tāṭakā vadhatoṣitaḥ

mūrdhni rāmam upāghrāya idaṃ vacanam abravīt

ihādya rajanīṃ rāma vasema śubhadarśana

śvaḥ prabhāte gamiṣyāmas tad āśramapadaṃ mama

atha tāṃ rajanīm uṣya viśvāmiro mahāyaśāḥ

prahasya rāghavaṃ vākyam uvāca madhurākṣaram

patituṣṭo 'smi bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ

prītyā paramayā yukto dadāmy astrāṇi sarvaśaḥ

devāsuragaṇān vāpi sagandharvoragān api

yair amitrān prasahyājau vaśīkṛtya jayiṣyasi

tāni divyāni bhadraṃ te dadāmy astrāṇi sarvaśaḥ

daṇḍacakraṃ mahad divyaṃ tava dāsyāmi rāghava

dharmacakraṃ tato vīra kālacakraṃ tathaiva ca

viṣṇucakraṃ tathātyugram aindraṃ cakraṃ tathaiva ca

vajram astraṃ naraśreṣṭha śaivaṃ śūlavaraṃ tathā

astraṃ brahmaśiraś caiva aiṣīkam api rāghava

dadāmi te mahābāho brāhmam astram anuttamam

gade dve caiva kākutstha modakī śikharī ubhe

pradīpte naraśārdūla prayacchāmi nṛpātmaja

dharmapāśam ahaṃ rāma kālapāśaṃ tathaiva ca

vāruṇaṃ pāśam astraṃ ca dadāny aham anuttamam

aśanī dve prayacchāmi śuṣkārdre raghunandana

dadāmi cāstraṃ painākam astraṃ nārāyaṇaṃ tathā

āgneyam astra dayitaṃ śikharaṃ nāma nāmataḥ

vāyavyaṃ prathamaṃ nāma dadāmi tava rāghava

astraṃ hayaśiro nāma krauñcam astraṃ tathaiva ca

śakti dvayaṃ ca kākutstha dadāmi tava cānagha

kaṅkālaṃ musalaṃ ghoraṃ kāpālam atha kaṅkaṇam

dhārayanty asurā yāni dadāmy etāni sarvaśaḥ

vaidyādharaṃ mahāstraṃ ca nandanaṃ nāma nāmataḥ

asiratnaṃ mahābāho dadāmi nṛvarātmaja

gāndharvam astraṃ dayitaṃ mānavaṃ nāma nāmataḥ

prasvāpanapraśamane dadmi sauraṃ ca rāghava

darpaṇaṃ śoṣaṇaṃ caiva saṃtāpanavilāpane

madanaṃ caiva durdharṣaṃ kandarpadayitaṃ tathā

paiśācam astraṃ dayitaṃ mohanaṃ nāma nāmataḥ

pratīccha naraśārdūla rājaputra mahāyaśaḥ

tāmasaṃ naraśārdūla saumanaṃ ca mahābalam

saṃvartaṃ caiva durdharṣaṃ mausalaṃ ca nṛpātmaja

satyam astraṃ mahābāho tathā māyādharaṃ param

ghoraṃ tejaḥprabhaṃ nāma paratejo'pakarṣaṇam

somāstraṃ śiśiraṃ nāma tvāṣṭram astraṃ sudāmanam

dāruṇaṃ ca bhagasyāpi śīteṣum atha mānavam

etān nāma mahābāho kāmarūpān mahābalān

gṛhāṇa paramodārān kṣipram eva nṛpātmaja

sthitas tu prāṅmukho bhūtvā śucir nivaratas tadā

dadau rāmāya suprīto mantragrāmam anuttamam

japatas tu munes tasya viśvāmitrasya dhīmataḥ

upatasthur mahārhāṇi sarvāṇy astrāṇi rāghavam

ūcuś ca muditā rāmaṃ sarve prāñjalayas tadā

ime sma paramodāra kiṃkarās tava rāghava

pratigṛhya ca kākutsthaḥ samālabhya ca pāṇinā

manasā me bhaviṣyadhvam iti tāny abhyacodayat

tataḥ prītamanā rāmo viśvāmitraṃ mahāmunim

abhivādya mahātejā gamanāyopacakrame

pratigṛhya tato 'strāṇi prahṛṣṭavadanaḥ śuciḥ

gacchann eva ca kākutstho viśvāmitram athābravīt

gṛhītāstro 'smi bhagavan durādharṣaḥ surair api

astrāṇāṃ tv aham icchāmi saṃhāraṃ munipuṃgava

evaṃ bruvati kākutsthe viśvāmitro mahāmuniḥ

saṃhāraṃ vyājahārātha dhṛtimān suvrataḥ śuciḥ

satyavantaṃ satyakīrtiṃ dhṛṣṭaṃ rabhasam eva ca

pratihārataraṃ nāma parāṅmukham avāṅmukham

lakṣākṣaviṣamau caiva dṛḍhanābhasunābhakau

daśākṣaśatavaktrau ca daśaśīrṣaśatodarau

padmanābhamahānābhau dundunābhasunābhakau

jyotiṣaṃ kṛśanaṃ caiva nairāśya vimalāv ubhau

yaugandharaharidrau ca daityapramathanau tathā

pitryaṃ saumanasaṃ caiva vidhūtamakarāv ubhau

karavīrakaraṃ caiva dhanadhānyau ca rāghava

kāmarūpaṃ kāmaruciṃ moham āvaraṇaṃ tathā

jṛmbhakaṃ sarvanābhaṃ ca santānavaraṇau tathā

kṛśāśvatanayān rāma bhāsvarān kāmarūpiṇaḥ

pratīccha mama bhadraṃ te pātrabhūto 'si rāghava

divyabhāsvaradehāś ca mūrtimantaḥ sukhapradāḥ

rāmaṃ prāñjalayo bhūtvābruvan madhurabhāṣiṇaḥ

ime sma naraśārdūla śādhi kiṃ karavāma te

gamyatām iti tān āha yatheṣṭaṃ raghunandanaḥ

mānasāḥ kāryakāleṣu sāhāyyaṃ me kariṣyatha

atha te rāmam āmantrya kṛtvā cāpi pradakṣiṇam

evam astv iti kākutstham uktvā jagmur yathāgatam

sa ca tān rāghavo jñātvā viśvāmitraṃ mahāmunim

gacchann evātha madhuraṃ ślakṣṇaṃ vacanam abravīt

kiṃ nv etan meghasaṃkāśaṃ parvatasyāvidūrataḥ

vṛkṣaṣaṇḍam ito bhāti paraṃ kautūhalaṃ hi me

darśanīyaṃ mṛgākīrṇaṃ manoharam atīva ca

nānāprakāraiḥ śakunair valgubhāṣair alaṃkṛtam

niḥsṛtāḥ sma muniśreṣṭha kāntārād romaharṣaṇāt

anayā tv avagacchāmi deśasya sukhavattayā

sarvaṃ me śaṃsa bhagavan kasyāśramapadaṃ tv idam

saṃprāptā yatra te pāpā brahmaghnā duṣṭacāriṇaḥ

atha tasyāprameyasya tad vanaṃ paripṛcchataḥ

viśvāmitro mahātejā vyākhyātum upacakrame

eṣa pūrvāśramo rāma vāmanasya mahātmanaḥ

siddhāśrama iti khyātaḥ siddho hy atra mahātapāḥ

etasminn eva kāle tu rājā vairocanir baliḥ

nirjitya daivatagaṇān sendrāṃś ca samarudgaṇān

kārayām āsa tad rājyaṃ triṣu lokeṣu viśrutaḥ

bales tu yajamānasya devāḥ sāgnipurogamāḥ

samāgamya svayaṃ caiva viṣṇum ūcur ihāśrame

balir vairocanir viṣṇo yajate yajñam uttamam

asamāpte kratau tasmin svakāryam abhipadyatām

ye cainam abhivartante yācitāra itas tataḥ

yac ca yatra yathāvac ca sarvaṃ tebhyaḥ prayacchati

sa tvaṃ surahitārthāya māyāyogam upāśritaḥ

vāmanatvaṃ gato viṣṇo kuru kalyāṇam uttamam

ayaṃ siddhāśramo nāma prasādāt te bhaviṣyati

siddhe karmaṇi deveśa uttiṣṭha bhagavann itaḥ

atha viṣṇur mahātejā adityāṃ samajāyata

vāmanaṃ rūpam āsthāya vairocanim upāgamat

trīn kramān atha bhikṣitvā pratigṛhya ca mānataḥ

ākramya lokāṃl lokātmā sarvabhūtahite rataḥ

mahendrāya punaḥ prādān niyamya balim ojasā

trailokyaṃ sa mahātejāś cakre śakravaśaṃ punaḥ

tenaiṣa pūrvam ākrānta āśramaḥ śramanāśanaḥ

mayāpi bhaktyā tasyaiṣa vāmanasyopabhujyate

etam āśramam āyānti rākṣasā vighnakāriṇaḥ

atra te puruṣavyāghra hantavyā duṣṭacāriṇaḥ

adya gacchāmahe rāma siddhāśramam anuttamam

tad āśramapadaṃ tāta tavāpy etad yathā mama

taṃ dṛṣṭvā munayaḥ sarve siddhāśramanivāsinaḥ

utpatyotpatya sahasā viśvāmitram apūjayan

yathārhaṃ cakrire pūjāṃ viśvāmitrāya dhīmate

tathaiva rājaputrābhyām akurvann atithikriyām

muhūrtam atha viśrāntau rājaputrāv ariṃdamau

prāñjalī muniśārdūlam ūcatū raghunandanau

adyaiva dīkṣāṃ praviśa bhadraṃ te munipuṃgava

siddhāśramo 'yaṃ siddhaḥ syāt satyam astu vacas tava

evam ukto mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ

praviveśa tadā dīkṣāṃ niyato niyatendriyaḥ

kumārāv api tāṃ rātrim uṣitvā susamāhitau

prabhātakāle cotthāya viśvāmitram avandatām

atha tau deśakālajñau rājaputrāv ariṃdamau

deśe kāle ca vākyajñāv abrūtāṃ kauśikaṃ vacaḥ

bhagavañ śrotum icchāvo yasmin kāle niśācarau

saṃrakṣaṇīyau tau brahman nātivarteta tatkṣaṇam

evaṃ bruvāṇau kākutsthau tvaramāṇau yuyutsayā

sarve te munayaḥ prītāḥ praśaśaṃsur nṛpātmajau

adya prabhṛti ṣaḍrātraṃ rakṣataṃ rāghavau yuvām

dīkṣāṃ gato hy eṣa munir maunitvaṃ ca gamiṣyati

tau tu tad vacanaṃ śrutvā rājaputrau yaśasvinau

anidrau ṣaḍahorātraṃ tapovanam arakṣatām

upāsāṃ cakratur vīrau yattau paramadhanvinau

rarakṣatur munivaraṃ viśvāmitram ariṃdamau

atha kāle gate tasmin ṣaṣṭhe 'hani samāgate

saumitram abravīd rāmo yatto bhava samāhitaḥ

rāmasyaivaṃ bruvāṇasya tvaritasya yuyutsayā

prajajvāla tato vediḥ sopādhyāyapurohitā

mantravac ca yathānyāyaṃ yajño 'sau saṃpravartate

ākāśe ca mahāñ śabdaḥ prādur āsīd bhayānakaḥ

āvārya gaganaṃ megho yathā prāvṛṣi nirgataḥ

tathā māyāṃ vikurvāṇau rākṣasāv abhyadhāvatām

mārīcaś ca subāhuś ca tayor anucarās tathā

āgamya bhīmasaṃkāśā rudhiraughān avāsṛjan

tāv āpatantau sahasā dṛṣṭvā rājīvalocanaḥ

lakṣmaṇaṃ tv abhisaṃprekṣya rāmo vacanam abravīt

paśya lakṣmaṇa durvṛttān rākṣasān piśitāśanān

mānavāstrasamādhūtān anilena yathāghanān

mānavaṃ paramodāram astraṃ paramabhāsvaram

cikṣepa paramakruddho mārīcor asi rāghavaḥ

sa tena paramāstreṇa mānavena samāhitaḥ

saṃpūrṇaṃ yojanaśataṃ kṣiptaḥ sāgarasaṃplave

vicetanaṃ vighūrṇantaṃ śīteṣubalapīḍitam

nirastaṃ dṛśya mārīcaṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt

paśya lakṣmaṇa śīteṣuṃ mānavaṃ dharmasaṃhitam

mohayitvā nayaty enaṃ na ca prāṇair viyujyate

imān api vadhiṣyāmi nirghṛṇān duṣṭacāriṇaḥ

rākṣasān pāpakarmasthān yajñaghnān rudhirāśanān

vigṛhya sumahac cāstram āgneyaṃ raghunandanaḥ

subāhur asi cikṣepa sa viddhaḥ prāpatad bhuvi

śeṣān vāyavyam ādāya nijaghāna mahāyaśāḥ

rāghavaḥ paramodāro munīnāṃ mudam āvahan

sa hatvā rākṣasān sarvān yajñaghnān raghunandanaḥ

ṛṣibhiḥ pūjitas tatra yathendro vijaye purā

atha yajñe samāpte tu viśvāmitro mahāmuniḥ

nirītikā diśo dṛṣṭvā kākutstham idam abravīt

kṛtārtho 'smi mahābāho kṛtaṃ guruvacas tvayā

siddhāśramam idaṃ satyaṃ kṛtaṃ rāma mahāyaśaḥ

atha tāṃ rajanīṃ tatra kṛtārthau rāmalakṣaṇau

ūṣatur muditau vīrau prahṛṣṭenāntarātmanā

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ kṛtapaurvāhṇikakriyau

viśvāmitram ṛṣīṃś cānyān sahitāv abhijagmatuḥ

abhivādya muniśreṣṭhaṃ jvalantam iva pāvakam

ūcatur madhurodāraṃ vākyaṃ madhurabhāṣiṇau

imau svo muniśārdūla kiṃkarau samupasthitau

ājñāpaya yatheṣṭaṃ vai śāsanaṃ karavāva kim

evam ukte tatas tābhyāṃ sarva eva maharṣayaḥ

viśvāmitraṃ puraskṛtya rāmaṃ vacanam abruvan

maithilasya naraśreṣṭha janakasya bhaviṣyati

yajñaḥ paramadharmiṣṭhas tatra yāsyāmahe vayam

tvaṃ caiva naraśārdūla sahāsmābhir gamiṣyasi

adbhutaṃ ca dhanūratnaṃ tatra tvaṃ draṣṭum arhasi

tad dhi pūrvaṃ naraśreṣṭha dattaṃ sadasi daivataiḥ

aprameyabalaṃ ghoraṃ makhe paramabhāsvaram

nāsya devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ

kartum āropaṇaṃ śaktā na kathaṃ cana mānuṣāḥ

dhanuṣas tasya vīryaṃ hi jijñāsanto mahīkṣitaḥ

na śekur āropayituṃ rājaputrā mahābalāḥ

tad dhanur naraśārdūla maithilasya mahātmanaḥ

tatra drakṣyasi kākutstha yajñaṃ cādbhutadarśanam

tad dhi yajñaphalaṃ tena maithilenottamaṃ dhanuḥ

yācitaṃ naraśārdūla sunābhaṃ sarvadaivataiḥ

evam uktvā munivaraḥ prasthānam akarot tadā

sarṣisaṃghaḥ sakākutstha āmantrya vanadevatāḥ

svasti vo 'stu gamiṣyāmi siddhaḥ siddhāśramād aham

uttare jāhnavītīre himavantaṃ śiloccayam

pradakṣiṇaṃ tataḥ kṛtvā siddhāśramam anuttamam

uttarāṃ diśam uddiśya prasthātum upacakrame

taṃ vrajantaṃ munivaram anvagād anusāriṇām

śakaṭī śatamātraṃ tu prayāṇe brahmavādinām

mṛgapakṣigaṇāś caiva siddhāśramanivāsinaḥ

anujagmur mahātmānaṃ viśvāmitraṃ mahāmunim

te gatvā dūram adhvānaṃ lambamāne divākare

vāsaṃ cakrur munigaṇāḥ śoṇākūle samāhitāḥ

te 'staṃ gate dinakare snātvā hutahutāśanāḥ

viśvāmitraṃ puraskṛtya niṣedur amitaujasaḥ

rāmo 'pi sahasaumitrir munīṃs tān abhipūjya ca

agrato niṣasādātha viśvāmitrasya dhīmataḥ

atha rāmo mahātejā viśvāmitraṃ mahāmunim

papraccha muniśārdūlaṃ kautūhalasamanvitaḥ

bhagavan ko nv ayaṃ deśaḥ samṛddhavanaśobhitaḥ

śrotum icchāmi bhadraṃ te vaktum arhasi tattvataḥ

codito rāmavākyena kathayām āsa suvrataḥ

tasya deśasya nikhilam ṛṣimadhye mahātapāḥ

brahmayonir mahān āsīt kuśo nāma mahātapāḥ

vaidarbhyāṃ janayām āsa caturaḥ sadṛśān sutān

kuśāmbaṃ kuśanābhaṃ ca ādhūrtarajasaṃ vasum

dīptiyuktān mahotsāhān kṣatradharmacikīrṣayā

tān uvāca kuśaḥ putrān dharmiṣṭhān satyavādinaḥ

kriyatāṃ pālanaṃ putrā dharmaṃ prāpsyatha puṣkalam

kuśasya vacanaṃ śrutvā catvāro lokasaṃmatāḥ

niveśaṃ cakrire sarve purāṇāṃ nṛvarās tadā

kuśāmbas tu mahātejāḥ kauśāmbīm akarot purīm

kuśanābhas tu dharmātmā paraṃ cakre mahodayam

ādhūrtarajaso rāma dharmāraṇyaṃ mahīpatiḥ

cakre puravaraṃ rājā vasuś cakre girivrajam

eṣā vasumatī rāma vasos tasya mahātmanaḥ

ete śailavarāḥ pañca prakāśante samantataḥ

sumāgadhī nadī ramyā māgadhān viśrutāyayau

pañcānāṃ śailamukhyānāṃ madhye māleva śobhate

saiṣā hi māgadhī rāma vasos tasya mahātmanaḥ

pūrvābhicaritā rāma sukṣetrā sasyamālinī

kuśanābhas tu rājarṣiḥ kanyāśatam anuttamam

janayām āsa dharmātmā ghṛtācyāṃ raghunandana

tās tu yauvanaśālinyo rūpavatyaḥ svalaṃkṛtāḥ

udyānabhūmim āgamya prāvṛṣīva śatahradāḥ

gāyantyo nṛtyamānāś ca vādayantyaś ca rāghava

āmodaṃ paramaṃ jagmur varābharaṇabhūṣitāḥ

atha tāś cārusarvāṅgyo rūpeṇāpratimā bhuvi

udyānabhūmim āgamya tārā iva ghanāntare

tāḥ sarvaguṇasaṃpannā rūpayauvanasaṃyutāḥ

dṛṣṭvā sarvātmako vāyur idaṃ vacanam abravīt

ahaṃ vaḥ kāmaye sarvā bhāryā mama bhaviṣyatha

mānuṣas tyajyatāṃ bhāvo dīrgham āyur avāpsyatha

tasya tad vacanaṃ śrutvā vāyor akliṣṭakarmaṇaḥ

apahāsya tato vākyaṃ kanyāśatam athābravīt

antaś carasi bhūtānāṃ sarveṣāṃ tvaṃ surottama

prabhāvajñāś ca te sarvāḥ kim asmān avamanyase

kuśanābhasutāḥ sarvāḥ samarthās tvāṃ surottama

sthānāc cyāvayituṃ devaṃ rakṣāmas tu tapo vayam

mā bhūt sa kālo durmedhaḥ pitaraṃ satyavādinam

nāvamanyasva dharmeṇa svayaṃ varam upāsmahe

pitā hi prabhur asmākaṃ daivataṃ paramaṃ hi saḥ

yasya no dāsyati pitā sa no bhartā bhaviṣyati

tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā vāyuḥ paramakopanaḥ

praviśya sarvagātrāṇi babhañja bhagavān prabhuḥ

tāḥ kanyā vāyunā bhagnā viviśur nṛpater gṛham

dṛṣṭvā bhagnās tadā rājā saṃbhrānta idam abravīt

kim idaṃ kathyatāṃ putryaḥ ko dharmam avamanyate

kubjāḥ kena kṛtāḥ sarvā veṣṭantyo nābhibhāṣatha

tasya tad vacanaṃ śrutvā kuśanābhasya dhīmataḥ

śirobhiś caraṇau spṛṣṭvā kanyāśatam abhāṣata

vāyuḥ sarvātmako rājan pradharṣayitum icchati

aśubhaṃ mārgam āsthāya na dharmaṃ pratyavekṣate

pitṛmatyaḥ sma bhadraṃ te svacchande na vayaṃ sthitāḥ

pitaraṃ no vṛṇīṣva tvaṃ yadi no dāsyate tava

tena pāpānubandhena vacanaṃ na pratīcchatā

evaṃ bruvantyaḥ sarvāḥ sma vāyunā nihatā bhṛṣam

tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā rājā paramadhārmikaḥ

pratyuvāca mahātejāḥ kanyāśatam anuttamam

kṣāntaṃ kṣamāvatāṃ putryaḥ kartavyaṃ sumahat kṛtam

aikamatyam upāgamya kulaṃ cāvekṣitaṃ mama

alaṃkāro hi nārīṇāṃ kṣamā tu puruṣasya vā

duṣkaraṃ tac ca vaḥ kṣāntaṃ tridaśeṣu viśeṣataḥ

yādṛśīr vaḥ kṣamā putryaḥ sarvāsām aviśeṣataḥ

kṣamā dānaṃ kṣamā yajñaḥ kṣamā satyaṃ ca putrikāḥ

kṣamā yaśaḥ kṣamā dharmaḥ kṣamāyāṃ viṣṭhitaṃ jagat

visṛjya kanyāḥ kākutstha rājā tridaśavikramaḥ

mantrajño mantrayām āsa pradānaṃ saha mantribhiḥ

deśe kāle pradānasya sadṛśe pratipādanam

etasminn eva kāle tu cūlī nāma mahāmuniḥ

ūrdhvaretāḥ śubhācāro brāhmaṃ tapa upāgamat

tapyantaṃ tam ṛṣiṃ tatra gandharvī paryupāsate

somadā nāma bhadraṃ te ūrmilā tanayā tadā

sā ca taṃ praṇatā bhūtvā śuśrūṣaṇaparāyaṇā

uvāsa kāle dharmiṣṭhā tasyās tuṣṭo 'bhavad guruḥ

sa ca tāṃ kālayogena provāca raghunandana

parituṣṭo 'smi bhadraṃ te kiṃ karomi tava priyam

parituṣṭaṃ muniṃ jñātvā gandharvī madhurasvaram

uvāca paramaprītā vākyajñā vākyakovidam

lakṣmyā samudito brāhmyā brahmabhūto mahātapāḥ

brāhmeṇa tapasā yuktaṃ putram icchāmi dhārmikam

apatiś cāsmi bhadraṃ te bhāryā cāsmi na kasya cit

brāhmeṇopagatāyāś ca dātum arhasi me sutam

tasyāḥ prasanno brahmarṣir dadau putram anuttamam

brahmadatta iti khyātaṃ mānasaṃ cūlinaḥ sutam

sa rājā brahmadattas tu purīm adhyavasat tadā

kāmpilyāṃ parayā lakṣmyā devarājo yathā divam

sa buddhiṃ kṛtavān rājā kuśanābhaḥ sudhārmikaḥ

brahmadattāya kākutstha dātuṃ kanyāśataṃ tadā

tam āhūya mahātejā brahmadattaṃ mahīpatiḥ

dadau kanyāśataṃ rājā suprītenāntarātmanā

yathākramaṃ tataḥ pāṇiṃ jagrāha raghunandana

brahmadatto mahī pālas tāsāṃ devapatir yathā

spṛṣṭamātre tataḥ pāṇau vikubjā vigatajvarāḥ

yuktāḥ paramayā lakṣmyā babhuḥ kanyāśataṃ tadā

sa dṛṣṭvā vāyunā muktāḥ kuśanābho mahīpatiḥ

babhūva paramaprīto harṣaṃ lebhe punaḥ punaḥ

kṛtodvāhaṃ tu rājānaṃ brahmadattaṃ mahīpatiḥ

sadāraṃ preṣayām āsa sopādhyāya gaṇaṃ tadā

somadāpi susaṃhṛṣṭā putrasya sadṛśīṃ kriyām

yathānyāyaṃ ca gandharvī snuṣās tāḥ pratyanandata

kṛtodvāhe gate tasmin brahmadatte ca rāghava

aputraḥ putralābhāya pautrīm iṣṭim akalpayat

iṣṭyāṃ tu vartamānāyāṃ kuśanābhaṃ mahīpatim

uvāca paramaprītaḥ kuśo brahmasutas tadā

putras te sadṛśaḥ putra bhaviṣyati sudhārmikaḥ

gādhiṃ prāpsyasi tena tvaṃ kīrtiṃ loke ca śāśvatīm

evam uktvā kuśo rāma kuśanābhaṃ mahīpatim

jagāmākāśam āviśya brahmalokaṃ sanātanam

kasya cit tv atha kālasya kuśanābhasya dhīmataḥ

jajñe paramadharmiṣṭho gādhir ity eva nāmataḥ

sa pitā mama kākutstha gādhiḥ paramadhārmikaḥ

kuśavaṃśaprasūto 'smi kauśiko raghunandana

pūrvajā bhaginī cāpi mama rāghava suvratā

nāmnā satyavatī nāma ṛcīke pratipāditā

saśarīrā gatā svargaṃ bhartāram anuvartinī

kauśikī paramodārā sā pravṛttā mahānadī

divyā puṇyodakā ramyā himavantam upāśritā

lokasya hitakāmārthaṃ pravṛttā bhaginī mama

tato 'haṃ himavatpārśve vasāmi niyataḥ sukham

bhaginyāḥ snehasaṃyuktaḥ kauśikyā raghunandana

sā tu satyavatī puṇyā satye dharme pratiṣṭhitā

pativratā mahābhāgā kauśikī saritāṃ varā

ahaṃ hi niyamād rāma hitvā tāṃ samupāgataḥ

siddhāśramam anuprāpya siddho 'smi tava tejasā

eṣā rāma mamotpattiḥ svasya vaṃśasya kīrtitā

deśasya ca mahābāho yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

gato 'rdharātraḥ kākutstha kathāḥ kathayato mama

nidrām abhyehi bhadraṃ te mā bhūd vighno 'dhvanīha naḥ

niṣpandās taravaḥ sarve nilīnā mṛgapakṣiṇaḥ

naiśena tamasā vyāptā diśaś ca raghunandana

śanair viyujyate saṃdhyā nabho netrair ivāvṛtam

nakṣatratārāgahanaṃ jyotirbhir avabhāsate

uttiṣṭhati ca śītāṃśuḥ śaśī lokatamonudaḥ

hlādayan prāṇināṃ loke manāṃsi prabhayā vibho

naiśāni sarvabhūtāni pracaranti tatas tataḥ

yakṣarākṣasasaṃghāś ca raudrāś ca piśitāśanāḥ

evam uktvā mahātejā virarāma mahāmuniḥ

sādhu sādhv iti taṃ sarve munayo hy abhyapūjayan

rāmo 'pi saha saumitriḥ kiṃ cid āgatavismayaḥ

praśasya muniśārdūlaṃ nidrāṃ samupasevate

upāsya rātriśeṣaṃ tu śoṇākūle maharṣibhiḥ

niśāyāṃ suprabhātāyāṃ viśvāmitro 'bhyabhāṣata

suprabhātā niśā rāma pūrvā saṃdhyā pravartate

uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te gamanāyābhirocaya

tac chrutvā vacanaṃ tasya kṛtvā paurvāhṇikīṃ kriyām

gamanaṃ rocayām āsa vākyaṃ cedam uvāca ha

ayaṃ śoṇaḥ śubhajalo gādhaḥ pulinamaṇḍitaḥ

katareṇa pathā brahman saṃtariṣyāmahe vayam

evam uktas tu rāmeṇa viśvāmitro 'bravīd idam

eṣa panthā mayoddiṣṭo yena yānti maharṣayaḥ

te gatvā dūram adhvānaṃ gate 'rdhadivase tadā

jāhnavīṃ saritāṃ śreṣṭhāṃ dadṛśur munisevitām

tāṃ dṛṣṭvā puṇyasalilāṃ haṃsasārasasevitām

babhūvur muditāḥ sarve munayaḥ saharāghavāḥ

tasyās tīre tataś cakrus te āvāsaparigraham

tataḥ snātvā yathānyāyaṃ saṃtarpya pitṛdevatāḥ

hutvā caivāgnihotrāṇi prāśya cāmṛtavad dhaviḥ

viviśur jāhnavītīre śucau muditamānasāḥ

viśvāmitraṃ mahātmānaṃ parivārya samantataḥ

saṃprahṛṣṭamanā rāmo viśvāmitram athābravīt

bhagavañ śrotum icchāmi gaṅgāṃ tripathagāṃ nadīm

trailokyaṃ katham ākramya gatā nadanadīpatim

codito rāma vākyena viśvāmitro mahāmuniḥ

vṛddhiṃ janma ca gaṅgāyā vaktum evopacakrame

śailendro himavān nāma dhātūnām ākaro mahān

tasya kanyā dvayaṃ rāma rūpeṇāpratimaṃ bhuvi

yā meruduhitā rāma tayor mātā sumadhyamā

nāmnā menā manojñā vai patnī himavataḥ priyā

tasyāṃ gaṅgeyam abhavaj jyeṣṭhā himavataḥ sutā

umā nāma dvitīyābhūt kanyā tasyaiva rāghava

atha jyeṣṭhāṃ surāḥ sarve devatārthacikīrṣayā

śailendraṃ varayām āsur gaṅgāṃ tripathagāṃ nadīm

dadau dharmeṇa himavāṃs tanayāṃ lokapāvanīm

svacchandapathagāṃ gaṅgāṃ trailokyahitakāmyayā

pratigṛhya trilokārthaṃ trilokahitakāriṇaḥ

gaṅgām ādāya te 'gacchan kṛtārthenāntarātmanā

yā cānyā śailaduhitā kanyāsīd raghunandana

ugraṃ sā vratam āsthāya tapas tepe tapodhanā

ugreṇa tapasā yuktāṃ dadau śailavaraḥ sutām

rudrāyāpratirūpāya umāṃ lokanamaskṛtām

ete te śaila rājasya sute lokanamaskṛte

gaṅgā ca saritāṃ śreṣṭhā umā devī ca rāghava

etat te dharmam ākhyātaṃ yathā tripathagā nadī

khaṃ gatā prathamaṃ tāta gatiṃ gatimatāṃ vara

ukta vākye munau tasminn ubhau rāghavalakṣmaṇau

pratinandya kathāṃ vīrāv ūcatur munipuṃgavam

dharmayuktam idaṃ brahman kathitaṃ paramaṃ tvayā

duhituḥ śailarājasya jyeṣṭhāya vaktum arhasi

vistaraṃ vistarajño 'si divyamānuṣasaṃbhavam

trīn patho hetunā kena pāvayel lokapāvanī

kathaṃ gaṅgāṃ tripathagā viśrutā sariduttamā

triṣu lokeṣu dharmajña karmabhiḥ kaiḥ samanvitā

tathā bruvati kākutsthe viśvāmitras tapodhanaḥ

nikhilena kathāṃ sarvām ṛṣimadhye nyavedayat

purā rāma kṛtodvāhaḥ śitikaṇṭho mahātapāḥ

dṛṣṭvā ca spṛhayā devīṃ maithunāyopacakrame

śitikaṇṭhasya devasya divyaṃ varṣaśataṃ gatam

na cāpi tanayo rāma tasyām āsīt paraṃtapa

tato devāḥ samudvignāḥ pitāmahapurogamāḥ

yad ihotpadyate bhūtaṃ kas tat pratisahiṣyate

abhigamya surāḥ sarve praṇipatyedam abruvan

devadeva mahādeva lokasyāsya hite rata

surāṇāṃ praṇipātena prasādaṃ kartum arhasi

na lokā dhārayiṣyanti tava tejaḥ surottama

brāhmeṇa tapasā yukto devyā saha tapaś cara

trailokyahitakāmārthaṃ tejas tejasi dhāraya

rakṣa sarvān imāṃl lokān nālokaṃ kartum arhasi

devatānāṃ vacaḥ śrutvā sarvalokamaheśvaraḥ

bāḍham ity abravīt sarvān punaś cedam uvāca ha

dhārayiṣyāmy ahaṃ tejas tejasy eva sahomayā

tridaśāḥ pṛthivī caiva nirvāṇam adhigacchatu

yad idaṃ kṣubhitaṃ sthānān mama tejo hy anuttamam

dhārayiṣyati kas tan me bruvantu surasattamāḥ

evam uktās tato devāḥ pratyūcur vṛṣabhadhvajam

yat tejaḥ kṣubhitaṃ hy etat tad dharā dhārayiṣyati

evam uktaḥ surapatiḥ pramumoca mahītale

tejasā pṛthivī yena vyāptā sagirikānanā

tato devāḥ punar idam ūcuś cātha hutāśanam

praviśa tvaṃ mahātejo raudraṃ vāyusamanvitaḥ

tad agninā punar vyāptaṃ saṃjātaḥ śvetaparvataḥ

divyaṃ śaravaṇaṃ caiva pāvakādityasaṃnibham

yatra jāto mahātejāḥ kārtikeyo 'gnisaṃbhavaḥ

athomāṃ ca śivaṃ caiva devāḥ sarṣi gaṇās tadā

pūjayām āsur atyarthaṃ suprītamanasas tataḥ

atha śaila sutā rāma tridaśān idam abravīt

samanyur aśapat sarvān krodhasaṃraktalocanā

yasmān nivāritā caiva saṃgatā putrakāmyayā

apatyaṃ sveṣu dāreṣu notpādayitum arhatha

adya prabhṛti yuṣmākam aprajāḥ santu patnayaḥ

evam uktvā surān sarvāñ śaśāpa pṛthivīm api

avane naikarūpā tvaṃ bahubhāryā bhaviṣyasi

na ca putrakṛtāṃ prītiṃ matkrodhakaluṣī kṛtā

prāpsyasi tvaṃ sudurmedhe mama putram anicchatī

tān sarvān vrīḍitān dṛṣṭvā surān surapatis tadā

gamanāyopacakrāma diśaṃ varuṇapālitām

sa gatvā tapa ātiṣṭhat pārśve tasyottare gireḥ

himavatprabhave śṛṅge saha devyā maheśvaraḥ

eṣa te vistaro rāma śailaputryā niveditaḥ

gaṅgāyāḥ prabhavaṃ caiva śṛṇu me sahalakṣmaṇaḥ

tapyamāne tapo deve devāḥ sarṣigaṇāḥ purā

senāpatim abhīpsantaḥ pitāmaham upāgaman

tato 'bruvan surāḥ sarve bhagavantaṃ pitāmaham

praṇipatya śubhaṃ vākyaṃ sendrāḥ sāgnipurogamāḥ

yo naḥ senāpatir deva datto bhagavatā purā

sa tapaḥ param āsthāya tapyate sma sahomayā

yad atrānantaraṃ kāryaṃ lokānāṃ hitakāmyayā

saṃvidhatsva vidhānajña tvaṃ hi naḥ paramā gatiḥ

devatānāṃ vacaḥ śrutvā sarvalokapitāmahaḥ

sāntvayan madhurair vākyais tridaśān idam abravīt

śailaputryā yad uktaṃ tan na prajāsyatha patniṣu

tasyā vacanam akliṣṭaṃ satyam eva na saṃśayaḥ

iyam ākāśagā gaṅgā yasyāṃ putraṃ hutāśanaḥ

janayiṣyati devānāṃ senāpatim ariṃdamam

jyeṣṭhā śailendraduhitā mānayiṣyati taṃ sutam

umāyās tad bahumataṃ bhaviṣyati na saṃśayaḥ

tac chrutvā vacanaṃ tasya kṛtārthā raghunandana

praṇipatya surāḥ sarve pitāmaham apūjayan

te gatvā parvataṃ rāma kailāsaṃ dhātumaṇḍitam

agniṃ niyojayām āsuḥ putrārthaṃ sarvadevatāḥ

devakāryam idaṃ deva samādhatsva hutāśana

śailaputryāṃ mahātejo gaṅgāyāṃ teja utsṛja

devatānāṃ pratijñāya gaṅgām abhyetya pāvakaḥ

garbhaṃ dhāraya vai devi devatānām idaṃ priyam

ity etad vacanaṃ śrutvā divyaṃ rūpam adhārayat

sa tasyā mahimāṃ dṛṣṭvā samantād avakīryata

samantatas tadā devīm abhyaṣiñcata pāvakaḥ

sarvasrotāṃsi pūrṇāni gaṅgāyā raghunandana

tam uvāca tato gaṅgā sarvadevapurohitam

aśaktā dhāraṇe deva tava tejaḥ samuddhatam

dahyamānāgninā tena saṃpravyathitacetanā

athābravīd idaṃ gaṅgāṃ sarvadevahutāśanaḥ

iha haimavate pāde garbho 'yaṃ saṃniveśyatām

śrutvā tv agnivaco gaṅgā taṃ garbham atibhāsvaram

utsasarja mahātejāḥ srotobhyo hi tadānagha

yad asyā nirgataṃ tasmāt taptajāmbūnadaprabham

kāñcanaṃ dharaṇīṃ prāptaṃ hiraṇyam amalaṃ śubham

tāmraṃ kārṣṇāyasaṃ caiva taikṣṇyād evābhijāyata

malaṃ tasyābhavat tatra trapusīsakam eva ca

tad etad dharaṇīṃ prāpya nānādhātur avardhata

nikṣiptamātre garbhe tu tejobhir abhirañjitam

sarvaṃ parvatasaṃnaddhaṃ sauvarṇam abhavad vanam

jātarūpam iti khyātaṃ tadā prabhṛti rāghava

suvarṇaṃ puruṣavyāghra hutāśanasamaprabham

taṃ kumāraṃ tato jātaṃ sendrāḥ sahamarudgaṇāḥ

kṣīrasaṃbhāvanārthāya kṛttikāḥ samayojayan

tāḥ kṣīraṃ jātamātrasya kṛtvā samayam uttamam

daduḥ putro 'yam asmākaṃ sarvāsām iti niścitāḥ

tatas tu devatāḥ sarvāḥ kārtikeya iti bruvan

putras trailokya vikhyāto bhaviṣyati na saṃśayaḥ

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā skannaṃ garbhaparisrave

snāpayan parayā lakṣmyā dīpyamānam ivānalam

skanda ity abruvan devāḥ skannaṃ garbhaparisravāt

kārtikeyaṃ mahābhāgaṃ kākutsthajvalanopamam

prādurbhūtaṃ tataḥ kṣīraṃ kṛttikānām anuttamam

ṣaṇṇāṃ ṣaḍānano bhūtvā jagrāha stanajaṃ payaḥ

gṛhītvā kṣīram ekāhnā sukumāra vapus tadā

ajayat svena vīryeṇa daityasainyagaṇān vibhuḥ

surasenāgaṇapatiṃ tatas tam amaladyutim

abhyaṣiñcan suragaṇāḥ sametyāgnipurogamāḥ

eṣa te rāma gaṅgāyā vistaro 'bhihito mayā

kumārasaṃbhavaś caiva dhanyaḥ puṇyas tathaiva ca

tāṃ kathāṃ kauśiko rāme nivedya madhurākṣaram

punar evāparaṃ vākyaṃ kākutstham idam abravīt

ayodhyādhipatiḥ śūraḥ pūrvam āsīn narādhipaḥ

sagaro nāma dharmātmā prajākāmaḥ sa cāprajaḥ

vaidarbhaduhitā rāma keśinī nāma nāmataḥ

jyeṣṭhā sagarapatnī sā dharmiṣṭhā satyavādinī

ariṣṭanemiduhitā rūpeṇāpratimā bhuvi

dvitīyā sagarasyāsīt patnī sumatisaṃjñitā

tābhyāṃ saha tadā rājā patnībhyāṃ taptavāṃs tapaḥ

himavantaṃ samāsādya bhṛguprasravaṇe girau

atha varṣa śate pūrṇe tapasārādhito muniḥ

sagarāya varaṃ prādād bhṛguḥ satyavatāṃ varaḥ

apatyalābhaḥ sumahān bhaviṣyati tavānagha

kīrtiṃ cāpratimāṃ loke prāpsyase puruṣarṣabha

ekā janayitā tāta putraṃ vaṃśakaraṃ tava

ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi aparā janayiṣyati

bhāṣamāṇaṃ naravyāghraṃ rājapatnyau prasādya tam

ūcatuḥ paramaprīte kṛtāñjalipuṭe tadā

ekaḥ kasyāḥ suto brahman kā bahūñ janayiṣyati

śrotum icchāvahe brahman satyam astu vacas tava

tayos tad vacanaṃ śrutvā bhṛguḥ parama dhārmikaḥ

uvāca paramāṃ vāṇīṃ svacchando 'tra vidhīyatām

eko vaṃśakaro vāstu bahavo vā mahābalāḥ

kīrtimanto mahotsāhāḥ kā vā kaṃ varam icchati

munes tu vacanaṃ śrutvā keśinī raghunandana

putraṃ vaṃśakaraṃ rāma jagrāha nṛpasaṃnidhau

ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi suparṇabhaginī tadā

mahotsāhān kīrtimato jagrāha sumatiḥ sutān

pradakṣiṇam ṛṣiṃ kṛtvā śirasābhipraṇamya ca

jagāma svapuraṃ rājā sabhāryā raghunandana

atha kāle gate tasmiñ jyeṣṭhā putraṃ vyajāyata

asamañja iti khyātaṃ keśinī sagarātmajam

sumatis tu naravyāghra garbhatumbaṃ vyajāyata

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi tumbabhedād viniḥsṛtāḥ

ghṛtapūrṇeṣu kumbheṣu dhātryas tān samavardhayan

kālena mahatā sarve yauvanaṃ pratipedire

atha dīrgheṇa kālena rūpayauvanaśālinaḥ

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi sagarasyābhavaṃs tadā

sa ca jyeṣṭho naraśreṣṭha sagarasyātmasaṃbhavaḥ

bālān gṛhītvā tu jale sarayvā raghunandana

prakṣipya prahasan nityaṃ majjatas tān nirīkṣya vai

paurāṇām ahite yuktaḥ pitrā nirvāsitaḥ purāt

tasya putro 'ṃśumān nāma asamañjasya vīryavān

saṃmataḥ sarvalokasya sarvasyāpi priyaṃvadaḥ

tataḥ kālena mahatā matiḥ samabhijāyata

sagarasya naraśreṣṭha yajeyam iti niścitā

sa kṛtvā niścayaṃ rājā sopādhyāyagaṇas tadā

yajñakarmaṇi vedajño yaṣṭuṃ samupacakrame

viśvāmitravacaḥ śrutvā kathānte raghunandana

uvāca paramaprīto muniṃ dīptam ivānalam

śrotum ichāmi bhadraṃ te vistareṇa kathām imām

pūrvako me kathaṃ brahman yajñaṃ vai samupāharat

viśvāmitras tu kākutstham uvāca prahasann iva

śrūyatāṃ vistaro rāma sagarasya mahātmanaḥ

śaṃkaraśvaśuro nāma himavān acalottamaḥ

vindhyaparvatam āsādya nirīkṣete parasparam

tayor madhye pravṛtto 'bhūd yajñaḥ sa puruṣottama

sa hi deśo naravyāghra praśasto yajñakarmaṇi

tasyāśvacaryāṃ kākutstha dṛḍhadhanvā mahārathaḥ

aṃśumān akarot tāta sagarasya mate sthitaḥ

tasya parvaṇi taṃ yajñaṃ yajamānasya vāsavaḥ

rākṣasīṃ tanum āsthāya yajñiyāśvam apāharat

hriyamāṇe tu kākutstha tasminn aśve mahātmanaḥ

upādhyāya gaṇāḥ sarve yajamānam athābruvan

ayaṃ parvaṇi vegena yajñiyāśvo 'panīyate

hartāraṃ jahi kākutstha hayaś caivopanīyatām

yajñac chidraṃ bhavaty etat sarveṣām aśivāya naḥ

tat tathā kriyatāṃ rājan yathāchidraḥ kratur bhavet

upādhyāya vacaḥ śrutvā tasmin sadasi pārthivaḥ

ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi vākyam etad uvāca ha

gatiṃ putrā na paśyāmi rakṣasāṃ puruṣarṣabhāḥ

mantrapūtair mahābhāgair āsthito hi mahākratuḥ

tad gacchata vicinvadhvaṃ putrakā bhadram astu vaḥ

samudramālinīṃ sarvāṃ pṛthivīm anugacchata

ekaikaṃ yojanaṃ putrā vistāram abhigacchata

yāvat turagasaṃdarśas tāvat khanata medinīm

tam eva hayahartāraṃ mārgamāṇā mamājñayā

dīkṣitaḥ pautrasahitaḥ sopādhyāyagaṇo hy aham

iha sthāsyāmi bhadraṃ vo yāvat turagadarśanam

ity uktvā hṛṣṭamanaso rājaputrā mahābalāḥ

jagmur mahītalaṃ rāma pitur vacanayantritāḥ

yojanāyām avistāram ekaiko dharaṇītalam

bibhiduḥ puruṣavyāghra vajrasparśasamair bhujaiḥ

śūlair aśanikalpaiś ca halaiś cāpi sudāruṇaiḥ

bhidyamānā vasumatī nanāda raghunandana

nāgānāṃ vadhyamānānām asurāṇāṃ ca rāghava

rākṣasānāṃ ca durdharṣaḥ sattvānāṃ ninado 'bhavat

yojanānāṃ sahasrāṇi ṣaṣṭiṃ tu raghunandana

bibhidur dharaṇīṃ vīrā rasātalam anuttamam

evaṃ parvatasaṃbādhaṃ jambūdvīpaṃ nṛpātmajāḥ

khananto nṛpaśārdūla sarvataḥ paricakramuḥ

tato devāḥ sagandharvāḥ sāsurāḥ sahapannagāḥ

saṃbhrāntamanasaḥ sarve pitāmaham upāgaman

te prasādya mahātmānaṃ viṣaṇṇavadanās tadā

ūcuḥ paramasaṃtrastāḥ pitāmaham idaṃ vacaḥ

bhagavan pṛthivī sarvā khanyate sagarātmajaiḥ

bahavaś ca mahātmāno vadhyante jalacāriṇaḥ

ayaṃ yajñahano 'smākam anenāśvo 'panīyate

iti te sarvabhūtāni nighnanti sagarātmajaḥ

devatānāṃ vacaḥ śrutvā bhagavān vai pitāmahaḥ

pratyuvāca susaṃtrastān kṛtāntabalamohitān

yasyeyaṃ vasudhā kṛtsnā vāsudevasya dhīmataḥ

kāpilaṃ rūpam āsthāya dhārayaty aniśaṃ dharām

pṛthivyāś cāpi nirbhedo dṛṣṭa eva sanātanaḥ

sagarasya ca putrāṇāṃ vināśo 'dīrghajīvinām

pitāmahavacaḥ śrutvā trayas triṃśad ariṃdamaḥ

devāḥ paramasaṃhṛṣṭāḥ punar jagmur yathāgatam

sagarasya ca putrāṇāṃ prādur āsīn mahātmanām

pṛthivyāṃ bhidyamānāyāṃ nirghātasamanisvanaḥ

tato bhittvā mahīṃ sarvāṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam

sahitāḥ sagarāḥ sarve pitaraṃ vākyam abruvan

parikrāntā mahī sarvā sattvavantaś ca sūditāḥ

devadānavarakṣāṃsi piśācoragakiṃnarāḥ

na ca paśyāmahe 'śvaṃ tam aśvahartāram eva ca

kiṃ kariṣyāma bhadraṃ te buddhir atra vicāryatām

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā putrāṇāṃ rājasattamaḥ

samanyur abravīd vākyaṃ sagaro raghunandana

bhūyaḥ khanata bhadraṃ vo nirbhidya vasudhātalam

aśvahartāram āsādya kṛtārthāś ca nivartatha

pitur vacanam āsthāya sagarasya mahātmanaḥ

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi rasātalam abhidravan

khanyamāne tatas tasmin dadṛśuḥ parvatopamam

diśāgajaṃ virūpākṣaṃ dhārayantaṃ mahītalam

saparvatavanāṃ kṛtsnāṃ pṛthivīṃ raghunandana

śirasā dhārayām āsa virūpākṣo mahāgajaḥ

yadā parvaṇi kākutstha viśramārthaṃ mahāgajaḥ

khedāc cālayate śīrṣaṃ bhūmikampas tadhā bhavet

taṃ te pradakṣiṇaṃ kṛtvā diśāpālaṃ mahāgajam

mānayanto hi te rāma jagmur bhittvā rasātalam

tataḥ pūrvāṃ diśaṃ bhittvā dakṣiṇāṃ bibhiduḥ punaḥ

dakṣiṇasyām api diśi dadṛśus te mahāgajam

mahāpadmaṃ mahātmānaṃ sumahāparvatopamam

śirasā dhārayantaṃ te vismayaṃ jagmur uttamam

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā sagarasya mahātmanaḥ

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi paścimāṃ bibhidur diśam

paścimāyām api diśi mahāntam acalopamam

diśāgajaṃ saumanasaṃ dadṛśus te mahābalāḥ

taṃ te pradakṣiṇaṃ kṛtvā pṛṣṭvā cāpi nirāmayam

khanantaḥ samupakrāntā diśaṃ somavatīṃ tadā

uttarasyāṃ raghuśreṣṭha dadṛśur himapāṇḍuram

bhadraṃ bhadreṇa vapuṣā dhārayantaṃ mahīm imām

samālabhya tataḥ sarve kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi bibhidur vasudhātalam

tataḥ prāguttarāṃ gatvā sāgarāḥ prathitāṃ diśam

roṣād abhyakhanan sarve pṛthivīṃ sagarātmajāḥ

dadṛśuḥ kapilaṃ tatra vāsudevaṃ sanātanam

hayaṃ ca tasya devasya carantam avidūrataḥ

te taṃ yajñahanaṃ jñātvā krodhaparyākulekṣaṇāḥ

abhyadhāvanta saṃkruddhās tiṣṭha tiṣṭheti cābruvan

asmākaṃ tvaṃ hi turagaṃ yajñiyaṃ hṛtavān asi

durmedhas tvaṃ hi saṃprāptān viddhi naḥ sagarātmajān

śrutvā tad vacanaṃ teṣāṃ kapilo raghunandana

roṣeṇa mahatāviṣṭo huṃkāram akarot tadā

tatas tenāprameyena kapilena mahātmanā

bhasmarāśīkṛtāḥ sarve kākutstha sagarātmajāḥ

putrāṃś ciragatāñ jñātvā sagaro raghunandana

naptāram abravīd rājā dīpyamānaṃ svatejasā

śūraś ca kṛtavidyaś ca pūrvais tulyo 'si tejasā

pitṝṇāṃ gatim anviccha yena cāśvo 'pahāritaḥ

antarbhaumāni sattvāni vīryavanti mahānti ca

teṣāṃ tvaṃ pratighātārthaṃ sāsiṃ gṛhṇīṣva kārmukam

abhivādyābhivādyāṃs tvaṃ hatvā vighnakarān api

siddhārthaḥ saṃnivartasva mama yajñasya pāragaḥ

evam ukto 'ṃśumān samyak sagareṇa mahātmanā

dhanur ādāya khaḍgaṃ ca jagāma laghuvikramaḥ

sa khātaṃ pitṛbhir mārgam antarbhaumaṃ mahātmabhiḥ

prāpadyata naraśreṣṭha tena rājñābhicoditaḥ

daityadānavarakṣobhiḥ piśācapatagoragaiḥ

pūjyamānaṃ mahātejā diśāgajam apaśyata

sa taṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā pṛṣṭvā caiva nirāmayam

pitṝn sa paripapraccha vājihartāram eva ca

diśāgajas tu tac chrutvā prītyāhāṃśumato vacaḥ

āsamañjakṛtārthas tvaṃ sahāśvaḥ śīghram eṣyasi

tasya tad vacanaṃ śrutvā sarvān eva diśāgajān

yathākramaṃ yathānyāyaṃ praṣṭuṃ samupacakrame

taiś ca sarvair diśāpālair vākyajñair vākyakovidaiḥ

pūjitaḥ sahayaś caiva gantāsīty abhicoditaḥ

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā jagāma laghuvikramaḥ

bhasmarāśīkṛtā yatra pitaras tasya sāgarāḥ

sa duḥkhavaśam āpannas tv asamañjasutas tadā

cukrośa paramārtas tu vadhāt teṣāṃ suduḥkhitaḥ

yajñiyaṃ ca hayaṃ tatra carantam avidūrataḥ

dadarśa puruṣavyāghro duḥkhaśokasamanvitaḥ

dadarśa puruṣavyāghro kartukāmo jalakriyām

salilārthī mahātejā na cāpaśyaj jalāśayam

visārya nipuṇāṃ dṛṣṭiṃ tato 'paśyat khagādhipam

pitṝṇāṃ mātulaṃ rāma suparṇam anilopamam

sa cainam abravīd vākyaṃ vainateyo mahābalaḥ

mā śucaḥ puruṣavyāghra vadho 'yaṃ lokasaṃmataḥ

kapilenāprameyena dagdhā hīme mahābalāḥ

salilaṃ nārhasi prājña dātum eṣāṃ hi laukikam

gaṅgā himavato jyeṣṭhā duhitā puruṣarṣabha

bhasmarāśīkṛtān etān pāvayel lokapāvanī

tayā klinnam idaṃ bhasma gaṅgayā lokakāntayā

ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi svargalokaṃ nayiṣyati

gaccha cāśvaṃ mahābhāga saṃgṛhya puruṣarṣabha

yajñaṃ paitāmahaṃ vīra nirvartayitum arhasi

suparṇavacanaṃ śrutvā so 'ṃśumān ativīryavān

tvaritaṃ hayam ādāya punar āyān mahāyaśāḥ

tato rājānam āsādya dīkṣitaṃ raghunandana

nyavedayad yathāvṛttaṃ suparṇavacanaṃ tathā

tac chrutvā ghorasaṃkāśaṃ vākyam aṃśumato nṛpaḥ

yajñaṃ nirvartayām āsa yathākalpaṃ yathāvidhi

svapuraṃ cāgamac chrīmān iṣṭayajño mahīpatiḥ

gaṅgāyāś cāgame rājā niścayaṃ nādhyagacchata

agatvā niścayaṃ rājā kālena mahatā mahān

triṃśadvarṣasahasrāṇi rājyaṃ kṛtvā divaṃ gataḥ

kāladharmaṃ gate rāma sagare prakṛtījanāḥ

rājānaṃ rocayām āsur aṃśumantaṃ sudhārmikam

sa rājā sumahān āsīd aṃśumān raghunandana

tasya putro mahān āsīd dilīpa iti viśrutaḥ

tasmin rājyaṃ samāveśya dilīpe raghunandana

himavacchikhare ramye tapas tepe sudāruṇam

dvātriṃśac ca sahasrāṇi varṣāṇi sumahāyaśāḥ

tapovanagato rājā svargaṃ lebhe tapodhanaḥ

dilīpas tu mahātejāḥ śrutvā paitāmahaṃ vadham

duḥkhopahatayā buddhyā niścayaṃ nādhyagacchata

kathaṃ gaṅgāvataraṇaṃ kathaṃ teṣāṃ jalakriyā

tārayeyaṃ kathaṃ caitān iti cintā paro 'bhavat

tasya cintayato nityaṃ dharmeṇa viditātmanaḥ

putro bhagīratho nāma jajñe paramadhārmikaḥ

dilīpas tu mahātejā yajñair bahubhir iṣṭavān

triṃśadvarṣasahasrāṇi rājā rājyam akārayat

agatvā niścayaṃ rājā teṣām uddharaṇaṃ prati

vyādhinā naraśārdūla kāladharmam upeyivān

indralokaṃ gato rājā svārjitenaiva karmaṇā

rājye bhagīrathaṃ putram abhiṣicya nararṣabhaḥ

bhagīrathas tu rājarṣir dhārmiko raghunandana

anapatyo mahātejāḥ prajākāmaḥ sa cāprajaḥ

sa tapo dīrgham ātiṣṭhad gokarṇe raghunandana

ūrdhvabāhuḥ pañcatapā māsāhāro jitendriyaḥ

tasya varṣasahasrāṇi ghore tapasi tiṣṭhataḥ

suprīto bhagavān brahmā prajānāṃ patir īśvaraḥ

tataḥ suragaṇaiḥ sārdham upāgamya pitāmahaḥ

bhagīrathaṃ mahātmānaṃ tapyamānam athābravīt

bhagīratha mahābhāga prītas te 'haṃ janeśvara

tapasā ca sutaptena varaṃ varaya suvrata

tam uvāca mahātejāḥ sarvalokapitāmaham

bhagīratho mahābhāgaḥ kṛtāñjalir avasthitaḥ

yadi me bhagavān prīto yady asti tapasaḥ phalam

sagarasyātmajāḥ sarve mattaḥ salilam āpnuyuḥ

gaṅgāyāḥ salilaklinne bhasmany eṣāṃ mahātmanām

svargaṃ gaccheyur atyantaṃ sarve me prapitāmahāḥ

deyā ca saṃtatir deva nāvasīdet kulaṃ ca naḥ

ikṣvākūṇāṃ kule deva eṣa me 'stu varaḥ paraḥ

uktavākyaṃ tu rājānaṃ sarvalokapitāmahaḥ

pratyuvāca śubhāṃ vāṇīṃ madhurāṃ madhurākṣarām

manoratho mahān eṣa bhagīratha mahāratha

evaṃ bhavatu bhadraṃ te ikṣvākukulavardhana

iyaṃ haimavatī gaṅgā jyeṣṭhā himavataḥ sutā

tāṃ vai dhārayituṃ rājan haras tatra niyujyatām

gaṅgāyāḥ patanaṃ rājan pṛthivī na sahiṣyate

tāṃ vai dhārayituṃ vīra nānyaṃ paśyāmi śūlinaḥ

tam evam uktvā rājānaṃ gaṅgāṃ cābhāṣya lokakṛt

jagāma tridivaṃ devaḥ saha sarvair marudgaṇaiḥ

devadeve gate tasmin so 'ṅguṣṭhāgranipīḍitām

kṛtvā vasumatīṃ rāma saṃvatsaram upāsata

atha saṃvatsare pūrṇe sarvalokanamaskṛtaḥ

umāpatiḥ paśupatī rājānam idam abravīt

prītas te 'haṃ naraśreṣṭha kariṣyāmi tava priyam

śirasā dhārayiṣyāmi śailarājasutām aham

tato haimavatī jyeṣṭhā sarvalokanamaskṛtā

tadā sātimahad rūpaṃ kṛtvā vegaṃ ca duḥsaham

ākāśād apatad rāma śive śivaśirasy uta

naiva sā nirgamaṃ lebhe jaṭāmaṇḍalamohitā

tatraivābabhramad devī saṃvatsaragaṇān bahūn

anena toṣitaś cāsīd atyarthaṃ raghunandana

visasarja tato gaṅgāṃ haro bindusaraḥ prati

gaganāc chaṃkaraśiras tato dharaṇim āgatā

vyasarpata jalaṃ tatra tīvraśabdapuraskṛtam

tato devarṣigandharvā yakṣāḥ siddhagaṇās tathā

vyalokayanta te tatra gaganād gāṃ gatāṃ tadā

vimānair nagarākārair hayair gajavarais tathā

pāriplavagatāś cāpi devatās tatra viṣṭhitāḥ

tad adbhutatamaṃ loke gaṅgāpatanam uttamam

didṛkṣavo devagaṇāḥ sameyur amitaujasaḥ

saṃpatadbhiḥ suragaṇais teṣāṃ cābharaṇaujasā

śatādityam ivābhāti gaganaṃ gatatoyadam

śiṃśumāroragagaṇair mīnair api ca cañcalaiḥ

vidyudbhir iva vikṣiptair ākāśam abhavat tadā

pāṇḍuraiḥ salilotpīḍaiḥ kīryamāṇaiḥ sahasradhā

śāradābhrair ivākīrṇaṃ gaganaṃ haṃsasaṃplavaiḥ

kva cid drutataraṃ yāti kuṭilaṃ kva cid āyatam

vinataṃ kva cid uddhūtaṃ kva cid yāti śanaiḥ śanaiḥ

salilenaiva salilaṃ kva cid abhyāhataṃ punaḥ

muhur ūrdhvapathaṃ gatvā papāta vasudhāṃ punaḥ

tac chaṃkaraśirobhraṣṭaṃ bhraṣṭaṃ bhūmitale punaḥ

vyarocata tadā toyaṃ nirmalaṃ gatakalmaṣam

tatrarṣigaṇagandharvā vasudhātalavāsinaḥ

bhavāṅgapatitaṃ toyaṃ pavitram iti paspṛśuḥ

śāpāt prapatitā ye ca gaganād vasudhātalam

kṛtvā tatrābhiṣekaṃ te babhūvur gatakalmaṣāḥ

dhūpapāpāḥ punas tena toyenātha subhāsvatā

punar ākāśam āviśya svāṃl lokān pratipedire

mumude mudito lokas tena toyena bhāsvatā

kṛtābhiṣeko gaṅgāyāṃ babhūva vigataklamaḥ

bhagīratho 'pi rājarṣir divyaṃ syandanam āsthitaḥ

prāyād agre mahātejās taṃ gaṅgā pṛṣṭhato 'nvagāt

devāḥ sarṣigaṇāḥ sarve daityadānavarākṣasāḥ

gandharvayakṣapravarāḥ sakiṃnaramahoragāḥ

sarvāś cāpsaraso rāma bhagīratharathānugāḥ

gaṅgām anvagaman prītāḥ sarve jalacarāś ca ye

yato bhagīratho rājā tato gaṅgā yaśasvinī

jagāma saritāṃ śreṣṭhā sarvapāpavināśinī

sa gatvā sāgaraṃ rājā gaṅgayānugatas tadā

praviveśa talaṃ bhūmer yatra te bhasmasātkṛtāḥ

bhasmany athāplute rāma gaṅgāyāḥ salilena vai

sarva lokaprabhur brahmā rājānam idam abravīt

tāritā naraśārdūla divaṃ yātāś ca devavat

ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi sagarasya mahātmanaḥ

sāgarasya jalaṃ loke yāvat sthāsyati pārthiva

sagarasyātmajās tāvat svarge sthāsyanti devavat

iyaṃ ca duhitā jyeṣṭhā tava gaṅgā bhaviṣyati

tvatkṛtena ca nāmnā vai loke sthāsyati viśrutā

gaṅgā tripathagā nāma divyā bhāgīrathīti ca

tripatho bhāvayantīti tatas tripathagā smṛtā

pitāmahānāṃ sarveṣāṃ tvam atra manujādhipa

kuruṣva salilaṃ rājan pratijñām apavarjaya

pūrvakeṇa hi te rājaṃs tenātiyaśasā tadā

dharmiṇāṃ pravareṇātha naiṣa prāpto manorathaḥ

tathaivāṃśumatā tāta loke 'pratimatejasā

gaṅgāṃ prārthayatā netuṃ pratijñā nāpavarjitā

rājarṣiṇā guṇavatā maharṣisamatejasā

mattulyatapasā caiva kṣatradharmasthitena ca

dilīpena mahābhāga tava pitrātitejasā

punar na śaṅkitā netuṃ gaṅgāṃ prārthayatānagha

sā tvayā samatikrāntā pratijñā puruṣarṣabha

prāpto 'si paramaṃ loke yaśaḥ paramasaṃmatam

yac ca gaṅgāvataraṇaṃ tvayā kṛtam ariṃdama

anena ca bhavān prāpto dharmasyāyatanaṃ mahat

plāvayasva tvam ātmānaṃ narottama sadocite

salile puruṣavyāghra śuciḥ puṇyaphalo bhava

pitāmahānāṃ sarveṣāṃ kuruṣva salilakriyām

svasti te 'stu gamiṣyāmi svaṃ lokaṃ gamyatāṃ nṛpa

ity evam uktvā deveśaḥ sarvalokapitāmahaḥ

yathāgataṃ tathāgacchad devalokaṃ mahāyaśāḥ

bhagīratho 'pi rājarṣiḥ kṛtvā salilam uttamam

yathākramaṃ yathānyāyaṃ sāgarāṇāṃ mahāyaśāḥ

kṛtodakaḥ śucī rājā svapuraṃ praviveśa ha

samṛddhārtho naraśreṣṭha svarājyaṃ praśaśāsa ha

pramumoda ca lokas taṃ nṛpam āsādya rāghava

naṣṭaśokaḥ samṛddhārtho babhūva vigatajvaraḥ

eṣa te rāma gaṅgāyā vistaro 'bhihito mayā

svasti prāpnuhi bhadraṃ te saṃdhyākālo 'tivartate

dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ putryam athāpi ca

idam ākhyānam ākhyātaṃ gaṅgāvataraṇaṃ mayā

viśvāmitravacaḥ śrutvā rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ

vismayaṃ paramaṃ gatvā viśvāmitram athābravīt

atyadbhutam idaṃ brahman kathitaṃ paramaṃ tvayā

gaṅgāvataraṇaṃ puṇyaṃ sāgarasya ca pūraṇam

tasya sā śarvarī sarvā saha saumitriṇā tadā

jagāma cintayānasya viśvāmitrakathāṃ śubhām

tataḥ prabhāte vimale viśvāmitraṃ mahāmunim

uvāca rāghavo vākyaṃ kṛtāhnikam ariṃdamaḥ

gatā bhagavatī rātriḥ śrotavyaṃ paramaṃ śrutam

kṣaṇabhūteva sā rātriḥ saṃvṛtteyaṃ mahātapaḥ

imāṃ cintayataḥ sarvāṃ nikhilena kathāṃ tava

tarāma saritāṃ śreṣṭhāṃ puṇyāṃ tripathagāṃ nadīm

naur eṣā hi sukhāstīrṇā ṛṣīṇāṃ puṇyakarmaṇām

bhagavantam iha prāptaṃ jñātvā tvaritam āgatā

tasya tad vacanaṃ śrutvā rāghavasya mahātmanaḥ

saṃtāraṃ kārayām āsa sarṣisaṃghaḥ sarāghavaḥ

uttaraṃ tīram āsādya saṃpūjyarṣigaṇaṃ tatha

gaṅgākūle niviṣṭās te viśālāṃ dadṛśuḥ purīm

tato munivaras tūrṇaṃ jagāma saharāghavaḥ

viśālāṃ nagarīṃ ramyāṃ divyāṃ svargopamāṃ tadā

atha rāmo mahāprājño viśvāmitraṃ mahāmunim

papraccha prāñjalir bhūtvā viśālām uttamāṃ purīm

kataro rājavaṃśo 'yaṃ viśālāyāṃ mahāmune

śrotum icchāmi bhadraṃ te paraṃ kautūhalaṃ hi me

tasya tad vacanaṃ śrutvā rāmasya munipuṃgavaḥ

ākhyātuṃ tat samārebhe viśālasya purātanam

śrūyatāṃ rāma śakrasya kathāṃ kathayataḥ śubhām

asmin deśe hi yad vṛttaṃ śṛṇu tattvena rāghava

pūrvaṃ kṛtayuge rāma diteḥ putrā mahābalāḥ

aditeś ca mahābhāgā vīryavantaḥ sudhārmikāḥ

tatas teṣāṃ naraśreṣṭha buddhir āsīn mahātmanām

amarā nirjarāś caiva kathaṃ syāma nirāmayāḥ

teṣāṃ cintayatāṃ rāma buddhir āsīd vipaścitām

kṣīrodamathanaṃ kṛtvā rasaṃ prāpsyāma tatra vai

tato niścitya mathanaṃ yoktraṃ kṛtvā ca vāsukim

manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā mamanthur amitaujasaḥ

atha dhanvantarir nāma apsarāś ca suvarcasaḥ

apsu nirmathanād eva rasāt tasmād varastriyaḥ

utpetur manujaśreṣṭha tasmād apsaraso 'bhavan

ṣaṣṭiḥ koṭyo 'bhavaṃs tāsām apsarāṇāṃ suvarcasām

asaṃkhyeyās tu kākutstha yās tāsāṃ paricārikāḥ

na tāḥ sma pratigṛhṇanti sarve te devadānavāḥ

apratigrahaṇāc caiva tena sādhāraṇāḥ smṛtāḥ

varuṇasya tataḥ kanyā vāruṇī raghunandana

utpapāta mahābhāgā mārgamāṇā parigraham

diteḥ putrā na tāṃ rāma jagṛhur varuṇātmajām

adites tu sutā vīra jagṛhus tām aninditām

asurās tena daiteyāḥ surās tenāditeḥ sutāḥ

hṛṣṭāḥ pramuditāś cāsan vāruṇī grahaṇāt surāḥ

uccaiḥśravā hayaśreṣṭho maṇiratnaṃ ca kaustubham

udatiṣṭhan naraśreṣṭha tathaivāmṛtam uttamam

atha tasya kṛte rāma mahān āsīt kulakṣayaḥ

adites tu tataḥ putrā diteḥ putrāṇa sūdayan

aditer ātmajā vīrā diteḥ putrān nijaghnire

tasmin ghore mahāyuddhe daiteyādityayor bhṛśam

nihatya ditiputrāṃs tu rājyaṃ prāpya puraṃdaraḥ

śaśāsa mudito lokān sarṣisaṃghān sacāraṇān

hateṣu teṣu putreṣu ditiḥ paramaduḥkhitā

mārīcaṃ kāśyapaṃ rāma bhartāram idam abravīt

hataputrāsmi bhagavaṃs tava putrair mahābalaiḥ

śakrahantāram icchāmi putraṃ dīrghatapo'rjitam

sāhaṃ tapaś cariṣyāmi garbhaṃ me dātum arhasi

īdṛśaṃ śakrahantāraṃ tvam anujñātum arhasi

tasyās tad vacanaṃ śrutvā mārīcaḥ kāśyapas tadā

pratyuvāca mahātejā ditiṃ paramaduḥkhitām

evaṃ bhavatu bhadraṃ te śucir bhava tapodhane

janayiṣyasi putraṃ tvaṃ śakra hantāram āhave

pūrṇe varṣasahasre tu śucir yadi bhaviṣyasi

putraṃ trailokya hantāraṃ mattas tvaṃ janayiṣyasi

evam uktvā mahātejāḥ pāṇinā sa mamārja tām

samālabhya tataḥ svastīty uktvā sa tapase yayau

gate tasmin naraśreṣṭha ditiḥ paramaharṣitā

kuśaplavanam āsādya tapas tepe sudāruṇam

tapas tasyāṃ hi kurvatyāṃ paricaryāṃ cakāra ha

sahasrākṣo naraśreṣṭha parayā guṇasaṃpadā

agniṃ kuśān kāṣṭham apaḥ phalaṃ mūlaṃ tathaiva ca

nyavedayat sahasrākṣo yac cānyad api kāṅkṣitam

gātrasaṃvāhanaiś caiva śramāpanayanais tathā

śakraḥ sarveṣu kāleṣu ditiṃ paricacāra ha

atha varṣasahasretu daśone raghu nandana

ditiḥ paramasaṃprītā sahasrākṣam athābravīt

tapaś carantyā varṣāṇi daśa vīryavatāṃ vara

avaśiṣṭāni bhadraṃ te bhrātaraṃ drakṣyase tataḥ

tam ahaṃ tvatkṛte putra samādhāsye jayotsukam

trailokyavijayaṃ putra saha bhokṣyasi vijvaraḥ

evam uktvā ditiḥ śakraṃ prāpte madhyaṃ divākare

nidrayāpahṛtā devī pādau kṛtvātha śīrṣataḥ

dṛṣṭvā tām aśuciṃ śakraḥ pādataḥ kṛtamūrdhajām

śiraḥsthāne kṛtau pādau jahāsa ca mumoda ca

tasyāḥ śarīravivaraṃ viveśa ca puraṃdaraḥ

garbhaṃ ca saptadhā rāma bibheda paramātmavān

bidhyamānas tato garbho vajreṇa śataparvaṇā

ruroda susvaraṃ rāma tato ditir abudhyata

mā rudo mā rudaś ceti garbhaṃ śakro 'bhyabhāṣata

bibheda ca mahātejā rudantam api vāsavaḥ

na hantavyo na hantavya ity evaṃ ditir abravīt

niṣpapāta tataḥ śakro mātur vacanagauravāt

prāñjalir vajrasahito ditiṃ śakro 'bhyabhāṣata

aśucir devi suptāsi pādayoḥ kṛtamūrdhajā

tadantaram ahaṃ labdhvā śakrahantāram āhave

abhindaṃ saptadhā devi tan me tvaṃ kṣantum arhasi

saptadhā tu kṛte garbhe ditiḥ paramaduḥkhitā

sahasrākṣaṃ durādharṣaṃ vākyaṃ sānunayābravīt

mamāparādhād garbho 'yaṃ saptadhā viphalīkṛtaḥ

nāparādho 'sti deveśa tavātra balasūdana

priyaṃ tu kṛtam icchāmi mama garbhaviparyaye

marutāṃ saptaṃ saptānāṃ sthānapālā bhavantv ime

vātaskandhā ime sapta carantu divi putrakāḥ

mārutā iti vikhyātā divyarūpā mamātmajāḥ

brahmalokaṃ caratv eka indralokaṃ tathāparaḥ

divi vāyur iti khyātas tṛtīyo 'pi mahāyaśāḥ

catvāras tu suraśreṣṭha diśo vai tava śāsanāt

saṃcariṣyanti bhadraṃ te devabhūtā mamātmajāḥ

tvatkṛtenaiva nāmnā ca mārutā iti viśrutāḥ

tasyās tad vacanaṃ śrutvā sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ

uvāca prāñjalir vākyaṃ ditiṃ balaniṣūdanaḥ

sarvam etad yathoktaṃ te bhaviṣyati na saṃśayaḥ

vicariṣyanti bhadraṃ te devabhūtās tavātmajāḥ

evaṃ tau niścayaṃ kṛtvā mātāputrau tapovane

jagmatus tridivaṃ rāma kṛtārthāv iti naḥ śrutam

eṣa deśaḥ sa kākutstha mahendrādhyuṣitaḥ purā

ditiṃ yatra tapaḥ siddhām evaṃ paricacāra saḥ

ikṣvākos tu naravyāghra putraḥ paramadhārmikaḥ

alambuṣāyām utpanno viśāla iti viśrutaḥ

tena cāsīd iha sthāne viśāleti purī kṛtā

viśālasya suto rāma hemacandro mahābalaḥ

sucandra iti vikhyāto hemacandrād anantaraḥ

sucandratanayo rāma dhūmrāśva iti viśrutaḥ

dhūmrāśvatanayaś cāpi sṛñjayaḥ samapadyata

sṛñjayasya sutaḥ śrīmān sahadevaḥ pratāpavān

kuśāśvaḥ sahadevasya putraḥ paramadhārmikaḥ

kuśāśvasya mahātejāḥ somadattaḥ pratāpavān

somadattasya putras tu kākutstha iti viśrutaḥ

tasya putro mahātejāḥ saṃpraty eṣa purīm imām

āvasaty amaraprakhyaḥ sumatir nāma durjayaḥ

ikṣvākos tu prasādena sarve vaiśālikā nṛpāḥ

dīrghāyuṣo mahātmāno vīryavantaḥ sudhārmikāḥ

ihādya rajanīṃ rāma sukhaṃ vatsyāmahe vayam

śvaḥ prabhāte naraśreṣṭha janakaṃ draṣṭum arhasi

sumatis tu mahātejā viśvāmitram upāgatam

śrutvā naravaraśreṣṭhaḥ pratyudgacchan mahāyaśāḥ

pūjāṃ ca paramāṃ kṛtvā sopādhyāyaḥ sabāndhavaḥ

prāñjaliḥ kuśalaṃ pṛṣṭvā viśvāmitram athābravīt

dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me viṣayaṃ mune

saṃprāpto darśanaṃ caiva nāsti dhanyataro mama

pṛṣṭvā tu kuśalaṃ tatra parasparasamāgame

kathānte sumatir vākyaṃ vyājahāra mahāmunim

imau kumārau bhadraṃ te devatulyaparākramau

gajasiṃhagatī vīrau śārdūlavṛṣabhopamau

padmapatraviśālākṣau khaḍgatūṇīdhanurdharau

aśvināv iva rūpeṇa samupasthitayauvanau

yadṛcchayaiva gāṃ prāptau devalokād ivāmarau

kathaṃ padbhyām iha prāptau kimarthaṃ kasya vā mune

bhūṣayantāv imaṃ deśaṃ candrasūryāv ivāmbaram

parasparasya sadṛśau pramāṇeṅgitaceṣṭitaiḥ

kimarthaṃ ca naraśreṣṭhau saṃprāptau durgame pathi

varāyudhadharau vīrau śrotum icchāmi tattvataḥ

tasya tad vacanaṃ śrutvā yathāvṛttaṃ nyavedayat

siddhāśramanivāsaṃ ca rākṣasānāṃ vadhaṃ tathā

viśvāmitravacaḥ śrutvā rājā paramaharṣitaḥ

atithī paramau prāptau putrau daśarathasya tau

pūjayām āsa vidhivat satkārārhau mahābalau

tataḥ paramasatkāraṃ sumateḥ prāpya rāghavau

uṣya tatra niśām ekāṃ jagmatur mithilāṃ tataḥ

tāṃ dṛṣṭvā munayaḥ sarve janakasya purīṃ śubhām

sādhu sādhv iti śaṃsanto mithilāṃ samapūjayan

mithilopavane tatra āśramaṃ dṛśya rāghavaḥ

purāṇaṃ nirjanaṃ ramyaṃ papraccha munipuṃgavam

śrīmadāśramasaṃkāśaṃ kiṃ nv idaṃ munivarjitam

śrotum icchāmi bhagavan kasyāyaṃ pūrva āśramaḥ

tac chrutā rāghaveṇoktaṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ

pratyuvāca mahātejā viśvamitro mahāmuniḥ

hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu tattvena rāghava

yasyaitad āśramapadaṃ śaptaṃ kopān mahātmanā

gautamasya naraśreṣṭha pūrvam āsīn mahātmanaḥ

āśramo divyasaṃkāśaḥ surair api supūjitaḥ

sa ceha tapa ātiṣṭhad ahalyāsahitaḥ purā

varṣapūgāny anekāni rājaputra mahāyaśaḥ

tasyāntaraṃ viditvā tu sahasrākṣaḥ śacīpatiḥ

muniveṣadharo 'halyām idaṃ vacanam abravīt

ṛtukālaṃ pratīkṣante nārthinaḥ susamāhite

saṃgamaṃ tv aham icchāmi tvayā saha sumadhyame

muniveṣaṃ sahasrākṣaṃ vijñāya raghunandana

matiṃ cakāra durmedhā devarājakutūhalāt

athābravīt suraśreṣṭhaṃ kṛtārthenāntarātmanā

kṛtārtho 'si suraśreṣṭha gaccha śīghram itaḥ prabho

ātmānaṃ māṃ ca deveśa sarvadā rakṣa mānadaḥ

indras tu prahasan vākyam ahalyām idam abravīt

suśroṇi parituṣṭo 'smi gamiṣyāmi yathāgatam

evaṃ saṃgamya tu tayā niścakrāmoṭajāt tataḥ

sa saṃbhramāt tvaran rāma śaṅkito gautamaṃ prati

gautamaṃ sa dadarśātha praviśantaṃ mahāmunim

devadānavadurdharṣaṃ tapobalasamanvitam

tīrthodakapariklinnaṃ dīpyamānam ivānalam

gṛhītasamidhaṃ tatra sakuśaṃ munipuṅgavam

dṛṣṭvā surapatis trasto viṣaṇṇavadano 'bhavat

atha dṛṣṭvā sahasrākṣaṃ muniveṣadharaṃ muniḥ

durvṛttaṃ vṛttasaṃpanno roṣād vacanam abravīt

mama rūpaṃ samāsthāya kṛtavān asi durmate

akartavyam idaṃ yasmād viphalas tvaṃ bhaviṣyati

gautamenaivam uktasya saroṣeṇa mahātmanā

petatur vṛṣaṇau bhūmau sahasrākṣasya tatkṣaṇāt

tathā śaptvā sa vai śakraṃ bhāryām api ca śaptavān

iha varṣasahasrāṇi bahūni tvaṃ nivatsyasi

vāyubhakṣā nirāhārā tapyantī bhasmaśāyinī

adṛśyā sarvabhūtānām āśrame 'smin nivatsyasi

yadā caitad vanaṃ ghoraṃ rāmo daśarathātmajaḥ

āgamiṣyati durdharṣas tadā pūtā bhaviṣyasi

tasyātithyena durvṛtte lobhamohavivarjitā

matsakāśe mudā yuktā svaṃ vapur dhārayiṣyasi

evam uktvā mahātejā gautamo duṣṭacāriṇīm

imam āśramam utsṛjya siddhacāraṇasevite

himavacchikhare ramye tapas tepe mahātapāḥ

aphalas tu tataḥ śakro devān agnipurogamān

abravīt trastavadanaḥ sarṣisaṃghān sacāraṇān

kurvatā tapaso vighnaṃ gautamasya mahātmanaḥ

krodham utpādya hi mayā surakāryam idaṃ kṛtam

aphalo 'smi kṛtas tena krodhāt sā ca nirākṛtā

śāpamokṣeṇa mahatā tapo 'syāpahṛtaṃ mayā

tan māṃ suravarāḥ sarve sarṣisaṃghāḥ sacāraṇāḥ

surasāhyakaraṃ sarve saphalaṃ kartum arhatha

śatakrator vacaḥ śrutvā devāḥ sāgnipurogamāḥ

pitṛdevān upetyāhuḥ saha sarvair marudgaṇaiḥ

ayaṃ meṣaḥ savṛṣaṇaḥ śakro hy avṛṣaṇaḥ kṛtaḥ

meṣasya vṛṣaṇau gṛhya śakrāyāśu prayacchata

aphalas tu kṛto meṣaḥ parāṃ tuṣṭiṃ pradāsyati

bhavatāṃ harṣaṇārthāya ye ca dāsyanti mānavāḥ

agnes tu vacanaṃ śrutvā pitṛdevāḥ samāgatāḥ

utpāṭya meṣavṛṣaṇau sahasrākṣe nyavedayan

tadā prabhṛti kākutstha pitṛdevāḥ samāgatāḥ

aphalān bhuñjate meṣān phalais teṣām ayojayan

indras tu meṣavṛṣaṇas tadā prabhṛti rāghava

gautamasya prabhāvena tapasaś ca mahātmanaḥ

tadāgaccha mahāteja āśramaṃ puṇyakarmaṇaḥ

tārayaināṃ mahābhāgām ahalyāṃ devarūpiṇīm

viśvāmitravacaḥ śrutvā rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ

viśvāmitraṃ puraskṛtya āśramaṃ praviveśa ha

dadarśa ca mahābhāgāṃ tapasā dyotitaprabhām

lokair api samāgamya durnirīkṣyāṃ surāsuraiḥ

prayatnān nirmitāṃ dhātrā divyāṃ māyāmayīm iva

dhūmenābhiparītāṅgīṃ pūrṇacandraprabhām iva

satuṣārāvṛtāṃ sābhrāṃ pūrṇacandraprabhām iva

madhye 'mbhaso durādharṣāṃ dīptāṃ sūryaprabhām iva

sa hi gautamavākyena durnirīkṣyā babhūva ha

trayāṇām api lokānāṃ yāvad rāmasya darśanam

rāghavau tu tatas tasyāḥ pādau jagṛhatus tadā

smarantī gautamavacaḥ pratijagrāha sā ca tau

pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ cakāra susamāhitā

pratijagrāha kākutstho vidhidṛṣṭena karmaṇā

puṣpavṛṣṭir mahaty āsīd devadundubhinisvanaiḥ

gandharvāpsarasāṃ cāpi mahān āsīt samāgamaḥ

sādhu sādhv iti devās tām ahalyāṃ samapūjayan

tapobalaviśuddhāṅgīṃ gautamasya vaśānugām

gautamo 'pi mahātejā ahalyāsahitaḥ sukhī

rāmaṃ saṃpūjya vidhivat tapas tepe mahātapāḥ

rāmo 'pi paramāṃ pūjāṃ gautamasya mahāmuneḥ

sakāśād vidhivat prāpya jagāma mithilāṃ tataḥ

tataḥ prāguttarāṃ gatvā rāmaḥ saumitriṇā saha

viśvāmitraṃ puraskṛtya yajñavāṭam upāgamat

rāmas tu muniśārdūlam uvāca sahalakṣmaṇaḥ

sādhvī yajñasamṛddhir hi janakasya mahātmanaḥ

bahūnīha sahasrāṇi nānādeśanivāsinām

brāhmaṇānāṃ mahābhāga vedādhyayanaśālinām

ṛṣivāṭāś ca dṛśyante śakaṭīśatasaṃkulāḥ

deśo vidhīyatāṃ brahman yatra vatsyāmahe vayam

rāmasya vacanaṃ śrutvā viśvāmitro mahāmuniḥ

niveśam akarod deśe vivikte salilāyute

viśvāmitraṃ muniśreṣṭhaṃ śrutvā sa nṛpatis tadā

śatānandaṃ puraskṛtya purohitam aninditam

ṛtvijo 'pi mahātmānas tv arghyam ādāya satvaram

viśvāmitrāya dharmeṇa dadur mantrapuraskṛtam

pratigṛhya tu tāṃ pūjāṃ janakasya mahātmanaḥ

papraccha kuśalaṃ rājño yajñasya ca nirāmayam

sa tāṃś cāpi munīn pṛṣṭvā sopādhyāya purodhasaḥ

yathānyāyaṃ tataḥ sarvaiḥ samāgacchat prahṛṣṭavān

atha rājā muniśreṣṭhaṃ kṛtāñjalir abhāṣata

āsane bhagavān āstāṃ sahaibhir munisattamaiḥ

janakasya vacaḥ śrutvā niṣasāda mahāmuniḥ

purodhā ṛtvijaś caiva rājā ca saha mantribhiḥ

āsaneṣu yathānyāyam upaviṣṭān samantataḥ

dṛṣṭvā sa nṛpatis tatra viśvāmitram athābravīt

adya yajñasamṛddhir me saphalā daivataiḥ kṛtā

adya yajñaphalaṃ prāptaṃ bhagavaddarśanān mayā

dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me munipuṃgava

yajñopasadanaṃ brahman prāpto 'si munibhiḥ saha

dvādaśāhaṃ tu brahmarṣe śeṣam āhur manīṣiṇaḥ

tato bhāgārthino devān draṣṭum arhasi kauśika

ity uktvā muniśārdūlaṃ prahṛṣṭavadanas tadā

punas taṃ paripapraccha prāñjaliḥ prayato nṛpaḥ

imau kumārau bhadraṃ te devatulyaparākramau

gajasiṃhagatī vīrau śārdūlavṛṣabhopamau

padmapatraviśālākṣau khaḍgatūṇīdhanurdharau

aśvināv iva rūpeṇa samupasthitayauvanau

yadṛcchayaiva gāṃ prāptau devalokād ivāmarau

kathaṃ padbhyām iha prāptau kimarthaṃ kasya vā mune

varāyudhadharau vīrau kasya putrau mahāmune

bhūṣayantāv imaṃ deśaṃ candrasūryāv ivāmbaram

parasparasya sadṛśau pramāṇeṅgitaceṣṭitaiḥ

kākapakṣadharau vīrau śrotum icchāmi tattvataḥ

tasya tad vacanaṃ śrutvā janakasya mahātmanaḥ

nyavedayan mahātmānau putrau daśarathasya tau

siddhāśramanivāsaṃ ca rākṣasānāṃ vadhaṃ tathā

tac cāgamanam avyagraṃ viśālāyāś ca darśanam

ahalyādarśanaṃ caiva gautamena samāgamam

mahādhanuṣi jijñāsāṃ kartum āgamanaṃ tathā

etat sarvaṃ mahātejā janakāya mahātmane

nivedya virarāmātha viśvāmitro mahāmuniḥ

tasya tad vacanaṃ śrutvā viśvāmitrasya dhīmataḥ

hṛṣṭaromā mahātejāḥ śatānando mahātapāḥ

gautamasya suto jyeṣṭhas tapasā dyotitaprabhaḥ

rāmasaṃdarśanād eva paraṃ vismayam āgataḥ

sa tau niṣaṇṇau saṃprekṣya sukhāsīnau nṛpātmajau

śatānando muniśreṣṭhaṃ viśvāmitram athābravīt

api te muniśārdūla mama mātā yaśasvinī

darśitā rājaputrāya tapo dīrgham upāgatā

api rāme mahātejo mama mātā yaśasvinī

vanyair upāharat pūjāṃ pūjārhe sarvadehinām

api rāmāya kathitaṃ yathāvṛttaṃ purātanam

mama mātur mahātejo devena duranuṣṭhitam

api kauśika bhadraṃ te guruṇā mama saṃgatā

mātā mama muniśreṣṭha rāmasaṃdarśanād itaḥ

api me guruṇā rāmaḥ pūjitaḥ kuśikātmaja

ihāgato mahātejāḥ pūjāṃ prāpya mahātmanaḥ

api śāntena manasā gurur me kuśikātmaja

ihāgatena rāmeṇa prayatenābhivāditaḥ

tac chrutvā vacanaṃ tasya viśvāmitro mahāmuniḥ

pratyuvāca śatānandaṃ vākyajño vākyakovidam

nātikrāntaṃ muniśreṣṭha yat kartavyaṃ kṛtaṃ mayā

saṃgatā muninā patnī bhārgaveṇeva reṇukā

tac chrutvā vacanaṃ tasya viśvāmitrasya dhīmataḥ

śatānando mahātejā rāmaṃ vacanam abravīt

svāgataṃ te naraśreṣṭha diṣṭyā prāpto 'si rāghava

viśvāmitraṃ puraskṛtya maharṣim aparājitam

acintyakarmā tapasā brahmarṣir amitaprabhaḥ

viśvāmitro mahātejā vetsy enaṃ paramāṃ gatim

nāsti dhanyataro rāma tvatto 'nyo bhuvi kaś cana

goptā kuśikaputras te yena taptaṃ mahat tapaḥ

śrūyatāṃ cābhidāsyāmi kauśikasya mahātmanaḥ

yathābalaṃ yathāvṛttaṃ tan me nigadataḥ śṛṇu

rājābhūd eṣa dharmātmā dīrgha kālam ariṃdamaḥ

dharmajñaḥ kṛtavidyaś ca prajānāṃ ca hite rataḥ

prajāpatisutas tv āsīt kuśo nāma mahīpatiḥ

kuśasya putro balavān kuśanābhaḥ sudhārmikaḥ

kuśanābhasutas tv āsīd gādhir ity eva viśrutaḥ

gādheḥ putro mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ

viśvamitro mahātejāḥ pālayām āsa medinīm

bahuvarṣasahasrāṇi rājā rājyam akārayat

kadā cit tu mahātejā yojayitvā varūthinīm

akṣauhiṇīparivṛtaḥ paricakrāma medinīm

nagarāṇi ca rāṣṭrāṇi saritaś ca tathā girīn

āśramān kramaśo rājā vicarann ājagāmaha

vasiṣṭhasyāśramapadaṃ nānāpuṣpaphaladrumam

nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ siddhacāraṇasevitam

devadānavagandharvaiḥ kiṃnarair upaśobhitam

praśāntahariṇākīrṇaṃ dvijasaṃghaniṣevitam

brahmarṣigaṇasaṃkīrṇaṃ devarṣigaṇasevitam

tapaścaraṇasaṃsiddhair agnikalpair mahātmabhiḥ

satataṃ saṃkulaṃ śrīmad brahmakalpair mahātmabhiḥ

abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca śīrṇaparṇāśanais tathā

phalamūlāśanair dāntair jitaroṣair jitendriyaiḥ

ṛṣibhir vālakhilyaiś ca japahomaparāyaṇaiḥ

vasiṣṭhasyāśramapadaṃ brahmalokam ivāparam

dadarśa jayatāṃ śreṣṭha viśvāmitro mahābalaḥ

sa dṛṣṭvā paramaprīto viśvāmitro mahābalaḥ

praṇato vinayād vīro vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam

svāgataṃ tava cety ukto vasiṣṭhena mahātmanā

āsanaṃ cāsya bhagavān vasiṣṭho vyādideśa ha

upaviṣṭāya ca tadā viśvāmitrāya dhīmate

yathānyāyaṃ munivaraḥ phalamūlam upāharat

pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ vasiṣṭhād rājasattamaḥ

tapo'gnihotraśiṣyeṣu kuśalaṃ paryapṛcchata

viśvāmitro mahātejā vanaspatigaṇe tathā

sarvatra kuśalaṃ cāha vasiṣṭho rājasattamam

sukhopaviṣṭaṃ rājānaṃ viśvāmitraṃ mahātapāḥ

papraccha japatāṃ śreṣṭho vasiṣṭho brahmaṇaḥ sutaḥ

kaccit te kuśalaṃ rājan kaccid dharmeṇa rañjayan

prajāḥ pālayase rājan rājavṛttena dhārmika

kaccit te subhṛtā bhṛtyāḥ kaccit tiṣṭhanti śāsane

kaccit te vijitāḥ sarve ripavo ripusūdana

kaccid bale ca kośe ca mitreṣu ca paraṃtapa

kuśalaṃ te naravyāghra putrapautre tathānagha

sarvatra kuśalaṃ rājā vasiṣṭhaṃ pratyudāharat

viśvāmitro mahātejā vasiṣṭhaṃ vinayānvitaḥ

kṛtvobhau suciraṃ kālaṃ dharmiṣṭhau tāḥ kathāḥ śubhāḥ

mudā paramayā yuktau prīyetāṃ tau parasparam

tato vasiṣṭho bhagavān kathānte raghunandana

viśvāmitram idaṃ vākyam uvāca prahasann iva

ātithyaṃ kartum icchāmi balasyāsya mahābala

tava caivāprameyasya yathārhaṃ saṃpratīccha me

satkriyāṃ tu bhavān etāṃ pratīcchatu mayodyatām

rājaṃs tvam atithiśreṣṭhaḥ pūjanīyaḥ prayatnataḥ

evam ukto vasiṣṭhena viśvāmitro mahāmatiḥ

kṛtam ity abravīd rājā pūjāvākyena me tvayā

phalamūlena bhagavan vidyate yat tavāśrame

pādyenācamanīyena bhagavaddarśanena ca

sarvathā ca mahāprājña pūjārheṇa supūjitaḥ

gamiṣyāmi namas te 'stu maitreṇekṣasva cakṣuṣā

evaṃ bruvantaṃ rājānaṃ vasiṣṭhaḥ punar eva hi

nyamantrayata dharmātmā punaḥ punar udāradhīḥ

bāḍham ity eva gādheyo vasiṣṭhaṃ pratyuvāca ha

yathā priyaṃ bhagavatas tathāstu munisattama

evam ukto mahātejā vasiṣṭho japatāṃ varaḥ

ājuhāva tataḥ prītaḥ kalmāṣīṃ dhūtakalmaṣaḥ

ehy ehi śabale kṣipraṃ śṛṇu cāpi vaco mama

sabalasyāsya rājarṣeḥ kartuṃ vyavasito 'smy aham

bhojanena mahārheṇa satkāraṃ saṃvidhatsva me

yasya yasya yathākāmaṃ ṣaḍraseṣv abhipūjitam

tat sarvaṃ kāmadhug divye abhivarṣakṛte mama

rasenānnena pānena lehyacoṣyeṇa saṃyutam

annānāṃ nicayaṃ sarvaṃ sṛjasva śabale tvara

evam uktā vasiṣṭhena śabalā śatrusūdana

vidadhe kāmadhuk kāmān yasya yasya yathepsitam

ikṣūn madhūṃs tathā lājān maireyāṃś ca varāsavān

pānāni ca mahārhāṇi bhakṣyāṃś coccāvacāṃs tathā

uṣṇāḍhyasyaudanasyāpi rāśayaḥ parvatopamāḥ

mṛṣṭānnāni ca sūpāś ca dadhikulyās tathaiva ca

nānāsvādurasānāṃ ca ṣāḍavānāṃ tathaiva ca

bhājanāni supūrṇāni gauḍāni ca sahasraśaḥ

sarvam āsīt susaṃtuṣṭaṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulam

viśvāmitrabalaṃ rāma vasiṣṭhenābhitarpitam

viśvāmitro 'pi rājarṣir hṛṣṭapuṣṭas tadābhavat

sāntaḥ puravaro rājā sabrāhmaṇapurohitaḥ

sāmātyo mantrisahitaḥ sabhṛtyaḥ pūjitas tadā

yuktaḥ pareṇa harṣeṇa vasiṣṭham idam abravīt

pūjito 'haṃ tvayā brahman pūjārheṇa susatkṛtaḥ

śrūyatām abhidhāsyāmi vākyaṃ vākyaviśārada

gavāṃ śatasahasreṇa dīyatāṃ śabalā mama

ratnaṃ hi bhagavann etad ratnahārī ca pārthivaḥ

tasmān me śabalāṃ dehi mamaiṣā dharmato dvija

evam uktas tu bhagavān vasiṣṭho munisattamaḥ

viśvāmitreṇa dharmātmā pratyuvāca mahīpatim

nāhaṃ śatasahasreṇa nāpi koṭiśatair gavām

rājan dāsyāmi śabalāṃ rāśibhī rajatasya vā

na parityāgam arheyaṃ matsakāśād ariṃdama

śāśvatī śabalā mahyaṃ kīrtir ātmavato yathā

asyāṃ havyaṃ ca kavyaṃ ca prāṇayātrā tathaiva ca

āyattam agnihotraṃ ca balir homas tathaiva ca

svāhākāravaṣaṭkārau vidyāś ca vividhās tathā

āyattam atra rājarṣe sarvam etan na saṃśayaḥ

sarva svam etat satyena mama tuṣṭikarī sadā

kāraṇair bahubhī rājan na dāsye śabalāṃ tava

vasiṣṭhenaivam uktas tu viśvāmitro 'bravīt tataḥ

saṃrabdhataram atyarthaṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ

hairaṇyakakṣyāgraiveyān suvarṇāṅkuśabhūṣitān

dadāmi kuñjarāṇāṃ te sahasrāṇi caturdaśa

hairaṇyānāṃ rathānāṃ ca śvetāśvānāṃ caturyujām

dadāmi te śatāny aṣṭau kiṅkiṇīkavibhūṣitān

hayānāṃ deśajātānāṃ kulajānāṃ mahaujasām

sahasram ekaṃ daśa ca dadāmi tava suvrata

nānāvarṇavibhaktānāṃ vayaḥsthānāṃ tathaiva ca

dadāmy ekāṃ gavāṃ koṭiṃ śabalā dīyatāṃ mama

evam uktas tu bhagavān viśvāmitreṇa dhīmatā

na dāsyāmīti śabalāṃ prāha rājan kathaṃ cana

etad eva hi me ratnam etad eva hi me dhanam

etad eva hi sarvasvam etad eva hi jīvitam

darśaś ca pūrṇamāsaś ca yajñāś caivāptadakṣiṇāḥ

etad eva hi me rājan vividhāś ca kriyās tathā

adomūlāḥ kriyāḥ sarvā mama rājan na saṃśayaḥ

bahūnāṃ kiṃ pralāpena na dāsye kāmadohinīm

kāmadhenuṃ vasiṣṭho 'pi yadā na tyajate muniḥ

tadāsya śabalāṃ rāma viśvāmitro 'nvakarṣata

nīyamānā tu śabalā rāma rājñā mahātmanā

duḥkhitā cintayām āsa rudantī śokakarśitā

parityaktā vasiṣṭhena kim ahaṃ sumahātmanā

yāhaṃ rājabhṛtair dīnā hriyeyaṃ bhṛśaduḥkhitā

kiṃ mayāpakṛtaṃ tasya maharṣer bhāvitātmanaḥ

yan mām anāgasaṃ bhaktām iṣṭāṃ tyajati dhārmikaḥ

iti sā cintayitvā tu niḥśvasya ca punaḥ punaḥ

jagāma vegena tadā vasiṣṭhaṃ paramaujasaṃ

nirdhūya tāṃs tadā bhṛtyāñ śataśaḥ śatrusūdana

jagāmānilavegena pādamūlaṃ mahātmanaḥ

śabalā sā rudantī ca krośantī cedam abravīt

vasiṣṭhasyāgrataḥ sthitvā meghadundubhirāviṇī

bhagavan kiṃ parityaktā tvayāhaṃ brahmaṇaḥ suta

yasmād rājabhṛtā māṃ hi nayante tvatsakāśataḥ

evam uktas tu brahmarṣir idaṃ vacanam abravīt

śokasaṃtaptahṛdayāṃ svasāram iva duḥkhitām

na tvāṃ tyajāmi śabale nāpi me 'pakṛtaṃ tvayā

eṣa tvāṃ nayate rājā balān matto mahābalaḥ

na hi tulyaṃ balaṃ mahyaṃ rājā tv adya viśeṣataḥ

balī rājā kṣatriyaś ca pṛthivyāḥ patir eva ca

iyam akṣauhiṇīpūrṇā savājirathasaṃkulā

hastidhvajasamākīrṇā tenāsau balavattaraḥ

evam uktā vasiṣṭhena pratyuvāca vinītavat

vacanaṃ vacanajñā sā brahmarṣim amitaprabham

na balaṃ kṣatriyasyāhur brāhmaṇo balavattaraḥ

brahman brahmabalaṃ divyaṃ kṣatrāt tu balavattaram

aprameyabalaṃ tubhyaṃ na tvayā balavattaraḥ

viśvāmitro mahāvīryas tejas tava durāsadam

niyuṅkṣva māṃ mahātejas tvadbrahmabalasaṃbhṛtām

tasya darpaṃ balaṃ yat tan nāśayāmi durātmanaḥ

ity uktas tu tayā rāma vasiṣṭhaḥ sumahāyaśāḥ

sṛjasveti tadovāca balaṃ parabalārujam

tasyā humbhāravotsṛṣṭāḥ pahlavāḥ śataśo nṛpa

nāśayanti balaṃ sarvaṃ viśvāmitrasya paśyataḥ

sa rājā paramakruddhaḥ krodhavisphāritekṣaṇaḥ

pahlavān nāśayām āsa śastrair uccāvacair api

viśvāmitrārditān dṛṣṭvā pahlavāñ śataśas tadā

bhūya evāsṛjad ghorāñ śakān yavanamiśritān

tair āsīt saṃvṛtā bhūmiḥ śakair yavanamiśritaiḥ

prabhāvadbhir mahāvīryair hemakiñjalkasaṃnibhaiḥ

dīrghāsipaṭṭiśadharair hemavarṇāmbarāvṛtaiḥ

nirdagdhaṃ tad balaṃ sarvaṃ pradīptair iva pāvakaiḥ

tato 'strāṇi mahātejā viśvāmitro mumoca ha

tatas tān ākulān dṛṣṭvā viśvāmitrāstramohitān

vasiṣṭhaś codayām āsa kāmadhuk sṛja yogataḥ

tasyā humbhāravāj jātāḥ kāmbojā ravisaṃnibhāḥ

ūdhasas tv atha saṃjātāḥ pahlavāḥ śastrapāṇayaḥ

yonideśāc ca yavanaḥ śakṛddeśāc chakās tathā

romakūpeṣu mecchāś ca harītāḥ sakirātakāḥ

tais tan niṣūditaṃ sainyaṃ viśvamitrasya tatkṣaṇāt

sapadātigajaṃ sāśvaṃ sarathaṃ raghunandana

dṛṣṭvā niṣūditaṃ sainyaṃ vasiṣṭhena mahātmanā

viśvāmitrasutānāṃ tu śataṃ nānāvidhāyudham

abhyadhāvat susaṃkruddhaṃ vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam

huṃkāreṇaiva tān sarvān nirdadāha mahān ṛṣiḥ

te sāśvarathapādātā vasiṣṭhena mahātmanā

bhasmīkṛtā muhūrtena viśvāmitrasutās tadā

dṛṣṭvā vināśitān putrān balaṃ ca sumahāyaśāḥ

savrīḍaś cintayāviṣṭo viśvāmitro 'bhavat tadā

saṃdura iva nirvego bhagnadaṃṣṭra ivoragaḥ

uparakta ivādityaḥ sadyo niṣprabhatāṃ gataḥ

hataputrabalo dīno lūnapakṣa iva dvijaḥ

hatadarpo hatotsāho nirvedaṃ samapadyata

sa putram ekaṃ rājyāya pālayeti niyujya ca

pṛthivīṃ kṣatradharmeṇa vanam evānvapadyata

sa gatvā himavatpārśvaṃ kiṃnaroragasevitam

mahādevaprasādārthaṃ tapas tepe mahātapāḥ

kena cit tv atha kālena deveśo vṛṣabhadhvajaḥ

darśayām āsa varado viśvāmitraṃ mahāmunim

kimarthaṃ tapyase rājan brūhi yat te vivakṣitam

varado 'smi varo yas te kāṅkṣitaḥ so 'bhidhīyatām

evam uktas tu devena viśvāmitro mahātapāḥ

praṇipatya mahādevam idaṃ vacanam abravīt

yadi tuṣṭo mahādeva dhanurvedo mamānagha

sāṅgopāṅgopaniṣadaḥ sarahasyaḥ pradīyatām

yāni deveṣu cāstrāṇi dānaveṣu maharṣiṣu

gandharvayakṣarakṣaḥsu pratibhāntu mamānagha

tava prasādād bhavatu devadeva mamepsitam

evam astv iti deveśo vākyam uktvā divaṃ gataḥ

prāpya cāstrāṇi rājarṣir viśvāmitro mahābalaḥ

darpeṇa mahatā yukto darpapūrṇo 'bhavat tadā

vivardhamāno vīryeṇa samudra iva parvaṇi

hatam eva tadā mene vasiṣṭham ṛṣisattamam

tato gatvāśramapadaṃ mumocāstrāṇi pārthivaḥ

yais tat tapovanaṃ sarvaṃ nirdagdhaṃ cāstratejasā

udīryamāṇam astraṃ tad viśvāmitrasya dhīmataḥ

dṛṣṭvā vipradrutā bhītā munayaḥ śataśo diśaḥ

vasiṣṭhasya ca ye śiṣyās tathaiva mṛgapakṣiṇaḥ

vidravanti bhayād bhītā nānādigbhyaḥ sahasraśaḥ

vasiṣṭhasyāśramapadaṃ śūnyam āsīn mahātmanaḥ

muhūrtam iva niḥśabdam āsīd īriṇasaṃnibham

vadato vai vasiṣṭhasya mā bhaiṣṭeti muhur muhuḥ

nāśayāmy adya gādheyaṃ nīhāram iva bhāskaraḥ

evam uktvā mahātejā vasiṣṭho japatāṃ varaḥ

viśvāmitraṃ tadā vākyaṃ saroṣam idam abravīt

āśramaṃ cirasaṃvṛddhaṃ yad vināśitavān asi

durācāro 'si yan mūḍha tasmāt tvaṃ na bhaviṣyasi

ity uktvā paramakruddho daṇḍam udyamya satvaraḥ

vidhūma iva kālāgnir yamadaṇḍam ivāparam

evam ukto vasiṣṭhena viśvāmitro mahābalaḥ

āgneyam astram utkṣipya tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt

vasiṣṭho bhagavān krodhād idaṃ vacanam abravīt

kṣatrabandho sthito 'smy eṣa yad balaṃ tad vidarśaya

nāśayāmy eṣa te darpaṃ śastrasya tava gādhija

kva ca te kṣatriyabalaṃ kva ca brahmabalaṃ mahat

paśya brahmabalaṃ divyaṃ mama kṣatriyapāṃsana

tasyāstraṃ gādhiputrasya ghoram āgneyam uttamam

brahmadaṇḍena tac chāntam agner vega ivāmbhasā

vāruṇaṃ caiva raudraṃ ca aindraṃ pāśupataṃ tathā

aiṣīkaṃ cāpi cikṣepa ruṣito gādhinandanaḥ

mānavaṃ mohanaṃ caiva gāndharvaṃ svāpanaṃ tathā

jṛmbhaṇaṃ mohanaṃ caiva saṃtāpanavilāpane

śoṣaṇaṃ dāraṇaṃ caiva vajram astraṃ sudurjayam

brahmapāśaṃ kālapāśaṃ vāruṇaṃ pāśam eva ca

pinākāstraṃ ca dayitaṃ śuṣkārdre aśanī tathā

daṇḍāstram atha paiśācaṃ krauñcam astraṃ tathaiva ca

dharmacakraṃ kālacakraṃ viṣṇucakraṃ tathaiva ca

vāyavyaṃ mathanaṃ caiva astraṃ hayaśiras tathā

śaktidvayaṃ ca cikṣepa kaṅkālaṃ musalaṃ tathā

vaidyādharaṃ mahāstraṃ ca kālāstram atha dāruṇam

triśūlam astraṃ ghoraṃ ca kāpālam atha kaṅkaṇam

etāny astrāṇi cikṣepa sarvāṇi raghunandana

vasiṣṭhe japatāṃ śreṣṭhe tad adbhutam ivābhavat

tāni sarvāṇi daṇḍena grasate brahmaṇaḥ sutaḥ

teṣu śānteṣu brahmāstraṃ kṣiptavān gādhinandanaḥ

tad astram udyataṃ dṛṣṭvā devāḥ sāgnipurogamāḥ

devarṣayaś ca saṃbhrāntā gandharvāḥ samahoragāḥ

trailokyam āsīt saṃtrastaṃ brahmāstre samudīrite

tad apy astraṃ mahāghoraṃ brāhmaṃ brāhmeṇa tejasā

vasiṣṭho grasate sarvaṃ brahmadaṇḍena rāghava

brahmāstraṃ grasamānasya vasiṣṭhasya mahātmanaḥ

trailokyamohanaṃ raudraṃ rūpam āsīt sudāruṇam

romakūpeṣu sarveṣu vasiṣṭhasya mahātmanaḥ

marīcya iva niṣpetur agner dhūmākulārciṣaḥ

prājvalad brahmadaṇḍaś ca vasiṣṭhasya karodyataḥ

vidhūma iva kālāgnir yamadaṇḍa ivāparaḥ

tato 'stuvan munigaṇā vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam

amoghaṃ te balaṃ brahmaṃs tejo dhāraya tejasā

nigṛhītas tvayā brahman viśvāmitro mahātapāḥ

prasīda japatāṃ śreṣṭha lokāḥ santu gatavyathāḥ

evam ukto mahātejāḥ śamaṃ cakre mahātapāḥ

viśvāmitro 'pi nikṛto viniḥśvasyedam abravīt

dhig balaṃ kṣatriyabalaṃ brahmatejobalaṃ balam

ekena brahmadaṇḍena sarvāstrāṇi hatāni me

tad etat samavekṣyāhaṃ prasannendriyamānasaḥ

tapo mahat samāsthāsye yad vai brahmatvakārakam

tataḥ saṃtaptahṛdayaḥ smaran nigraham ātmanaḥ

viniḥśvasya viniḥśvasya kṛtavairo mahātmanā

sa dakṣiṇāṃ diśaṃ gatvā mahiṣyā saha rāghava

tatāpa paramaṃ ghoraṃ viśvāmitro mahātapāḥ

phalamūlāśano dāntaś cacāra paramaṃ tapaḥ

athāsya jajñire putrāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ

haviṣpando madhuṣpando dṛḍhanetro mahārathaḥ

pūrṇe varṣasahasre tu brahmā lokapitāmahaḥ

abravīn madhuraṃ vākyaṃ viśvāmitraṃ tapodhanam

jitā rājarṣilokās te tapasā kuśikātmaja

anena tapasā tvāṃ hi rājarṣir iti vidmahe

evam uktvā mahātejā jagāma saha daivataiḥ

triviṣṭapaṃ brahmalokaṃ lokānāṃ parameśvaraḥ

viśvāmitro 'pi tac chrutvā hriyā kiṃ cid avāṅmukhaḥ

duḥkhena mahatāviṣṭaḥ samanyur idam abravīt

tapaś ca sumahat taptaṃ rājarṣir iti māṃ viduḥ

devāḥ sarṣigaṇāḥ sarve nāsti manye tapaḥphalam

evaṃ niścitya manasā bhūya eva mahātapāḥ

tapaś cacāra kākutstha paramaṃ paramātmavān

etasminn eva kāle tu satyavādī jitendriyaḥ

triśaṅkur iti vikhyāta ikṣvāku kulanandanaḥ

tasya buddhiḥ samutpannā yajeyam iti rāghava

gaccheyaṃ svaśarīreṇa devānāṃ paramāṃ gatim

sa vasiṣṭhaṃ samāhūya kathayām āsa cintitam

aśakyam iti cāpy ukto vasiṣṭhena mahātmanā

pratyākhyāto vasiṣṭhena sa yayau dakṣiṇāṃ diśam

vasiṣṭhā dīrgha tapasas tapo yatra hi tepire

triśaṅkuḥ sumahātejāḥ śataṃ paramabhāsvaram

vasiṣṭhaputrān dadṛśe tapyamānān yaśasvinaḥ

so 'bhigamya mahātmānaḥ sarvān eva guroḥ sutān

abhivādyānupūrvyeṇa hriyā kiṃ cid avāṅmukhaḥ

abravīt sumahātejāḥ sarvān eva kṛtāñjaliḥ

śaraṇaṃ vaḥ prapadye 'haṃ śaraṇyāñ śaraṇāgataḥ

pratyākhyāto 'smi bhadraṃ vo vasiṣṭhena mahātmanā

yaṣṭukāmo mahāyajñaṃ tad anujñātum arthatha

guruputrān ahaṃ sarvān namaskṛtya prasādaye

śirasā praṇato yāce brāhmaṇāṃs tapasi sthitān

te māṃ bhavantaḥ siddhyarthaṃ yājayantu samāhitāḥ

saśarīro yathāhaṃ hi devalokam avāpnuyām

pratyākhyāto vasiṣṭhena gatim anyāṃ tapodhanāḥ

guruputrān ṛte sarvān nāhaṃ paśyāmi kāṃ cana

ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ purodhāḥ paramā gatiḥ

tasmād anantaraṃ sarve bhavanto daivataṃ mama

tatas triśaṅkor vacanaṃ śrutvā krodhasamanvitam

ṛṣiputraśataṃ rāma rājānam idam abravīt

pratyākhyāto 'si durbuddhe guruṇā satyavādinā

taṃ kathaṃ samatikramya śākhāntaram upeyivān

ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ purodhāḥ paramā gatiḥ

na cātikramituṃ śakyaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ

aśakyam iti covāca vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ

taṃ vayaṃ vai samāhartuṃ kratuṃ śaktāḥ kathaṃ tava

bāliśas tvaṃ naraśreṣṭha gamyatāṃ svapuraṃ punaḥ

yājane bhagavāñ śaktas trailokyasyāpi pārthiva

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā krodhaparyākulākṣaram

sa rājā punar evaitān idaṃ vacanam abravīt

pratyākhyāto 'smi guruṇā guruputrais tathaiva ca

anyāṃ gatiṃ gamiṣyāmi svasti vo 'stu tapodhanāḥ

ṛṣiputrās tu tac chrutvā vākyaṃ ghorābhisaṃhitam

śepuḥ paramasaṃkruddhāś caṇḍālatvaṃ gamiṣyasi

evam uktvā mahātmāno viviśus te svam āśramam

atha rātryāṃ vyatītāyāṃ rājā caṇḍālatāṃ gataḥ

nīlavastradharo nīlaḥ paruṣo dhvastamūrdhajaḥ

cityamālyānulepaś ca āyasābharaṇo 'bhavat

taṃ dṛṣṭvā mantriṇaḥ sarve tyaktvā caṇḍālarūpiṇam

prādravan sahitā rāma paurā ye 'syānugāminaḥ

eko hi rājā kākutstha jagāma paramātmavān

dahyamāno divārātraṃ viśvāmitraṃ tapodhanam

viśvāmitras tu taṃ dṛṣṭvā rājānaṃ viphalīkṛtam

caṇḍālarūpiṇaṃ rāma muniḥ kāruṇyam āgataḥ

kāruṇyāt sa mahātejā vākyaṃ parama dhārmikaḥ

idaṃ jagāda bhadraṃ te rājānaṃ ghoradarśanam

kim āgamanakāryaṃ te rājaputra mahābala

ayodhyādhipate vīra śāpāc caṇḍālatāṃ gataḥ

atha tad vākyam ākarṇya rājā caṇḍālatāṃ gataḥ

abravīt prāñjalir vākyaṃ vākyajño vākyakovidam

pratyākhyāto 'smi guruṇā guruputrais tathaiva ca

anavāpyaiva taṃ kāmaṃ mayā prāpto viparyayaḥ

saśarīro divaṃ yāyām iti me saumyadarśanam

mayā ceṣṭaṃ kratuśataṃ tac ca nāvāpyate phalam

anṛtaṃ nokta pūrvaṃ me na ca vakṣye kadā cana

kṛcchreṣv api gataḥ saumya kṣatradharmeṇa te śape

yajñair bahuvidhair iṣṭaṃ prajā dharmeṇa pālitāḥ

guravaś ca mahātmānaḥ śīlavṛttena toṣitāḥ

dharme prayatamānasya yajñaṃ cāhartum icchataḥ

paritoṣaṃ na gacchanti guravo munipuṃgava

daivam eva paraṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam

daivenākramyate sarvaṃ daivaṃ hi paramā gatiḥ

tasya me paramārtasya prasādam abhikāṅkṣataḥ

kartum arhasi bhadraṃ te daivopahatakarmaṇaḥ

nānyāṃ gatiṃ gamiṣyāmi nānyaḥ śaraṇam asti me

daivaṃ puruṣakāreṇa nivartayitum arhasi

uktavākyaṃ tu rājānaṃ kṛpayā kuśikātmajaḥ

abravīn madhuraṃ vākyaṃ sākṣāc caṇḍālarūpiṇam

ikṣvāko svāgataṃ vatsa jānāmi tvāṃ sudhārmikam

śaraṇaṃ te bhaviṣyāmi mā bhaiṣīr nṛpapuṃgava

aham āmantraye sarvān maharṣīn puṇyakarmaṇaḥ

yajñasāhyakarān rājaṃs tato yakṣyasi nirvṛtaḥ

guruśāpakṛtaṃ rūpaṃ yad idaṃ tvayi vartate

anena saha rūpeṇa saśarīro gamiṣyasi

hastaprāptam ahaṃ manye svargaṃ tava nareśvara

yas tvaṃ kauśikam āgamya śaraṇyaṃ śaraṇaṃ gataḥ

evam uktvā mahātejāḥ putrān paramadhārmikān

vyādideśa mahāprājñān yajñasaṃbhārakāraṇāt

sarvāñ śiṣyān samāhūya vākyam etad uvāca ha

sarvān ṛṣivarān vatsā ānayadhvaṃ mamājñayā

saśiṣyān suhṛdaś caiva sartvijaḥ subahuśrutān

yad anyo vacanaṃ brūyān madvākyabalacoditaḥ

tat sarvam akhilenoktaṃ mamākhyeyam anādṛtam

tasya tad vacanaṃ śrutvā diśo jagmus tadājñayā

ājagmur atha deśebhyaḥ sarvebhyo brahmavādinaḥ

te ca śiṣyāḥ samāgamya muniṃ jvalitatejasaṃ

ūcuś ca vacanaṃ sarve sarveṣāṃ brahmavādinām

śrutvā te vacanaṃ sarve samāyānti dvijātayaḥ

sarvadeśeṣu cāgacchan varjayitvā mahodayam

vāsiṣṭhaṃ tac chataṃ sarvaṃ krodhaparyākulākṣaram

yad āha vacanaṃ sarvaṃ śṛṇu tvaṃ munipuṃgava

kṣatriyo yājako yasya caṇḍālasya viśeṣataḥ

kathaṃ sadasi bhoktāro havis tasya surarṣayaḥ

brāhmaṇā vā mahātmāno bhuktvā caṇḍālabhojanam

kathaṃ svargaṃ gamiṣyanti viśvāmitreṇa pālitāḥ

etad vacanaṃ naiṣṭhuryam ūcuḥ saṃraktalocanāḥ

vāsiṣṭhā muniśārdūla sarve te samahodayāḥ

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā sarveṣāṃ munipuṃgavaḥ

krodhasaṃraktanayanaḥ saroṣam idam abravīt

yad dūṣayanty aduṣṭaṃ māṃ tapa ugraṃ samāsthitam

bhasmībhūtā durātmāno bhaviṣyanti na saṃśayaḥ

adya te kālapāśena nītā vaivasvatakṣayam

saptajātiśatāny eva mṛtapāḥ santu sarvaśaḥ

śvamāṃsaniyatāhārā muṣṭikā nāma nirghṛṇāḥ

vikṛtāś ca virūpāś ca lokān anucarantv imān

mahodayaś ca durbuddhir mām adūṣyaṃ hy adūṣayat

dūṣiṭaḥ sarvalokeṣu niṣādatvaṃ gamiṣyati

prāṇātipātanirato niranukrośatāṃ gataḥ

dīrghakālaṃ mama krodhād durgatiṃ vartayiṣyati

etāvad uktvā vacanaṃ viśvāmitro mahātapāḥ

virarāma mahātejā ṛṣimadhye mahāmuniḥ

tapobalahatān kṛtvā vāsiṣṭhān samahodayān

ṛṣimadhye mahātejā viśvāmitro 'bhyabhāṣata

ayam ikṣvākudāyādas triśaṅkur iti viśrutaḥ

dharmiṣṭhaś ca vadānyaś ca māṃ caiva śaraṇaṃ gataḥ

svenānena śarīreṇa devalokajigīṣayā

yathāyaṃ svaśarīreṇa devalokaṃ gamiṣyati

tathā pravartyatāṃ yajño bhavadbhiś ca mayā saha

viśvāmitravacaḥ śrutvā sarva eva maharṣayaḥ

ūcuḥ sametya sahitā dharmajñā dharmasaṃhitam

ayaṃ kuśikadāyādo muniḥ paramakopanaḥ

yad āha vacanaṃ samyag etat kāryaṃ na saṃśayaḥ

agnikalpo hi bhagavāñ śāpaṃ dāsyati roṣitaḥ

tasmāt pravartyatāṃ yajñaḥ saśarīro yathā divam

gacched ikṣvākudāyādo viśvāmitrasya tejasā

tataḥ pravartyatāṃ yajñaḥ sarve samadhitiṣṭhate

evam uktvā maharṣayaḥ saṃjahrus tāḥ kriyās tadā

yājakāś ca mahātejā viśvāmitro 'bhavat kratau

ṛtvijaś cānupūrvyeṇa mantravan mantrakovidāḥ

cakruḥ sarvāṇi karmāṇi yathākalpaṃ yathāvidhi

tataḥ kālena mahatā viśvāmitro mahātapāḥ

cakārāvāhanaṃ tatra bhāgārthaṃ sarvadevatāḥ

nāhyāgamaṃs tadāhūtā bhāgārthaṃ sarvadevatāḥ

tataḥ krodhasamāviṣṭo viśvamitro mahāmuniḥ

sruvam udyamya sakrodhas triśaṅkum idam abravīt

paśya me tapaso vīryaṃ svārjitasya nareśvara

eṣa tvāṃ svaśarīreṇa nayāmi svargam ojasā

duṣprāpaṃ svaśarīreṇa divaṃ gaccha narādhipa

svārjitaṃ kiṃ cid apy asti mayā hi tapasaḥ phalam

rājaṃs tvaṃ tejasā tasya saśarīro divaṃ vraja

uktavākye munau tasmin saśarīro nareśvaraḥ

divaṃ jagāma kākutstha munīnāṃ paśyatāṃ tadā

devalokagataṃ dṛṣṭvā triśaṅkuṃ pākaśāsanaḥ

saha sarvaiḥ suragaṇair idaṃ vacanam abravīt

triśaṅko gaccha bhūyas tvaṃ nāsi svargakṛtālayaḥ

guruśāpahato mūḍha pata bhūmim avākśirāḥ

evam ukto mahendreṇa triśaṅkur apatat punaḥ

vikrośamānas trāhīti viśvāmitraṃ tapodhanam

tac chrutvā vacanaṃ tasya krośamānasya kauśikaḥ

roṣam āhārayat tīvraṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt

ṛṣimadhye sa tejasvī prajāpatir ivāparaḥ

sṛjan dakṣiṇamārgasthān saptarṣīn aparān punaḥ

nakṣatramālām aparām asṛjat krodhamūrchitaḥ

dakṣiṇāṃ diśam āsthāya munimadhye mahāyaśāḥ

sṛṣṭvā nakṣatravaṃśaṃ ca krodhena kaluṣīkṛtaḥ

anyam indraṃ kariṣyāmi loko vā syād anindrakaḥ

daivatāny api sa krodhāt sraṣṭuṃ samupacakrame

tataḥ paramasaṃbhrāntāḥ sarṣisaṃghāḥ surarṣabhāḥ

viśvāmitraṃ mahātmānam ūcuḥ sānunayaṃ vacaḥ

ayaṃ rājā mahābhāga guruśāpaparikṣataḥ

saśarīro divaṃ yātuṃ nārhaty eva tapodhana

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā devānāṃ munipuṃgavaḥ

abravīt sumahad vākyaṃ kauśikaḥ sarvadevatāḥ

saśarīrasya bhadraṃ vas triśaṅkor asya bhūpateḥ

ārohaṇaṃ pratijñāya nānṛtaṃ kartum utsahe

sargo 'stu saśarīrasya triśaṅkor asya śāśvataḥ

nakṣatrāṇi ca sarvāṇi māmakāni dhruvāṇy atha

yāval lokā dhariṣyanti tiṣṭhantv etāni sarvaśaḥ

matkṛtāni surāḥ sarve tad anujñātum arhatha

evam uktāḥ surāḥ sarve pratyūcur munipuṃgavam

evaṃ bhavatu bhadraṃ te tiṣṭhantv etāni sarvaśaḥ

gagane tāny anekāni vaiśvānarapathād bahiḥ

nakṣatrāṇi muniśreṣṭha teṣu jyotiḥṣu jājvalan

avākśirās triśaṅkuś ca tiṣṭhatv amarasaṃnibhaḥ

viśvāmitras tu dharmātmā sarvadevair abhiṣṭutaḥ

ṛṣibhiś ca mahātejā bāḍham ity āha devatāḥ

tato devā mahātmāno munayaś ca tapodhanāḥ

jagmur yathāgataṃ sarve yajñasyānte narottama

viśvāmitro mahātmātha prasthitān prekṣya tān ṛṣīn

abravīn naraśārdūla sarvāṃs tān vanavāsinaḥ

mahāvighnaḥ pravṛtto 'yaṃ dakṣiṇām āsthito diśam

diśam anyāṃ prapatsyāmas tatra tapsyāmahe tapaḥ

paścimāyāṃ viśālāyāṃ puṣkareṣu mahātmanaḥ

sukhaṃ tapaś cariṣyāmaḥ paraṃ tad dhi tapovanam

evam uktvā mahātejāḥ puṣkareṣu mahāmuniḥ

tapa ugraṃ durādharṣaṃ tepe mūlaphalāśanaḥ

etasminn eva kāle tu ayodhyādhipatir nṛpaḥ

ambarīṣa iti khyāto yaṣṭuṃ samupacakrame

tasya vai yajamānasya paśum indro jahāra ha

pranaṣṭe tu paśau vipro rājānam idam abravīt

paśur adya hṛto rājan pranaṣṭas tava durnayāt

arakṣitāraṃ rājānaṃ ghnanti doṣā nareśvara

prāyaścittaṃ mahad dhy etan naraṃ vā puruṣarṣabha

ānayasva paśuṃ śīghraṃ yāvat karma pravartate

upādhyāya vacaḥ śrutvā sa rājā puruṣarṣabha

anviyeṣa mahābuddhiḥ paśuṃ gobhiḥ sahasraśaḥ

deśāñ janapadāṃs tāṃs tān nagarāṇi vanāni ca

āśramāṇi ca puṇyāni mārgamāṇo mahīpatiḥ

sa putrasahitaṃ tāta sabhāryaṃ raghunandana

bhṛgutuṅge samāsīnam ṛcīkaṃ saṃdadarśa ha

tam uvāca mahātejāḥ praṇamyābhiprasādya ca

brahmarṣiṃ tapasā dīptaṃ rājarṣir amitaprabhaḥ

pṛṣṭvā sarvatra kuśalam ṛcīkaṃ tam idaṃ vacaḥ

gavāṃ śatasahasreṇa vikriṇīṣe sutaṃ yadi

paśor arthe mahābhāga kṛtakṛtyo 'smi bhārgava

sarve parisṛtā deśā yajñiyaṃ na labhe paśum

dātum arhasi mūlyena sutam ekam ito mama

evam ukto mahātejā ṛcīkas tv abravīd vacaḥ

nāhaṃ jyeṣṭhaṃ naraśreṣṭhaṃ vikrīṇīyāṃ kathaṃ cana

ṛcīkasya vacaḥ śrutvā teṣāṃ mātā mahātmanām

uvāca naraśārdūlam ambarīṣaṃ tapasvinī

mamāpi dayitaṃ viddhi kaniṣṭhaṃ śunakaṃ nṛpa

prāyeṇa hi naraśreṣṭha jyeṣṭhāḥ pitṛṣu vallabhāḥ

mātṝṇāṃ ca kanīyāṃsas tasmād rakṣe kanīyasaṃ

uktavākye munau tasmin munipatnyāṃ tathaiva ca

śunaḥśepaḥ svayaṃ rāma madhyamo vākyam abravīt

pitā jyeṣṭham avikreyaṃ mātā cāha kanīyasaṃ

vikrītaṃ madhyamaṃ manye rājan putraṃ nayasva mām

gavāṃ śatasahasreṇa śunaḥśepaṃ nareśvaraḥ

gṛhītvā paramaprīto jagāma raghunandana

ambarīṣas tu rājarṣī ratham āropya satvaraḥ

śunaḥśepaṃ mahātejā jagāmāśu mahāyaśāḥ

śunaḥśepaṃ naraśreṣṭha gṛhītvā tu mahāyaśāḥ

vyaśrāmyat puṣkare rājā madhyāhne raghunandana

tasya viśramamāṇasya śunaḥśepo mahāyaśāḥ

puṣkaraṃ śreṣṭham āgamya viśvāmitraṃ dadarśa ha

viṣaṇṇavadano dīnas tṛṣṇayā ca śrameṇa ca

papātāṅke mune rāma vākyaṃ cedam uvāca ha

na me 'sti mātā na pitā jñātayo bāndhavāḥ kutaḥ

trātum arhasi māṃ saumya dharmeṇa munipuṃgava

trātā tvaṃ hi muniśreṣṭha sarveṣāṃ tvaṃ hi bhāvanaḥ

rājā ca kṛtakāryaḥ syād ahaṃ dīrghāyur avyayaḥ

svargalokam upāśnīyāṃ tapas taptvā hy anuttamam

sa me nātho hy anāthasya bhava bhavyena cetasā

piteva putraṃ dharmātmaṃs trātum arhasi kilbiṣāt

tasya tad vacanaṃ śrutvā viśvāmitro mahātapāḥ

sāntvayitvā bahuvidhaṃ putrān idam uvāca ha

yatkṛte pitaraḥ putrāñ janayanti śubhārthinaḥ

paralokahitārthāya tasya kālo 'yam āgataḥ

ayaṃ munisuto bālo mattaḥ śaraṇam icchati

asya jīvitamātreṇa priyaṃ kuruta putrakāḥ

sarve sukṛtakarmāṇaḥ sarve dharmaparāyaṇāḥ

paśubhūtā narendrasya tṛptim agneḥ prayacchata

nāthavāṃś ca śunaḥśepo yajñaś cāvighnato bhavet

devatās tarpitāś ca syur mama cāpi kṛtaṃ vacaḥ

munes tu vacanaṃ śrutvā madhuṣyandādayaḥ sutāḥ

sābhimānaṃ naraśreṣṭha salīlam idam abruvan

katham ātmasutān hitvā trāyase 'nyasutaṃ vibho

akāryam iva paśyāmaḥ śvamāṃsam iva bhojane

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā putrāṇāṃ munipuṃgavaḥ

krodhasaṃraktanayano vyāhartum upacakrame

niḥsādhvasam idaṃ proktaṃ dharmād api vigarhitam

atikramya tu madvākyaṃ dāruṇaṃ romaharṣaṇam

śvamāṃsabhojinaḥ sarve vāsiṣṭhā iva jātiṣu

pūrṇaṃ varṣasahasraṃ tu pṛthivyām anuvatsyatha

kṛtvā śāpasamāyuktān putrān munivaras tadā

śunaḥśepam uvācārtaṃ kṛtvā rakṣāṃ nirāmayām

pavitrapāśair āsakto raktamālyānulepanaḥ

vaiṣṇavaṃ yūpam āsādya vāgbhir agnim udāhara

ime tu gāthe dve divye gāyethā muniputraka

ambarīṣasya yajñe 'smiṃs tataḥ siddhim avāpsyasi

śunaḥśepo gṛhītvā te dve gāthe susamāhitaḥ

tvarayā rājasiṃhaṃ tam ambarīṣam uvāca ha

rājasiṃha mahāsattva śīghraṃ gacchāvahe sadaḥ

nivartayasva rājendra dīkṣāṃ ca samupāhara

tad vākyam ṛṣiputrasya śrutvā harṣaṃ samutsukaḥ

jagāma nṛpatiḥ śīghraṃ yajñavāṭam atandritaḥ

sadasyānumate rājā pavitrakṛtalakṣaṇam

paśuṃ raktāmbaraṃ kṛtvā yūpe taṃ samabandhayat

sa baddho vāgbhir agryābhir abhituṣṭāva vai surau

indram indrānujaṃ caiva yathāvan muniputrakaḥ

tataḥ prītaḥ sahasrākṣo rahasyastutitarpitaḥ

dīrgham āyus tadā prādāc chunaḥśepāya rāghava

sa ca rājā naraśreṣṭha yajñasya ca samāptavān

phalaṃ bahuguṇaṃ rāma sahasrākṣaprasādajam

viśvāmitro 'pi dharmātmā bhūyas tepe mahātapāḥ

puṣkareṣu naraśreṣṭha daśavarṣaśatāni ca

pūrṇe varṣasahasre tu vratasnātaṃ mahāmunim

abhyāgacchan surāḥ sarve tapaḥphalacikīrṣavaḥ

abravīt sumahātejā brahmā suruciraṃ vacaḥ

ṛṣis tvam asi bhadraṃ te svārjitaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ

tam evam uktvā deveśas tridivaṃ punar abhyagāt

viśvāmitro mahātejā bhūyas tepe mahat tapaḥ

tataḥ kālena mahatā menakā paramāpsarāḥ

puṣkareṣu naraśreṣṭha snātuṃ samupacakrame

tāṃ dadarśa mahātejā menakāṃ kuśikātmajaḥ

rūpeṇāpratimāṃ tatra vidyutaṃ jalade yathā

dṛṣṭvā kandarpavaśago munis tām idam abravīt

apsaraḥ svāgataṃ te 'stu vasa ceha mamāśrame

anugṛhṇīṣva bhadraṃ te madanena sumohitam

ity uktā sā varārohā tatrāvāsam athākarot

tapaso hi mahāvighno viśvāmitram upāgataḥ

tasyāṃ vasantyāṃ varṣāṇi pañca pañca ca rāghava

viśvāmitrāśrame saumya sukhena vyaticakramuḥ

atha kāle gate tasmin viśvāmitro mahāmuniḥ

savrīḍa iva saṃvṛttaś cintāśokaparāyaṇaḥ

buddhir muneḥ samutpannā sāmarṣā raghunandana

sarvaṃ surāṇāṃ karmaitat tapo'paharaṇaṃ mahat

ahorātrāpadeśena gatāḥ saṃvatsarā daśa

kāmamohābhibhūtasya vighno 'yaṃ pratyupasthitaḥ

viniḥśvasan munivaraḥ paścāttāpena duḥkhitaḥ

bhītām apsarasaṃ dṛṣṭvā vepantīṃ prāñjaliṃ sthitām

menakāṃ madhurair vākyair visṛjya kuśikātmajaḥ

uttaraṃ parvataṃ rāma viśvāmitro jagāma ha

sa kṛtvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ jetukāmo mahāyaśāḥ

kauśikītīram āsādya tapas tepe sudāruṇam

tasya varṣasahasraṃ tu ghoraṃ tapa upāsataḥ

uttare parvate rāma devatānām abhūd bhayam

amantrayan samāgamya sarve sarṣigaṇāḥ surāḥ

maharṣiśabdaṃ labhatāṃ sādhv ayaṃ kuśikātmajaḥ

devatānāṃ vacaḥ śrutvā sarvalokapitāmahaḥ

abravīn madhuraṃ vākyaṃ viśvāmitraṃ tapodhanam

maharṣe svāgataṃ vatsa tapasogreṇa toṣitaḥ

mahattvam ṛṣimukhyatvaṃ dadāmi tava kauśika

brahmaṇaḥ sa vacaḥ śrutvā viśvāmitras tapodhanaḥ

prāñjaliḥ praṇato bhūtvā pratyuvāca pitāmaham

brahmarṣi śabdam atulaṃ svārjitaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ

yadi me bhagavān āha tato 'haṃ vijitendriyaḥ

tam uvāca tato brahmā na tāvat tvaṃ jitendriyaḥ

yatasva muniśārdūla ity uktvā tridivaṃ gataḥ

viprasthiteṣu deveṣu viśvāmitro mahāmuniḥ

ūrdhvabāhur nirālambo vāyubhakṣas tapaś caran

dharme pañcatapā bhūtvā varṣāsv ākāśasaṃśrayaḥ

śiśire salilasthāyī rātryahāni tapodhanaḥ

evaṃ varṣasahasraṃ hi tapo ghoram upāgamat

tasmin saṃtapyamāne tu viśvāmitre mahāmunau

saṃbhramaḥ sumahān āsīt surāṇāṃ vāsavasya ca

rambhām apsarasaṃ śakraḥ saha sarvair marudgaṇaiḥ

uvācātmahitaṃ vākyam ahitaṃ kauśikasya ca

surakāryam idaṃ rambhe kartavyaṃ sumahat tvayā

lobhanaṃ kauśikasyeha kāmamohasamanvitam

tathoktā sāpsarā rāma sahasrākṣeṇa dhīmatā

vrīḍitā prāñjalir bhūtvā pratyuvāca sureśvaram

ayaṃ surapate ghoro viśvāmitro mahāmuniḥ

krodham utsrakṣyate ghoraṃ mayi deva na saṃśayaḥ

tato hi me bhayaṃ deva prasādaṃ kartum arhasi

tām uvāca sahasrākṣo vepamānāṃ kṛtāñjalim

mā bhaiṣi rambhe bhadraṃ te kuruṣva mama śāsanam

kokilo hṛdayagrāhī mādhave ruciradrume

ahaṃ kandarpasahitaḥ sthāsyāmi tava pārśvataḥ

tvaṃ hi rūpaṃ bahuguṇaṃ kṛtvā paramabhāsvaram

tam ṛṣiṃ kauśikaṃ rambhe bhedayasva tapasvinam

sā śrutvā vacanaṃ tasya kṛtvā rūpam anuttamam

lobhayām āsa lalitā viśvāmitraṃ śucismitā

kokilasya tu śuśrāva valgu vyāharataḥ svanam

saṃprahṛṣṭena manasā tata enām udaikṣata

atha tasya ca śabdena gītenāpratimena ca

darśanena ca rambhāyā muniḥ saṃdeham āgataḥ

sahasrākṣasya tat karma vijñāya munipuṃgavaḥ

rambhāṃ krodhasamāviṣṭaḥ śaśāpa kuśikātmajaḥ

yan māṃ lobhayase rambhe kāmakrodhajayaiṣiṇam

daśavarṣasahasrāṇi śailī sthāsyasi durbhage

brāhmaṇaḥ sumahātejās tapobalasamanvitaḥ

uddhariṣyati rambhe tvāṃ matkrodhakaluṣīkṛtām

evam uktvā mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ

aśaknuvan dhārayituṃ kopaṃ saṃtāpam āgataḥ

tasya śāpena mahatā rambhā śailī tadābhavat

vacaḥ śrutvā ca kandarpo maharṣeḥ sa ca nirgataḥ

kopena sa mahātejās tapo 'paharaṇe kṛte

indriyair ajitai rāma na lebhe śāntim ātmanaḥ

atha haimavatīṃ rāma diśaṃ tyaktvā mahāmuniḥ

pūrvāṃ diśam anuprāpya tapas tepe sudāruṇam

maunaṃ varṣasahasrasya kṛtvā vratam anuttamam

cakārāpratimaṃ rāma tapaḥ paramaduṣkaram

pūrṇe varṣasahasre tu kāṣṭhabhūtaṃ mahāmunim

vighnair bahubhir ādhūtaṃ krodho nāntaram āviśat

tato devāḥ sagandharvāḥ pannagāsurarākṣasāḥ

mohitās tejasā tasya tapasā mandaraśmayaḥ

kaśmalopahatāḥ sarve pitāmaham athābruvan

bahubhiḥ kāraṇair deva viśvāmitro mahāmuniḥ

lobhitaḥ krodhitaś caiva tapasā cābhivardhate

na hy asya vṛjinaṃ kiṃ cid dṛśyate sūkṣmam apy atha

na dīyate yadi tv asya manasā yad abhīpsitam

vināśayati trailokyaṃ tapasā sacarācaram

vyākulāś ca diśaḥ sarvā na ca kiṃ cit prakāśate

sāgarāḥ kṣubhitāḥ sarve viśīryante ca parvatāḥ

prakampate ca pṛthivī vāyur vāti bhṛśākulaḥ

buddhiṃ na kurute yāvan nāśe deva mahāmuniḥ

tāvat prasādyo bhagavān agnirūpo mahādyutiḥ

kālāgninā yathā pūrvaṃ trailokyaṃ dahyate 'khilam

devarājye cikīrṣeta dīyatām asya yan matam

tataḥ suragaṇāḥ sarve pitāmahapurogamāḥ

viśvāmitraṃ mahātmānaṃ vākyaṃ madhuram abruvan

brahmarṣe svāgataṃ te 'stu tapasā sma sutoṣitāḥ

brāhmaṇyaṃ tapasogreṇa prāptavān asi kauśika

dīrgham āyuś ca te brahman dadāmi samarudgaṇaḥ

svasti prāpnuhi bhadraṃ te gaccha saumya yathāsukham

pitāmahavacaḥ śrutvā sarveṣāṃ ca divaukasām

kṛtvā praṇāmaṃ mudito vyājahāra mahāmuniḥ

brāhmaṇyaṃ yadi me prāptaṃ dīrgham āyus tathaiva ca

oṃkāro 'tha vaṣaṭkāro vedāś ca varayantu mām

kṣatravedavidāṃ śreṣṭho brahmavedavidām api

brahmaputro vasiṣṭho mām evaṃ vadatu devatāḥ

yady ayaṃ paramaḥ kāmaḥ kṛto yāntu surarṣabhāḥ

tataḥ prasādito devair vasiṣṭho japatāṃ varaḥ

sakhyaṃ cakāra brahmarṣir evam astv iti cābravīt

brahmarṣitvaṃ na saṃdehaḥ sarvaṃ saṃpatsyate tava

ity uktvā devatāś cāpi sarvā jagmur yathāgatam

viśvāmitro 'pi dharmātmā labdhvā brāhmaṇyam uttamam

pūjayām āsa brahmarṣiṃ vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam

kṛtakāmo mahīṃ sarvāṃ cacāra tapasi sthitaḥ

evaṃ tv anena brāhmaṇyaṃ prāptaṃ rāma mahātmanā

eṣa rāma muniśreṣṭha eṣa vigrahavāṃs tapaḥ

eṣa dharmaḥ paro nityaṃ vīryasyaiṣa parāyaṇam

śatānandavacaḥ śrutvā rāmalakṣmaṇasaṃnidhau

janakaḥ prāñjalir vākyam uvāca kuśikātmajam

dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me munipuṃgava

yajñaṃ kākutstha sahitaḥ prāptavān asi dhārmika

pāvito 'haṃ tvayā brahman darśanena mahāmune

guṇā bahuvidhāḥ prāptās tava saṃdarśanān mayā

vistareṇa ca te brahman kīrtyamānaṃ mahat tapaḥ

śrutaṃ mayā mahātejo rāmeṇa ca mahātmanā

sadasyaiḥ prāpya ca sadaḥ śrutās te bahavo guṇāḥ

aprameyaṃ tapas tubhyam aprameyaṃ ca te balam

aprameyā guṇāś caiva nityaṃ te kuśikātmaja

tṛptir āścaryabhūtānāṃ kathānāṃ nāsti me vibho

karmakālo muniśreṣṭha lambate ravimaṇḍalam

śvaḥ prabhāte mahātejo draṣṭum arhasi māṃ punaḥ

svāgataṃ tapasāṃ śreṣṭha mām anujñātum arhasi

evam uktvā muniśreṣṭhaṃ vaideho mithilādhipaḥ

pradakṣiṇaṃ cakārāśu sopādhyāyaḥ sabāndhavaḥ

viśvāmitro 'pi dharmātmā saharāmaḥ salakṣmaṇaḥ

svaṃ vāṭam abhicakrāma pūjyamāno maharṣibhiḥ

tataḥ prabhāte vimale kṛtakarmā narādhipaḥ

viśvāmitraṃ mahātmānam ājuhāva sarāghavam

tam arcayitvā dharmātmā śāstradṛṣṭtena karmaṇā

rāghavau ca mahātmānau tadā vākyam uvāca ha

bhagavan svāgataṃ te 'stu kiṃ karomi tavānagha

bhavān ājñāpayatu mām ājñāpyo bhavatā hy aham

evam uktaḥ sa dharmātmā janakena mahātmanā

pratyuvāca munir vīraṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ

putrau daśarathasyemau kṣatriyau lokaviśrutau

draṣṭukāmau dhanuḥ śreṣṭhaṃ yad etat tvayi tiṣṭhati

etad darśaya bhadraṃ te kṛtakāmau nṛpātmajau

darśanād asya dhanuṣo yatheṣṭaṃ pratiyāsyataḥ

evam uktas tu janakaḥ pratyuvāca mahāmunim

śrūyatām asya dhanuṣo yad artham iha tiṣṭhati

devarāta iti khyāto nimeḥ ṣaṣṭho mahīpatiḥ

nyāso 'yaṃ tasya bhagavan haste datto mahātmanā

dakṣayajñavadhe pūrvaṃ dhanur āyamya vīryavān

rudras tu tridaśān roṣāt salīlam idam abravīt

yasmād bhāgārthino bhāgān nākalpayata me surāḥ

varāṅgāni mahārhāṇi dhanuṣā śātayāmi vaḥ

tato vimanasaḥ sarve devā vai munipuṃgava

prasādayanti deveśaṃ teṣāṃ prīto 'bhavad bhavaḥ

prītiyuktaḥ sa sarveṣāṃ dadau teṣāṃ mahātmanām

tad etad devadevasya dhanūratnaṃ mahātmanaḥ

nyāsabhūtaṃ tadā nyastam asmākaṃ pūrvake vibho

atha me kṛṣataḥ kṣetraṃ lāṅgalād utthitā mama

kṣetraṃ śodhayatā labdhvā nāmnā sīteti viśrutā

bhūtalād utthitā sā tu vyavardhata mamātmajā

vīryaśulketi me kanyā sthāpiteyam ayonijā

bhūtalād utthitāṃ tāṃ tu vardhamānāṃ mamātmajām

varayām āsur āgamya rājāno munipuṃgava

teṣāṃ varayatāṃ kanyāṃ sarveṣāṃ pṛthivīkṣitām

vīryaśulketi bhagavan na dadāmi sutām aham

tataḥ sarve nṛpatayaḥ sametya munipuṃgava

mithilām abhyupāgamya vīryaṃ jijñāsavas tadā

teṣāṃ jijñāsamānānāṃ vīryaṃ dhanur upāhṛtam

na śekur grahaṇe tasya dhanuṣas tolane 'pi vā

teṣāṃ vīryavatāṃ vīryam alpaṃ jñātvā mahāmune

pratyākhyātā nṛpatayas tan nibodha tapodhana

tataḥ paramakopena rājāno munipuṃgava

arundhan mithilāṃ sarve vīryasaṃdeham āgatāḥ

ātmānam avadhūtaṃ te vijñāya munipuṃgava

roṣeṇa mahatāviṣṭāḥ pīḍayan mithilāṃ purīm

tataḥ saṃvatsare pūrṇe kṣayaṃ yātāni sarvaśaḥ

sādhanāni munireṣṭha tato 'haṃ bhṛśaduḥkhitaḥ

tato devagaṇān sarvāṃs tapasāhaṃ prasādayam

daduś ca paramaprītāś caturaṅgabalaṃ surāḥ

tato bhagnā nṛpatayo hanyamānā diśo yayuḥ

avīryā vīryasaṃdigdhā sāmātyāḥ pāpakāriṇaḥ

tad etan muniśārdūla dhanuḥ paramabhāsvaram

rāmalakṣmaṇayoś cāpi darśayiṣyāmi suvrata

yady asya dhanuṣo rāmaḥ kuryād āropaṇaṃ mune

sutām ayonijāṃ sītāṃ dadyāṃ dāśarather aham

janakasya vacaḥ śrutvā viśvāmitro mahāmuniḥ

dhanur darśaya rāmāya iti hovāca pārthivam

tataḥ sa rājā janakaḥ sacivān vyādideśa ha

dhanur ānīyatāṃ divyaṃ gandhamālyavibhūṣitam

janakena samādiṣṭhāḥ sacivāḥ prāviśan purīm

tad dhanuḥ purataḥ kṛtvā nirjagmuḥ pārthivājñayā

nṛpāṃ śatāni pañcāśad vyāyatānāṃ mahātmanām

mañjūṣām aṣṭacakrāṃ tāṃ samūhus te kathaṃ cana

tām ādāya tu mañjūṣām āyatīṃ yatra tad dhanuḥ

suropamaṃ te janakam ūcur nṛpatimantriṇaḥ

idaṃ dhanurvaraṃ rājan pūjitaṃ sarvarājabhiḥ

mithilādhipa rājendra darśanīyaṃ yadīcchasi

teṣāṃ nṛpo vacaḥ śrutvā kṛtāñjalir abhāṣata

viśvāmitraṃ mahātmānaṃ tau cobhau rāmalakṣmaṇau

idaṃ dhanurvaraṃ brahmañ janakair abhipūjitam

rājabhiś ca mahāvīryair aśakyaṃ pūrituṃ tadā

naitat suragaṇāḥ sarve nāsurā na ca rākṣasāḥ

gandharvayakṣapravarāḥ sakiṃnaramahoragāḥ

kva gatir mānuṣāṇāṃ ca dhanuṣo 'sya prapūraṇe

āropaṇe samāyoge vepane tolane 'pi vā

tad etad dhanuṣāṃ śreṣṭham ānītaṃ munipuṃgava

darśayaitan mahābhāga anayo rājaputrayoḥ

viśvāmitras tu dharmātmā śrutvā janakabhāṣitam

vatsa rāma dhanuḥ paśya iti rāghavam abravīt

maharṣer vacanād rāmo yatra tiṣṭhati tad dhanuḥ

mañjūṣāṃ tām apāvṛtya dṛṣṭvā dhanur athābravīt

idaṃ dhanurvaraṃ brahman saṃspṛśāmīha pāṇinā

yatnavāṃś ca bhaviṣyāmi tolane pūraṇe 'pi vā

bāḍham ity eva taṃ rājā muniś ca samabhāṣata

līlayā sa dhanur madhye jagrāha vacanān muneḥ

paśyatāṃ nṛṣahasrāṇāṃ bahūnāṃ raghunandanaḥ

āropayat sa dharmātmā salīlam iva tad dhanuḥ

āropayitvā maurvīṃ ca pūrayām āsa vīryavān

tad babhañja dhanur madhye naraśreṣṭho mahāyaśāḥ

tasya śabdo mahān āsīn nirghātasamanisvanaḥ

bhūmikampaś ca sumahān parvatasyeva dīryataḥ

nipetuś ca narāḥ sarve tena śabdena mohitāḥ

varjayitvā munivaraṃ rājānaṃ tau ca rāghavau

pratyāśvaste jane tasmin rājā vigatasādhvasaḥ

uvāca prāñjalir vākyaṃ vākyajño munipuṃgavam

bhagavan dṛṣṭavīryo me rāmo daśarathātmajaḥ

atyadbhutam acintyaṃ ca atarkitam idaṃ mayā

janakānāṃ kule kīrtim āhariṣyati me sutā

sītā bhartāram āsādya rāmaṃ daśarathātmajam

mama satyā pratijñā ca vīryaśulketi kauśika

sītā prāṇair bahumatā deyā rāmāya me sutā

bhavato 'numate brahmañ śīghraṃ gacchantu mantriṇaḥ

mama kauśika bhadraṃ te ayodhyāṃ tvaritā rathaiḥ

rājānaṃ praśritair vākyair ānayantu puraṃ mama

pradānaṃ vīryaśulkāyāḥ kathayantu ca sarvaśaḥ

muniguptau ca kākutsthau kathayantu nṛpāya vai

prīyamāṇaṃ tu rājānam ānayantu suśīghragāḥ

kauśikaś ca tathety āha rājā cābhāṣya mantriṇaḥ

ayodhyāṃ preṣayām āsa dharmātmā kṛtaśāsanāt

janakena samādiṣṭā dūtās te klāntavāhanāḥ

trirātram uṣitvā mārge te 'yodhyāṃ prāviśan purīm

te rājavacanād dūtā rājaveśmapraveśitāḥ

dadṛśur devasaṃkāśaṃ vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam

baddhāñjalipuṭāḥ sarve dūtā vigatasādhvasāḥ

rājānaṃ prayatā vākyam abruvan madhurākṣaram

maithilo janako rājā sāgnihotrapuraskṛtaḥ

kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva sopādhyāyapurohitam

muhur muhur madhurayā snehasaṃyuktayā girā

janakas tvāṃ mahārāja pṛcchate sapuraḥsaram

pṛṣṭvā kuśalam avyagraṃ vaideho mithilādhipaḥ

kauśikānumate vākyaṃ bhavantam idam abravīt

pūrvaṃ pratijñā viditā vīryaśulkā mamātmajā

rājānaś ca kṛtāmarṣā nirvīryā vimukhīkṛtāḥ

seyaṃ mama sutā rājan viśvāmitra puraḥsaraiḥ

yadṛcchayāgatair vīrair nirjitā tava putrakaiḥ

tac ca rājan dhanur divyaṃ madhye bhagnaṃ mahātmanā

rāmeṇa hi mahārāja mahatyāṃ janasaṃsadi

asmai deyā mayā sītā vīryaśulkā mahātmane

pratijñāṃ tartum icchāmi tad anujñātum arhasi

sopādhyāyo mahārāja purohitapuraskṛtaḥ

śīghram āgaccha bhadraṃ te draṣṭum arhasi rāghavau

prītiṃ ca mama rājendra nirvartayitum arhasi

putrayor ubhayor eva prītiṃ tvam api lapsyase

evaṃ videhādhipatir madhuraṃ vākyam abravīt

viśvāmitrābhyanujñātaḥ śatānandamate sthitaḥ

dūtavākyaṃ tu tac chrutvā rājā paramaharṣitaḥ

vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca mantriṇo 'nyāṃś ca so 'bravīt

guptaḥ kuśikaputreṇa kausalyānandavardhanaḥ

lakṣmaṇena saha bhrātrā videheṣu vasaty asau

dṛṣṭavīryas tu kākutstho janakena mahātmanā

saṃpradānaṃ sutāyās tu rāghave kartum icchati

yadi vo rocate vṛttaṃ janakasya mahātmanaḥ

purīṃ gacchāmahe śīghraṃ mā bhūt kālasya paryayaḥ

mantriṇo bāḍham ity āhuḥ saha sarvair maharṣibhiḥ

suprītaś cābravīd rājā śvo yātreti sa mantriṇaḥ

mantriṇas tu narendrasya rātriṃ paramasatkṛtāḥ

ūṣuḥ pramuditāḥ sarve guṇaiḥ sarvaiḥ samanvitāḥ

tato rātryāṃ vyatītāyāṃ sopādhyāyaḥ sabāndhavaḥ

rājā daśaratho hṛṣṭaḥ sumantram idam abravīt

adya sarve dhanādhyakṣā dhanam ādāya puṣkalam

vrajantv agre suvihitā nānāratnasamanvitāḥ

caturaṅgabalaṃ cāpi śīghraṃ niryātu sarvaśaḥ

mamājñāsamakālaṃ ca yānayugyam anuttamam

vasiṣṭho vāmadevaś ca jābālir atha kāśyapaḥ

mārkaṇḍeyaś ca dīrghāyur ṛṣiḥ kātyāyanas tathā

ete dvijāḥ prayāntv agre syandanaṃ yojayasva me

yathā kālātyayo na syād dūtā hi tvarayanti mām

vacanāc ca narendrasya sā senā caturaṅgiṇī

rājānam ṛṣibhiḥ sārdhaṃ vrajantaṃ pṛṣṭhato 'nvagāt

gatvā caturahaṃ mārgaṃ videhān abhyupeyivān

rājā tu janakaḥ śrīmāñ śrutvā pūjām akalpayat

tato rājānam āsādya vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam

janako mudito rājā harṣaṃ ca paramaṃ yayau

uvāca ca naraśreṣṭho naraśreṣṭhaṃ mudānvitam

svāgataṃ te mahārāja diṣṭyā prāpto 'si rāghava

putrayor ubhayoḥ prītiṃ lapsyase vīryanirjitām

diṣṭyā prāpto mahātejā vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ

saha sarvair dvijaśreṣṭhair devair iva śatakratuḥ

diṣṭyā me nirjitā vighnā diṣṭyā me pūjitaṃ kulam

rāghavaiḥ saha saṃbandhād vīryaśreṣṭhair mahātmabhiḥ

śvaḥ prabhāte narendrendra nirvartayitum arhasi

yajñasyānte naraśreṣṭha vivāham ṛṣisaṃmatam

tasya tad vacanaṃ śrutvā ṛṣimadhye narādhipaḥ

vākyaṃ vākyavidāṃ śreṣṭhaḥ pratyuvāca mahīpatim

pratigraho dātṛvaśaḥ śrutam etan mayā purā

yathā vakṣyasi dharmajña tat kariṣyāmahe vayam

tad dharmiṣṭhaṃ yaśasyaṃ ca vacanaṃ satyavādinaḥ

śrutvā videhādhipatiḥ paraṃ vismayam āgataḥ

tataḥ sarve munigaṇāḥ parasparasamāgame

harṣeṇa mahatā yuktās tāṃ niśām avasan sukham

rājā ca rāghavau putrau niśāmya pariharṣitaḥ

uvāsa paramaprīto janakena supūjitaḥ

janako 'pi mahātejāḥ kriyā dharmeṇa tattvavit

yajñasya ca sutābhyāṃ ca kṛtvā rātrim uvāsa ha

tataḥ prabhāte janakaḥ kṛtakarmā maharṣibhiḥ

uvāca vākyaṃ vākyajñaḥ śatānandaṃ purohitam

bhrātā mama mahātejā yavīyān atidhārmikaḥ

kuśadhvaja iti khyātaḥ purīm adhyavasac chubhām

vāryāphalakaparyantāṃ pibann ikṣumatīṃ nadīm

sāṃkāśyāṃ puṇyasaṃkāśāṃ vimānam iva puṣpakam

tam ahaṃ draṣṭum icchāmi yajñagoptā sa me mataḥ

prītiṃ so 'pi mahātejā iṃmāṃ bhoktā mayā saha

śāsanāt tu narendrasya prayayuḥ śīghravājibhiḥ

samānetuṃ naravyāghraṃ viṣṇum indrājñayā yathā

ājñayā tu narendrasya ājagāma kuśadhvajaḥ

sa dadarśa mahātmānaṃ janakaṃ dharmavatsalam

so 'bhivādya śatānandaṃ rājānaṃ cāpi dhārmikam

rājārhaṃ paramaṃ divyam āsanaṃ cādhyarohata

upaviṣṭāv ubhau tau tu bhrātarāv amitaujasau

preṣayām āsatur vīrau mantriśreṣṭhaṃ sudāmanam

gaccha mantripate śīghram aikṣvākam amitaprabham

ātmajaiḥ saha durdharṣam ānayasva samantriṇam

aupakāryāṃ sa gatvā tu raghūṇāṃ kulavardhanam

dadarśa śirasā cainam abhivādyedam abravīt

ayodhyādhipate vīra vaideho mithilādhipaḥ

sa tvāṃ draṣṭuṃ vyavasitaḥ sopādhyāyapurohitam

mantriśreṣṭhavacaḥ śrutvā rājā sarṣigaṇas tadā

sabandhur agamat tatra janako yatra vartate

sa rājā mantrisahitaḥ sopādhyāyaḥ sabāndhavaḥ

vākyaṃ vākyavidāṃ śreṣṭho vaideham idam abravīt

viditaṃ te mahārāja ikṣvākukuladaivatam

vaktā sarveṣu kṛtyeṣu vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ

viśvāmitrābhyanujñātaḥ saha sarvair maharṣibhiḥ

eṣa vakṣyati dharmātmā vasiṣṭho me yathākramam

tūṣṇīṃbhūte daśarathe vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ

uvāca vākyaṃ vākyajño vaidehaṃ sapurohitam

avyaktaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ

tasmān marīciḥ saṃjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ

vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivaisvataḥ smṛtaḥ

manuḥ prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ

tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ rājānaṃ viddhi pūrvakam

ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān vikukṣir udapadyata

vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān

bāṇasya tu mahātejā anaraṇyaḥ pratāpavān

anaraṇyāt pṛthur jajñe triśaṅkus tu pṛthoḥ sutaḥ

triśaṅkor abhavat putro dhundhumāro mahāyaśāḥ

dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo mahārathaḥ

yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā pṛthivīpatiḥ

māndhātus tu sutaḥ śrīmān susaṃdhir udapadyata

susaṃdher api putrau dvau dhruvasaṃdhiḥ prasenajit

yaśasvī dhruvasaṃdhes tu bharato nāma nāmataḥ

bharatāt tu mahātejā asito nāma jāyata

saha tena gareṇaiva jātaḥ sa sagaro 'bhavat

sagarasyāsamañjas tu asamañjād athāṃśumān

dilīpo 'ṃśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ

bhagīrathāt kakutsthaś ca kakutsthasya raghus tathā

raghos tu putras tejasvī pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ

kalmāṣapādo hy abhavat tasmāj jātas tu śaṅkhaṇaḥ

sudarśanaḥ śaṅkhaṇasya agnivarṇaḥ sudarśanāt

śīghragas tv agnivarṇasya śīghragasya maruḥ sutaḥ

maroḥ praśuśrukas tv āsīd ambarīṣaḥ praśuśrukāt

ambarīṣasya putro 'bhūn nahuṣaḥ pṛthivīpatiḥ

nahuṣasya yayātis tu nābhāgas tu yayātijaḥ

nābhāgasya babhūvāja ajād daśaratho 'bhavat

tasmād daśarathāj jātau bhrātarau rāmalakṣmaṇau

ādivaṃśaviśuddhānāṃ rājñāṃ paramadharmiṇām

ikṣvākukulajātānāṃ vīrāṇāṃ satyavādinām

rāmalakṣmaṇayor arthe tvatsute varaye nṛpa

sadṛśābhyāṃ naraśreṣṭha sadṛśe dātum arhasi

evaṃ bruvāṇaṃ janakaḥ pratyuvāca kṛtāñjaliḥ

śrotum arhasi bhadraṃ te kulaṃ naḥ kīrtitaṃ param

pradāne hi muniśreṣṭha kulaṃ niravaśeṣataḥ

vaktavyaṃ kulajātena tan nibodha mahāmune

rājābhūt triṣu lokeṣu viśrutaḥ svena karmaṇā

nimiḥ paramadharmātmā sarvasattvavatāṃ varaḥ

tasya putro mithir nāma janako mithi putrakaḥ

prathamo janako nāma janakād apy udāvasuḥ

udāvasos tu dharmātmā jāto vai nandivardhanaḥ

nandivardhana putras tu suketur nāma nāmataḥ

suketor api dharmātmā devarāto mahābalaḥ

devarātasya rājarṣer bṛhadratha iti śrutaḥ

bṛhadrathasya śūro 'bhūn mahāvīraḥ pratāpavān

mahāvīrasya dhṛtimān sudhṛtiḥ satyavikramaḥ

sudhṛter api dharmātmā dhṛṣṭaketuḥ sudhārmikaḥ

dhṛṣṭaketos tu rājarṣer haryaśva iti viśrutaḥ

haryaśvasya maruḥ putro maroḥ putraḥ pratīndhakaḥ

pratīndhakasya dharmātmā rājā kīrtirathaḥ sutaḥ

putraḥ kīrtirathasyāpi devamīḍha iti smṛtaḥ

devamīḍhasya vibudho vibudhasya mahīdhrakaḥ

mahīdhrakasuto rājā kīrtirāto mahābalaḥ

kīrtirātasya rājarṣer mahāromā vyajāyata

mahāroṃṇas tu dharmātmā svarṇaromā vyajāyata

svarṇaroṃṇas tu rājarṣer hrasvaromā vyajāyata

tasya putradvayaṃ jajñe dharmajñasya mahātmanaḥ

jyeṣṭho 'ham anujo bhrātā mama vīraḥ kuśadhvajaḥ

māṃ tu jyeṣṭhaṃ pitā rājye so 'bhiṣicya narādhipaḥ

kuśadhvajaṃ samāveśya bhāraṃ mayi vanaṃ gataḥ

vṛddhe pitari svaryāte dharmeṇa dhuram āvaham

bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ snehāt paśyan kuśadhvajam

kasya cit tv atha kālasya sāṃkāśyād agamat purāt

sudhanvā vīryavān rājā mithilām avarodhakaḥ

sa ca me preṣayām āsa śaivaṃ dhanur anuttamam

sītā kanyā ca padmākṣī mahyaṃ vai dīyatām iti

tasyāpradānād brahmarṣe yuddham āsīn mayā saha

sa hato 'bhimukho rājā sudhanvā tu mayā raṇe

nihatya taṃ muniśreṣṭha sudhanvānaṃ narādhipam

sāṃkāśye bhrātaraṃ śūram abhyaṣiñcaṃ kuśadhvajam

kanīyān eṣa me bhrātā ahaṃ jyeṣṭho mahāmune

dadāmi paramaprīto vadhvau te munipuṃgava

sītāṃ rāmāya bhadraṃ te ūrmilāṃ lakṣmaṇāya ca

vīryaśulkāṃ mama sutāṃ sītāṃ surasutopamām

dvitīyām ūrmilāṃ caiva trir vadāmi na saṃśayaḥ

dadāmi paramaprīto vadhvau te raghunandana

rāmalakṣmaṇayo rājan godānaṃ kārayasva ha

pitṛkāryaṃ ca bhadraṃ te tato vaivāhikaṃ kuru

maghā hy adya mahābāho tṛtīye divase prabho

phalgunyām uttare rājaṃs tasmin vaivāhikaṃ kuru

rāmalakṣmaṇayor arthe dānaṃ kāryaṃ sukhodayam

tam uktavantaṃ vaidehaṃ viśvāmitro mahāmuniḥ

uvāca vacanaṃ vīraṃ vasiṣṭhasahito nṛpam

acintyāny aprameyāni kulāni narapuṃgava

ikṣvākūṇāṃ videhānāṃ naiṣāṃ tulyo 'sti kaś cana

sadṛśo dharmasaṃbandhaḥ sadṛśo rūpasaṃpadā

rāmalakṣmaṇayo rājan sītā cormilayā saha

vaktavyaṃ ca naraśreṣṭha śrūyatāṃ vacanaṃ mama

bhrātā yavīyān dharmajña eṣa rājā kuśadhvajaḥ

asya dharmātmano rājan rūpeṇāpratimaṃ bhuvi

sutādvayaṃ naraśreṣṭha patnyarthaṃ varayāmahe

bharatasya kumārasya śatrughnasya ca dhīmataḥ

varayema sute rājaṃs tayor arthe mahātmanoḥ

putrā daśarathasyeme rūpayauvanaśālinaḥ

lokapālopamāḥ sarve devatulyaparākramāḥ

ubhayor api rājendra saṃbandhenānubadhyatām

ikṣvākukulam avyagraṃ bhavataḥ puṇyakarmaṇaḥ

viśvāmitravacaḥ śrutvā vasiṣṭhasya mate tadā

janakaḥ prāñjalir vākyam uvāca munipuṃgavau

sadṛśaṃ kulasaṃbandhaṃ yad ājñāpayathaḥ svayam

evaṃ bhavatu bhadraṃ vaḥ kuśadhvajasute ime

patnyau bhajetāṃ sahitau śatrughnabharatāv ubhau

ekāhnā rājaputrīṇāṃ catasṛṇāṃ mahāmune

pāṇīn gṛhṇantu catvāro rājaputrā mahābalāḥ

uttare divase brahman phalgunībhyāṃ manīṣiṇaḥ

vaivāhikaṃ praśaṃsanti bhago yatra prajāpatiḥ

evam uktvā vacaḥ saumyaṃ pratyutthāya kṛtāñjaliḥ

ubhau munivarau rājā janako vākyam abravīt

paro dharmaḥ kṛto mahyaṃ śiṣyo 'smi bhavatoḥ sadā

imāny āsanamukhyāni āsetāṃ munipuṃgavau

yathā daśarathasyeyaṃ tathāyodhyā purī mama

prabhutve nāsit saṃdeho yathārhaṃ kartum arhathaḥ

tathā bruvati vaidehe janake raghunandanaḥ

rājā daśaratho hṛṣṭaḥ pratyuvāca mahīpatim

yuvām asaṃkhyeya guṇau bhrātarau mithileśvarau

ṛṣayo rājasaṃghāś ca bhavadbhyām abhipūjitāḥ

svasti prāpnuhi bhadraṃ te gamiṣyāmi svam ālayam

śrāddhakarmāṇi sarvāṇi vidhāsya iti cābravīt

tam āpṛṣṭvā narapatiṃ rājā daśarathas tadā

munīndrau tau puraskṛtya jagāmāśu mahāyaśāḥ

sa gatvā nilayaṃ rājā śrāddhaṃ kṛtvā vidhānataḥ

prabhāte kālyam utthāya cakre godānam uttamam

gavāṃ śatasahasrāṇi brāhmaṇebhyo narādhipaḥ

ekaikaśo dadau rājā putrān uddhiśya dharmataḥ

suvarṇaśṛṅgāḥ saṃpannāḥ savatsāḥ kāṃsyadohanāḥ

gavāṃ śatasahasrāṇi catvāri puruṣarṣabhaḥ

vittam anyac ca subahu dvijebhyo raghunandanaḥ

dadau godānam uddiśya putrāṇāṃ putravatsalaḥ

sa sutaiḥ kṛtagodānair vṛtaś ca nṛpatis tadā

lokapālair ivābhāti vṛtaḥ saumyaḥ prajāpatiḥ

yasmiṃs tu divase rājā cakre godānam uttamam

tasmiṃs tu divase śūro yudhājit samupeyivān

putraḥ kekayarājasya sākṣād bharatamātulaḥ

dṛṣṭvā pṛṣṭvā ca kuśalaṃ rājānam idam abravīt

kekayādhipatī rājā snehāt kuśalam abravīt

yeṣāṃ kuśalakāmo 'si teṣāṃ saṃpraty anāmayam

svasrīyaṃ mama rājendra draṣṭukāmo mahīpate

tadartham upayāto 'ham ayodhyāṃ raghunandana

śrutvā tv aham ayodhyāyāṃ vivāhārthaṃ tavātmajān

mithilām upayātās tu tvayā saha mahīpate

tvarayābhyupayāto 'haṃ draṣṭukāmaḥ svasuḥ sutam

atha rājā daśarathaḥ priyātithim upasthima

dṛṣṭvā paramasatkāraiḥ pūjārhaṃ samapūjayat

tatas tām uṣito rātriṃ saha putrair mahātmabhiḥ

ṛṣīṃs tadā puraskṛtya yajñavāṭam upāgamat

yukte muhūrte vijaye sarvābharaṇabhūṣitaiḥ

bhrātṛbhiḥ sahito rāmaḥ kṛtakautukamaṅgalaḥ

vasiṣṭhaṃ purataḥ kṛtvā maharṣīn aparān api

vasiṣṭho bhagavān etya vaideham idam abravīt

rājā daśaratho rājan kṛtakautukamaṅgalaiḥ

putrair naravaraśreṣṭha dātāram abhikāṅkṣate

dātṛpratigrahītṛbhyāṃ sarvārthāḥ prabhavanti hi

svadharmaṃ pratipadyasva kṛtvā vaivāhyam uttamam

ity uktaḥ paramodāro vasiṣṭhena mahātmanā

pratyuvāca mahātejā vākyaṃ paramadharmavit

kaḥ sthitaḥ pratihāro me kasyājñā saṃpratīkṣyate

svagṛhe ko vicāro 'sti yathā rājyam idaṃ tava

kṛtakautukasarvasvā vedimūlam upāgatāḥ

mama kanyā muniśreṣṭha dīptā vahner ivārciṣaḥ

sajjo 'haṃ tvatpratīkṣo 'smi vedyām asyāṃ pratiṣṭhitaḥ

avighnaṃ kurutāṃ rājā kimarthaṃ hi vilambyate

tadvākyaṃ janakenoktaṃ śrutvā daśarathas tadā

praveśayām āsa sutān sarvān ṛṣigaṇān api

abravīj janako rājā kausalyānandavardhanam

iyaṃ sītā mama sutā sahadharmacarī tava

pratīccha caināṃ bhadraṃ te pāṇiṃ gṛhṇīṣva pāṇinā

lakṣmaṇāgaccha bhadraṃ te ūrmilām udyatāṃ mayā

pratīccha pāṇiṃ gṛhṇīṣva mā bhūt kālasya paryayaḥ

tam evam uktvā janako bharataṃ cābhyabhāṣata

gṛhāṇa pāṇiṃ māṇḍavyāḥ pāṇinā raghunandana

śatrughnaṃ cāpi dharmātmā abravīj janakeśvaraḥ

śrutakīrtyā mahābāho pāṇiṃ gṛhṇīṣva pāṇinā

sarve bhavantaḥ saṃyāś ca sarve sucaritavratāḥ

patnībhiḥ santu kākutsthā mā bhūt kālasya paryayaḥ

janakasya vacaḥ śrutvā pāṇīn pāṇibhir aspṛśan

catvāras te catasṛṇāṃ vasiṣṭhasya mate sthitāḥ

agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vediṃ rājānam eva ca

ṛṣīṃś caiva mahātmānaḥ saha bhāryā raghūttamāḥ

yathoktena tathā cakrur vivāhaṃ vidhipūrvakam

puṣpavṛṣṭir mahaty āsīd antarikṣāt subhāsvarā

divyadundubhinirghoṣair gītavāditranisvanaiḥ

nanṛtuś cāpsaraḥsaṃghā gandharvāś ca jaguḥ kalam

vivāhe raghumukhyānāṃ tad adbhutam ivābhavat

īdṛśe vartamāne tu tūryodghuṣṭaninādite

trir agniṃ te parikramya ūhur bhāryā mahaujasaḥ

athopakāryāṃ jagmus te sadārā raghunandanaḥ

rājāpy anuyayau paśyan sarṣisaṃghaḥ sabāndhavaḥ

atha rātryāṃ vyatītāyāṃ viśvāmitro mahāmuniḥ

āpṛcchya tau ca rājānau jagāmottaraparvatam

viśvāmitro gate rājā vaidehaṃ mithilādhipam

āpṛcchyātha jagāmāśu rājā daśarathaḥ purīm

atha rājā videhānāṃ dadau kanyādhanaṃ bahu

gavāṃ śatasahasrāṇi bahūni mithileśvaraḥ

kambalānāṃ ca mukhyānāṃ kṣaumakoṭyambarāṇi ca

hastyaśvarathapādātaṃ divyarūpaṃ svalaṃkṛtam

dadau kanyā pitā tāsāṃ dāsīdāsam anuttamam

hiraṇyasya suvarṇasya muktānāṃ vidrumasya ca

dadau paramasaṃhṛṣṭaḥ kanyādhanam anuttamam

dattvā bahudhanaṃ rājā samanujñāpya pārthivam

praviveśa svanilayaṃ mithilāṃ mithileśvaraḥ

rājāpy ayodhyādhipatiḥ saha putrair mahātmabhiḥ

ṛṣīn sarvān puraskṛtya jagāma sabalānugaḥ

gacchantaṃ tu naravyāghraṃ sarṣisaṃghaṃ sarāghavam

ghorāḥ sma pakṣiṇo vāco vyāharanti tatas tataḥ

bhaumāś caiva mṛgāḥ sarve gacchanti sma pradakṣiṇam

tān dṛṣṭvā rājaśārdūlo vasiṣṭhaṃ paryapṛcchata

asaumyāḥ pakṣiṇo ghorā mṛgāś cāpi pradakṣiṇāḥ

kim idaṃ hṛdayotkampi mano mama viṣīdati

rājño daśarathasyaitac chrutvā vākyaṃ mahān ṛṣiḥ

uvāca madhurāṃ vāṇīṃ śrūyatām asya yat phalam

upasthitaṃ bhayaṃ ghoraṃ divyaṃ pakṣimukhāc cyutam

mṛgāḥ praśamayanty ete saṃtāpas tyajyatām ayam

teṣāṃ saṃvadatāṃ tatra vāyuḥ prādur babhūva ha

kampayan medinīṃ sarvāṃ pātayaṃś ca drumāñ śubhān

tamasā saṃvṛtaḥ sūryaḥ sarvā na prababhur diśaḥ

bhasmanā cāvṛtaṃ sarvaṃ saṃmūḍham iva tad balam

vasiṣṭha ṛṣayaś cānye rājā ca sasutas tadā

sasaṃjñā iva tatrāsan sarvam anyad vicetanam

tasmiṃs tamasi ghore tu bhasmacchanneva sā camūḥ

dadarśa bhīmasaṃkāśaṃ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam

kailāsam iva durdharṣaṃ kālāgnim iva duḥsaham

jvalantam iva tejobhir durnirīkṣyaṃ pṛthagjanaiḥ

skandhe cāsajya paraśuṃ dhanur vidyudgaṇopamam

pragṛhya śaramukhyaṃ ca tripuraghnaṃ yathā haram

taṃ dṛṣṭvā bhīmasaṃkāśaṃ jvalantam iva pāvakam

vasiṣṭhapramukhā viprā japahomaparāyaṇāḥ

saṃgatā munayaḥ sarve saṃjajalpur atho mithaḥ

kaccit pitṛvadhāmarṣī kṣatraṃ notsādayiṣyati

pūrvaṃ kṣatravadhaṃ kṛtvā gatamanyur gatajvaraḥ

kṣatrasyotsādanaṃ bhūyo na khalv asya cikīrṣitam

evam uktvārghyam ādāya bhārgavaṃ bhīmadarśanam

ṛṣayo rāma rāmeti madhurāṃ vācam abruvan

pratigṛhya tu tāṃ pūjām ṛṣidattāṃ pratāpavān

rāmaṃ dāśarathiṃ rāmo jāmadagnyo 'bhyabhāṣata

rāma dāśarathe vīra vīryaṃ te śrūyate 'dhutam

dhanuṣo bhedanaṃ caiva nikhilena mayā śrutam

tad adbhutam acintyaṃ ca bhedanaṃ dhanuṣas tvayā

tac chrutvāham anuprāpto dhanur gṛhyāparaṃ śubham

tad idaṃ ghorasaṃkāśaṃ jāmadagnyaṃ mahad dhanuḥ

pūrayasva śareṇaiva svabalaṃ darśayasva ca

tad ahaṃ te balaṃ dṛṣṭvā dhanuṣo 'sya prapūraṇe

dvandvayuddhaṃ pradāsyāmi vīryaślāghyam idaṃ tava

tasya tad vacanaṃ śrutvā rājā daśarathas tadā

viṣaṇṇavadano dīnaḥ prāñjalir vākyam abravīt

kṣatraroṣāt praśāntas tvaṃ brāhmaṇasya mahāyaśāḥ

bālānāṃ mama putrāṇām abhayaṃ dātum arhasi

bhārgavāṇāṃ kule jātaḥ svādhyāyavrataśālinām

sahasrākṣe pratijñāya śastraṃ nikṣiptavān asi

sa tvaṃ dharmaparo bhūtvā kāśyapāya vasuṃdharām

dattvā vanam upāgamya mahendrakṛtaketanaḥ

mama sarvavināśāya saṃprāptas tvaṃ mahāmune

na caikasmin hate rāme sarve jīvāmahe vayam

bruvaty evaṃ daśarathe jāmadagnyaḥ pratāpavān

anādṛtyaiva tad vākyaṃ rāmam evābhyabhāṣata

ime dve dhanuṣī śreṣṭhe divye lokābhiviśrute

dṛḍhe balavatī mukhye sukṛte viśvakarmaṇā

atisṛṣṭaṃ surair ekaṃ tryambakāya yuyutsave

tripuraghnaṃ naraśreṣṭha bhagnaṃ kākutstha yat tvayā

idaṃ dvitīyaṃ durdharṣaṃ viṣṇor dattaṃ surottamaiḥ

samānasāraṃ kākutstha raudreṇa dhanuṣā tv idam

tadā tu devatāḥ sarvāḥ pṛcchanti sma pitāmaham

śitikaṇṭhasya viṣṇoś ca balābalanirīkṣayā

abhiprāyaṃ tu vijñāya devatānāṃ pitāmahaḥ

virodhaṃ janayām āsa tayoḥ satyavatāṃ varaḥ

virodhe ca mahad yuddham abhavad romaharṣaṇam

śitikaṇṭhasya viṣṇoś ca parasparajayaiṣiṇoḥ

tadā taj jṛmbhitaṃ śaivaṃ dhanur bhīmaparākramam

huṃkāreṇa mahādevaḥ stambhito 'tha trilocanaḥ

devais tadā samāgamya sarṣisaṃghaiḥ sacāraṇaiḥ

yācitau praśamaṃ tatra jagmatus tau surottamau

jṛmbhitaṃ tad dhanur dṛṣṭvā śaivaṃ viṣṇuparākramaiḥ

adhikaṃ menire viṣṇuṃ devāḥ sarṣigaṇās tadā

dhanū rudras tu saṃkruddho videheṣu mahāyaśāḥ

devarātasya rājarṣer dadau haste sasāyakam

idaṃ ca viṣṇavaṃ rāma dhanuḥ parapuraṃjayam

ṛcīke bhārgave prādād viṣṇuḥ sa nyāsam uttamam

ṛcīkas tu mahātejāḥ putrasyāpratikarmaṇaḥ

pitur mama dadau divyaṃ jamadagner mahātmanaḥ

nyastaśastre pitari me tapobalasamanvite

arjuno vidadhe mṛtyuṃ prākṛtāṃ buddhim āsthitaḥ

vadham apratirūpaṃ tu pituḥ śrutvā sudāruṇam

kṣatram utsādayaṃ roṣāj jātaṃ jātam anekaśaḥ

pṛthivīṃ cākhilāṃ prāpya kāśyapāya mahātmane

yajñasyānte tadā rāma dakṣiṇāṃ puṇyakarmaṇe

dattvā mahendranilayas tapobalasamanvitaḥ

śrutavān dhanuṣo bhedaṃ tato 'haṃ drutam āgataḥ

tad idaṃ vaiṣṇavaṃ rāma pitṛpaitāmahaṃ mahat

kṣatradharmaṃ puraskṛtya gṛhṇīṣva dhanuruttamam

yojayasva dhanuḥ śreṣṭhe śaraṃ parapuraṃjayam

yadi śaknoṣi kākutstha dvandvaṃ dāsyāmi te tataḥ

śrutvā taj jāmadagnyasya vākyaṃ dāśarathis tadā

gauravād yantritakathaḥ pitū rāmam athābravīt

śrutavān asmi yat karma kṛtavān asi bhārgava

anurundhyāmahe brahman pitur ānṛṇyam āsthitaḥ

vīryahīnam ivāśaktaṃ kṣatradharmeṇa bhārgava

avajānāmi me tejaḥ paśya me 'dya parākramam

ity uktvā rāghavaḥ kruddho bhārgavasya varāyudham

śaraṃ ca pratisaṃgṛhya hastāl laghuparākramaḥ

āropya sa dhanū rāmaḥ śaraṃ sajyaṃ cakāra ha

jāmadagnyaṃ tato rāmaṃ rāmaḥ kruddho 'bravīd vacaḥ

brāhmaṇo 'sīti pūjyo me viśvāmitrakṛtena ca

tasmāc chakto na te rāma moktuṃ prāṇaharaṃ śaram

imāṃ vā tvadgatiṃ rāma tapobalasamārjitān

lokān apratimān vāpi haniṣyāmi yad icchasi

na hy ayaṃ vaiṣṇavo divyaḥ śaraḥ parapuraṃjayaḥ

moghaḥ patati vīryeṇa baladarpavināśanaḥ

varāyudhadharaṃ rāma draṣṭuṃ sarṣigaṇāḥ surāḥ

pitāmahaṃ puraskṛtya sametās tatra saṃghaśaḥ

gandharvāpsarasaś caiva siddhacāraṇakiṃnarāḥ

yakṣarākṣasanāgāś ca tad draṣṭuṃ mahad adbhutam

jaḍīkṛte tadā loke rāme varadhanurdhare

nirvīryo jāmadagnyo 'sau ramo rāmam udaikṣata

tejobhir hatavīryatvāj jāmadagnyo jaḍīkṛtaḥ

rāmaṃ kamala patrākṣaṃ mandaṃ mandam uvāca ha

kāśyapāya mayā dattā yadā pūrvaṃ vasuṃdharā

viṣaye me na vastavyam iti māṃ kāśyapo 'bravīt

so 'haṃ guruvacaḥ kurvan pṛthivyāṃ na vase niśām

iti pratijñā kākutstha kṛtā vai kāśyapasya ha

tad imāṃ tvaṃ gatiṃ vīra hantuṃ nārhasi rāghava

manojavaṃ gamiṣyāmi mahendraṃ parvatottamam

lokās tv apratimā rāma nirjitās tapasā mayā

jahi tāñ śaramukhyena mā bhūt kālasya paryayaḥ

akṣayyaṃ madhuhantāraṃ jānāmi tvāṃ sureśvaram

dhanuṣo 'sya parāmarśāt svasti te 'stu paraṃtapa

ete suragaṇāḥ sarve nirīkṣante samāgatāḥ

tvām apratimakarmāṇam apratidvandvam āhave

na ceyaṃ mama kākutstha vrīḍā bhavitum arhati

tvayā trailokyanāthena yad ahaṃ vimukhīkṛtaḥ

śaram apratimaṃ rāma moktum arhasi suvrata

śaramokṣe gamiṣyāmi mahendraṃ parvatottamam

tathā bruvati rāme tu jāmadagnye pratāpavān

rāmo dāśarathiḥ śrīmāṃś cikṣepa śaram uttamam

tato vitimirāḥ sarvā diśā copadiśas tathā

surāḥ sarṣigaṇā rāmaṃ praśaśaṃsur udāyudham

rāmaṃ dāśarathiṃ rāmo jāmadagnyaḥ praśasya ca

tataḥ pradakṣiṇīkṛtya jagāmātmagatiṃ prabhuḥ

gate rāme praśāntātmā rāmo dāśarathir dhanuḥ

varuṇāyāprameyāya dadau haste sasāyakam

abhivādya tato rāmo vasiṣṭha pramukhān ṛṣīn

pitaraṃ vihvalaṃ dṛṣṭvā provāca raghunandanaḥ

jāmadagnyo gato rāmaḥ prayātu caturaṅgiṇī

ayodhyābhimukhī senā tvayā nāthena pālitā

rāmasya vacanaṃ śrutvā rājā daśarathaḥ sutam

bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya mūrdhni cāghrāya rāghavam

gato rāma iti śrutvā hṛṣṭaḥ pramudito nṛpaḥ

codayām āsa tāṃ senāṃ jagāmāśu tataḥ purīm

patākādhvajinīṃ ramyāṃ tūryodghuṣṭanināditām

siktarājapathāṃ ramyāṃ prakīrṇakusumotkarām

rājapraveśasumukhaiḥ paurair maṅgalavādibhiḥ

saṃpūrṇāṃ prāviśad rājā janaughaiḥ samalaṃkṛtām

kausalyā ca sumitrā ca kaikeyī ca sumadhyamā

vadhūpratigrahe yuktā yāś cānyā rājayoṣitaḥ

tataḥ sītāṃ mahābhāgām ūrmilāṃ ca yaśasvinīm

kuśadhvajasute cobhe jagṛhur nṛpapatnayaḥ

maṅgalālāpanaiś caiva śobhitāḥ kṣaumavāsasaḥ

devatāyatanāny āśu sarvās tāḥ pratyapūjayan

abhivādyābhivādyāṃś ca sarvā rājasutās tadā

remire muditāḥ sarvā bhartṛbhiḥ sahitā rahaḥ

kṛtadārāḥ kṛtāstrāś ca sadhanāḥ sasuhṛjjanāḥ

śuśrūṣamāṇāḥ pitaraṃ vartayanti nararṣabhāḥ

teṣām atiyaśā loke rāmaḥ satyaparākramaḥ

svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ

rāmas tu sītayā sārdhaṃ vijahāra bahūn ṛtūn

manasvī tadgatas tasyā nityaṃ hṛdi samarpitaḥ

priyā tu sītā rāmasya dārāḥ pitṛkṛtā iti

guṇād rūpaguṇāc cāpi prītir bhūyo vyavardhata

tasyāś ca bhartā dviguṇaṃ hṛdaye parivartate

antarjātam api vyaktam ākhyāti hṛdayaṃ hṛdā

tasya bhūyo viśeṣeṇa maithilī janakātmajā

devatābhiḥ samā rūpe sītā śrīr iva rūpiṇī

tayā sa rājarṣisuto 'bhirāmayā sameyivān uttamarājakanyayā

atīva rāmaḥ śuśubhe 'tikāmayā vibhuḥ śriyā viṣṇur ivāmareśvaraḥ

kasya cit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam

bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ

ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka

tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava

śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ

gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā

āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam

mātṝṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau

yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ

svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha

sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ

mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ

tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ

bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam

rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau

ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau

sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ

svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ

teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ

svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ

gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ

pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayām āsatus tadā

pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ

cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca

mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ

gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata

evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā

rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ

sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate

ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate

kathaṃ cid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati

na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā

śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ

kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api

kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ

vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ

dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān

laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ

śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ

yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ

āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit

śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api

arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ

vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit

ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām

dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ

abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ

apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ

anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī

na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ

evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ

saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ

buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ

tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ

guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ

tam evaṃvṛttasaṃpannam apradhṛṣya parākramam

lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī

etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam

dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ

eṣā hy asya parā prītir hṛdi saṃparivartate

kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam

vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ

mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān

yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau

mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ

mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam

anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām

taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ

niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata

nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api

samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ

atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca

rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ

sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ

upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ

tataḥ pariṣadaṃ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ

hitam uddharṣaṇaṃ cedam uvācāpratimaṃ vacaḥ

dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā

svareṇa mahatā rājā jīgmūta iva nādayan

so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam

śreyasā yoktukāmo 'smi sukhārham akhilaṃ jagat

mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā

prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā

idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya lokasya caratā hitam

pāṇḍur asyātapatrasyac chāyāyāṃ jaritaṃ mayā

prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ

jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye

rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi durvahām ajitendriyaiḥ

pariśrānto 'smi lokasya gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan

so 'haṃ viśramam icchāmi putraṃ kṛtvā prajāhite

saṃnikṛṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān

anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ

puraṃdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṃjayaḥ

taṃ candram iva puṣyeṇa yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam

yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṃgavam

anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ

trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram

anena śreyasā sadyaḥ saṃyojyāham imāṃ mahīm

gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai

iti bruvantaṃ muditāḥ pratyanandan nṛpā nṛpam

vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ nardantam iva barhiṇaḥ

tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ

ūcuś ca manasā jñātvā vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam

anekavarṣasāhasro vṛddhas tvam asi pārthiva

sa rāmaṃ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam

iti tad vacanaṃ śrutvā rājā teṣāṃ manaḥpriyam

ajānann iva jijñāsur idaṃ vacanam abravīt

kathaṃ nu mayi dharmeṇa pṛthivīm anuśāsati

bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṃ mamātmajam

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadaiḥ saha

bahavo nṛpa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te

divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ

ikṣvākubhyo hi sarvebhyo 'py atirakto viśāmpate

rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ

dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ

kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kṛtajño vijitendriyaḥ

mṛduś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo 'nasūyakaḥ

priyavādī ca bhūtānāṃ satyavādī ca rāghavaḥ

bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ brāhmaṇānām upāsitā

tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate

devāsuramanuṣyāṇāṃ sarvāstreṣu viśāradaḥ

yadā vrajati saṃgrāmaṃ grāmārthe nagarasya vā

gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate

saṃgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā

paurān svajanavan nityaṃ kuśalaṃ paripṛcchati

putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca

nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān

śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṃśitāḥ

iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo 'bhibhāṣate

vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ

utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati

satyavādī maheṣvāso vṛddhasevī jitendriyaḥ

vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ

diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ

balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ

āśaṃsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā

abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ

striyo vṛddhās taruṇyaś ca sāyaṃprātaḥ samāhitāḥ

sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ

teṣām āyācitaṃ deva tvatprasādāt samṛdhyatām

rāmam indīvaraśyāmaṃ sarvaśatrunibarhaṇam

paśyāmo yauvarājyasthaṃ tava rājottamātmajam

taṃ devadevopamam ātmajaṃ te sarvasya lokasya hite niviṣṭam

hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi

teṣām ajñalipadmāni pragṛhītāni sarvaśaḥ

pratigṛhyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ

aho 'smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama

yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ yauvarājyastham icchatha

iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt

vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca teṣām evopaśṛṇvatām

caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ

yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām

kṛtam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim

yathoktavacanaṃ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau

tataḥ sumantraṃ dyutimān rājā vacanam abravīt

rāmaḥ kṛtātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti

sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt

rāmaṃ tatrānayāṃ cakre rathena rathināṃ varam

atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṃ nṛpam

prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ

mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ

upāsāṃ cakrire sarve taṃ devā iva vāsavam

teṣāṃ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ

prāsādastho rathagataṃ dadarśāyāntam ātmajam

gandharvarājapratimaṃ loke vikhyātapauruṣam

dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ mattamātaṅgagāminam

candrakāntānanaṃ rāmam atīva priyadarśanam

rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ dṛṣṭicittāpahāriṇam

gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ hlādayantam iva prajāḥ

na tatarpa samāyāntaṃ paśyamāno narādhipaḥ

avatārya sumantras taṃ rāghavaṃ syandanottamāt

pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt

sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ prāsādaṃ narapuṃgavaḥ

āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ saha sūtena rāghavaḥ

sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike

nāma svaṃ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ

taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ

gṛhyāñjalau samākṛṣya sasvaje priyam ātmajam

tasmai cābhyudyataṃ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam

dideśa rājā ruciraṃ rāmāya paramāsanam

tad āsanavaraṃ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ

svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ

tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata

vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā

taṃ paśyamāno nṛpatis tutoṣa priyam ātmajam

alaṃkṛtam ivātmānam ādarśatalasaṃsthitam

sa taṃ sasmitam ābhāṣya putraṃ putravatāṃ varaḥ

uvācedaṃ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ

jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ

utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ

tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ

tasmāt tvaṃ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi

kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva vinīto guṇavān asi

guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam

bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṃ jitendriyaḥ

kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca

parokṣayā vartamāno vṛttyā pratyakṣayā tathā

amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ prakṛtīś cānurañjaya

tuṣṭānuraktaprakṛtir yaḥ pālayati medinīm

tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmṛtam ivāmarāḥ

tasmāt putra tvam ātmānaṃ niyamyaiva samācara

tac chrutvā suhṛdas tasya rāmasya priyakāriṇaḥ

tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan

sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca

vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā

athābhivādya rājānaṃ ratham āruhya rāghavaḥ

yayau svaṃ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ

te cāpi paurā nṛpater vacas tac chrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya

narendram āmantya gṛhāṇi gatvā devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ

gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ

mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam

śva eva puṣyo bhavitā śvo 'bhiṣecyeta me sutaḥ

rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ

athāntargṛham āviśya rājā daśarathas tadā

sūtam ājñāpayām āsa rāmaṃ punar ihānaya

pratigṛhya sa tadvākyaṃ sūtaḥ punar upāyayau

rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ rāmam ānayituṃ punaḥ

dvāḥsthair āveditaṃ tasya rāmāyāgamanaṃ punaḥ

śrutvaiva cāpi rāmas taṃ prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat

praveśya cainaṃ tvaritaṃ rāmo vacanam abravīt

yad āgamanakṛtyaṃ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ

tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṃ draṣṭum icchati

śrutvā pramāṇam atra tvaṃ gamanāyetarāya vā

iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo 'tha tvarayānvitaḥ

prayayau rājabhavanaṃ punar draṣṭuṃ nareśvaram

taṃ śrutvā samanuprāptaṃ rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ

praveśayām āsa gṛhaṃ vivikṣuḥ priyam uttamam

praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṃ pituḥ

dadarśa pitaraṃ dūrāt praṇipatya kṛtāñjaliḥ

praṇamantaṃ samutthāpya taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ

pradiśya cāsmai ruciram āsanaṃ punar abravīt

rāma vṛddho 'smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ

annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ

jātam iṣṭam apatyaṃ me tvam adyānupamaṃ bhuvi

dattam iṣṭam adhītaṃ ca mayā puruṣasattama

anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca

devarṣi pitṛviprāṇām anṛṇo 'smi tathātmanaḥ

na kiṃ cin mama kartavyaṃ tavānyatrābhiṣecanāt

ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ tan me tvaṃ kartum arhasi

adya prakṛtayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam

atas tvāṃ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka

api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān

sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ

avaṣṭabdhaṃ ca me rāma nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ

āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ

prāyeṇa hi nimittānām īdṛśānāṃ samudbhave

rājā vā mṛtyum āpnoti ghorāṃ vāpadam ṛcchati

tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava

tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṃ matiḥ

adya candro 'bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṃ punar vasum

śvaḥ puṣya yogaṃ niyataṃ vakṣyante daivacintakāḥ

tatra puṣye 'bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām

śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṃtapa

tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṃ niyatātmanā

saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā

suhṛdaś cāpramattās tvāṃ rakṣantv adya samantataḥ

bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṃvidhāni hi

viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ

tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama

kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ

jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ

kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ

satāṃ ca dharmanityānāṃ kṛtaśobhi ca rāghava

ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane

vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gṛham

praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane

tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṃ yayau

tatra tāṃ pravaṇām eva mātaraṃ kṣaumavāsinīm

vāgyatāṃ devatāgāre dadarśa yācatīṃ śriyam

prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā

sītā cānāyitā śrutvā priyaṃ rāmābhiṣecanam

tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā

sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca

śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam

prāṇāyāmena puruṣaṃ dhyāyamānā janārdanam

tathā saniyamām eva so 'bhigamyābhivādya ca

uvāca vacanaṃ rāmo harṣayaṃs tām idaṃ tadā

amba pitrā niyukto 'smi prajāpālanakarmaṇi

bhavitā śvo 'bhiṣeko me yathā me śāsanaṃ pituḥ

sītayāpy upavastavyā rajanīyaṃ mayā saha

evam ṛtvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā

yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane

tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya

etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam

harṣabāṣpakalaṃ vākyam idaṃ rāmam abhāṣata

vatsa rāma ciraṃ jīva hatās te paripanthinaḥ

jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya

kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto 'si putraka

yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā

amoghaṃ bata me kṣāntaṃ puruṣe puṣkarekṣaṇe

yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṃ saṃśrayiṣyati

ity evam ukto mātredaṃ rāmo bhāratam abravīt

prāñjaliṃ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva

lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ praśādhi tvaṃ vasuṃdharām

dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ tvām iyaṃ śrīr upasthitā

saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca

jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca tvadartham abhikāmaye

ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo mātarāv abhivādya ca

abhyanujñāpya sītāṃ ca jagāma svaṃ niveśanam

saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ śvobhāviny abhiṣecane

purohitaṃ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt

gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ kārayādya tapodhana

śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam

tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṃ varaḥ

svayaṃ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam

sa rāmabhavanaṃ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham

tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ

tam āgatam ṛṣiṃ rāmas tvarann iva sasaṃbhramaḥ

mānayiṣyan sa mānārhaṃ niścakrāma niveśanāt

abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ

tato 'vatārayām āsa parigṛhya rathāt svayam

sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā saṃbhāṣyābhiprasādya ca

priyārhaṃ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ

prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi

upavāsaṃ bhavān adya karotu saha sītayā

prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ

pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṃ nahuṣo yathā

ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṃ yatavratam

mantravat kārayām āsa vaidehyā sahitaṃ muniḥ

tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ

abhyanujñāpya kākutsthaṃ yayau rāmaniveśanāt

suhṛdbhis tatra rāmo 'pi tān anujñāpya sarvaśaḥ

sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ

hṛṣṭanārī narayutaṃ rāmaveśma tadā babhau

yathā mattadvijagaṇaṃ praphullanalinaṃ saraḥ

sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt

nirgatya dadṛśe mārgaṃ vasiṣṭho janasaṃvṛtam

vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ rājamārgāḥ samantataḥ

babhūvur abhisaṃbādhāḥ kutūhalajanair vṛtāḥ

janavṛndormisaṃgharṣaharṣasvanavatas tadā

babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ

siktasaṃmṛṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī

āsīd ayodhyā nagarī samucchritagṛhadhvajā

tadā hy ayodhyā nilayaḥ sastrībālābalo janaḥ

rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ

prajālaṃkārabhūtaṃ ca janasyānandavardhanam

utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ tam ayodhyā mahotsavam

evaṃ taṃ janasaṃbādhaṃ rājamārgaṃ purohitaḥ

vyūhann iva janaughaṃ taṃ śanai rāja kulaṃ yayau

sitābhraśikharaprakhyaṃ prāsadam adhiruhya saḥ

samiyāya narendreṇa śakreṇeva bṛhaspatiḥ

tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ

papraccha sa ca tasmai tat kṛtam ity abhyavedayat

guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṃ visṛjya tam

viveśāntaḥpuraṃ rājā siṃho giriguhām iva

tad agryaveṣapramadājanākulaṃ mahendraveśmapratimaṃ niveśanam

vyadīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ

gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ

saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat

pragṛhya śirasā pātrīṃ haviṣo vidhivat tadā

mahate daivatāyājyaṃ juhāva jvalite 'nale

śeṣaṃ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam

dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ svāstīrṇe kuśasaṃstare

vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ

śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ

ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ rātryāṃ prativibudhya saḥ

alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ kārayām āsa veśmanaḥ

tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām

pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ

tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam

vimalakṣaumasaṃvīto vācayām āsa ca dvijān

teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha gambhīramadhuras tadā

ayodhyāṃ pūrayām āsa tūryaghoṣānunāditaḥ

kṛtopavāsaṃ tu tadā vaidehyā saha rāghavam

ayodhyā nilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ

tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam

prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ

sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca

catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca

nānāpaṇyasamṛddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca

kuṭumbināṃ samṛddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca

sabhāsu caiva sarvāsu vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca

dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṃs tadā

naṭanartakasaṃghānāṃ gāyakānāṃ ca gāyatām

manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ

rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ

rāmābhiṣeke saṃprāpte catvareṣu gṛheṣu ca

bālā api krīḍamānā gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ

rāmābhiṣekasaṃyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ

kṛtapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ

rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane

prakāśīkaraṇārthaṃ ca niśāgamanaśaṅkayā

dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ

alaṃkāraṃ purasyaivaṃ kṛtvā tat puravāsinaḥ

ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam

sametya saṃghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca

kathayanto mithas tatra praśaśaṃsur janādhipam

aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ

jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati

sarve hy anugṛhītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ

cirāya bhavitā goptā dṛṣṭalokaparāvaraḥ

anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ

yathā ca bhrātṛṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ

ciraṃ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho 'naghaḥ

yatprasādenābhiṣiktaṃ rāmaṃ drakṣyāmahe vayam

evaṃvidhaṃ kathayatāṃ paurāṇāṃ śuśruvus tadā

digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ

te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam

rāmasya pūrayām āsuḥ purīṃ jānapadā janāḥ

janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra niḥsvanaḥ

parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva niḥsvanaḥ

tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ

samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau samudrayādobhir ivārṇavodakam

jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā

prāsādaṃ candrasaṃkāśam āruroha yadṛcchayā

siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ prakīrṇakamalotpalām

ayodhyāṃ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata

patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṃkṛtām

siktāṃ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vṛtām

avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā dhātrīṃ papraccha mantharā

uttamenābhisaṃyuktā harṣeṇārthaparā satī

rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu janebhyaḥ saṃprayacchati

atimātraṃ praharṣo 'yaṃ kiṃ janasya ca śaṃsa me

kārayiṣyati kiṃ vāpi saṃprahṛṣṭo mahīpatiḥ

vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā

ācacakṣe 'tha kubjāyai bhūyasīṃ rāghave śriyam

śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ yauvarājyena rāghavam

rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham

dhātryās tu vacanaṃ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā

kailāsa śikharākārāt prāsādād avarohata

sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī

śayānām etya kaikeyīm idaṃ vacanam abravīt

uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe bhayaṃ tvām abhivartate

upaplutamahaughena kim ātmānaṃ na budhyase

aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase

calaṃ hi tava saubhāgyaṃ nadyaḥ srota ivoṣṇage

evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ

kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param

kaikeyī tv abravīt kubjāṃ kaccit kṣemaṃ na manthare

viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ lakṣaye bhṛśaduḥkhitām

mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram

uvāca krodhasaṃyuktā vākyaṃ vākyaviśāradā

sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī

viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam

akṣemaṃ sumahad devi pravṛttaṃ tvadvināśanam

rāmaṃ daśaratho rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati

sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā

dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā

tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṃ mahad bhavet

tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca bhaved atra na saṃśayaḥ

narādhipakule jātā mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ

ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ kathaṃ devi na budhyase

dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ

śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṃdhitā

upasthitaṃ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam

arthenaivādya te bhartā kausalyāṃ yojayiṣyati

apavāhya sa duṣṭātmā bharataṃ tava bandhuṣu

kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ rājye nihatakaṇṭake

śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā

āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhṛtas tvayā

yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ

rājñā daśarathenādya saputrā tvaṃ tathā kṛtā

pāpenānṛtasāntvena bāle nityaṃ sukhocite

rāmaṃ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi

sā prāptakālaṃ kaikeyi kṣipraṃ kuru hitaṃ tava

trāyasva putram ātmānaṃ māṃ ca vismayadarśane

mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sā śubhānanā

ekam ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pradadau śubham

dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pramadottamā

kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā punar evābravīd idam

idaṃ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṃ priyam

etan me priyam ākhyātuḥ kiṃ vā bhūyaḥ karomi te

rāme vā bharate vāhaṃ viśeṣaṃ nopalakṣaye

tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati

na me paraṃ kiṃ cid itas tvayā punaḥ priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam

tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu

mantharā tv abhyasūyyainām utsṛjyābharaṇaṃ ca tat

uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā

harṣaṃ kim idam asthāne kṛtavaty asi bāliśe

śokasāgaramadhyastham ātmānaṃ nāvabudhyase

subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate

yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ

prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam

upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ

hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ

aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye

tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ

rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṃsa ha

dharmajño gurubhir dāntaḥ kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ

rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato 'rhati

bhrātṝn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ pitṛvat pālayiṣyati

saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam

bharataś cāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatāt param

pitṛpaitāmahaṃ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ

sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare

bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase

kausalyāto 'tiriktaṃ ca sa tu śuśrūṣate hi mām

kaikeyyā vacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā

dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt

anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase

śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare

bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ

rājavaṃśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate

na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini

sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet

tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ

sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api

asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati

anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṃśāc ca vatsale

sāhaṃ tvadarthe saṃprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase

sapatnivṛddhau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātum icchasi

dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam

deśāntaraṃ nāyayitā lokāntaram athāpi vā

bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitas tvayā

saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣv api

goptā hi rāmaṃ saumitrir lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ

aśvinor iva saubhrātraṃ tayor lokeṣu viśrutam

tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiṃ cit kariṣyati

rāmas tu bharate pāpaṃ kuryād iti na saṃśayaḥ

tasmād rājagṛhād eva vanaṃ gacchatu te sutaḥ

etad dhi rocate mahyaṃ bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava

evaṃ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati

yadi ced bharato dharmāt pitryaṃ rājyam avāpsyati

sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ

samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe

abhidrutam ivāraṇye siṃhena gajayūthapam

pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātum arhasi

darpān nirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā

rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na yātayet

yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati

ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje parasya cādyaiva vivāsakāraṇam

evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā

dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya mantharām idam abravīt

adya rāmam itaḥ kṣipraṃ vanaṃ prasthāpayāmy aham

yauvarājyena bharataṃ kṣipram evābhiṣecaye

idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya kenopāyena manthare

bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃ cana

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī

rāmārtham upahiṃsantī kaikeyīm idam abravīt

hantedānīṃ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṃ ca me

yathā te bharato rājyaṃ putraḥ prāpsyati kevalam

śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā mantharāyās tu kaikayī

kiṃ cid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt

kathaya tvaṃ mamopāyaṃ kenopāyena manthare

bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃ cana

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī

rāmārtham upahiṃsantī kubjā vacanam abravīt

tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ

agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakṛt

diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati

vaijayantam iti khyātaṃ puraṃ yatra timidhvajaḥ

sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ

dadau śakrasya saṃgrāmaṃ devasaṃghair anirjitaḥ

tasmin mahati saṃgrāme rājā daśarathas tadā

apavāhya tvayā devi saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ

tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā

tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane

sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṃ tadā varau

gṛhṇīyām iti tat tena tathety uktaṃ mahātmanā

anabhijñā hy ahaṃ devi tvayaiva kathitaṃ purā

tau varau yāca bhartāraṃ bharatasyābhiṣecanam

pravrājanaṃ ca rāmasya tvaṃ varṣāṇi caturdaśa

krodhāgāraṃ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute

śeṣvānantarhitāyāṃ tvaṃ bhūmau malinavāsinī

mā smainaṃ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ

dayitā tvaṃ sadā bhartur atra me nāsti saṃśayaḥ

tvatkṛte ca mahārājo viśed api hutāśanam

na tvāṃ krodhayituṃ śakto na kruddhāṃ pratyudīkṣitum

tava priyārthaṃ rājā hi prāṇān api parityajet

na hy atikramituṃ śaktas tava vākyaṃ mahīpatiḥ

mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ

maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca

dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ

yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho 'dadāt

tau smāraya mahābhāge so 'rtho mā tvām atikramet

yadā tu te varaṃ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ

vyavasthāpya mahārājaṃ tvam imaṃ vṛṇuyā varam

rāmaṃ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca

bharataḥ kriyatāṃ rājā pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ

evaṃ pravrājitaś caiva rāmo 'rāmo bhaviṣyati

bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati

yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati

tena kālena putras te kṛtamūlo bhaviṣyati

saṃgṛhītamanuṣyaś ca suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān

prāptakālaṃ tu te manye rājānaṃ vītasādhvasā

rāmābhiṣekasaṃkalpān nigṛhya vinivartaya

anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā

hṛṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt

kubje tvāṃ nābhijānāmi śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm

pṛthivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye

tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī

nāhaṃ samavabudhyeyaṃ kubje rājñaś cikīrṣitam

santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ

tvaṃ padmam iva vātena saṃnatā priyadarśanā

uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai yāvat skandhāt samunnatam

adhastāc codaraṃ śāntaṃ sunābham iva lajjitam

jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ raśanādāmaśobhitam

jaṅghe bhṛśam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau

tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ manthare kṣaumavāsini

agrato mama gacchantī rājahaṃsīva rājase

tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ rathaghoṇam ivāyatam

matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te

atra te pratimokṣyāmi mālāṃ kubje hiraṇmayīm

abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṃ gate

jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari

labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu

mukhe ca tilakaṃ citraṃ jātarūpamayaṃ śubham

kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca

paridhāya śubhe vastre devadeva cariṣyasi

candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā

gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ garvayantī dviṣajjanam

tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ

pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṃ sadā mama

iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt

śayānāṃ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva

gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate

uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ rājānam anudarśaya

tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha

krodhāgāraṃ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā

anekaśatasāhasraṃ muktāhāraṃ varāṅganā

avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca

tato hemopamā tatra kubjā vākyaṃ vaśaṃ gatā

saṃviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt

iha vā māṃ mṛtāṃ kubje nṛpāyāvedayiṣyasi

vanaṃ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim

athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī

asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ tadādhiśiśye patiteva kinnarī

udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā

narendrapatnī vimanā babhūva sā tamovṛtā dyaur iva magnatārakā

ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam

priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī

tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām

pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ

sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm

apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale

kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane

mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām

parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ

kāmī kamalapatrākṣīm uvāca vanitām idam

na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam

devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā

yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu

bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇa cetasi

bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī

santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ

sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini

kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam

kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam

avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām

daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiṃcanaḥ

ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ

na te kaṃ cid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe

ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi

yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā

tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam

paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame

nāsmi viprakṛtā deva kena cin na vimānitā

abhiprāyas tu me kaś cit tam icchāmi tvayā kṛtam

pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi

atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā

evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ

tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ

avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama

manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate

bhadre hṛdayam apy etad anumṛśśyoddharasva me

etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase

balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi

kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape

tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ

vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam

yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca

tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ

candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ

jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā

niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ

yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava

satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ

varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ

iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca

tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam

varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate

tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ

abhiṣeka samārambho rāghavasyopakalpitaḥ

anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām

nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ

cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ

bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam

adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane

tataḥ śrutvā mahārājaḥ kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ

vyathito viklavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ

asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan

aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ

moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ

cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ

kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini

kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā

sadā te jananī tulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ

tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā

tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā

avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā

jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam

aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam

kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam

jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam

parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam

apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā

tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā

na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam

tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye

api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me

sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto dṛhaye 'timātratā

papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā

atadarhaṃ mahārājaṃ śayānam atathocitam

yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam

anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī

punar ākārayām āsa tam eva varam aṅganā

tvaṃ katthase mahārāja satyavādī dṛḍhavrataḥ

mama cemaṃ varaṃ kasmād vidhārayitum icchasi

evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā

pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṃ vihvalann iva

mṛte mayi gate rāme vanaṃ manujapuṃgave

hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam

yadi satyaṃ bravīmy etat tad asatyaṃ bhaviṣyati

akīrtir atulā loke dhruvaṃ paribhavaś ca me

tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ

astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata

sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā

rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī

tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya vṛddho daśaratho nṛpaḥ

vilalāpārtavad duḥkhaṃ gaganāsaktalocanaḥ

na prabhātaṃ tvayecchāmi mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ

atha vā gamyatāṃ śīghraṃ nāham icchāmi nirghṛṇām

nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat

evam uktvā tato rājā kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ

prasādayām āsa punaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt

sādhuvṛttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ

prasādaḥ kriyatāṃ devi bhadre rājño viśeṣataḥ

śūnyena khalu suśroṇi mayedaṃ samudāhṛtam

kuru sādhu prasādaṃ me bāle sahṛdayā hy asi

viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ

śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam

tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm

samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ

putraśokārditaṃ pāpā visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi

viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt

pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ mama saṃśrutya saṃśravam

śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi

āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ dharmaṃ dharmavido janāḥ

satyam āśritya hi mayā tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ

saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ

pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām

tatha hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage

yācamāne svake netre uddhṛtyāvimanā dadau

saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ maryādāṃ satyam anvitaḥ

satyānurodhāt samaye velāṃ khāṃ nātivartate

samayaṃ ca mamāryemaṃ yadi tvaṃ na kariṣyasi

agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam

evaṃ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā

nāśakat pāśam unmoktuṃ balir indrakṛtaṃ yathā

udbhrāntahṛdayaś cāpi vivarṇavanado 'bhavat

sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṃ yathā

vihvalābhyāṃ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ

kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya kaikeyīm idam abravīt

yas te mantrakṛtaḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhṛtaḥ

taṃ tyajāmi svajaṃ caiva tava putraṃ saha tvayā

tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṃ punaḥ

uvāca paruṣaṃ vākyaṃ vākyajñā roṣamūrchitā

kim idaṃ bhāṣase rājan vākyaṃ gararujopamam

ānāyayitum akliṣṭaṃ putraṃ rāmam ihārhasi

sthāpya rājye mama sutaṃ kṛtvā rāmaṃ vanecaram

niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā kṛtakṛtyo bhaviṣyasi

sa nunna iva tīkṣeṇa pratodena hayottamaḥ

rājā pradocito 'bhīkṣṇaṃ kaikeyīm idam abravīt

dharmabandhena baddho 'smi naṣṭā ca mama cetanā

jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ draṣṭum icchāmi dhārmikam

iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram

svayam evābravīt sūtaṃ gaccha tvaṃ rāmam ānaya

tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ sannaharṣaḥ sutaṃ prati

śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ

sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam

pragṛhītāñjaliḥ kiṃ cit tasmād deśād apākraman

yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ

tadā sumantraṃ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha

sumantra rāmaṃ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram

sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ hṛdayena nananda ca

sumantraś cintayām āsa tvaritaṃ coditas tayā

vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit

iti sūto matiṃ kṛtvā harṣeṇa mahatā punaḥ

nirjagāma mahātejā rāghavasya didṛkṣayā

tataḥ purastāt sahasā vinirgato mahīpatīn dvāragatān vilokayan

dadarśa paurān vividhān mahādhanān upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān

te tu tāṃ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ

upatasthur upasthānaṃ saharājapurohitāḥ

amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca

rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṃgatāḥ

udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate 'hani

abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam

kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam

rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvarā vyāghracarmaṇā

gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṃgamād āhṛtaṃ jalam

yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca

prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ

tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ

kṣaudraṃ dadhi ghṛtaṃ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ

salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ

padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā

candrāṃśuvikacaprakhyaṃ pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam

sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam

candramaṇḍalasaṃkāśam ātapatraṃ ca pāṇḍuram

sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad abhiṣekapuraskṛtam

pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ

prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate

aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ

vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare

ikṣvākūṇāṃ yathā rājye saṃbhriyetābhiṣecanam

tathā jātīyām ādāya rājaputrābhiṣecanam

te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim

apaśyanto 'bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet

na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ

yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ

iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn

abravīt tān idaṃ sarvān sumantro rājasatkṛtaḥ

ayaṃ pṛcchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham

rājñaḥ saṃpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam

ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit

āśīrbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam

gatā bhagavatī rātrirahaḥ śivam upasthitam

budhyasva nṛpaśārdūla kuru kāryam anantaram

brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nṛpa

darśanaṃ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava

stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ sumantraṃ mantrakovidam

pratibudhya tato rājā idaṃ vacanam abravīt

na caiva saṃprasuto 'ham ānayed āśu rāghavam

iti rājā daśarathaḥ sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ

sa rājavacanaṃ śrutvā śirasā pratipūjya tam

nirjagāma nṛpāvāsān manyamānaḥ priyaṃ mahat

prapanno rājamārgaṃ ca patākā dhvajaśobhitam

sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ

tato dadarśa ruciraṃ kailāsasadṛśaprabham

rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham

mahākapāṭapihitaṃ vitardiśataśobhitam

kāñcanapratimaikāgraṃ maṇividrumatoraṇam

śāradābhraghanaprakhyaṃ dīptaṃ meruguhopamam

dāmabhir varamālyānāṃ sumahadbhir alaṃkṛtam

sa vājiyuktena rathena sārathir narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan

tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ

tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ mahāvimānottamaveśmasaṃghavat

avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam

sa tad antaḥpuradvāraṃ samatītya janākulam

praviviktāṃ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit

prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ

apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām

tatra kāṣāyiṇo vṛddhān vetrapāṇīn svalaṃkṛtān

dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān

te samīkṣya samāyāntaṃ rāmapriyacikīrṣavaḥ

sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire

prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṃ pituḥ

tatraivānāyayām āsa rāghavaḥ priyakāmyayā

taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam

dādarśa sūtaḥ paryaṅke sauvaṇo sottaracchade

varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā

anuliptaṃ parārdhyena candanena paraṃtapam

sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā

upetaṃ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṃ yathā

taṃ tapantam ivādityam upapannaṃ svatejasā

vavande varadaṃ bandī niyamajño vinītavat

prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā vihāraśayanāsane

rājaputram uvācedaṃ sumantro rājasatkṛtaḥ

kausalyā suprabhā deva pitā tvaṃ draṣṭum icchati

mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṃ tatra māciram

evam uktas tu saṃhṛṣṭo narasiṃho mahādyutiḥ

tataḥ saṃmānayām āsa sītām idam uvāca ha

devi devaś ca devī ca samāgamya madantare

mantreyete dhruvaṃ kiṃ cid abhiṣecanasaṃhitam

lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ priyakāmā sudakṣiṇā

saṃcodayati rājānaṃ madarthaṃ madirekṣaṇā

yādṛśī pariṣat tatra tādṛśo dūta āgataḥ

dhruvam adyaiva māṃ rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati

hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatiḥ

saha tvaṃ parivāreṇa sukham āssva ramasya ca

patisaṃmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā

ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī

sa sarvān arthino dṛṣṭvā sametya pratinandya ca

tataḥ pāvakasaṃkāśam āruroha rathottamam

muṣṇantam iva cakṣūṃṣi prabhayā hemavarcasaṃ

kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṃ paramavājibhiḥ

hariyuktaṃ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam

prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā

sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan

niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ

chatracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ

jugopa bhrātaraṃ bhrātā ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ

tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata

tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ

sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ śuśrāva lokasya samāgatasya

ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ prahṛṣṭarūpasya pure janasya

eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya rājaprasādād vipulāṃ gamiṣyan

ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā

lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya

sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ

mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau

kareṇumātaṅgarathāśvasaṃkulaṃ mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram

prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham

sa rāmo ratham āsthāya saṃprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ

apaśyan nagaraṃ śrīmān nānājanasamākulam

sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam

rājamārgaṃ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam

śobhamānam asaṃbādhaṃ taṃ rājapatham uttamam

saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api

āśīrvādān bahūñ śṛṇvan suhṛdbhiḥ samudīritān

yathārhaṃ cāpi saṃpūjya sarvān eva narān yayau

pitāmahair ācaritaṃ tathaiva prapitāmahaiḥ

adyopādāya taṃ mārgam abhiṣikto 'nupālaya

yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ

tataḥ sukhataraṃ sarve rāme vatsyāma rājani

alam adya hi bhuktena paramārthair alaṃ ca naḥ

yathā paśyāma niryāntaṃ rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam

ato hi na priyataraṃ nānyat kiṃ cid bhaviṣyati

yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ

etāś cānyāś ca suhṛdām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ

ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan yayau rāmo mahāpatham

na hi tasmān manaḥ kaś cic cakṣuṣī vā narottamāt

naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte 'pi rāghave

sarveṣāṃ sa hi dharmātmā varṇānāṃ kurute dayām

caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ tena te tam anuvratāḥ

sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam

rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan

sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ

saṃnivartya janaṃ sarvaṃ śuddhāntaḥpuram abhyagāt

tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje

pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ

sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe

kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā

sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat

tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ

rāmety uktvā ca vacanaṃ vāṣpaparyākulekṣaṇaḥ

śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum

tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham

rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam

indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam

niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasaṃ

ūrmi mālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram

upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā

acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan

babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi

cintayām āsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ

kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati

anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati

tasya mām adya saṃprekṣya kimāyāsaḥ pravartate

sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ

kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt

kaccin mayā nāparāddham ajñānād yena me pitā

kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya

vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate

śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate

saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham

kaccin na kiṃ cid bharate kumāre priyadarśane

śatrughne vā mahāsattve mātṝṇāṃ vā mamāśubham

atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ

muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe

yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ

kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate

kaccit te paruṣaṃ kiṃ cid abhimānāt pitā mama

ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ

etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ

kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe

ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake

bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave

niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca

tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam

kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate

tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam

uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam

purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava

rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe

tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam

gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava

yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi

ātmānaṃ ca narareṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu

sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam

tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca

sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ

abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa

bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām

nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām

tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam

śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt

evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ

jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan

idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ

nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ

manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ

yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ

hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca

niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam

alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me

svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam

ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca

hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ

kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ

tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan

tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ

vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati

gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ

bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt

daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ

avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa

sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikayī

prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayām āsa rāghavam

evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ

bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ

tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam

rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi

vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate

naitat kiṃ cin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām

yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran

pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā

dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ

mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite

rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ

kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ

tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram

śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt

nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe

viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam

yad atrabhavataḥ kiṃ cic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā

prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat

na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃ cid asti mahattaram

yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā

anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham

vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa

na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃ cid āśaṃsase guṇam

yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī

yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham

tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam

bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā

tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ

sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā

śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam

vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā

kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ

sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam

niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam

taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha

lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam

śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan

na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati

lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā

na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām

sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā

dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca

praviveśātmavān veśma māturapriyaśaṃsivān

praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām

na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā

rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ

jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī

so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam

upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn

praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ

brāhmaṇān vedasaṃpannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān

praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ

striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ

vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ

nyavedayanta tvaritā rāma mātuḥ priyaṃ tadā

kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā

prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī

sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā

agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā

praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham

dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam

sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam

abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍavā yathā

tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ

kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ

vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām

prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule

satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava

adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati

mātaraṃ rāghavaḥ kiṃ cit prasāryāñjalim abravīt

sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ

devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam

idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane

madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam

bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati

māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasaṃ

tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva

rāmas tūtthāpayām āsa mātaraṃ gatacetasaṃ

upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍavām iva vāhitām

pāṃśuguṇṭhitasarvāgnīṃ vimamarśa ca pāṇinā

sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā

uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava

na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā

eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ

aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate

na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe

api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā

sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām

ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī

ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati

tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā

kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me

yo hi māṃ sevate kaś cid atha vāpy anuvartate

kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava

atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam

upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ

duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā

sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate

prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā

mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama

yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva

sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate

anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate

idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi

tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare

yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaś cid guru duḥkha karśitaḥ

gatāham adyaiva pareta saṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai

bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam

vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī

tathā tu vilapantīṃ tāṃ kausalyāṃ rāmamātaram

uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadṛśaṃ vacaḥ

na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam

tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet striyā vākyavaśaṃ gataḥ

viparītaś ca vṛddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ

nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ

nāsyāparādhaṃ paśyāmi nāpi doṣaṃ tathā vidham

yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ

na taṃ paśyāmy ahaṃ loke parokṣam api yo naraḥ

amitro 'pi nirasto 'pi yo 'sya doṣam udāharet

devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ ripūṇām api vatsalam

avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ tyajet putram akāraṇāt

tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ

putraḥ ko hṛdaye kuryād rājavṛttam anusmaran

yāvad eva na jānāti kaś cid artham imaṃ naraḥ

tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṃ kuru śāsanam

mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava

kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ

nirmanuṣyām imāṃ sarvām ayodhyāṃ manujarṣabha

kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye

bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati

sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate

tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam

kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ bharatāyāriśāsana

anurakto 'smi bhāvena bhrātaraṃ devi tattvataḥ

satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape

dīptam agnim araṇyaṃ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate

praviṣṭaṃ tatra māṃ devi tvaṃ pūrvam avadhāraya

harāmi vīryād duḥkhaṃ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ

devī paśyatu me vīryaṃ rāghavaś caiva paśyatu

etat tu vacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ

uvāca rāmaṃ kausalyā rudantī śokalālasā

bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā

yad atrānantaraṃ tat tvaṃ kuruṣva yadi rocate

na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam

vihāya śokasaṃtaptāṃ gantum arhasi mām itaḥ

dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṃ caritum icchasi

śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ cara dharmam anuttamam

śuśrūṣur jananīṃ putra svagṛhe niyato vasan

pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṃ gataḥ

yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham

tvāṃ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam

tvadviyogān na me kāryaṃ jīvitena sukhena vā

tvayā saha mama śreyas tṛṇānām api bhakṣaṇam

yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ tyaktvā māṃ śokalālasām

ahaṃ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum

tatas tvaṃ prāpsyase putra nirayaṃ lokaviśrutam

brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṃ patiḥ

vilapantīṃ tathā dīnāṃ kausalyāṃ jananīṃ tataḥ

uvāca rāmo dharmātmā vacanaṃ dharmasaṃhitam

nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ samatikramituṃ mama

prasādaye tvāṃ śirasā gantum icchāmy ahaṃ vanam

ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ kurvatā vratacāriṇā

gaur hatā jānatā dharmaṃ kaṇḍunāpi vipaścitā

asmākaṃ ca kule pūrvaṃ sagarasyājñayā pituḥ

khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ

jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam

kṛttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā

na khalv etan mayaikena kriyate pitṛśāsanam

pūrvair ayam abhipreto gato mārgo 'nugamyate

tad etat tu mayā kāryaṃ kriyate bhuvi nānyathā

pitur hi vacanaṃ kurvan na kaś cin nāma hīyate

tām evam uktvā jananīṃ lakṣmaṇaṃ punar abravīt

tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam

abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca

dharmo hi paramo loke dharme satyaṃ pratiṣṭhitam

dharmasaṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam

saṃśrutya ca pitur vākyaṃ mātur vā brāhmaṇasya vā

na kartavyaṃ vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā

so 'haṃ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum

pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ

tad enāṃ visṛjānāryāṃ kṣatradharmāśritāṃ matim

dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ madbuddhir anugamyatām

tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ

uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ prāñjaliḥ śirasānataḥ

anumanyasva māṃ devi gamiṣyantam ito vanam

śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me

tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṃ purīm

yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam

adīrghakāle na tu devi jīvite vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ

prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān

athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam

atha taṃ vyathayā dīnaṃ saviśeṣam amarṣitam

śvasantam iva nāgendraṃ roṣavisphāritekṣaṇam

āsādya rāmaḥ saumitriṃ suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam

uvācedaṃ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān

saumitre yo 'bhiṣekārthe mama saṃbhārasaṃbhramaḥ

abhiṣekanivṛttyarthe so 'stu saṃbhārasaṃbhramaḥ

yasyā madabhiṣekārthaṃ mānasaṃ paritapyate

mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru

tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ muhūrtam api notsahe

manasi pratisaṃjātaṃ saumitre 'ham upekṣitum

na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ smarāmīha kadā cana

mātṝṇāṃ vā pitur vāhaṃ kṛtam alpaṃ ca vipriyam

satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca nityaṃ satyaparākramaḥ

paralokabhayād bhīto nirbhayo 'stu pitā mama

tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṃhṛte

satyaṃ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām

abhiṣekavidhānaṃ tu tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa

anvag evāham icchāmi vanaṃ gantum itaḥ punaḥ

mama pravrājanād adya kṛtakṛtyā nṛpātmajā

sutaṃ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ

mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi

gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham

buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ manaś ca susamāhitam

tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ pravrajiṣyāmi māciram

kṛtāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane

rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane

kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṃ syān mama pīḍane

yadi bhāvo na daivo 'yaṃ kṛtāntavihito bhavet

jānāsi hi yathā saumya na mātṛṣu mamāntaram

bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā tasyā mayi sute 'pi vā

so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ

ugrair vākyair ahaṃ tasyā nānyad daivāt samarthaye

kathaṃ prakṛtisaṃpannā rājaputrī tathāguṇā

brūyāt sā prākṛteva strī matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau

yad acintyaṃ tu tad daivaṃ bhūteṣv api na hanyate

vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca patito hi viparyayaḥ

kaś cid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān

yasya na grahaṇaṃ kiṃ cit karmaṇo 'nyatra dṛśyate

sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau

yasya kiṃ cit tathābhūtaṃ nanu daivasya karma tat

vyāhate 'py abhiṣeke me paritāpo na vidyate

tasmād aparitāpaḥ saṃs tvam apy anuvidhāya mām

pratisaṃhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṃ kriyām

na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā

daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ jānāsi daivaṃ ca tathāprabhāvam

iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ

śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ

tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabha

niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ

tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā

babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham

agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ

tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām

agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt

asthāne saṃbhramo yasya jāto vai sumahān ayam

dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā

kathaṃ hy etad asaṃbhrāntas tvadvidho vaktum arhati

yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ

kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi

pāpayos te kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate

santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase

lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam

yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate

sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi

yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam

tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate

viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate

vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate

daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum

na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati

drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca

daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati

adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ

yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam

atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam

pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye

lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam

na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā

yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ

araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā

ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava

abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate

madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā

prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama

ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram

āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi

pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate

prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane

sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā

naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani

pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk

rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram

maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava

aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt

na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me

nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ