1. brahmakāṇḍam
anādinidhanaṃ brahma $ śabdatattvaṃ yad akṣaram &
vivartate 'rthabhāvena % prakriyā jagato yataḥ // 1.1 //
ekam eva yad āmnātaṃ $ bhinnaśaktivyapāśrayāt &
apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ % pṛthaktveneva vartate // 1.2 //
adhyāhitakalāṃ yasya $ kālaśaktim upāśritāḥ &
janmādayo vikārāḥ ṣaḍ % bhāvabhedasya yonayaḥ // 1.3 //
ekasya sarvabījasya $ yasya ceyam anekadhā &
bhoktṛbhoktavyarūpeṇa % bhogarūpeṇa ca sthitiḥ // 1.4 //
prāptyupāyo 'nukāraś ca $ tasya vedo maharṣibhiḥ &
eko 'py anekavartmeva % samāmnātaḥ pṛthak pṛthak // 1.5 //
bhedānāṃ bahumārgatvaṃ $ karmaṇy ekatra cāṅgatā &
śabdānāṃ yataśaktitvaṃ % tasya śākhāsu dṛśyate // 1.6 //
smṛtayo bahurūpāś ca $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ &
tam evāśritya liṅgebhyo % vedavidbhiḥ prakalpitāḥ // 1.7 //
tasyārthavādarūpāṇi $ niśritāḥ svavikalpajāḥ &
ekatvināṃ dvaitināṃ ca % pravādā bahudhāgatāḥ // 1.8 //
satyā viśuddhis tatroktā $ vidyaivaikapadāgamā &
yuktā praṇavarūpeṇa % sarvavādāvirodhinā // 1.9 //
vidhātus tasya lokānām $ aṅgopāṅganibandhanāḥ &
vidyābhedāḥ pratāyante % jñānasaṃskārahetavaḥ // 1.10 //
āsannaṃ brahmaṇas tasya $ tapasām uttamaṃ tapaḥ &
prathamaṃ chandasām aṅgam % āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ // 1.11 //
prāptarūpavibhāgāyā $ yo vācaḥ paramo rasaḥ &
yat tat puṇyatamaṃ jyotis % tasya mārgo 'yam āñjasaḥ // 1.12 //
arthapravṛttitattvānāṃ $ śabdā eva nibandhanam &
tattvāvabodhaḥ śabdānāṃ % nāsti vyākaraṇād ṛte // 1.13 //
tad dvāram apavargasya $ vāṅmalānāṃ cikitsitam &
pavitraṃ sarvavidyānām % adhividyaṃ prakāśate // 1.14 //
yathārthajātayaḥ sarvāḥ $ śabdākṛtinibandhanāḥ &
tathaiva loke vidyānām % eṣā vidyā parāyaṇam // 1.15 //
idam ādyaṃ padasthānaṃ $ siddhisopānaparvaṇām &
iyaṃ sā mokṣamāṇānām % ajihmā rājapaddhatiḥ // 1.16 //
atrātītaviparyāsaḥ $ kevalām anupaśyati &
chandasyaś chandasāṃ yonim % ātmā chandomayīṃ tanum // 1.17 //
pratyastamitabhedāyā $ yad vāco rūpam uttamam &
yad asminn eva tamasi % jyotiḥ śuddhaṃ vivartate // 1.18 //
vaikṛtaṃ samatikrāntā $ mūrtivyāpāradarśanam &
vyatītyālokatamasī % prakāśaṃ yam upāsate // 1.19 //
yatra vāco nimittāni $ cihnānīvākṣarasmṛteḥ &
śabdapūrveṇa yogena % bhāsante pratibimbavat // 1.20 //
atharvaṇām aṅgirasāṃ $ sāmnām ṛgyajuṣasya ca &
yasminn uccāvacā varṇāḥ % pṛthaksthitaparigrahāḥ // 1.21 //
yad ekaṃ prakriyābhedair $ bahudhā pravibhajyate &
tad vyākaraṇam āgamya % paraṃ brahmādhigamyate // 1.22 //
nityāḥ śabdārthasaṃbandhās $ tatrāmnātā maharṣibhiḥ &
sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ % bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ // 1.23 //
apoddhārapadārthā ye $ ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ &
anvākhyeyāś ca ye śabdā % ye cāpi pratipādakāḥ // 1.24 //
kāryakāraṇabhāvena $ yogyabhāvena ca sthitāḥ &
dharme ye pratyaye cāṅgaṃ % saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu // 1.25 //
te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca $ śāstre 'sminn upavarṇitāḥ &
smṛtyartham anugamyante % ke cid eva yathāgamam // 1.26 //
śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ $ sādhavo dharmasādhanam &
arthapratyāyanābhede % viparītās tv asādhavaḥ // 1.27 //
nityatve kṛtakatve vā $ teṣām ādir na vidyate &
prāṇinām iva sā caiṣā % vyavasthānityatocyate // 1.28 //
nānarthikām imāṃ kaś cid $ vyavasthāṃ kartum arhati &
tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.29 //
na cāgamād ṛte dharmas $ tarkeṇa vyavatiṣṭhate &
ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ % tad apy āgamapūrvakam // 1.30 //
dharmasya cāvyavacchinnāḥ $ panthāno ye vyavasthitāḥ &
na tāṃl lokaprasiddhatvāt % kaś cit tarkeṇa bādhate // 1.31 //
avasthādeśakālānāṃ $ bhedād bhinnāsu śaktiṣu &
bhāvānām anumānena % prasiddhir atidurlabhā // 1.32 //
nirjñātaśakter dravyasya $ tāṃ tām arthakriyāṃ prati &
viśiṣṭadravyasaṃbandhe % sā śaktiḥ pratibadhyate // 1.33 //
yatnenānumito 'py arthaḥ $ kuśalair anumātṛbhiḥ &
abhiyuktatarair anyair % anyathaivopapādyate // 1.34 //
pareṣām asamākhyeyam $ abhyāsād eva jāyate &
maṇirūpyādivijñānaṃ % tadvidāṃ nānumānikam // 1.35 //
pratyakṣam anumānaṃ ca $ vyatikramya vyavasthitāḥ &
pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ % karmajā eva siddhayaḥ // 1.36 //
āvirbhūtaprakāśānām $ anupaplutacetasām &
atītānāgatajñānaṃ % pratyakṣān na viśiṣyate // 1.37 //
atīndriyān asaṃvedyān $ paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā &
ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ % nānumānena bādhyate // 1.38 //
yo yasya svam iva jñānaṃ $ darśanaṃ nātiśaṅkate &
thitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ % katham anyo nivartayet // 1.39 //
idaṃ puṇyam idaṃ pāpam $ ity etasmin padadvaye &
ācaṇḍālamanuṣyāṇām % alpaṃ śāstraprayojanam // 1.40 //
caitanyam iva yaś cāyam $ avicchedena vartate &
āgamas tam upāsīno % hetuvādair na bādhyate // 1.41 //
hastasparśād ivāndhena $ viṣame pathi dhāvatā &
anumānapradhānena % vinipāto na durlabhaḥ // 1.42 //
tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ $ smṛtiṃ ca sanibandhanām &
āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.43 //
dvāv upādānaśabdeṣu $ śabdau śabdavido viduḥ &
eko nimittaṃ śabdānām % aparo 'rthe prayujyate // 1.44 //
avibhakto vibhaktebhyo $ jāyate 'rthasya vācakaḥ &
śabdas tatrārtharūpātmā % saṃbhedam upagacchati // 1.45 //
ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid $ astīty āhuḥ purāṇagāḥ &
buddhibhedād abhinnasya % bhedam eke pracakṣate // 1.46 //
araṇisthaṃ yathā jyotiḥ $ prakāśāntarakāraṇam &
tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ % śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak // 1.47 //
vitarkitaḥ purā buddhyā $ kva cid arthe niveśitaḥ &
karaṇebhyo vivṛttena % dhvaninā so 'nugṛhyate // 1.48 //
nādasya kramajātatvān $ na pūrvo na paraś ca saḥ &
akramaḥ kramarūpeṇa % bhedavān iva jāyate // 1.49 //
pratibimbaṃ yathānyatra $ sthitaṃ toyakriyāvaśāt &
tatpravṛttim ivānveti % sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ // 1.50 //
ātmarūpaṃ yathā jñāne $ jñeyarūpaṃ ca dṛśyate &
artharūpaṃ tathā śabde % svarūpaṃ ca prakāśate // 1.51 //
āṇḍabhāvam ivāpanno $ yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ &
vṛttis tasya kriyārūpā % bhāgaśo bhajate kramam // 1.52 //
yathaikabuddhiviṣayā $ mūrtir ākriyate paṭe &
mūrtyantarasya tritayam % evaṃ śabde 'pi dṛśyate // 1.53 //
yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ $ śabdeṣv eva pravartate &
vyavasāyo grahītṝṇām % evaṃ teṣv eva jāyate // 1.54 //
arthopasarjanībhūtān $ abhidheyeṣu keṣu cit &
caritārthān parārthatvān % na lokaḥ pratipadyate // 1.55 //
grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca $ dve śaktī tejaso yathā &
tathaiva sarvaśabdānām % ete pṛthag avasthite // 1.56 //
viṣayatvam anāpannaiḥ $ śabdair nārthaḥ prakāśyate &
na sattayaiva te 'rthānām % agṛhītāḥ prakāśakāḥ // 1.57 //
ato 'nirjñātarūpatvāt $ kim āhety abhidhīyate &
nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe % svarūpaṃ gṛhyate tathā // 1.58 //
bhedenāvagṛhītau dvau $ śabdadharmāv apoddhṛtau &
bhedakāryeṣu hetutvam % avirodhena gacchataḥ // 1.59 //
vṛddhyādayo yathā śabdāḥ $ svarūpopanibandhanāḥ &
ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ % saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ // 1.60 //
agniśabdas tathaivāyam $ agniśabdanibandhanaḥ &
agniśrutyaiti saṃbandham % agniśabdābhidheyayā // 1.61 //
yo ya uccāryate śabdo $ niyataṃ na sa kāryabhāk &
anyapratyāyane śaktir % na tasya pratibadhyate // 1.62 //
uccaran paratantratvād $ guṇaḥ kāryair na yujyate &
tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 1.63 //
sāmānyam āśritaṃ yad yad $ upamānopameyayoḥ &
tasya tasyopamāneṣu % dharmo 'nyo vyatiricyate // 1.64 //
guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ $ svātantryeṇopadiśyate &
tasyāśritād guṇād eva % prakṛṣṭatvaṃ pratīyate // 1.65 //
tasyābhidheyabhāvena $ yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ &
tasyāpy uccāraṇe rūpam % anyat tasmād vivicyate // 1.66 //
prāk samjñinābhisaṃbandhāt $ saṃjñā rūpapadārthikā &
ṣaṣṭhyāś ca prathamāyāś ca % nimittatvāya kalpate // 1.67 //
trārthavattvāt prathamā $ saṃjñāśabdād vidhīyate &
asyeti vyatirekaś ca % tadarthād eva jāyate // 1.68 //
svaṃ rūpam iti kaiś cit tu $ vyaktiḥ saṃjñopadiśyate &
jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā % jātis tu pratipadyate // 1.69 //
saṃjñinīṃ vyaktim icchanti $ sūtre grāhyām athāpare &
jātipratyāyitā vyaktiḥ % pradeśeṣūpatiṣṭhate // 1.70 //
kāryatve nityatāyāṃ vā $ ke cid ekatvavādinaḥ &
kāryatve nityatāyāṃ vā % ke cin nānātvavādinaḥ // 1.71 //
padabhede 'pi varṇānām $ ekatvaṃ na nivartate &
vākyeṣu padam ekaṃ ca % bhinneṣv apy upalabhyate // 1.72 //
na varṇavyatirekeṇa $ padam anyac ca vidyate &
vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca % vyatiriktaṃ na kiṃ ca na // 1.73 //
pade na varṇā vidyante $ varṇeṣv avayavā na ca &
vākyāt padānām atyantaṃ % pravibhāgo na kaś ca na // 1.74 //
bhinnadarśanam āśritya $ vyavahāro 'nugamyate &
tatra yan mukhyam ekeṣāṃ % tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ // 1.75 //
sphoṭasyābhinnakālasya $ dhvanikālānupātinaḥ &
grahaṇopādhibhedena % vṛttibhedaṃ pracakṣate // 1.76 //
svabhāvabhedān nityatve $ hrasvadīrghaplutādiṣu &
prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ % śabdasyety upacaryate // 1.77 //
śabdasya grahaṇe hetuḥ $ prākṛto dhvanir iṣyate &
sthitibhedanimittatvaṃ % vaikṛtaḥ pratipadyate // 1.78 //
śabdasyordhvam abhivyakter $ vṛttibhedaṃ tu vaikṛtāḥ &
dhvanayaḥ samupohante % sphoṭātmā tair na bhidyate // 1.79 //
indriyasyaiva saṃskāraḥ $ śabdasyaivobhayasya vā &
kriyate dhvanibhir vādās % trayo 'bhivyaktivādinām // 1.80 //
indriyasyaiva saṃskāraḥ $ samādhānāñjanādibhiḥ &
viṣayasya tu saṃskāras % tadgandhapratipattaye // 1.81 //
cakṣuṣaḥ prāpyakāritve $ tejasā tu dvayor api &
viṣayendriyayor iṣṭaḥ % saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ // 1.82 //
sphoṭarūpāvibhāgena $ dhvaner grahaṇam iṣyate &
kaiś cid dhvanir asaṃvedyaḥ % svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ // 1.83 //
yathānuvākaḥ śloko vā $ soḍhatvam upagacchati &
āvṛttyā na tu sa granthaḥ % pratyāvṛtti nirūpyate // 1.84 //
pratyayair anupākhyeyair $ grahaṇānuguṇais tathā &
dhvaniprakāśite śabde % svarūpam avadhāryate // 1.85 //
nādair āhitabījāyām $ antyena dhvaninā saha &
āvṛttaparipākāyāṃ % buddhau śabdo 'vadhāryate // 1.86 //
asataś cāntarāle yāñ $ śabdān astīti manyate &
pratipattur aśaktiḥ sā % grahaṇopāya eva saḥ // 1.87 //
bhedānukāro jñānasya $ vācaś copaplavo dhruvaḥ &
kramopasṛṣṭarūpā vāg % jñānaṃ jñeyavyapāśrayam // 1.88 //
[jñeyena na vinā jñānaṃ $ vyavahāre 'vatiṣṭhate &
nālabdhakramayā vācā % kaś cid artho 'bhidhīyate] // 1.89 //
yathādyasaṃkhyāgrahaṇam $ upāyaḥ pratipattaye &
saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi % tathā śabdāntaraśrutiḥ // 1.90 //
pratyekaṃ vyañjakā bhinnā $ varṇavākyapadeṣu ye &
teṣām atyantabhede 'pi % saṃkīrṇā iva śaktayaḥ // 1.91 //
yathaiva darśanaiḥ pūrvair $ dūrāt saṃtamase 'pi vā &
anyathākṛtya viṣayam % anyathaivādhyavasyati // 1.92 //
vyajyamāne tathā vākye $ vākyābhivyaktihetubhiḥ &
bhāgāvagraharūpeṇa % pūrvaṃ buddhiḥ pravartate // 1.93 //
yathānupūrvīniyamo $ vikāre kṣīrabījayoḥ &
tathaiva pratipattṝṇāṃ % niyato buddhiṣu kramaḥ // 1.94 //
bhāgavatsv api teṣv eva $ rūpabhedo dhvaneḥ kramāt &
nirbhāgeṣv abhyupāyo vā % bhāgabhedaprakalpanam // 1.95 //
anekavyaktyabhivyaṅgyā $ jātiḥ sphoṭa iti smṛtā &
kaiś cid vyaktaya evāsyā % dhvanitvena prakalpitāḥ // 1.96 //
avikārasya śabdasya $ nimittair vikṛto dhvaniḥ &
upalabdhau nimittatvam % upayāti prakāśavat // 1.97 //
na cānityeṣv abhivyaktir $ niyamena vyavasthitā &
āśrayair api nityānāṃ % jātīnāṃ vyaktir iṣyate // 1.98 //
deśādibhiś ca saṃbandho $ dṛṣṭaḥ kāyavatām api &
deśabhedavikalpe 'pi % na bhedo dhvaniśabdayoḥ // 1.99 //
grahaṇagrāhyayoḥ siddhā $ yogyatā niyatā yathā &
vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi % tathaiva sphoṭanādayoḥ // 1.100 //
sadṛśagrahaṇānāṃ ca $ gandhādīnāṃ prakāśakam &
nimittaṃ niyataṃ loke % pratidravyam avasthitam // 1.101 //
prakāśakānāṃ bhedāṃś ca $ prakāśyo 'rtho 'nuvartate &
tailodakādibhede tat % pratyakṣaṃ pratibimbake // 1.102 //
viruddhaparimāṇeṣu $ vajrādarśatalādiṣu &
parvatādisarūpāṇāṃ % bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ // 1.103 //
tasmād abhinnakāleṣu $ varṇavākyapadādiṣu &
vṛttikālaḥ svakālaś ca % nādabhedād vibhajyate // 1.104 //
yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ $ karaṇair upajanyate &
sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā % dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ // 1.105 //
alpe mahati vā śabde $ sphoṭakālo na bhidyate &
paras tu śabdasaṃtānaḥ % pracayāpacayātmakaḥ // 1.106 //
dūrāt prabheva dīpasya $ dhvanimātraṃ tu lakṣyate &
ghaṇṭādīnāṃ ca śabdeṣu % vyakto bhedaḥ sa dṛśyate // 1.107 //
dravyābhighātāt pracitau $ bhinnau dīrghaplutāv api &
kampe tūparate jātā % nādā vṛtter viśeṣakāḥ // 1.108 //
anavasthitakampe 'pi $ karaṇe dhvanayo 'pare &
sphoṭād evopajāyante % jvālā jvālāntarād iva // 1.109 //
vāyor aṇūnāṃ jñānasya $ śabdatvāpattir iṣyate &
kaiś cid darśanabhedo hi % pravādeṣv anavasthitaḥ // 1.110 //
[labdhakriyaḥ prayatnena $ vaktur icchānuvartinā &
sthāneṣv abhihato vāyuḥ % śabdatvaṃ pratipadyate // 1.111 //
tasya kāraṇasāmarthyād $ vegapracayadharmaṇaḥ &
saṃnipātād vibhajyante % sāravatyo 'pi mūrtayaḥ // 1.112 //
aṇavaḥ sarvaśaktitvād $ bhedasaṃsargavṛttayaḥ &
chāyātapatamaḥśabda- % bhāvena pariṇāminaḥ // 1.113 //
svaśaktau vyajyamānāyāṃ $ prayatnena samīritāḥ &
abhrāṇīva pracīyante % śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ // 1.114 //
athāyam āntaro jñātā $ sūkṣmavāgātmani sthitaḥ &
vyaktaye svasya rūpasya % śabdatvena vivartate // 1.115 //
sa manobhāvam āpadya $ tejasā pākam āgataḥ &
vāyum āviśati prāṇam % athāsau samudīryate // 1.116 //
antaḥkaraṇatattvasya $ vāyur āśrayatāṃ gataḥ &
taddharmeṇa samāviṣṭas % tejasaiva vivartate // 1.117 //
vibhajan svātmano granthīñ $ śrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ &
prāṇo varṇān abhivyajya % varṇeṣv evopalīyate // 1.118 //
ātmā buddhyā samarthyārthān $ mano yuṅkte vivakṣayā &
manaḥ kāyāgnim āhanti % sa prerayati mārutam] // 1.119 //
ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ $ sūkṣmatvān nopalabhyate &
vyajanād vāyur iva sa % svanimittāt pratīyate // 1.120 //
tasya prāṇe ca yā śaktir $ yā ca buddhau vyavasthitā &
vivartamānā sthāneṣu % saiṣā bhedaṃ prapadyate // 1.121 //
śabdeṣv evāśritā śaktir $ viśvasyāsya nibandhanī &
yannetraḥ pratibhātmāyaṃ % bhedarūpaḥ pratāyate // 1.122 //
śabdādibhedaḥ śabdena $ vyākhyāto rūpyate yataḥ &
tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ % śabdamātrāsu niśritāḥ // 1.123 //
śabdasya pariṇāmo 'yam $ ity āmnāyavido viduḥ &
chandobhya eva prathamam % etad viśvaṃ pravartate // 1.124 //
vibhajya bahudhātmānaṃ $ sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ &
chandomayībhir mātrābhir % bahudhaiva viveśa tam // 1.125 //
sādhvī vāg bhūyasī yeṣu $ puruṣeṣu vyavasthitā &
adhikaṃ vartate teṣu % puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ // 1.126 //
prājāpatyaṃ mahat tejas $ tatpātrair iva saṃvṛtam &
śarīrabhede viduṣāṃ % svāṃ yonim upadhāvati // 1.127 //
yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad $ dhāma citrasya rādhasaḥ &
tadbhāvam abhisaṃbhūya % vidyāyāṃ pravilīyate // 1.128 //
itikartavyatā loke $ sarvā śabdavyapāśrayā &
yāṃ pūrvāhitasaṃskāro % bālo 'pi pratipadyate // 1.129 //
yaḥ karaṇavinyāsaḥ $ prāṇasyordhvaṃ samīraṇam &
sthānānām abhighātaś ca % na vinā śabdabhāvanām // 1.130 //
na so 'sti pratyayo loke $ yaḥ śabdānugamād ṛte &
anuviddham iva jñānaṃ % sarvaṃ śabdena bhāsate // 1.131 //
vāgrūpatā ced utkrāmed $ avabodhasya śāśvatī &
na prakāśaḥ prakāśeta % sā hi pratyavamarśinī // 1.132 //
sā sarvavidyāśilpānāṃ $ kalānāṃ copabandhanī &
tadvaśād abhiniṣpannaṃ % sarvaṃ vastu vibhajyate // 1.133 //
saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā $ bahir antaś ca vartate &
tanmātrām avyatikrāntaṃ % caitanyaṃ sarvajātiṣu // 1.134 //
arthakriyāsu vāk sarvān $ samīhayati dehinaḥ &
tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ % dṛśyate kāṣṭhakuḍyavat // 1.135 //
bhedodgrāhavivartena $ labdhākāraparigrahā &
āmnātā sarvavidyāsu % vāg eva prakṛtiḥ parā // 1.136 //
ekatvam anatikrāntā $ vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ &
pṛthak pratyavabhāsante % vāgvibhāgā gavādayaḥ // 1.137 //
ṣaḍdvārāṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ $ ṣaṭprabodhāṃ ṣaḍavyayām &
te mṛtyum ativartante % ye vai vācam upāsate // 1.138 //
pravibhāge yathā kartā $ tayā kārye pravartate &
avibhāge tathā saiva % kāryatvenāvatiṣṭhate // 1.139 //
pravibhajyātmanātmānaṃ $ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān &
sarveśvaraḥ sarvamayaḥ % svapne bhoktā pravartate // 1.140 //
svamātrā paramātrā vā $ śrutyā prakramyate yathā &
tathaiva rūḍhatām eti % tayā hy artho vidhīyate // 1.141 //
atyantam atathābhūte $ nimitte śrutyapāśrayāt &
dṛśyate 'lātacakrādau % vastvākāranirūpaṇā // 1.142 //
api prayoktur ātmānaṃ $ śabdam antar avasthitam &
prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ % yena sāyujyam iṣyate // 1.143 //
tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ $ sā siddhiḥ paramātmanaḥ &
tasya pravṛttitattvajñas % tad brahmāmṛtam aśnute // 1.144 //
prāṇavṛttim atikrānte $ vācas tattve vyavasthitaḥ &
kramasaṃhārayogena % saṃhṛtyātmānam ātmani // 1.145 //
vācaḥ saṃskāram ādhāya $ vācaṃ jñāne niveśya ca &
vibhajya bandhanāny asyāḥ % kṛtvā tāṃ chinnabandhanām // 1.146 //
jyotir āntaram āsādya $ cchinnagranthiparigrahaḥ &
kāraṇajyotiṣaikatvaṃ % chittvā granthīn pravartate // 1.147 //
na jātv akartṛkaṃ kaś cid $ āgamaṃ pratipadyate &
bījaṃ sarvāgamāpāye % trayy evāto vyavasthitā // 1.148 //
astaṃ yāteṣu vādeṣu $ kartṛṣv anyeṣv asatsv api &
śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ % loko na vyativartate // 1.149 //
jñāne svābhāvike nārthaḥ $ śāstraiḥ kaś ca na vidyate &
dharmo jñānasya hetuś cet % tasyāmnāyo nibandhanam // 1.150 //
vedaśāstrāvirodhī ca $ tarkaś cakṣur apaśyatām &
rūpamātrād dhi vākyārthaḥ % kevalaṃ nātitiṣṭhati // 1.151 //
sato 'vivakṣā pārārthyaṃ $ vyaktir arthasya laiṅgikī &
iti nyāyo bahuvidhas % tarkeṇa pravibhajyate // 1.152 //
śabdānām eva sā śaktis $ tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ &
sa śabdānugato nyāyo % 'nāgameṣv anibandhanaḥ // 1.153 //
yad udumbaravarṇānāṃ $ ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat &
pītaṃ na gamayet svargaṃ % kiṃ tat kratugataṃ nayet // 1.154 //
rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ $ pratyarthaṃ yataśaktayaḥ &
śabdās tathaiva dṛśyante % viṣāpaharaṇādiṣu // 1.155 //
yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ $ dharme 'py evaṃ pratīyatām &
sādhūnāṃ sādhubhis tasmād % vācyam abhyudayārthinām // 1.156 //
sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān $ āgamāt pratipadyate &
viparītaṃ ca sarvatra % śakyate vaktum āgame // 1.157 //
sādhutvajñānaviṭayā $ seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ &
avicchedena śiṣṭānām % idaṃ smṛtinibandhanam // 1.158 //
vaikharyā madhyamāyāś ca $ paśyantyāś caitad adbhutam &
anekatīrthabhedāyās % trayyā vācaḥ paraṃ padam // 1.159 //
gaur iva prakṣaraty ekā $ rasam uttamaśālinī &
divyādivyena rūpeṇa % bhāratī gauḥ śucismitā // 1.160 //
etayor antaraṃ paśya $ sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ &
prāṇāpānāntare nityam % ekā sarvasya tiṣṭhati // 1.161 //
anyā tv apreryamāṇaiva $ vinā prāṇena vartate &
jāyate hi tataḥ prāṇo % vācam āpyāyayan punaḥ // 1.162 //
prāṇenāpyāyitā saivaṃ $ vyavahāranibandhanī &
sarvasyocchvāsam āsādya % na vāg vadati karhi cit // 1.163 //
ghoṣiṇī jātanirghoṣā $ aghoṣā ca pravartate &
tayor api ca ghoṣiṇyā % nirghoṣaiva garīyasī // 1.164 //
sthāneṣu vivṛte vāyau $ kṛtavarṇaparigrahā &
vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ % prāṇavṛttinibandhanā // 1.165 //
kevalaṃ buddhyupādāna- $ kramarūpānupātinī &
prāṇavṛttim atikramya % madhyamā vāk pravartate // 1.166 //
avibhāgā tu paśyantī $ sarvataḥ saṃhṛtakramā &
svarūpajyotir evāntaḥ % sūkṣmā vāg anapāyinī // 1.167 //
pīyūṣāpūryamāṇāpi $ nityam āgantubhir malaiḥ &
antyā kaleva somasya % nātyantam abhibhūyate // 1.168 //
yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām $ adhikāro nivartate &
puruṣe ṣoḍaśakale % tām āhur amṛtāṃ kalām // 1.169 //
prāptoparāgarūpā sā $ viplavair anuṣaṅgibhiḥ &
vaikharī sattvamātreva % guṇair na vyavakīryate // 1.170 //
tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ $ kriyamāṇam avasthitam &
svabhāvajñais tu bhāvānāṃ % dṛśyante śabdaśaktayaḥ // 1.171 //
anādim avyavacchinnāṃ $ śrutim āhur akartṛkām &
śiṣṭair nibadhyamānā tu % na vyavacchidyate smṛtiḥ // 1.172 //
avibhāgād vivṛttānām $ abhikhyā svapnavac chrutau &
bhāvatattvaṃ tu vijñāya % liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ // 1.173 //
kāyavāgbuddhiviṣayā $ ye malāḥ samavasthitāḥ &
cikitsālakṣaṇādhyātma- % śāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ // 1.174 //
śabdaḥ saṃskārahīno yo $ gaur iti prayuyukṣyate &
tam apabhraṃśam icchanti % viśiṣṭārthaniveśinam // 1.175 //
asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ $ sādhavo viṣayāntare &
nimittabhedāt sarvatra % sādhutvaṃ ca vyavasthitam // 1.176 //
te sādhuṣv anumānena $ pratyayotpattihetavaḥ &
tādātmyam upagamyeva % śabdārthasya prakāśakāḥ // 1.177 //
na śiṣṭair anugamyante $ paryāyā iva sādhavaḥ &
te yataḥ smṛtiśāstreṇa % tasmāt sākṣād avācakāḥ // 1.178 //
aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ $ śikṣamāṇo 'pabhāṣate &
avyaktaṃ tadvidāṃ tena % vyaktau bhavati niścayaḥ // 1.179 //
evaṃ sādhau prayoktavye $ yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate &
tena sādhuvyavahitaḥ % kaś cid artho 'bhidhīyate // 1.180 //
pāraṃparyād apabhraṃśā $ viguṇeṣv abhidhātṛṣu &
prasiddhim āgatā yena % teṣāṃ sādhur avācakaḥ // 1.181 //
daivī vāg vyatikīrṇeyam $ aśaktair abhidhātṛbhiḥ &
anityadarśināṃ tv asmin % vāde buddhiviparyayaḥ // 1.182 //
ubhayeṣām avicchedād $ anyaśabdavivakṣayā &
yo 'nyaḥ prayujyate śabdo % na so 'rthasyābhidhāyakaḥ // 1.183 //
// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye brahmakāṇḍaṃ samāptam //
2. Vākyakāṇḍam
ākhyātaṃ śabdasaṃghāto $ jātiḥ saṃghātavartinī &
eko 'navayavaḥ śabdaḥ % kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ // 2.1 //
padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ $ padaṃ sāpekṣam ity api &
vākyaṃ prati matir bhinnā % bahudhā nyāyadarśinām // 2.2 //
nighātādivyavasthārthaṃ $ śāstre yat paribhāṣitam &
sākāṅkṣāvayavaṃ tena % na sarvaṃ tulyalakṣaṇam // 2.3 //
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede $ parānākāṅkṣaśabdakam &
karmapradhānaṃ guṇavad % ekārthaṃ vākyam ucyate // 2.4 //
saṃbodhanapadaṃ yac ca $ tat kriyāyā viśeṣakam &
vrajāni devadatteti % nighāto 'tra tathā sati // 2.5 //
yathānekam api ktvāntaṃ $ tiṅantasya viśeṣakam &
tathā tiṅantaṃ tatrāhus % tiṅantasya viśeṣakam // 2.6 //
yathaika eva sarvārtha- $ prakāśaḥ pravibhajyate &
dṛśyabhedānukāreṇa % vākyārthāvagamas tathā // 2.7 //
citrasyaikasya rūpasya $ yathā bhedanidarśanaiḥ &
nīlādibhiḥ samākhyānaṃ % kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ // 2.8 //
tathaivaikasya vākyasya $ nirākāṅkṣasya sarvataḥ &
śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ % sākāṅkṣair anugamyate // 2.9 //
yathā pade vibhajyante $ prakṛtipratyayādayaḥ &
apoddhāras tathā vākye % padānām upapadyate // 2.10 //
varṇāntarasarūpatvaṃ $ varṇabhāgeṣu dṛśyate &
padāntarasarūpāś ca % padabhāgā iva sthitāḥ // 2.11 //
bhāgair anarthakair yuktā $ vṛṣabhodakayāvakāḥ &
anvayavyatirekau tu % vyavahāranibandhanam // 2.12 //
śabdasya na vibhāgo 'sti $ kuto 'rthasya bhaviṣyati &
vibhāgaiḥ prakriyābhedam % avidvān pratipadyate // 2.13 //
brāhmaṇārtho yathā nāsti $ kaś cid brāhmaṇakambale &
devadattādayo vākye % tathaiva syur anarthakāḥ // 2.14 //
sāmānyārthas tirobhūto $ na viśeṣe 'vatiṣṭhate &
upāttasya kutas tyāgo % nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām // 2.15 //
aśābdo yadi vākyārthaḥ $ padārtho 'pi tathā bhavet &
evaṃ sati ca saṃbandhaḥ % śabdasyārthena hīyate // 2.16 //
viśeṣaśabdāḥ keṣāṃ cit $ sāmānyapratirūpakāḥ &
śabdāntarābhisaṃbandhād % vyajyante pratipattṛṣu // 2.17 //
teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate &
vyaktopavyañjanā siddhir % arthasya pratipattṛṣu // 2.18 //
sa vyaktaḥ kramavāñ śabda $ upāṃśu yam adhīyate &
akramas tu vitatyeva % buddhir yatrāvatiṣṭhate // 2.19 //
yathotkṣepaviśeṣe 'pi $ karmabhedo na gṛhyate &
āvṛttau vyajyate jātiḥ % karmabhir bhramaṇādibhiḥ // 2.20 //
varṇavākyapadeṣv evaṃ $ tulyopavyañjanā śrutiḥ &
atyantabhede tattvasya % sarūpeva pratīyate // 2.21 //
nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ $ paraṃ vā paramārthataḥ &
ekasyaiva tu sā śaktir % yad evam avabhāsate // 2.22 //
ciraṃ kṣipram iti jñāne $ kālabhedād ṛte yathā &
bhinnakāle prakāśete sa % dharmo hrasvadīrghayoḥ // 2.23 //
na nityaḥ kramamātrābhiḥ $ kālo bhedam ihārhati &
vyāvartinīnāṃ mātrāṇām % abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ // 2.24 //
tābhyo yā jāyate buddhir $ ekā sā bhāgavarjitā &
sā hi svaśaktyā bhinneva % kramapratyavamarśinī // 2.25 //
kramollekhānuṣaṅgeṇa $ tasyāṃ yad bījam āhitam &
tattvanānātvayos tasya % niruktir nāvatiṣṭhate // 2.26 //
bhāvanāsamaye tv etat $ kramasāmarthyam akramam &
vyāvṛttabhedo yenārtho % bhedavān upalabhyate // 2.27 //
adāni vākye tāny eva $ varṇās te ca pade yadi &
varṇeṣu varṇabhāgānāṃ % bhedaḥ syāt paramāṇuvat // 2.28 //
bhāgānām anupaśleṣān $ na varṇo na padaṃ bhavet &
teṣām avyapadeśyatvāt % kim anyad vyapadiśyatām // 2.29 //
d antaḥśabdatattvaṃ tu $ bhāgair ekaṃ prakāśitam &
m āhur apare śabdaṃ % tasya vākye tathaikatām // 2.30 //
thabhāgais tathā teṣām $ āntaro 'rthaḥ prakāśyate &
asyaivātmano bhedau % śabdārthāv apṛthaksthitau // 2.31 //
prakāśakaprakāśyatvaṃ $ kāryakāraṇarūpatā &
antarmātrātmanas tasya % śabdatattvasya sarvadā // 2.32 //
tasyaivāstitvanāstitve $ sāmarthye samavasthite &
akrame kramanirbhāse % vyavahāranibandhane // 2.33 //
saṃpratyayapramāṇatvāt $ padārthāstitvakalpane &
padārthābhyuccaye tyāgād % ānarthakyaṃ prasajyate // 2.34 //
rājaśabdena rājārtho $ bhinnarūpeṇa gamyate &
vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ % padam anyat prayujyate // 2.35 //
yathāśvakarṇa ity ukte $ vinaivāśvena gamyate &
kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ % sarveṣu pratyayas tathā // 2.36 //
vākyeṣv arthāntaragateḥ $ sādṛśyaparikalpane &
keṣāṃ cid rūḍhiśabdatvaṃ % śāstra evānugamyate // 2.37 //
upādāyāpi ye heyās $ tān upāyān pracakṣate &
upāyānāṃ ca niyamo % nāvaśyam avatiṣṭhate // 2.38 //
arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ $ kaś cit saṃpratipadyate &
saṃsṛṣṭā vā vibhaktā vā % bhedā vākyanibandhanāḥ // 2.39 //
so 'yam ity abhisaṃbandho $ buddhyā prakramyate yadā &
vākyārthasya tadaiko 'pi % varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit // 2.40 //
kevalena padenārtho $ yāvān evābhidhīyate &
vākyasthaṃ tāvato 'rthasya % tad āhur abhidhāyakam // 2.41 //
saṃbandhe sati yat tv anyad $ ādhikyam upajāyate &
vākyārtham eva taṃ prāhur % anekapadasaṃśrayam // 2.42 //
sa tv anekapadastho 'pi $ pratibhedaṃ samāpyate &
jātivat samudāye 'pi % saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ // 2.43 //
sarvabhedānuguṇyaṃ tu $ sāmānyam apare viduḥ &
tad arthāntarasaṃsargād % bhajate bhedarūpatām // 2.44 //
bhedān ākāṅkṣatas tasya $ yā pariplavamānatā &
avacchinatti saṃbandhas % tāṃ viśeṣe niveśayan // 2.45 //
kāryānumeyaḥ saṃbandho $ rūpaṃ tasya na vidyate &
asattvabhūtam atyantam % atas taṃ pratijānate // 2.46 //
niyataṃ sādhane sādhyaṃ $ kriyā niyatasādhanā &
sa saṃnidhānamātreṇa % niyamaḥ saṃprakāśate // 2.47 //
guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ $ tatra nāma pravartate &
sādhyatvena nimittāni % kriyāpadam apekṣate // 2.48 //
santa eva viśeṣā ye $ padārtheṣu vyavasthitāḥ &
te kramād anugamyante % na vākyam abhidhāyakam // 2.49 //
śabdānāṃ kramamātre ca $ nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ &
kramo hi dharmaḥ kālasya % tena vākyaṃ na vidyate // 2.50 //
ye ca saṃbhavino bhedāḥ $ padārtheṣv avibhāvitāḥ &
saṃnidhāne vyajyante % na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ // 2.51 //
varṇānāṃ ca padānāṃ ca $ kramamātraniveśinī &
padākhyā vākyasaṃjñā ca % śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ // 2.52 //
samāne 'pi tu śabdatve $ dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt &
prativarṇaṃ tv asau nāsti % padasyārtham ato viduḥ // 2.53 //
yathā sāvayavā varṇā $ vinā vācyena kena cit &
arthavantaḥ samuditā % vākyam apy evam iṣyate // 2.54 //
anarthakāny apāyatvāt $ padārthenārthavanti vā &
krameṇoccaritāny āhur % vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam // 2.55 //
nityatve samudāyānāṃ $ jāter vā parikalpane &
ekasyaikārthatām āhur % vākyasyāvyabhicāriṇīm // 2.56 //
abhedapūrvakā bhedāḥ $ kalpitā vākyavādibhiḥ &
bhedapūrvān abhedāṃs tu % manyante padadarśinaḥ // 2.57 //
padaprakṛtibhāvaś ca $ vṛttibhedena varṇyate &
padānāṃ saṃhitā yoniḥ % saṃhitā vā padāśrayā // 2.58 //
padāmnāyaś ca yady anyaḥ $ saṃhitāyā nidarśakaḥ &
nityas tatra kathaṃ kāryaṃ % padaṃ lakṣaṇadarśanāt // 2.59 //
prativarṇam asaṃvedyaḥ $ padārthapratyayo yathā &
padeṣv evam asaṃvedyaṃ % vākyārthasya nirūpaṇam // 2.60 //
vākyārthaḥ saṃniviśate $ padeṣu sahavṛttiṣu &
yathā tathaiva varṇeṣu % padārthaḥ sahavṛttiṣu // 2.61 //
sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena $ saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate &
varṇo 'py anyena varṇena % saṃbaddho vācakas tathā // 2.62 //
padasyoccāraṇād artho yathā $ kaś cin nirūpyate &
varṇānām api sāṃnidhyāt % tathā so 'rthaḥ pratīyate // 2.63 //
prāptasya yasya sāmarthyān $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ &
tenātyantaṃ viśeṣeṇa % sāmānyaṃ yadi bādhyate // 2.64 //
yajeteti tato dravyaṃ $ prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam &
vrīhiśrutyā nivarteta % na syāt pratinidhis tathā // 2.65 //
tasmād vrīhitvam adhikaṃ $ vrīhiśabdaḥ prakalpayet &
dravyatvam aviruddhatvāt % prāptyarthaḥ san na bādhate // 2.66 //
tena cāpi vyavacchinne $ dravyatve sahacāriṇi &
asaṃbhavād viseṣāṇaṃ % tatrānyeṣam adarsanam // 2.67 //
na ca sāmānyavat sarve $ kriyāśabdena lakṣitāḥ &
viśeṣā na hi sarveṣāṃ % satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ // 2.68 //
śuklādayo guṇāḥ santo $ yathā tatrāvivakṣitāḥ &
tathāvivakṣā bhedānaṃ % dravyatvasahacāriṇām // 2.69 //
asaṃnidhau pratinidhir $ mā bhūn nityasya karmaṇaḥ &
kāmyasya vā pravṛttasya % lopa ity upapadyate // 2.70 //
viśiṣṭaiva kriyā yena $ vākyārthaḥ parikalpyate &
dravyābhāve pratinidhau % tasya tat syāt kriyāntaram // 2.71 //
nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca $ tadarthe pratipādite &
pikādi yad avijñātaṃ tat % kim ity anuyujyate // 2.72 //
sāmarthyaprāpitaṃ yac ca $ vyaktyartham anuṣajyate &
śrutir evānuṣaṅgeṇa % bādhikā liṅgavākyayoḥ // 2.73 //
aprāpto yas tu śuklādiḥ $ saṃnidhānena gamyate &
sa yatnaprāpito vākye % śrutidharmavilakṣaṇaḥ // 2.74 //
abhinnam eva vākyaṃ tu $ yady abhinnārtham iṣyate &
tat sarvaṃ śrutibhūtatvān % na śrutyaiva virotsyate // 2.75 //
vākyānāṃ samudāyaś ca $ ya ekārthaprasiddhaye &
sākāṅkṣāvayavas tatra % vākyārtho 'pi na vidyate // 2.76 //
prāsaṅgikam idaṃ kāryam $ idaṃ tantreṇa labhyate &
idam āvṛttibhedābhyām % atra bādhasamuccayau // 2.77 //
ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ $ saṃbandho 'sya na bādhyat &
sāmānyasyātideśo 'yaṃ % viśeṣo 'trātidiśyate // 2.78 //
arthitvam atra sāmarthyam $ asminn artho na bhidyate &
śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ % vyudāso 'sya kriyāntare // 2.79 //
iyaṃ śrutyā kramaprāptir $ iyam uccāraṇād iti &
kramo 'yam atra balavān % asmiṃs tu na vivakṣitaḥ // 2.80 //
idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham $ aṅgānām aprayojakam &
prayojakam idaṃ teṣām % atredaṃ nāntarīyakam // 2.81 //
idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ $ viniyogakramas tv ayam &
sākṣād asyopakārīdam % idam ārād viśeṣakam // 2.82 //
śaktivyāpārabhedo 'smin $ phalam atra tu bhidyate &
saṃbandhāj jñānabhedo 'yaṃ % bhedas tatrāvivakṣitaḥ // 2.83 //
prasajyapratiṣedho 'yaṃ $ paryudāso 'yam atra tu &
idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ % vyāpīdaṃ guru laghv idam // 2.84 //
bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya $ bahudhedaṃ vikalpyate &
idaṃ niyamyate 'syātra % yogyatvam upajāyate // 2.85 //
asya vākyāntare dṛṣṭāl $ liṅgād bhedo 'numīyate &
ayaṃ śabdair apoddhṛtya % padārthaḥ pravibhajyate // 2.86 //
iti vākyeṣu ye dharmāḥ $ padārthopanibandhanāḥ &
te sarve na prakalperan % padaṃ cet syād avācakam // 2.87 //
avibhakte 'pi vākyārthe $ śaktibhedād apoddhṛte &
vākyāntaravibhāgena % yathoktaṃ na virudhyate // 2.88 //
yathaivaikasya gandhasya $ bhedena parikalpanā &
puṣpādiṣu tathā vākye 'py % arthabhedo 'bhidhīyate // 2.89 //
gavaye narasiṃhe cāpy $ ekajñānādṛte yathā &
bhāgaṃ jātyantarasyaiva % sadṛśaṃ pratipadyate // 2.90 //
aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam $ adṛṣṭam anupaśyati &
tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ % sarvatra pratipadyate // 2.91 //
tathā pikādiyogena vākye $ 'tyantavilakṣaṇe &
sadṛśasyaiva saṃjñānam % asato 'rthasya manyate // 2.92 //
ekasya bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedaś ca lakṣyate &
nirbhāgasya prakāśasya % nirbhāgeṇaiva cetasā // 2.93 //
tathaiva bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedo 'vasīyate &
bhāgābhāve 'pi vākyānām % atyantaṃ bhinnadharmaṇām // 2.94 //
rūpanāśe padānāṃ syāt $ kathaṃ cāvadhikalpanā &
agṛhītāvadhau śabde % kathaṃ cārtho vivicyate // 2.95 //
saṃsarga iva rūpāṇāṃ $ śabde 'nyatra vyavasthitaḥ &
nānārūpeṣu tad rūpaṃ % tantreṇāparam iṣyate // 2.96 //
tasminn abhede bhedānāṃ $ saṃsarga upavartate &
rūpaṃ rūpāntarāt tasmād % ananyat pravibhajyate // 2.97 //
śāstre pratyāyakasyāpi $ kva cid ekatvam āśritam &
pratyāyyena kva cid bhedo % grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ // 2.98 //
ū ity abhedam āśritya $ yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam &
lṛluṭor grahaṇe bhedo % grāhyābhyāṃ saha kalpitaḥ // 2.99 //
yasyety etad aṇo rūpaṃ $ saṃjñinām abhidhāyakam &
na hi pratīyamānena % grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ // 2.100 //
ū ity etad abhinnaṃ ca $ bhinnavākyanibandhanam &
bhedena grahaṇaṃ yasya % pararūpam iva dvayoḥ // 2.101 //
plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca $ samāhāram acos tathā &
vyudasyatā punar bhedaḥ % śabdeṣv atyantam āśritaḥ // 2.102 //
ardharcādiṣu śabdeṣu $ rūpabhedaḥ kramād yathā &
tantrāt tathaikaśabdatve % bhinnānāṃ śrutir anyathā // 2.103 //
saṃhitāviṣaye varṇāḥ $ svarūpeṇāvikāriṇaḥ &
śabdāntaratvaṃ yāntīva % śaktyantaraparigrahāt // 2.104 //
indriyādivikāreṇa $ dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu &
ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ % grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau // 2.105 //
abhidhānakriyābhedāc $ chabdeṣv avikṛteṣv api &
rūpam atyantabhedena % tad evaikaṃ prakāśate // 2.106 //
ṛco vā gītimātraṃ vā $ sāma dravyāntaraṃ na tu &
gītibhedāt tu gṛhyante % tā eva vikṛtā ṛcaḥ // 2.107 //
upāyāc chrutisaṃhāre $ bhinnānām ekaśeṣiṇām &
antreṇoccāraṇe teṣāṃ % śāstre sādhutvam ucyate // 2.108 //
parigṛhya śrutiṃ caikāṃ $ rūpabhedavatām api &
tantreṇoccāraṇaṃ kāryam % anyathā te na sādhavaḥ // 2.109 //
sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ $ śāstreṇāpratipāditam &
tantreṇoccāraṇād ekaṃ % rūpaṃ sādhūpalabhyate // 2.110 //
ekasyānekarūpatvaṃ $ nālikādiparigrahāt &
yathā tathaiva tantrāt syād % bahūnām ekarūpatā // 2.111 //
yathā padasarūpāṇāṃ $ vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak &
tathā vākyāntarābhāve % syād eṣāṃ pṛthagarthatā // 2.112 //
abhidheyaḥ padasyārtho $ vākyasyārthaḥ prayojanam &
yasya tasya na saṃbandho % vākyānām upapadyate // 2.113 //
tatra kriyāpadāny eva $ vyapekṣante parasparam &
kriyāpadānuṣaktas tu % saṃbandho 'tha pratīyate // 2.114 //
āvṛttir anuvādo vā $ padārthavyaktikalpane &
pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ % sahabhūteṣu vartate // 2.115 //
avikalpitavākyārthe $ vikalpā bhāvanāśrayāḥ &
atrādhikaraṇe vādāḥ % pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ // 2.116 //
abhyāsāt pratibhāhetuḥ $ sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ &
bālānāṃ ca tiraścāṃ ca % yathārthapratipādane // 2.117 //
anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ $ samayaḥ kaiś cid iṣyate &
anantaram idaṃ kāryam % asmād ity upadarśakaḥ // 2.118 //
asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ $ iti pratyāyyalakṣaṇam &
apūrvadevatāsvargaiḥ % samam āhur gavādiṣu // 2.119 //
prayogadarśanābhyāsād $ ākārāvagrahas tu yaḥ &
na sa śabdasya viṣayaḥ % sa hi yatnāntarāśrayaḥ // 2.120 //
ke cid bhedāḥ prakāśyante $ śabdais tadabhidhāyibhiḥ &
anuniṣpādinaḥ kāṃś cic % chabdārthān iti manyate // 2.121 //
jāteḥ pratyāyake śabde $ yā vyaktir anuṣaṅgiṇī &
na tadvyaktigatān bhedāñ % jātiśabdo 'valambate // 2.122 //
ghaṭādīnāṃ na cākārān $ pratyāyayati vācakaḥ &
vastumātraniveśitvāt % tadgatir nāntarīyakā // 2.123 //
kriyā vinā prayogeṇa $ na dṛṣṭā śabdacoditā &
prayogas tv anuniṣpādī % śabdārtha iti gamyate // 2.124 //
niyatās tu prayogā ye $ niyataṃ yac ca sādhanam &
teṣāṃ śabdābhidheyatvam % aparair anugamyate // 2.125 //
samudāyo 'bhidheyo vāpy $ avikalpasamuccayaḥ &
asatyo vāpi saṃsargaḥ % śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate // 2.126 //
asatyopādhi yat satyaṃ $ tad vā śabdanibandhanām &
śabdo vāpy abhijalpatvam % āgato yāti vācyataṃ // 2.127 //
so 'yam ity abhisaṃbandhād $ rūpam ekīkṛtaṃ yadā &
śabdasyārthena taṃ śabdam % abhijalpaṃ pracakṣate // 2.128 //
tayor apṛthagātmatve $ rūḍhir avyabhicāriṇī &
kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ % prādhānyenāvatiṣṭhate // 2.129 //
loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ $ pratipannaḥ pravartate &
śāstre tūbhayarūpatvaṃ % pravibhaktaṃ vivakṣayā // 2.130 //
aśakteḥ sarvaśakter vā $ śabdair eva prakalpitā &
ekasyārthasya niyatā % kriyādiparikalpanā // 2.131 //
yo vārtho buddhiviṣayo $ bāhyavastunibandhanaḥ &
sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ % śabdārtha iti gamyate // 2.132 //
ākāravantaḥ saṃvedyā $ vyaktismṛtinibandhanāḥ &
ete pratyavabhāsante % saṃvinmātraṃ tv ato 'nyathā // 2.133 //
yathendriyaṃ saṃnipatad $ vaicitryeṇopadarśakam &
tathaiva śabdād arthasya % pratipattir anekadhā // 2.134 //
vaktrānyathaiva prakrānto $ bhinneṣu pratipattṛṣu &
svapratyayānukāreṇa % śabdārthaḥ pravibhajyate // 2.135 //
asminn api dṛśye 'rthe $ darśanaṃ bhidyate pṛthak &
kālāntareṇa caiko 'pi % taṃ paśyaty anyathā punaḥ // 2.136 //
ekasyāpi ca śabdasya $ nimittair avyavasthitaiḥ &
ekena bahubhiś cārtho % bahudhā parikalpyate // 2.137 //
tasmād adṛṣṭatattvānāṃ $ sāparādhaṃ bahucchalam &
darśanaṃ vacanaṃ vāpi % nityam evānavasthitam // 2.138 //
ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca $ tattve kiṃ cid avasthitam &
na tena vyavahāro 'sti % na tac chabdanibandhanam // 2.139 //
talavad dṛśyate vyoma $ khadyoto havyavāḍ iva &
naiva cāsti talaṃ vyomni % na khadyote hutāśanaḥ // 2.140 //
tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ $ vidvān īkṣeta yuktitaḥ &
na darśanasya prāmāṇyād % dṛśyam arthaṃ prakalpayet // 2.141 //
asamākhyeyatattvānām $ arthānāṃ laukikair yathā &
vyavahāre samākhyānaṃ % tat prajño na vikalpayet // 2.142 //
vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ $ pratibhānyaiva jāyate &
vākyārtha iti tām āhuḥ ē̃ % padārthair upapāditām // 2.143 //
idaṃ tad iti sānyeṣām $ anākhyeyā kathaṃ ca na &
pratyātmavṛtti siddhā sā % kartrāpi na nirūpyate // 2.144 //
upaśleṣam ivārthānāṃ $ sā karoty avicāritā &
sārvarūpyam ivāpannā % viṣayatvena vartate // 2.145 //
sākṣāc chabdena janitāṃ $ bhāvanānugamena vā &
itikartavyatāyāṃ tāṃ % na kaś cid ativartate // 2.146 //
pramāṇatvena tāṃ lokaḥ $ sarvaḥ samanugacchati &
samārambhāḥ pratāyante % tiraścām api tadvaśāt // 2.147 //
yathā dravyaviśeṣāṇāṃ $ paripākair ayatnajāḥ &
madādiśaktayo dṛṣṭāḥ % pratibhās tadvatāṃ tathā // 2.148 //
svaravṛttiṃ vikurute $ madhau puṃskokilasya kaḥ &
jantvādayaḥ kulāyādi- % karaṇe śikṣitāḥ katham // 2.149 //
āhāraprītyapadveṣa- $ plavanādikriyāsu kaḥ &
jātyanvayaprasiddhāsu % prayoktā mṛgapakṣiṇām // 2.150 //
bhāvanānugatād etad $ āgamād eva jāyate &
āsattiviprakarṣābhyām % āgamas tu viśiṣyate // 2.151 //
svabhāvavaraṇābhyāsa- $ yogādṛṣṭopapāditām &
viśiṣṭopahitāṃ ceti % pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ // 2.152 //
yathā saṃyogibhir dravyair $ lakṣite 'rthe prayujyate &
gośabdo na tv asau teṣāṃ % viśeṣāṇāṃ prakāśakaḥ // 2.153 //
ākāravarṇāvayavaiḥ $ saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu &
śabdaḥ pravartamāno 'pi % na tān aṅgīkaroty asau // 2.154 //
saṃsthānavarṇāvayavair $ viśiṣṭe 'rthe prayujyate &
śabdo na tasyāvayave % pravṛttir upalabhyate // 2.155 //
durlabhaṃ kasya cil loke $ sarvāvayavadarśanam &
kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair % arthaḥ kṛtsno 'numīyate // 2.156 //
tathā jātyutpalādīnāṃ $ gandhena sahacāriṇām &
nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ % guṇānām avadhāraṇam // 2.157 //
saṃkhyāpramāṇasaṃsthāna- $ nirapekṣaḥ pravartate &
bindau ca samudāye ca % vācakaḥ salilādiṣu // 2.158 //
saṃskārādiparicchinne $ tailādau yo vyavasthitaḥ &
āhaikadeśaṃ tattvena % tasyāvayavavartinā // 2.159 //
yenārthenābhisaṃbaddham $ abhidhānaṃ prayujyate &
tadarthāpagame tasya % prayogo vinivartate // 2.160 //
yāṃs tu saṃbhavino dharmān $ antarṇīya prayujyate &
śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ % niyamena vyapekṣate // 2.161 //
yathā romaśaphādīnāṃ $ vyabhicāre 'pi dṛśyate &
gośabdo na tathā jāter % viprayoge pravartate // 2.162 //
tasmāt saṃbhavino 'rthasya $ śabdāt saṃpratyaye sati &
adṛṣṭaviprayogārthaḥ % saṃbandhitvena gamyate // 2.163 //
vācikā dyotikā vā syur $ dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ &
syād vā saṃkhyāvato 'rthasya % samudāyo 'bhidhāyakaḥ // 2.164 //
vinā saṃkhyābhidhānād vā $ saṃkhyābhedasamanvitān &
arthān svarūpabhedena % kāṃś cid āhur gavādayaḥ // 2.165 //
ye śabdā nityasaṃbandhā $ viveke jñātaśaktayaḥ &
anvayavyatirekābhyāṃ % teṣām artho vibhajyate // 2.166 //
yāvac cāvyabhicāreṇa $ tayoḥ śakyaṃ prakalpanam &
niyamas tatra na tv evaṃ % niyamo nuṭśabādiṣu // 2.167 //
saṃbhave nābhidhānasya $ lakyaṇatvaṃ prakalpate &
āpekṣikyo hi saṃsarge % niyatāḥ śabdaśaktayaḥ // 2.168 //
kūpasūpayūpānām $ anvayo 'rthasya dṛśyate &
ato 'rthāntaravācitvaṃ % saṃghātasyaiva gamyate // 2.169 //
anvākhyānāni bhidyante $ śabdavyutpattikarmasu &
bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ % nimittaṃ kiṃ cid iṣyate // 2.170 //
vairavāsiṣṭhagiriśās $ tathaikāgārikāda yaḥ &
kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā % nimittāvadhisaṃkaraiḥ // 2.171 //
yathā pathaḥ samākhyānaṃ $ vṛkṣavalmīkaparvataiḥ &
aviruddhaṃ gavādīnāṃ % bhinnaiś ca sahacāribhiḥ // 2.172 //
anyathā ca samākhyānam $ avasthābhedadarśibhiḥ &
kriyate kiṃśukādīnām % ekadeśāvadhāraṇam // 2.173 //
kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ $ girater garjater gameḥ &
gavater gadater vāpi % gaur ity atrānudarśitam // 2.174 //
gaur ity eva svarūpād vā $ gośabdo goṣu vartate &
vyutpādyate na vā sarvaṃ % kaiś cic cobhayatheṣyate // 2.175 //
sāmānyenopadeśaś ca $ śāstre laghvartham āśritaḥ &
jātyantaravad anyasya % viśeṣāḥ pratipādakāḥ // 2.176 //
arthāntare ca yad vṛttaṃ $ tat prakṛtyantaraṃ viduḥ &
tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv % anyasminn anuṣajyate // 2.177 //
bhinnāv ijiyajī dhātū $ niyatau viṣayāntare &
kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau % citraṃ hi pratipādanam // 2.178 //
evaṃ ca vālavāyādi $ jitvarīvad upācaret &
bhedābhedābhyupagame % na virodho 'sti kaś ca na // 2.179 //
aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ $ pṛthaktvena prakalpanam &
dhātūpasargayoḥ śāstre % dhātur eva tu tādṛśaḥ // 2.180 //
tathā hi saṃgrāmayateḥ $ sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ &
kriyāviśeṣāḥ saṃghāte % prakramyante tathāvidhāḥ // 2.181 //
kāryāṇām antaraṅgatvam $ evaṃ dhātūpasargayoḥ &
sādhanair yāti saṃbandhaṃ % tathābhūtaiva sā kriyā // 2.182 //
prayogārheṣu siddhaḥ san $ bhettavyo 'rtho viśiṣyate &
prāk ca sādhanasaṃbandhāt % kriyā naivopajāyate // 2.183 //
dhātoḥ sādhanayogasya $ bhāvinaḥ prakramād yathā &
dhātutvaṃ karmabhāvaś ca % tathānyad api dṛśyatām // 2.184 //
bījakāleṣu saṃbandhād $ yathā lākṣārasādayaḥ &
varṇādipariṇāmena % phalānām upakurvate // 2.185 //
buddhisthād abhisaṃbandhāt $ tathā dhātūpasargayoḥ &
abhyantarīkṛtād bhedaḥ % padakāle prakāśate // 2.186 //
kva cit saṃbhavino bhedāḥ $ kevalair anidarśitāḥ &
upasargeṇa saṃbandhe % vyajyante pranirādinā // 2.187 //
sa vācako viśeṣāṇāṃ $ saṃbhavād dyotako 'pi vā &
śaktyādhānāya vā dhātoḥ % sahakārī prayujyate // 2.188 //
sthādibhiḥ kevalair yac ca $ gamanādi na gamyate &
tatrānumānād dvividhāt % taddharmā prādir ucyate // 2.189 //
aprayoge 'dhiparyoś ca $ yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram &
tasyābhidhāyako dhātuḥ % saha tābhyām anarthakaḥ // 2.190 //
tathaiva svārthikāḥ ke cit $ saṃghātāntaravṛttayaḥ &
anarthakena saṃsṛṣṭāḥ % prakṛtyarthānuvādinaḥ // 2.191 //
nipātā dyotakāḥ ke cit $ pṛthagarthaprakalpane &
āgamā iva ke cit tu % saṃbhūyārthasya sādhakāḥ // 2.192 //
upariṣṭāt purastād vā $ dyotakatvaṃ na bhidyate &
teṣu prayujyamāneyu % bhinnārtheṣv api sarvathā // 2.193 //
cādayo na prayujyante $ padatve sati kevalāḥ &
pratyayo vācakatve 'pi % kevalo na prayujyate // 2.194 //
samuccitābhidhāne tu $ vyatireko na vidyate &
asattvabhūto bhāvaś ca % tiṅpadair abhidhīyate // 2.195 //
samuccitābhidhāne 'pi $ viśiṣṭārthābhidhāyinām &
guṇaiḥ padānāṃ saṃbandhaḥ % paratantrās tu cādayaḥ // 2.196 //
janayitvā kriyā kā cit $ saṃbandhaṃ vinivartate &
śrūyamāṇe kriyāśabde % saṃbandho jāyate kva cit // 2.197 //
tatra ṣaṣthī pratipadaṃ $ samāsasya nivṛttaye &
vihitā darśanārthaṃ tu % kārakaṃ pratyudāhṛtam // 2.198 //
sa copajātaḥ saṃbandho $ vinivṛtte kriyāpade &
karmapravacanīyena % tatra tatra niyamyate // 2.199 //
yena kriyāpadākṣepaḥ $ sa kārakavibhaktibhiḥ &
yujyate vir yathā tasya % likhāv anupasargatā // 2.200 //
tiṣṭhater aprayogaś ca $ dṛṣṭo 'praty ajayann iti &
sunv abhīty ābhimukhye ca % kevalo 'pi prayujyate // 2.201 //
karmapravacanīyatvaṃ $ kriyāyoge vidhīyate &
ṣatvādivinivṛttyarthaṃ % svatyādīnāṃ vidharmaṇām // 2.202 //
hetuhetumator yoga- $ paricchede 'nunā kṛte &
ārambhād bādhyate prāptā % tṛtīyā hetulakṣaṇā // 2.203 //
kriyāyā dyotako nāyaṃ $ na saṃbandhasya vācakaḥ &
nāpi kriyāpadākṣepī % saṃbandhasya tu bhedakaḥ // 2.204 //
anarthakānāṃ saṃghātaḥ $ sārthako 'narthakas tathā &
varṇānāṃ padam arthena % yuktaṃ nāvayavāḥ pade // 2.205 //
padānām arthayuktānāṃ $ saṃghāto bhidyate punaḥ &
arthāntarāvabodhena % saṃbandhavigamena ca // 2.206 //
sārthakānarthakau bhede $ saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ &
adhigacchata ity eke % kuṭīrādinidarśanāt // 2.207 //
arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ $ saṃghāta upajāyate &
nopajāyata ity eke % samāsasvārthikādiṣu // 2.208 //
ke cid dhi yutasiddhārthā $ bhede nirjñātaśaktayaḥ &
anvayavyatirekābhyāṃ % ke cit kalpitaśaktayaḥ // 2.209 //
śāstrārtha eva varṇānām $ arthavattve pradarśitaḥ &
ātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ % laukiko 'rtho na vidyate // 2.210 //
kṛttaddhitānām arthaś ca $ kevalānām alaukikaḥ &
prāg vibhaktes tadantasya % tathaivārtho na vidyate // 2.211 //
abhivyaktataro yo 'rthaḥ $ pratyayānteṣu lakṣyate &
arthavattāprakaraṇād % āśritaḥ sa tathāvidhaḥ // 2.212 //
ātmabhedo na cet kaś cid $ varṇebhyaḥ padavākyayoḥ &
anyonyāpekṣayā śaktyā % varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ // 2.213 //
varṇena kena cin nyūnaḥ $ saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ &
na cec chabdāntaram asāv % anyūnas tena gamyate // 2.214 //
sa tasmin vācake śabde $ nimittāt smṛtim ādadhat &
sākṣād iva vyavahitaṃ % śabdenārtham upohate // 2.215 //
padavācyo yathā nārthaḥ $ kaś cid gaurakharādiṣu &
saty api pratyaye 'tyantaṃ % samudāye na gamyate // 2.216 //
samanvita ivārthātmā $ padārthair yaḥ pratīyate &
padārthadarśanaṃ tatra % tathaivānupakārakam // 2.217 //
samudāyāvayavayor $ bhinnārthatve ca vṛttiṣu &
yugapad bhedasaṃsargau % viruddhāv anuṣaṅgiṇau // 2.218 //
kaś ca sādhanamātrārthān $ adhyādīn parikalpayet &
aprayuktapadaś cārtho % bahuvrīhau kathaṃ bhavet // 2.219 //
prajñusaṃjñvādyavayavair $ na cāsty arthāvadhāraṇam &
tasmāt saṃghāta evaiko % viśiṣṭārthanibandhanam // 2.220 //
gargā ity eka evāyaṃ $ bahuṣv artheṣu vartate &
dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto % bahūnām abhidhāyakaḥ // 2.221 //
yathaikaśeṣe bhujyādiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate &
kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe % pratyekaṃ pravibhajyate // 2.222 //
yac ca dvandvapadārthasya $ tacchabdena vyapekṣaṇam &
sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe % sarvanāmasarūpatā // 2.223 //
yathā ca khadiracchede $ bhāgeṣu kramavāṃś chidiḥ &
tathā dvandvapadārthasya % bhāgeṣu kramadarśanam // 2.224 //
saṅghaikadeśe prakrāntān $ yathā saṅghānupātinaḥ &
kriyāviśeṣān manyante % sa dvandvāvayave kramaḥ // 2.225 //
pratipādayatā vṛttim $ abudhān vākyapūrvikām &
vṛttau padārthabhedena % prādhānyam upadarśitam // 2.226 //
abhedād abhidheyasya $ nañsamāse vikalpitam &
prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye % doṣās tu prakriyāgatāḥ // 2.227 //
jahatsvārthavikalpe ca $ sarvārthatyāgam icchatā &
bahuvrīhipadārthasya % tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ // 2.228 //
śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ $ pratyayenābhidhīyate &
prakṛtau vinivṛttāyāṃ % pratyayārthaś ca dhātubhiḥ // 2.229 //
yam artham āhatur bhinnau $ pratyayāv eka eva ta &
kva cid āha pacantīti % dhātus tābhyāṃ vinā kva cit // 2.230 //
anvākhyānasmṛter ye ca $ pratyayārthā nibandhana &
nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ % smṛtyantara udāhṛtāḥ // 2.231 //
prasiddher udvamikarīty $ evaṃ śāstre 'bhidhīyate &
vyavahārāya manyante % śāstrārthaprakriyā yataḥ // 2.232 //
śāstreṣu prakriyābhedair $ avidyaivopavarṇyate &
anāgamavikalpā tu % svayaṃ vidyopavartate // 2.233 //
anibaddhaṃ nimitteṣu $ nirupākhyaṃ phalaṃ yathā &
tathā vidyāpy anākhyeyā % śāstropāyeva lakṣyate // 2.234 //
yathābhyāsaṃ hi vāg arthe $ pratipattiṃ samīhate &
svabhāva iva cānādir % mithyābhyāso vyavasthitaḥ // 2.235 //
utprekṣate sāvayavaṃ $ paramāṇum apaṇḍitaḥ &
tathāvayavinaṃ yuktam % anyair avayavaiḥ punaḥ // 2.236 //
ghaṭādidarśanāllokaḥ $ paricchinno 'vasīyate &
samārambhāc ca bhāvānām % ādimad brahma śāśvatam // 2.237 //
upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ $ bālānām upalāpanāḥ &
asatye vartmani sthitvā % tataḥ satyaṃ samīhate // 2.238 //
anyathā pratipadyārthaṃ $ padagrahaṇapūrvakam &
punar vākye tam evārtham % anyathā pratipadyate // 2.239 //
upāttā bahavo 'py arthā $ yeṣv ante pratiṣedhanam &
kriyate te nivartante % tasmāt tāṃs tatra nāśrayet // 2.240 //
vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca $ viśiṣṭābhāvalakṣaṇam &
nārthe na buddhau saṃbandho % nivṛtter avatiṣṭhate // 2.241 //
vicchedapratipattau ca $ yady astīty avadhāryate &
aśabdavācyā sā buddhir % nivartyeta sthitā katham // 2.242 //
atha yaj jñānam utpannaṃ $ tan mithyeti nañā kṛtam &
naño vyāpārabhede 'sminn % abhāvāvagatiḥ katham // 2.243 //
nirādhārapravṛttau ca $ prākpravṛttir naño bhavet &
athādhāraḥ sa evāsya % niyamārthā śrutir bhavet // 2.244 //
niyamadyotanārthā vāpy $ anuvādo yathā bhavet &
kaś cid evārthavāṃs tatra % śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ // 2.245 //
viruddhaṃ cābhisaṃbandham $ udāhāryādibhiḥ kṛtam &
vākye samāpte vākyārtham % anyathā pratipadyate // 2.246 //
stutinindāpradhāneṭu $ vākyeṣv artho na tādṛśaḥ &
padānāṃ pravibhāgena % yādṛśaḥ parikalpyate // 2.247 //
athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ $ padeṣu samavasthitaḥ &
vākyārthasyābhyupāyo 'sāv % ekasya pratipādane // 2.248 //
pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo $ yaḥ kramād upacīyate &
chinnagrathitakalpatvāt % tad viśiṣṭataraṃ viduḥ // 2.249 //
ekam āhur anekārthaṃ $ śabdam anye parīkṣakāḥ &
nimittabhedād ekasya % sārvārthyaṃ tasya bhidyate // 2.250 //
yaugapadyam atikramya $ paryāye vyavatiṣṭhate &
arthaprakaraṇābhyāṃ vā % yogāc chabdāntareṇa vā // 2.251 //
yathā sāsnādimān piṇḍo $ gośabdenābhidhīyate &
tathā sa eva gośabdo % vāhīke 'pi vyavasthitaḥ // 2.252 //
sarvaśaktes tu tasyaiva $ śabdasyānekadharmaṇaḥ &
prasiddhibhedād gauṇatvaṃ % mukhyatvaṃ copajāyate // 2.253 //
eko mantras tathādhyātmam $ adhidaivam adhikratu &
asaṃkareṇa sarvārtho % bhinnaśaktir avasthitaḥ // 2.254 //
gotvānuṣaṅgo vāhīke $ nimittāt kaiś cid iṣyate &
arthamātraṃ viparyastaṃ % śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ // 2.255 //
tathā svarūpaṃ śabdānāṃ $ sarvārtheṣv anuṣajyate &
arthamātraṃ viparyastaṃ % svarūpe tu śrutiḥ sthitā // 2.256 //
ekatvaṃ tu sarūpatvāc $ chabdayor gauṇamukhyayoḥ &
prāhur atyantabhede 'pi % bhedamārgānudarśinaḥ // 2.257 //
sāmidhenyantaraṃ caivam $ āvṛttāv anuṣajyate &
mantrāś ca viniyogena % labhante bhedam ūhavat // 2.258 //
tāny āmnāyāntarāṇy eva $ paṭhyate kiṃ cid eva tu &
anarthakānāṃ pāṭho vā % śeṣas tv anyaḥ pratīyate // 2.259 //
śabdasvarūpam arthas tu $ pāṭhe 'nyair upavarṇyate &
atyantabhedaḥ sarveṣāṃ % tatsaṃbandhāt tu tadvatām // 2.260 //
anyā saṃskārasāvitrī $ karmaṇyanyā prayujyate &
anyā japaprabandheṣu % sā tv ekaiva pratīyate // 2.261 //
arthasvarūpe śabdānāṃ $ svarūpād vṛttim icchataḥ &
vākyarūpasya vākyārthe % vṛttir anyānapekṣayā // 2.262 //
anekārthatvam ekasya $ yaiḥ śabdasyānugamyate &
siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ % gauṇamukhyaprakalpanā // 2.263 //
arthaprakaraṇāpekṣo $ yo vā śabdāntaraiḥ saha &
yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.264 //
śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ $ prasiddho yasya gamyate &
sa mukhya iti vijñeyo % rūpamātranibandhanaḥ // 2.265 //
yas tv anyasya prayogeṇa $ yatnād iva niyujyate &
tam aprasiddhaṃ manyante % gauṇārthābhiniveśinam // 2.266 //
svārthe pravartamāno 'pi $ yasyārthaṃ yo 'valambate &
nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān % nimitti gauṇa iṣyate // 2.267 //
purārād iti bhinne 'rthe $ yau vartete virodhini &
arthaprakaraṇāpekṣaṃ % tayor apy avadhāraṇam // 2.268 //
vākyasyārthāt padārthānām $ apoddhāre prakalpite &
śabdāntareṇa saṃbandhaḥ % kasyaikasyopapadyate // 2.269 //
yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ $ caritāstikriyaṃ kva cit &
tad vākyāntaram evāhur % na tad anyena yujyate // 2.270 //
yac ca ko 'yam iti praśne $ gaur aśva iti cocyate &
praśna eva kriyā tatra % prakrāntā darśanādikā // 2.271 //
naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ $ nyūnatā vā prayojikā &
ādhikyam api manyante % prasiddher nyūnatāṃ kva cit // 2.272 //
jātiśabdo 'ntareṇāpi $ jātiṃ yatra prayujyate &
saṃbandhisadṛśād dharmāt % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.273 //
viparyāsād ivārthasya $ yatrārthāntaratām iva &
manyante sa gavādis tu % gauṇa ity ucyate kva cit // 2.274 //
niyatāḥ sādhanatvena $ rūpaśaktisamanvitāḥ &
yathā karmasu gamyante % sīrāsimusalādayaḥ // 2.275 //
kriyāntare na caiteṣāṃ $ vibhavanti na śaktayaḥ &
rūpād eva tu tādarthyaṃ % niyamena pratīyate // 2.276 //
tathaiva rūpaśaktibhyām $ utpattyā samavasthitaḥ &
śabdo niyatatādarthyaḥ % śaktyānyatra prayujyate // 2.277 //
śrutimātreṇa yatrāsya $ sāmarthyam avasīyate &
taṃ mukhyam arthaṃ manyante % gauṇaṃ yatnopapāditam // 2.278 //
goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe $ svārthād arthāntare sthitau &
arthāntarasya tadbhāvas % tatra mukhyo 'pi dṛśyate // 2.279 //
mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca $ prakṛtiḥ pratipadyate &
bhedenāpekṣitā sā tu % gauṇatvasya prasādhikā // 2.280 //
agnisomādayaḥ śabdā $ ye svarūpapadārthakāḥ &
saṃjñibhiḥ saṃprayujyante % 'prasiddhes teṣu gauṇatā // 2.281 //
agnidattas tu yo 'gniḥ syāt $ tatra svārthopasarjanaḥ &
śabdo dattārthavṛttitvād % gauṇatvaṃ pratipadyate // 2.282 //
nimittabhedāt prakrānte $ śabdavyutpattikarmaṇi &
hariścandrādiṣu suṭo % bhāvābhāvau vyavasthitau // 2.283 //
ṛṣyādau prāptasaṃskāro $ yaḥ śabdo 'nyena yujyate &
tatrāntaraṅgasaṃskāro % bāhye 'rthe na nivartate // 2.284 //
atyantaviparīto 'pi $ yathā yo 'rtho 'vadhāryate &
yathāsaṃpratyayaṃ śabdas % tatra mukhyaḥ prayujyate // 2.285 //
yady api pratyayādhīnam $ arthatattvāvadhāraṇam &
na sarvaḥ pratyayas tasmin % prasiddha iva jāyate // 2.286 //
darśanaṃ salile tulyaṃ $ mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ &
bhedāt tu sparśanādīnāṃ % na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā // 2.287 //
yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ $ prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ &
tena bhedaparicchedas % tayos tulye 'pi darśane // 2.288 //
prasiddhārthaviparyāsa- $ nimittaṃ yac ca dṛśyate &
yas tasmāl lakṣyate bhedas % tam asatyaṃ pracakṣate // 2.289 //
yac ca nimnonnataṃ citre $ sarūpaṃ parvatādibhiḥ &
na tatra pratighātādi % kāryaṃ tadvat pravartate // 2.290 //
sparśaprabandho hastena $ yathā cakrasya saṃtataḥ &
na tathālātacakrasya % vicchinnaṃ spṛśyate hi tat // 2.291 //
vapraprākārakalpaiś ca $ sparśanāvaraṇe yathā &
nagareṣu na te tadvad % gandharvanagareṣv api // 2.292 //
mṛgapaśvādibhir yāvān $ mukhyair arthaḥ prasādhyat &
tāvān na mṛnmayeṣv asti % tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ // 2.293 //
mahān āvriyate deśaḥ $ prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ &
alpadeśāntarāvasthaṃ % pratibimbaṃ tu dṛśyate // 2.294 //
maraṇādinimittaṃ ca $ yathā mukhyā viṣādayaḥ &
na te svapnādiṣu svasya % tadvad arthasya sādhakāḥ // 2.295 //
deśakālendriyagatair $ bhedair yad dṛśyate 'nyathā &
yathā prasiddhir lokasya % tathā tad avasīyate // 2.296 //
yac copaghātajaṃ jñānaṃ $ yac ca jñānam alaukikam &
na tābhyāṃ vyavahāro 'sti % śabdā lokanibandhanāḥ // 2.297 //
ghaṭādiṣu yathā dīpo $ yenārthena prayujyate &
tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt % sa karoti prakāśanam // 2.298 //
saṃsargiṣu tathārtheṣu $ śabdo yena prayujyate &
tasmāt prayojakād anyān % api pratyāyayaty asau // 2.299 //
nirmanthanaṃ yathāraṇyor $ agnyartham upapāditam &
dhūmam apy anabhipretaṃ % janayaty ekasādhanam // 2.300 //
tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit $ pratyāyye 'rthe vivakṣite &
avivakṣitam apy arthaṃ % prakāśayati saṃnidheḥ // 2.301 //
yathaivātyantasaṃsṛṣṭas $ tyaktum artho na śakyate &
tathā śabdo 'pi saṃbandhī % pravivektuṃ na śakyate // 2.302 //
arthānāṃ saṃnidhāne 'pi $ sati caiṣāṃ prakāśane &
prayojako 'rthaḥ śabdasya % rūpābhede 'pi gamyate // 2.303 //
kva cid guṇapradhānatvam $ arthānām avivakṣitam &
kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ % pratipattāv akāraṇam // 2.304 //
yac cānupāttaṃ śabdena $ tat kasmiṃś cit pratīyate &
kva cit pradhānam evārtho % bhavaty anyasya lakṣaṇa // 2.305 //
ākhyātaṃ taddhitārthasya $ yat kiṃ cid upadarśakam &
guṇapradhānabhāvasya % tatra dṛṣṭo viparyayaḥ // 2.306 //
nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ $ saṃnidhānam akāraṇam &
pramāṇam ardhahrasvādāv % anupāttaṃ pratīyate // 2.307 //
hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ $ tat tasyāsaṃnidhāv api &
hrasvasya lakṣaṇārthatvāt % tadvad evābhidhīyate // 2.308 //
dīrghaplutābhyāṃ tasya syān $ mātrayā vā viśeṣaṇam &
jāter vā lakṣaṇāya syāt % sarvathā saptaparṇavat // 2.309 //
gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya $ iti kālasya lakṣaṇe &
jñāyatāṃ kāla ity etat % sopāyam abhidhīyate // 2.310 //
vidhyaty adhanuṣety atra $ viśeṣeṇa nidarśyate &
sāmānyam āśrayaḥ śakter % yaḥ kaś cit pratipādakaḥ // 2.311 //
kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir $ iti bālo 'pi coditaḥ &
upaghātapare vākye % na śvādibhyo na rakṣati // 2.312 //
prakṣālane śarāvāṇāṃ $ sthānanirmārjanaṃ tathā &
anuktam api rūpeṇa % bhujyaṅgatvāt pratīyate // 2.313 //
vākyāt prakaraṇād arthād $ aucityād deśakālataḥ &
śabdārthāḥ pravibhajyante % na rūpād eva kevalāt // 2.314 //
saṃsargo viprayogaś ca $ sāhacaryaṃ virodhitā &
arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ % śabdasyānyasya saṃnidhiḥ // 2.315 //
sāmarthyam aucitī deśaḥ $ kālo vyaktiḥ svarādayaḥ &
śabdārthasyānavacchede % viśeṣasmṛtihetavaḥ // 2.316 //
bhedapakṣe 'pi sārūpyād $ bhinnārthāḥ pratipattṛṣu &
niyatā yānty abhivyaktiṃ % śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ // 2.317 //
nāmākhyātasarūpā ye $ kāryāntaranibandhanāḥ &
śabdā vākyasya teṣv artho % na rūpād adhigamyate // 2.318 //
yā pravṛttinivṛttyarthā $ stutinindāprakalpanā &
kuśalaḥ pratipattā tām % ayathārthāṃ samīhate // 2.319 //
vidhīyamānaṃ yat karma $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam &
stūyate sā stutis tasya % kartur eva prayojikā // 2.320 //
vyāghrādivyapadeśena $ yathā bālo nivartyate &
asatyo 'pi tathā kaś cit % pratyavāyo 'bhidhīyate // 2.321 //
na saṃvidhānaṃ kṛtvāpi $ pratyavāye tathāvidhe &
śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe % vidvān kaś cit pravartate // 2.322 //
sarpeṣu saṃvidhāyāpi $ siddhair mantrauṣadhādibhiḥ &
nānyathā pratipattavyaṃ % na dato gamayed iti // 2.323 //
kva cit tattvasamākhyānaṃ $ kriyate stutinindayoḥ &
tatrāpi ca pravṛttiś ca % nivṛttiś copadiśyate // 2.324 //
rūpaṃ sarvapadārthānāṃ $ vākyārthopanibandhanan &
sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ % padārthair eva te samāḥ // 2.325 //
vākyaṃ tad api manyante $ yat padaṃ caritakriyam &
antareṇa kriyāśabdaṃ % vākyāder dvitvadarśanāt // 2.326 //
ākhyātaśabde niyataṃ $ sādhanaṃ yatra gamyate &
tad apy ekaṃ samāptārthaṃ % vākyam ity abhidhīya // 2.327 //
śabdavyavahitā buddhir $ aprayuktapadāśrayā &
anumānaṃ tadarthasya % pratyaye hetur ucyate // 2.328 //
apare tu padasyaiva $ tam arthaṃ pratijānate &
śabdāntarābhisaṃbandham % antareṇa vyavasthitam // 2.329 //
yasminn uccarite śabde $ yadā yo 'rthaḥ pratīyate &
tam āhur arthaṃ tasyaiva % nānyad arthasya lakṣaṇam // 2.330 //
kriyārthopapadeṣv evaṃ $ sthānināṃ gamyate kriyā &
vṛttau nirādibhiś caivaṃ % krāntādyarthaḥ pratīyate // 2.331 //
tāni śabdāntarāṇy eva $ paryāyā iva laukikāḥ &
arthaprakaraṇābhyāṃ tu % teṣāṃ svārtho niyamyate // 2.332 //
pratibodhābhyupāyās tu $ ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati &
nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ % śabdā jñeyena vastunā // 2.333 //
asatyāṃ pratipattau vā $ mithyā vā pratipādane &
svair arthair nityasaṃbandhās % te te śabdā vyavasthitāḥ // 2.334 //
yathāprakaraṇaṃ dvāram $ ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau &
badhāna dehi vety etad % upāyād avagamyate // 2.335 //
tatra sādhanavṛttir yaḥ $ śabdaḥ sattvanibandhanaḥ &
na sa pradhānabhūtasya % sādhyasyārthasya vācakaḥ // 2.336 //
svārthamātraṃ prakāśyāsau $ sāpekṣo vinivartate &
arthas tu tasya saṃbandhī % prakalpayati saṃnidhim // 2.337 //
pārārthyasyāviśiṣṭatvān $ na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ &
nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ % na śabdād arthasaṃnidhiḥ // 2.338 //
naṣṭarūpam ivākhyātam $ ākṣiptaṃ karmavācinā &
yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ % yugapad bhāvasattvayoḥ // 2.339 //
tais tu nāmasarūpatvam $ ākhyātasyāsya varṇyate &
anvayavyatirekābhyāṃ % vyavahāro vibhajyate // 2.340 //
na cāpi rūpāt saṃdehe $ vācakatvaṃ nivartate &
ardhaṃ paśor iti yathā % sāmarthyāt tad dhi kalpate // 2.341 //
sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ $ yadi bhāvanibandhanam &
saṃsarge ca vibhakto 'sya % tasyārtho na pṛthag yadi // 2.342 //
kriyāpradhānam ākhyātaṃ $ nāmnāṃ sattvapradhānatā &
catvāri padajātāni % sarvam etad virudhyate // 2.343 //
vākyasya buddhau nityatvam $ arthayogaṃ ca laukikam &
dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti % vadaty audumbarāyaṇaḥ // 2.344 //
vyāptimāṃś ca laghuś caiva $ vyavahāraḥ padāśrayaḥ &
loke śāstre ca kāryārthaṃ % vibhāgenaiva kalpitaḥ // 2.345 //
na loke pratipattṝṇām $ arthayogāt prasiddhayaḥ &
tasmād alaukiko vākyād % anyaḥ kaś cin na vidyate // 2.346 //
anyatra śrūyamāṇaiś ca $ liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ &
svārthā eva pratīyante % rūpābhedād alakṣitāḥ // 2.347 //
utsargavākye yat tyaktam $ aśabdam iva śabdavat &
tad bādhakeṣu vākyeṣu % śrutam anyatra gamyate // 2.348 //
brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni $ prakrāntā māṭharād vinā &
māṭharas takrasaṃbandhāt % tatrācaṣṭe yathārthatām // 2.349 //
anekākhyātayoge 'pi $ vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ &
ekam eveṣyate kaiś cid % bhinnarūpam iva sthitam // 2.350 //
niyamaḥ pratiṣedhaś ca $ vidhiśeṣas tathā sati &
dvitīye yo lug ākhyātas % taccheṣam alukaṃ viduḥ // 2.351 //
nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau $ pradhānāni parasparam &
teṣām anupakāritvāt % kathaṃ syād ekavākyatā // 2.352 //
viśeṣavidhinārthitvād $ vākyaśeṣo 'numīyate &
vidheyavan nivartye 'rthe % tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam // 2.353 //
saṃjñāśabdaikadeśo yas $ tasya lopo na vidyate &
viśiṣṭarūpā sā saṃjñā % kṛtā ca na nivartate // 2.354 //
saṃjñāntarāc ca dattāder $ nānyā saṃjñā pratīyate &
saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ % dattaśabdaḥ kathaṃ vadet // 2.355 //
sarvair avayavais tulyaṃ $ saṃbandhaṃ samudāyavat &
ke cic chabdasvarūpāṇāṃ % manyante sarvasaṃjñibhiḥ // 2.356 //
varṇānām arthavattvaṃ tu $ saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet &
saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñā- % praviveke na kalpate // 2.357 //
sarvasvarūpair yugapat $ saṃbandhe sati saṃjñinaḥ &
naikadeśasarūpebhyas % tatpratyāyanasaṃbhavaḥ // 2.358 //
ekadeśāt tu saṃghāte $ keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ &
smṛtes tu viṣayāc chabdāt % saṃghātārthaḥ pratīyate // 2.359 //
ekadeśāt smṛtir bhinne $ saṃghāte niyatā katham &
kathaṃ pratīyamānaḥ syāc % chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ // 2.360 //
ekadeśasarūpās tu $ tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ &
anuniṣpādinaḥ śabdāḥ % saṃjñāsu samavasthitāḥ // 2.361 //
sādhāraṇatvāt saṃdigdhāḥ $ sāmarthyān niyatāśrayāḥ &
teṣāṃ ye sādhavas teṣu % śāstre lopādi śiṣyate // 2.362 //
tulyāyām anuniṣpattau $ jye-drā-ghā ity asādhavaḥ &
na hy anvākhyāyake śāstre % teṣu dattādivat smṛtiḥ // 2.363 //
kṛtaṇatvāś ca ye śabdā $ nityāḥ kharaṇasādayaḥ &
ekadravyopadeśitvāt % tān sādhūn saṃpracakṣate // 2.364 //
gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ $ saṃjñāśaktisamanvayāt &
nimittāpekṣaṇaṃ teṣu % svārthe nāvaśyam iṣyate // 2.365 //
vyavahārāya niyamaḥ $ saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit &
nitya eva tu saṃbandho % ḍitthādiṣu gavādivat // 2.366 //
kṛtakatvād anityatvaṃ $ saṃbandhasyopapadyate &
saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair % yathākāmaṃ niyujyate // 2.367 //
yathā hi pāṃsulekhānāṃ $ bālakair madhurādayaḥ &
saṃjñāḥ kriyante sarvāsu % saṃjñāsv eṣaiva kalpanā // 2.368 //
vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ $ śaktyavacchedalakṣaṇaḥ &
akṛtrimo hi saṃbandho % viśeṣaṇaviśeṣyavat // 2.369 //
saṃjñā svarūpam āśritya $ nimitte sati laukikī &
kā cit pravartate kā cin % nimittāsaṃnidhāv api // 2.370 //
śāstre 'pi mahatī saṃjñā $ svarūpopanibandhanā &
anumānaṃ nimittasya % saṃnidhāne pratīyate // 2.371 //
āvṛtter anumānaṃ vā $ sārūpyāt tatra gamyate &
śabdabhedānumānaṃ vā % śaktibhedasya vā gatiḥ // 2.372 //
kva cid viṣayabhedena $ kṛtrimā vyavatiṣṭhate &
saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ % vyavasthānaṃ dvayor api // 2.373 //
viṣayaṃ kṛtrimasyāpi $ laukikaḥ kva cid uccaran &
vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau % tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ // 2.374 //
saṅghaikaśeṣadvandveṣu $ ke cit sāmarthyalakṣaṇam &
pratyāśrayam avasthānaṃ % kriyāṇāṃ pratijānate // 2.375 //
bhojanaṃ phalarūpābhyām $ ekaikasmin samāpyate &
anyathā hi vyavasthāne % na tadarthaḥ prakalpate // 2.376 //
annādānādirūpāṃ ca $ sarve tṛptiphalāṃ bhujim &
pratyekaṃ pratipadyante % na tu nāṭyakriyām iva // 2.377 //
pādyavat sā vibhāgena $ sāmarthyād avatiṣṭhate &
bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ % na tantreṇa pradīpavat // 2.378 //
dṛśyādis tu kriyaikāpi $ tathābhūteṣu karmasu &
āvṛttim antareṇāpi % samudāyāśrayā bhavet // 2.379 //
bhinnavyāpārarūpāṇāṃ $ vyavahārādidarśane &
kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ % saṃbhūyārthasya sādhakam // 2.380 //
lakṣyasya lokasiddhatvāc $ chāstre liṅgasya darśanāt &
arthiṣv ādaikṣu bhedena % vṛddhisaṃjñā samāpyate // 2.381 //
śatādānapradhānatvād $ daṇḍane śatakarmake &
arthināṃ guṇabhede 'pi % saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate // 2.382 //
saṅghasyaiva vidheyatvāt $ kāryavat pratipādane &
tatra tantreṇa saṃbandhaḥ % samāsābhyastasaṃjñayoḥ // 2.383 //
lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ $ kāṃ cid eva kriyāṃ prati &
tair vyastaiś ca samastaiś ca % sa dharma upalakṣyate // 2.384 //
vṛṣalair na praveṣṭavyam $ ity etasmin gṛhe yathā &
pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca % praveśaḥ pratiṣidhyate // 2.385 //
saṃbhūya tv arthalipsādi- $ pratiṣedhopadeśane &
pṛthag apratiṣiddhatvāt % pravṛttir na virudhyate // 2.386 //
vyavāyalakṣaṇārthatvād $ aṭkupvāṅādibhis tathā &
pratyekaṃ vā samastair vā % ṇatvaṃ na pratiṣidhyate // 2.387 //
anugrahārthā bhoktṝṇāṃ $ bhujir ārabhyate yadā &
deśakālādyabhedena % nānugṛhṇāti tān asau // 2.388 //
pātrādibhedān nānātvaṃ $ yasyaikasyopadiśyate &
viparyaye vā bhinnasya % tasyaikatvaṃ prakalpyate // 2.389 //
saṃhatyāpi ca kurvāṇā $ bhedena pratipāditāḥ &
svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena % prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate // 2.390 //
vīpsāyā viṣayābhāvād $ virodhād anyasaṃkhyayā &
dvidhā samāptyayogāc ca % śataṃ saṅghe 'vatiṣṭhate // 2.391 //
bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ $ yatrānyaiḥ saha śiṣyate &
tatrāpi lakṣaṇārthatvād % dvidhā vākyaṃ samāpyate // 2.392 //
vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ $ samāptiḥ kaiś cid iṣyate &
rūpāntareṇa yuktānāṃ % vākyānāṃ tena saṃgrahaḥ // 2.393 //
na vākyasyābhidheyāni $ bhedavākyāni kāni cit &
tasmiṃs tūccarite bhedāṃs % tathānyān pratipadyate // 2.394 //
yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate &
teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya % kiṃ padārthasya sattayā // 2.395 //
atha tair eva janitaḥ $ so 'rtho bhinneṣu vartate &
pūrvasyārthasya tena syād % virodhaḥ saha vā sthitiḥ // 2.396 //
sahasthitau virodhitvaṃ $ syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ &
vyabhicārī tu saṃbandhas % tyāge 'rthasya prasajyate // 2.397 //
ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ $ pratiśabdam avasthitaḥ &
saṅghe saṅghiṣu cārthātmā % saṃnidhānanideśakaḥ // 2.398 //
yathā sādhāraṇe svatvaṃ $ tyāgasya ca phalaṃ dhane &
prītiś cāvikalā tadvat % saṃbandho 'rthena tadvatām // 2.399 //
varṇānām arthavattāyāṃ $ tenaivārthena tadvati &
samudāye na caikatvaṃ % bhedena vyavatiṣṭhate // 2.400 //
ekenaiva pradīpena $ sarve sādhāraṇaṃ dhanam &
paśyanti tadvad ekena % supā saṃkhyābhidhīyate // 2.401 //
nārthavattā pade varṇe $ vākye caivaṃ viśiṣyate &
abhyāsāt prakramo 'nyas tu % viruddha iva dṛśyate // 2.402 //
viniyogād ṛte śabdo $ na svārthasya prakāśakaḥ &
arthābhidhānasaṃbandham % uktidvāraṃ pracakṣate // 2.403 //
yathā praṇihitaṃ cakṣur $ darśanāyopakalpate &
tathābhisaṃhitaḥ śabdo % bhavaty arthasya vācakaḥ // 2.404 //
kriyāvyavetaḥ saṃbandho $ dṛṣṭaḥ karaṇakarmaṇoḥ &
abhidhāniyamas tasmād % abhidhānābhidheyayoḥ // 2.405 //
bahuṣv ekābhidhāneṣu $ sarveṣv ekārthakāriṭu &
yat prayoktābhisaṃdhatte % śabdas tatrāvatiṣṭhate // 2.406 //
āmnāyaśabdān abhyāse $ ke cid āhur anarthakān &
svarūpamātravṛttiṃś ca % pareṣāṃ pratipādane // 2.407 //
abhidhānakriyāyogād $ arthasya pratipādakān &
niyogabhedān manyante % tān evaikatvadarśinaḥ // 2.408 //
teṣām atyantanānātvaṃ $ nānātvavyavahāriṇaḥ &
akṣādīnām iva prāhur % ekajātisamanvayāt // 2.409 //
prayogād abhisaṃdhānam $ anyad eṣu na vidyate &
viṣaye yataśaktitvāt % sa tu tatra vyavasthitaḥ // 2.410 //
nānātvasyaiva saṃjñānam $ arthaprakaraṇādibhiḥ &
na jātv arthāntare vṛttir % anyārthānāṃ kathaṃ ca na // 2.411 //
padarūpaṃ ca yad vākyam $ astitvopanibandhanam &
kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ % na vākyāvayave pade // 2.412 //
yathaivānarthakair varṇair $ viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate &
padair anarthakair evaṃ % viśiṭṭo 'rtho 'bhidhīyate // 2.413 //
yad antarāle jñānaṃ tu $ padārtheṣūpajāyate &
pratipatter upāyo 'sau % prakramānavadhāraṇāt // 2.414 //
pūrvair arthair anugato $ yathārthātmā paraḥ paraḥ &
saṃsarga eva prakrāntas % tathānyeṣv arthavastuṣu // 2.415 //
aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit $ sādhyenārthena sādhane &
ādhāraniyamārthaiva % sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ // 2.416 //
ādhāre niyamābhāvāt $ tadākṣepo na vidyate &
sāmarthyāt saṃbhavas tasya % śrutis tv anyanivṛttaye // 2.417 //
kriyā kriyāntarād bhinnā $ niyatādhārasādhanā &
prakrāntā pratipattṝṇāṃ % bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ // 2.418 //
avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ $ kramavadbhyo 'padakramam &
prakāśate tadanyeṣāṃ % vākyaṃ vākyārtha eva ca // 2.419 //
svarūpaṃ vidyate yasya $ tasyātmā na nirūpyate &
nāsti yasya svarūpaṃ tu % tasyaivātmā nirūpyate // 2.420 //
aśabdam apare 'rthasya $ rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ &
arthāvabhāsarūpā ca % śabdebhyo jāyate smṛtiḥ // 2.421 //
anyathaivāgnisaṃbandhād $ dāhaṃ dagdho 'bhimanyate &
anyathā dāhaśabdena % dāhārthaḥ saṃpratīyate // 2.422 //
pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ $ pṛthagarthānupātinām &
indriyāṇāṃ yathā kāryam % ṛte dehān na kalpate // 2.423 //
tathā padānāṃ sarveṣāṃ $ pṛthagarthaniveśinām &
vākyebhyaḥ pravibhaktānām % arthavattā na vidyate // 2.424 //
saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv $ arthavastuṣu gṛhyate &
nātropākhyāyate tattvam % apadārthasya darśanāt // 2.425 //
darśanasyāpi yat satyaṃ $ na tathā darśanaṃ sthitam &
vastu saṃsargarūpeṇa % tad arūpaṃ nirūpyate // 2.426 //
astitvenānuṣakto vā $ nivṛttyātmani vā sthitaḥ &
artho 'bhidhīyate yasmād % ato vākyaṃ prayujyate // 2.427 //
kriyānuṣaṅgeṇa vinā $ na padārthaḥ pratīyate &
satyo vā viparīto vā % vyavahāre na so 'sty ataḥ // 2.428 //
sad ity etat tu yad vākyaṃ $ tad abhūd asti neti vā &
kriyābhidhānasaṃbandham % antareṇa na gamyate // 2.429 //
ākhyātapadavācye 'rthe $ sādhanopanibandhane &
vinā sattvābhidhānena % nākāṅkṣā vinivartate // 2.430 //
prādhānyāt tu kriyā pūrvam $ arthasya pravibhajyate &
sādhyaprayuktāny aṅgāni % phalaṃ tasya prayojakam // 2.431 //
prayoktaivābhisaṃdhatte $ sādhyasādhanarūpatām &
arthasya cābhisaṃbandha- % kalpanāṃ prasamīhate // 2.432 //
pacikriyāṃ karotīti $ karmatvenābhidhīyate &
paktiḥ karaṇarūpaṃ tu % sādhyatvena pratīyate // 2.433 //
yo 'ṃśo yenopakāreṇa $ prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ &
arthasya sarvaśaktitvāt % sa tathaiva vyavasthitaḥ // 2.434 //
ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ $ kadā cid abhidhīyate &
āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ % sa kadā cit pratīyate // 2.435 //
saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ $ saṃsargaś ca vivekinām &
nānātmakānām ekatvaṃ % nānātvaṃ ca viparyaye // 2.436 //
sarvātmakatvād arthasya $ nairātmyād vā vyavasthitam &
atyantayataśaktitvāc % chabda eva nibandhanam // 2.437 //
vastūpalakṣaṇaḥ śabdo $ nopakārasya vācakaḥ &
na svaśaktiḥ padārthānāṃ % saṃspraṣṭuṃ tena śakyate // 2.438 //
saṃbandhidharmā saṃyogaḥ $ svaśabdenābhidhīyate &
saṃbandhaḥ samavāyas tu % saṃbandhitvena gamyate // 2.439 //
lakṣaṇād vyavatiṣṭhante $ padārthā na tu vastutaḥ &
upakārāt sa evārthaḥ % kathaṃ cid anugamyate // 2.440 //
vākyārtho yo 'bhisaṃbandho $ na tasyātmā kva cit sthitaḥ &
vyavahāre padārthānāṃ % tam ātmānaṃ pracakṣate // 2.441 //
padārthe samudāye vā $ samāpto naiva vā kva cit &
padārtharūpabhedena % tasyātmā pravibhajyate // 2.442 //
anvākhyānāya yo bhedaḥ $ pratipattinibandhanam &
sākāṅkṣāvayavaṃ bhede % tenānyad upavarṇyate // 2.443 //
anekaśakter ekasya $ pravibhāgo 'nugamyate &
ekārthatvaṃ hi vākyasya % mātrayāpi pratīyate // 2.444 //
saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ $ sann asan vā vibhajyate &
bāhyīkṛtya vibhāgas tu % śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ // 2.445 //
pratyayārthātmaniyatāḥ $ śaktayo na vyavasthitāḥ &
anyatra ca tato rūpaṃ % na tāsām upalabhyate // 2.446 //
bahuṣv api tiṅanteṣu $ sākāṅkṣeṣv ekavākyatā &
tiṅā tiṅbhyo nighātasya % paryudāsas tathārthavān // 2.447 //
ekatiṅ yasya vākyaṃ tu $ śāstre niyatalakṣaṇam &
tasyātiṅgrahaṇenārtho % vākyabhedān na vidyate // 2.448 //
tiṅantāntarayukteṣu $ yuktayukteṣu vā punaḥ &
mṛgaḥ paśyata yātīti % bhedābhedau na tiṣṭhataḥ // 2.449 //
itikartavyatārthasya $ sāmarthyād yatra kāṅkṣyate &
aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ % samāptārthaṃ tad ucyate // 2.450 //
tattvānvākhyānamātre tu $ yāvān artho 'nuṣajyate &
vināpi tatprayogeṇa % śruter vākyaṃ samāpyate // 2.451 //
caṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra $ japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru &
tādarthyasyāviśeṣe 'pi % śabdādbhedaḥ pratīyate // 2.452 //
phalavantaḥ kriyābhedāḥ $ kriyāntaranibandhanāḥ &
asaṃkhyātāḥ kramoddeśair % ekākhyātanidarśitāḥ // 2.453 //
nivṛttabhedā sarvaiva $ kriyākhyāte 'bhidhīyate &
śruter aśakyā bhedānāṃ % pravibhāgaprakalpanā // 2.454 //
aśvamedhena yakṣyante $ rājānaḥ sattram āsate &
brāhmaṇā iti nākhyāta- % rūpād bhedaḥ pratīyate // 2.455 //
sakṛc chrutā saptadaśasv $ anāvṛttāpi yā kriyā &
prājāpatyeṣu sāmarthyāt % sā bhedaṃ pratipadyate // 2.456 //
devadattādiṣu bhujiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate &
pratisvatantraṃ vākyaṃ vā % bhedena pratipadyate // 2.457 //
uccāraṇe tu vākyānām $ anyad rūpaṃ na gṛhyate &
pratipattau tu bhinnānām % anyad rūpaṃ pratīyate // 2.458 //
ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca $ sāmānyenābhidhīyate &
kartarīti yathā tac ca % paśvādiṣu vibhajyate // 2.459 //
yady ākāṅkṣā nivarteta $ tadbhūtasya sakṛc chrutau &
naivānyenābhisaṃbandhaṃ % tad upeyāt kathaṃ ca na // 2.460 //
ekarūpam anekārthaṃ $ tasmād upanibandhanam &
yonir vibhāgavākyānāṃ % tebhyo 'nanyad iva sthitam // 2.461 //
kva cit kriyā vyaktibhāgair $ upakāre pravartate &
sāmānyabhāga evāsyāḥ % kva cid arthasya sādhakaḥ // 2.462 //
kālabhinnāś ca ye bhedā $ ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu &
prakrame jātibhāgasya % śabdātmā tair na bhidyate // 2.463 //
ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu $ bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ &
bhedena viniyujyante % tacchabdasya sakṛc chrutau // 2.464 //
akṣādiṣu yathā bhinnā $ bhakṣibhañjidivikriyāḥ &
prayogakālābhede 'pi % pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ // 2.465 //
akṣāṇāṃ tantriṇāṃ tantram $ upāyas tulyarūpatā &
eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ % tannibaddhā sakṛc chrutiḥ // 2.466 //
dvāv apy upāyau śabdānāṃ $ prayoge samavasthitau &
kramo vā yaugapadyaṃ vā % yau loko nātivartate // 2.467 //
krame vibhajyate rūpaṃ $ yaugapadye na bhidyate &
kriyā tu yaugapadye 'pi % kramarūpānupātinī // 2.468 //
bhedasaṃsargaśaktī dve $ śabdād bhinne iva sthite &
yaugapadye 'py anekena % prayoge bhidyate śrutiḥ // 2.469 //
abhinno rūpabhedena $ ya eko 'rtho vivakṣitaḥ &
tasyāvayavadharmeṇa % samudāyo 'nugṛhyate // 2.470 //
bhedanirvacane tv asya $ pratyekaṃ vā samāpyate &
śrutir vacanabhinnā vā % vākyabhede 'vatiṣṭhate // 2.471 //
tatraikavacanānto vā $ so 'kṣaśabdaḥ prayujyate &
pratyekaṃ vā bahutvena % pravibhāgo yathāśruti // 2.472 //
dviṣṭhāni yāni vākyāni $ teṣv apy ekatvadarśinām &
anekaśakter ekasya % svaśaktiḥ pravibhajyate // 2.473 //
atyantabhinnayor vā syāt $ prayoge tantralakṣaṇaḥ &
upāyas tatra saṃsargaḥ % pratipattṛṣu bhidyate // 2.474 //
bhedenādhigatau pūrvaṃ $ śabdau tulyaśrutī punaḥ &
tantreṇa pratipattāraḥ % prayoktrā pratipāditāḥ // 2.475 //
ekasyāpi vivakṣāyām $ anuniṣpadyate paraḥ &
vinābhisaṃdhinā śabdaḥ % śaktirūpaḥ prakāśate // 2.476 //
anekā śaktir ekasya $ yugapac chrūyate kva cit &
agniḥ prakāśadāhābhyām % ekatrāpi niyujyate // 2.477 //
āvṛttiśaktibhinnārthe $ vākye sakṛd api śrute &
liṅgād vā tantradharmād vā % vibhāgo vyavatiṣṭhate // 2.478 //
saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ $ liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ &
pravibhāgas tathā sūtra % ekasminn eva jāyate // 2.479 //
tathā dvirvacane 'cīti $ tantropāyād alakṣaṇaḥ &
ekaśeṣeṇa nirdeśo % bhāṣya eva pradarśitaḥ // 2.480 //
prāyeṇa saṃkṣeparucīn $ alpavidyāparigrahān &
saṃprāpya vaiyākaraṇān % saṃgrahe 'stam upāgate // 2.481 //
kṛte 'tha pātañjalinā $ guruṇā tīrthadarśinā &
sarveṣāṃ nyāyabījānāṃ % mahābhāṣye nibandhane // 2.482 //
alabdhagādhe gāmbhīryād $ uttāna iva sauṣṭhavāt &
tasminn akṛtabuddhīnāṃ % naivāvāsthita niścayaḥ // 2.483 //
vaijisaubhavaharyakṣaiḥ $ śuṣkatarkānusāribhiḥ &
ārṣe viplāvite granthe % saṃgrahapratikañcuke // 2.484 //
yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo $ bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ &
kālena dākṣiṇātyeṣu % granthamātro vyavasthitaḥ // 2.485 //
parvatād āgamaṃ labdhvā $ bhāṣyabījānusāribhiḥ &
sa nīto bahuśākhatvaṃ % cāndrācāryādibhiḥ punaḥ // 2.486 //
nyāyaprasthānamārgāṃs tān $ abhyasya svaṃ ca darśanam &
praṇīto guruṇāsmākam % ayam āgamasaṃgrahaḥ // 2.487 //
vartmanām atra keṣāṃ cid $ vastumātram udāhṛtam &
kāṇḍe tṛtīye nyakṣeṇa % bhaviṣyati vicāraṇā // 2.488 //
prajñā vivekaṃ labhate $ bhinnair āgamadarśanaiḥ &
kiyad vā śakyam unnetuṃ % svatarkam anudhāvatā // 2.489 //
tat tad utprekṣamāṇānāṃ $ purāṇair āgamair vinā &
anupāsitavṛddhānāṃ % vidyā nātiprasīdati // 2.490 //
// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye vākyakāṇḍaṃ samāptam //
3. padakāṇḍam
3.1. jātisamuddeśaḥ
dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ $ caturdhā pañcadhāpi vā &
apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ % prakṛtipratyayādivat // 3.1.1 //
padārthānām apoddhāre $ jātir vā dravyam eva vā &
padārthau sarvaśabdānāṃ % nityāv evopavarṇitau // 3.1.2 //
keṣāṃ cit sāhacaryeṇa $ jātiḥ śaktyupalakṣaṇam &
khadirādiṣv aśakteṣu % śaktaḥ pratinidhīyate // 3.1.3 //
asvātantryaphalo bandhiḥ $ pramāṇādīva śiṣyate &
ato jātyabhidhāne 'pi % śaktihīnaṃ na gṛhyate // 3.1.4 //
saṃśleṣamātraṃ badhnātir $ yadi syāt tu vivakṣitaḥ &
śaktyāśraye tato liṅgaṃ % pramāṇādyanuśāsanam // 3.1.5 //
svajātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ $ sarvair evābhidhīyate &
tato 'rthajātirūpeṣu % tadadhyāropakalpanā // 3.1.6 //
yathā rakte guṇe tattvaṃ $ kaṣāye vyapadiśyate &
saṃyogisaṃnikarṣāc ca % vastrādiṣv api gṛhyate // 3.1.7 //
tathā śabdārthasaṃbandhāc $ chabde jātir avasthitā &
vyapadeśe 'rthajātīnāṃ % jātikāryāya kalpate // 3.1.8 //
jātjśabdaikaśeṣe sā $ jātīnāṃ jātir iṣyate &
śabdajātaya ity atra % tajjātiḥ śabdajātiṣu // 3.1.9 //
yā śabdajātiśabdeṣu $ śabdebhyo bhinnalakṣaṇā &
jātiḥ sā śabdajātitvam % avyatikramya vartate // 3.1.10 //
arthajātyabhidhāne 'pi $ sarve jātyabhidhāyinaḥ &
vyāpāralakṣaṇā yasmāt % padārthāḥ samavasthitāḥ // 3.1.11 //
jātau padārthe jātir vā $ viseṣo vāpi jātivat &
śabdair apekṣyate yasmād % atas te jātivācinaḥ // 3.1.12 //
dravyadharmā padārthe tu $ dravye sarvo 'rtha ucyate &
dravyadharmāśrayād dravyam % ataḥ sarvo 'rtha iṣyate // 3.1.13 //
anupravṛttidharmo vā $ jātiḥ syāt sarvajātiṣu &
vyāvṛttidharmasāmānyaṃ % viśeṣe jātir iṣyate // 3.1.14 //
saṃyogidharmabhedena $ deśe ca parikalpite &
teṣu deśeṣu sāmānyam % ākāśasyāpi vidyate // 3.1.15 //
adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ $ deśāḥ saṃbandhino yathā &
ākāśasyāpy adeśasya % deśāḥ saṃyoginas tathā // 3.1.16 //
bhinnavastvāśrayā buddhiḥ $ saṃyogiṣv anuvartate &
samavāyiṣu bhedasya % grahaṇaṃ vinivartate // 3.1.17 //
ataḥ saṃyogideśānāṃ $ gauṇatvaṃ parikalpyate &
avivekāt pradeśebhyo % mukhyatvaṃ samavāyinām // 3.1.18 //
anupravṛttirūpā yā $ prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ &
ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu % dravyatvena pracakṣate // 3.1.19 //
bhinnā iti paropādhir $ abhinnā iti vā punaḥ &
bhāvātmasu prapañco 'yaṃ % saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate // 3.1.20 //
naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ $ na sattvaṃ na ca nāstitā &
ātmatattveṣu bhāvānām % asaṃsṛṣṭeṣu vidyate // 3.1.21 //
sarvaśaktyātmabhūtatvam $ ekasyaiveti nirṇaye &
bhāvānām ātmabhedasya % kalpanā syād anarthikā // 3.1.22 //
tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ $ śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ &
saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya % sādhikā na tu kevalāḥ // 3.1.23 //
yathaiva cendriyādīnām $ ātmabhūtā samagratā &
tathā saṃbandhisaṃbandha- % saṃsarge 'pi pratīyate // 3.1.24 //
na tad utpadyate kiṃ cid $ yasya jātir na vidyate &
ātmābhivyaktaye jātiḥ % kāraṇānāṃ prayojikā // 3.1.25 //
kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā $ nityānityeṣu jātayaḥ &
kva cit kāryeṣv abhivyaktim % upayānti punaḥ punaḥ // 3.1.26 //
nirvartyamānaṃ yat karma $ jātis tatrāpi sādhanam &
svāśrayasyābhinicpattyai % sā kriyāyāḥ prayojikā // 3.1.27 //
vidhau vā pratiṣedhe vā $ brāhmaṇatvādi sādhanam &
vyaktyāśritāśritā jāteḥ % saṃkhyājātir viśeṣikā // 3.1.28 //
yathā jalādibhir vyaktaṃ $ mukham evābhidhīyate &
tathā dravyair abhivyaktā % jātir evābhidhīyate // 3.1.29 //
yathendriyagato bheda $ indriyagrahaṇād ṛte &
indriyārtheṣvadṛśyo 'pi % jñānabhedāya kalpate // 3.1.30 //
tathātmarūpagrahaṇāt $ keṣāṃ cid vyaktayo vinā &
sāmānyajñānabhedānām % upayānti nimittatām // 3.1.31 //
satyāsatyau tu yau bhāgau $ pratibhāvaṃ vyavasthitau &
satyaṃ yat tatra sā jātir % asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ // 3.1.32 //
saṃbandhibhedāt sattaiva $ bhidyamānā gavādiṣu &
jātir ity ucyate tasyāṃ % sarve śabdā vyavasthitāḥ // 3.1.33 //
tāṃ prātipadikārthaṃ ca $ dhātvarthaṃ ca pracakṣate &
sā nityā sā mahān ātmā % tām āhus tvatalādayaḥ // 3.1.34 //
prāptakramā viśeṣeṣu $ kriyā saivābhidhīyate &
kramarūpasya saṃhāre % tat sattvam iti kathyate // 3.1.35 //
saiva bhāvavikāreu $ ṣaḍ avasthāḥ prapadyate &
krameṇa śaktibhiḥ svābhir % evaṃ pratyavabhāsate // 3.1.36 //
ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā $ yatredaṃ kāladarśanam &
paurvāparyādirūpeṇa % pravibhaktam iva sthitam // 3.1.37 //
tirobhāvābhyupagame $ bhāvānāṃ saiva nāstitā &
labdhakrame tirobhāve % naśyatīti pratīyate // 3.1.38 //
pūrvasmāt pracyutā dharmād $ aprāptā cottaraṃ padam &
tadantarāle bhedānām % āśrayāj janma kathyate // 3.1.39 //
āśrayaḥ svātmamātrā vā $ bhāvā vā vyatirekiṇaḥ &
svaśaktayo vā sattāyā % bhedadarśanahetavaḥ // 3.1.40 //
pṛthivyādiṣv abhivyaktau $ na saṃsthānam apekṣate &
anucchinnāśrayāj jātir % anitye 'py āśraye sthitā // 3.1.41 //
anucchedyāśrayām eke $ sarvāṃ jātiṃ pracakṣate &
na yaugapadyaṃ pralaye % sarvasyeti vyavasthitāḥ // 3.1.42 //
prakṛtau pravilīneṣu $ bhedeṣv ekatvadarśinām &
dravyasattvaṃ prapadyante % svāśrayā eva jātayaḥ // 3.1.43 //
brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ $ sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ &
abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ % sādhakā ity api smṛtiḥ // 3.1.44 //
citrādiṣv apy abhivyaktir $ jātīnāṃ kaiś cid iṣyate &
prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau % nimittaṃ puṇyapāpayoḥ // 3.1.45 //
jñānaṃ tv asmadviśiṣṭānāṃ $ tāsu sarvendriyaṃ viduḥ &
abhyāsān maṇirūpyādi- % viśeṣeṣv iva tadvidām // 3.1.46 //
jātyutpalādigandhādau $ bhedatattvaṃ yad āśritam &
tad bhāvapratyayair loke % 'nityatvān nābhidhīyate // 3.1.47 //
asvaśabdābhidhānās tu $ narasiṃhādijātayaḥ &
sarūpāvayavevānyā % tāsu śrutir avasthitā // 3.1.48 //
jātyavasthāparicchede $ saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā &
viprakarṣe 'pi saṃsargād % upakārāya kalpate // 3.1.49 //
lakṣaṇā śabdasaṃskāre $ vyāpāraḥ kāryasiddhaye &
saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ % śrutisāmye 'pi dṛśyate // 3.1.50 //
na vinā saṃkhyayā kaś cit $ sattvabhūto 'rtha ucyate &
ataḥ sarvasya nirdeśe % saṃkhyā syād avivakṣitā // 3.1.51 //
ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā $ keṣāṃ cid avivakṣitam &
tad dhi jātyabhidhānāya % dvitvaṃ tu syād vivakṣitam // 3.1.52 //
yady etau vyādhitau syātāṃ $ deyaṃ syād idam auṣadham &
ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya % dvitvaṃ syād avivakṣitam // 3.1.53 //
ekādiśabdavācyāyāḥ $ karmasv aṅgatvam iṣyate &
saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām % iti rūpād dhi sāśritā // 3.1.54 //
yajeta paśunety atra $ saṃskārasyāpi saṃbhave &
yathā jātis tathaikatvaṃ % sādhanatvena gamyate // 3.1.55 //
liṅgāt tu syād dvitīyādes $ tad ekatvaṃ vivakṣitam &
ekārthaviṣayatve ca % talliṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ // 3.1.56 //
anyatrāvihitasyaiva $ sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ &
kriyāyām aṅgabhāvaś ca % tat tv etasmād vivakṣitam // 3.1.57 //
grahās tv anyatra vihitā $ bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak &
prājāpatyā navety evam- % ādibhedasamanvitāḥ // 3.1.58 //
aṅgatvena pratītānāṃ $ saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ &
nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā % sā kathaṃ syād vivakṣitā // 3.1.59 //
nānyatra vidhir astīti $ saṃskāro nāpi cāṅgitā &
hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā % yatnāt sā hi vivakṣitā // 3.1.60 //
saṃmārjane viśeṣaś ca $ na grahe kva cid āśritaḥ &
vihītās te ca saṃskāryāḥ % sarveṣām āśrayas tataḥ // 3.1.61 //
pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ $ jātāv ekena cet kriyā &
paśunā na prakalpeta % tat syād eva prakalpanam // 3.1.62 //
ekena ca prasiddhāyāṃ $ kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt &
paśvantaram upādeyam % upādānam anarthakam // 3.1.63 //
yathaivāhitagarbhāyāṃ $ garbhādhānam anarthakam &
tathaikena prasiddhāyāṃ % paśvantaram anarthakam // 3.1.64 //
tāvatārthasya siddhatvād $ ekatvasyāvyatikramam &
ke cid icchanti na tv atra % saṃkhyāṅgatvena gṛhyate // 3.1.65 //
dvitīyādi tu yal liṅgam $ uktanyāyānuvādi tat &
nasaṃkhyā sādhanatvena % jātivat tena gamyate // 3.1.66 //
anvayavyatirekābhyāṃ $ saṃkhyābhyupagame sati &
yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān % na tv anyārthopalakṣaṇam // 3.1.67 //
sādhanatve padārthasya $ sāmarthyaṃ na prahīyate &
saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas % tena liṅgena gamyate // 3.1.68 //
apūrvasya vidheyatvāt $ prādhānyam avasīyate &
vihitasya parārthatvāc % cheṣabhāvaḥ pratīyate // 3.1.69 //
saṃmārgasya vidheyatvād $ anyatra vihite grahe &
vidhivākye śrutā saṃkhyā % lakṣaṇāyāṃ na bādhyate // 3.1.70 //
vidhivākyāntare saṃkhyā $ paśor nāsti virodhinī &
tasmāt saguṇa evāsau % sahaikatvena gamyate // 3.1.71 //
nirjñātadravyasaṃbandhe $ yaḥ karmaṇy upadiśyate &
guṇas tenārthitā tasya % dravyeṇeva pratīyate // 3.1.72 //
kaś cid eva guṇo dravye $ yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ &
ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ % prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ // 3.1.73 //
tayos tu pṛthagarthitve $ saṃbandho yaḥ pratīyate &
na tasminn upaghāto 'sti % kalpyam anyan na cāśrutam // 3.1.74 //
kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ $ sa śrutiprāpitas tayoḥ &
āśrayāśrayiṇor vākyān % niyamas tv avatiṣṭhate // 3.1.75 //
tatra dravyaguṇābhāve $ pratyekaṃ syād vikalpanam &
śrutiprāpto hi saṃbandho % balavān vākyalakṣaṇāt // 3.1.76 //
yadā tu jātiḥ śaktir vā $ kriyāṃ praty upadiśyate &
sāmarthyāt saṃnidhīyete % tatra dravyaguṇau tadā // 3.1.77 //
jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca $ tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati &
guṇāḥ pratinidhīyante % chāgādīnāṃ na jātayaḥ // 3.1.78 //
vyaktiśakteḥ samāsannā $ jātayo na tathā guṇāḥ &
sākṣād dravyaṃ kriyāyogi % guṇas tasmād vikalpate // 3.1.79 //
sāmyenānyatarābhāve $ vikalpaḥ kaiś cid iṣyate &
atadguṇo 'taś chāgaḥ syān % meṣo vā tadguṇo bhavet // 3.1.80 //
jāter āśritasaṃkhyāyāḥ $ pravṛttir upalabhyate &
saṃkhyāviśeṣam utsṛjya % kva cit saiva pravartate // 3.1.81 //
parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ $ yujyate dravyasaṃkhyayā &
svārthaṃ pravartamānaṃ tu % na saṃkhyām avalambate // 3.1.82 //
yajeta paśunety atra $ yajyarthāyāṃ paśuśrutau &
kṛtārthaikena paśunā % pradhānaṃ bhavati kriyā // 3.1.83 //
yāvatāṃ saṃbhavo yasya $ sa kuryāt tāvatāṃ yadi &
ālambhanaṃ guṇais tena % pradhānaṃ syāt prayojitam // 3.1.84 //
saṃmṛjyamānatantre tu $ grahe yatra kriyāśrutiḥ &
saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ % naiva tatrādriyāmahe // 3.1.85 //
śiṣyamāṇapare vākye $ yad ekagrahaṇaṃ kṛtam &
śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi % vyaktaṃ talliṅgadarśanam // 3.1.86 //
samāsapratyayavidhau $ yathā nipatitā śrutiḥ &
guṇānāṃ paratantrāṇāṃ % nyāyenaivopapadyate // 3.1.87 //
guṇe 'pi nāṅgīkriyate $ pradhānāntarasiddhaye &
saṃkhyā kartā tathā karmaṇy % aviśiṣṭaḥ pratīyate // 3.1.88 //
yasyānyasya prasaktasya $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ &
sarūpasamudāyāt tu % vibhaktir yā vidhīyate // 3.1.89 //
nivṛttau caritārthatvāt $ saṃkhyā tatrāvivakṣitā &
ekas tatrārthavān siddhaḥ % samudāyasya vācakaḥ // 3.1.90 //
pratyayasya pradhānasya $ samāsasyāpi vā vidhau &
siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ % sarvathānugraho guṇe // 3.1.91 //
abhedarūpaṃ sādṛśyam $ ātmabhūtāś ca śaktayaḥ &
jātiparyāyavācitvam % eṣām apy upavarṇyate // 3.1.92 //
daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ $ yady api pratipadyate &
na tasmād eva sāmarthyāt % sa daṇḍīti pratīyate // 3.1.93 //
necchānimittād icchāvān $ iti jñānaṃ pravartate &
tasmāt saty api sāmarthye % buddhir arthāntarāśrayā // 3.1.94 //
svabhāvo 'vyapadeśyo vā $ sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate &
sarvasyānte yatas tasmād % vyavahāro na kalpate // 3.1.95 //
yadā bhedān parityajya $ buddhyaika iva gṛhyate &
vyaktyātmaiva tadā tatra % buddhir ekā pravartate // 3.1.96 //
bhedarūpair anusyūtaṃ $ yadaikam iva manyate &
samūhāvagrahā buddhir % bahubhyo jāyate tadā // 3.1.97 //
yadā sahavivakṣāyām $ ekabuddhinibandhanaḥ &
baddhāvayavavicchedaḥ % samudāyo 'bhidhīyate // 3.1.98 //
pratikriyaṃ samāptatvād $ eko bhedasamanvitaḥ &
dvandve dvitvādibhedena % tadāsāv upagamyate // 3.1.99 //
sakṛtpravṛttāv ekatvam $ āvṛttau sadṛśātmatām &
bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ % bhedāpohāt prapadyate // 3.1.100 //
anupravṛtteti yathā- $ -bhinnā buddhiḥ pratīyate &
artho vyāvṛttarūpo 'pi % tathā tattvena gṛhyate // 3.1.101 //
sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ $ na bhedopanipātinaḥ &
vidyante vācakāḥ śabdā % nāpi bhedo 'vadhāryate // 3.1.102 //
jñānaśabdārthaviṣayā $ viśeṣā ye vyavasthitāḥ &
teṣāṃ duravadhāratvāj % jñānādyekatvadarśanam // 3.1.103 //
jñāneṣv api yathārtheṣu $ tathā sarveṣu jātayaḥ &
saṃsargadarśane santi % tāś cārthasya prasādhikāḥ // 3.1.104 //
jñeyastham eva sāmānyaṃ $ jñānānām upakārakam &
na jātu jñeyavaj jñānaṃ % pararūpeṇa rūpyate // 3.1.105 //
yathā jyotiḥ prakāśena $ nānyenābhiprakāśyate &
jñānākāras tathānyena % na jñānenopagṛhyate // 3.1.106 //
na cātmasamavetasya $ sāmānyasyāvadhāraṇe &
jñānaśaktiḥ samarthā syāj % jñātasyānyasya vastunaḥ // 3.1.107 //
ayaugapadye jñānānām $ asyety agrahaṇaṃ na ca &
yathopalabdhi smaraṇam % upalabdhe ca jāyate // 3.1.108 //
ghaṭajñānam iti jñānaṃ $ ghaṭajñānavilakṣaṇam &
ghaṭa ity api yaj jñānaṃ % viṣayopanipāti tat // 3.1.109 //
yato viṣayarūpeṇa $ jñānarūpaṃ na gṛhyate &
artharūpaviviktaṃ ca % svarūpaṃ nāvadhāryate // 3.1.110 //
//iti jātisamuddeśaḥ //
3.2 dravyasamuddeśaḥ
ātmā vastu svabhāvaś ca $ śarīraṃ tattvam ity api &
dravyam ity asya paryāyās % tac ca nityam iti smṛtam // 3.2.1 //
satyaṃ vastu tadākārair $ asatyair avadhāryate &
asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ % satyam evābhidhīyate // 3.2.2 //
adhruveṇa nimittena $ devadattagṛhaṃ yathā &
gṛhītaṃ gṛhaśabdena % śuddham evābhidhīyate // 3.2.3 //
suvarṇādi yathā yuktaṃ $ svair ākārair apāyibhiḥ &
rucakādyabhidhānānāṃ % śuddham evaiti vācyatām // 3.2.4 //
ākāraiś ca vyavacchedāt $ sārvārthyam avarudhyate &
yathaiva cakṣurādīnāṃ % sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ // 3.2.5 //
teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas $ tathābhūteṣu vartate &
tattvātmakatvāt tenāpi % nityam evābhidhīyate // 3.2.6 //
na tattvātattvayor bheda $ iti vṛddhebhya āgamaḥ &
atattvam iti manyante % tattvam evāvicāritam // 3.2.7 //
vikalparūpaṃ bhajate $ tattvam evāvikalpitam &
na cātra kālabhedo 'sti % kālabhedaś ca gṛhyate // 3.2.8 //
yathā viṣayadharmāṇāṃ $ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ &
tadātmeva ca tat siddham % atyantam atadātmakam // 3.2.9 //
tathā vikārarūpāṇāṃ $ tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ &
tadātmeva ca tat tattvam % atyantam atadātmakam // 3.2.10 //
sat yam ākṛtisaṃhāre $ yad ante vyavatiṣṭhate &
tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac % chabdāt tac ca na bhidyate // 3.2.11 //
na tad asti na tan nāsti $ na tad ekaṃ na tat pṛthak &
na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ na % vikṛtaṃ na na cānyathā // 3.2.12 //
tan nāsti vidyate tac ca $ tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak &
saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca % vikṛtaṃ tat tad anyathā // 3.2.13 //
tasya śabdārthasaṃbandha- $ rūpam ekasya dṛśyate &
tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā % darśane ca prayojanam // 3.2.14 //
vikārāpagame satyaṃ $ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā &
vikārāpagame satyāṃ % tathāhuḥ prakṛtiṃ parām // 3.2.15 //
vācyā sā sarvaśabdānāṃ $ śabdāś ca na pṛthak tataḥ &
apṛthaktve ca saṃbandhas % tayor nānātmanor iva // 3.2.16 //
ātmā paraḥ priyo dveṣyo $ vaktā vācyaṃ prayojanam &
viruddhāni yathaikasya % svapne rūpāṇi cetasaḥ // 3.2.17 //
ajanmani tathā nitye $ paurvāparyavivarjite &
tattve janmādirūpatvaṃ % viruddham upalabhyate // 3.2.18 //
// iti dravyasamuddeśaḥ //
3.3 saṃbandhasamuddeśaḥ
jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ $ svarūpaṃ ca pratīyate &
śabdair uccaritais teṣāṃ % saṃbandhaḥ samavasthitaḥ // 3.3.1 //
pratipattur bhavaty arthe $ jñāne vā saṃśayaḥ kva cit &
svarūpeṣūpalabhyeṣu % vyabhicāro na vidyate // 3.3.2 //
asyāyaṃ vācako vācya $ iti ṣaṣṭhyā pratīyate &
yogaḥ śabdārthayos tattvam % apy ato vyapadiśyate // 3.3.3 //
nābhidhānaṃ svadharmeṇa $ saṃbandhasyāsti vācakam &
atyantaparatantratvād % rūpaṃ nāsyāpadiśyate // 3.3.4 //
upakārāt sa yatrāsti $ dharmas tatrānugamyate &
śaktīnām api sā śaktir % guṇānām apy asau guṇaḥ // 3.3.5 //
taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ $ saṃyogasamavāyayoḥ &
tayor apy upakārārthā % niyatās tadupādhayaḥ // 3.3.6 //
kā cid eva hi sāvasthā $ kāryaprasavasūcitā &
kasya cit kena cid yasyāṃ % saṃyoga upajāyate // 3.3.7 //
nirātmakānām utpattau $ niyamaḥ kva cid eva yaḥ &
tenaivāvyapavargaś ca % prāptyabhede sa yatkṛtaḥ // 3.3.8 //
ātmāntarasya yenātmā $ tadātmevāvadhāryate &
yataś caikatvanānātvaṃ % tattvaṃ nādhyavasīyate // 3.3.9 //
tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ $ śaktīnām upakāriṇīm &
bhedābhedāv atikrāntām % anyathaiva vyavasthitām // 3.3.10 //
dharmaṃ sarvapadārthānām $ atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ &
anugṛhṇāti saṃbandha % iti pūrvebhya āgamaḥ // 3.3.11 //
padārthīkṛta evānyaiḥ $ sarvatrābhyupagamyate &
saṃbandhas tena śabdārthaḥ % pravibhaktuṃ na śakyate // 3.3.12 //
samavāyāt sva ādhāraḥ $ svā ca jātiḥ pratīyate &
ekārthasamavāyāt tu % guṇāḥ svādhāra eva ye // 3.3.13 //
dravyatvasattāsaṃyogāḥ $ svānyādhāropabandhanāḥ &
tatpradeśavibhāgāś ca % guṇā dvitvādayaś ca ye // 3.3.14 //
ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ $ ke cit tatsamavāyinaḥ &
saṃyuktasamaveteṣu % samavetās tathāpare // 3.3.15 //
svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ $ saṃyuktaṃ vibhu gamyate &
samavāyasya saṃbandho % nāparas tatra dṛśyate // 3.3.16 //
saṃbandhasyāviśiṣṭatvān $ na cātra niyamo bhavet &
tasmāc chabdārthayor naivaṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 3.3.17 //
adṛṣṭavṛttilābhena $ yathā saṃyoga ātmanaḥ &
kva cit svasvāmiyogākhyo % 'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ // 3.3.18 //
prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ $ vācyadharmātivartinīm &
prayoktā pratipattā vā % na śabdair anugacchati // 3.3.19 //
avācyam iti yad vācyaṃ $ tad avācyatayā yadā &
vācyam ity avasīyeta % vācyam eva tadā bhavet // 3.3.20 //
athāpy avācyam ity evaṃ $ na tad vācyaṃ pratīyate &
vivakṣitāsya yāvasthā % saiva nādhyavasīyate // 3.3.21 //
tathānyathā sarvathā ca $ yasyāvācyatvam ucyate &
tatrāpi naiva sāvasthā % taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate // 3.3.22 //
na hi saṃśayarūpe 'rthe $ śeṣatvena vyavasthite &
avyudāse svarūpasya % saṃśayo 'nyaḥ pravartate // 3.3.23 //
yadā ca nirṇayajñāne $ nirṇayatvena nirṇayaḥ &
prakramyate tadā jñānaṃ % svadharmeṇāvatiṣṭhate // 3.3.24 //
sarvaṃ mithyā bravīmīti $ naitad vākyaṃ vivakṣyate &
tasya mithyābhidhāne hi % prakrānto 'rtho na gamyate // 3.3.25 //
na ca vācakarūpeṇa $ pravṛttasyāsti vācyatā &
pratipādyaṃ na tat tatra % yenānyat pratipadyate // 3.3.26 //
asādhikā pratijñeti $ neyam evābhidhīyate &
yathā tathāsya dharmo 'pi % nātra kaś cit pratīyate // 3.3.27 //
vyāpārasyāparo yasmān $ na vyāpāro 'sti kaś ca na &
virodham anavasthāṃ vā % tasmāt sarvatra nāśrayet // 3.3.28 //
indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv $ anādir yogyatā yathā &
anādir arthaiḥ śabdānāṃ % saṃbandho yogyatā tathā // 3.3.29 //
asādhur anumānena $ vācakaḥ kaiś cid iṣyate &
vācakatvāviśeṣe vā % niyamaḥ puṇyapāpayoḥ // 3.3.30 //
saṃbandhaśabde saṃbandho $ yogyatāṃ prati yogyatā &
mayād yogyatāsaṃvin % mātāputrādiyogavat // 3.3.31 //
śabdaḥ kāraṇam arthasya $ sa hi tenopajanyate &
tathā ca buddhiviṣayād % arthāc chabdaḥ pratīyate // 3.3.32 //
bhojanādy api manyante $ buddhyarthe yad asaṃbhavi &
buddhyarthād eva buddhyarthe % jāte tad api dṛśyate // 3.3.33 //
anityeṣv api nityatvam $ abhidheyātmanā sthitam &
anityatvaṃ svaśaktir vā % sā ca nityān na bhidyate // 3.3.34 //
śabdenārthasya saṃskāro $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ &
kriyate so 'bhisaṃbandham % antareṇa kathaṃ bhavet // 3.3.35 //
nāvaśyam abhidheyeṣu $ saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ &
dṛśyate na ca saṃbandhas % tathābhūto vivakṣitaḥ // 3.3.36 //
sati pratyayahetutvaṃ $ saṃbandha upapadyate &
śabdasyārthe yatas tatra % saṃbandho 'stīti gamyate // 3.3.37 //
nitye 'nitye 'pi vāpy arthe $ puruṣeṇa kathaṃ ca na &
saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ % śabdaiḥ kartuṃ na śakyate // 3.3.38 //
vyapadeśe padārthānām $ anya sattaupacārikī &
sarvāvasthāsu sarveṣām % ātmarūpasya darśikā // 3.3.39 //
sphaṭikādi yathā dravyaṃ $ bhinnarūpair upāśrayaiḥ &
svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ % tādrūpyeṇeva gacchati // 3.3.40 //
tadvac chabdo 'pi sattāyām $ asyaṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ &
dharmair upaiti saṃbandham % avirodhivirodhibhiḥ // 3.3.41 //
evaṃ ca pratiṣedhyeṣu $ pratiṣedhaprakḷptaye &
āśriteṣūpacāreṇa % pratiṣedhaḥ pravartate // 3.3.42 //
ātmalābhasya janmākhyā $ satā labhyaṃ ca labhyate &
yadi saj jāyate kasmād % athāsaj jāyate katham // 3.3.43 //
sato hi gantur gamanaṃ $ sati gamye pravartate &
gantṛvac cen na janmārtho % na cet tadvan na jāyate // 3.3.44 //
upacarya tu kartāram $ abhidhānapravṛttaye &
punaś ca karmabhāvena % tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām // 3.3.45 //
athopacārasattaivaṃ $ vidheyās tatra lādayaḥ &
janmanā tu virodhitvān % mukhyā sattā na vidyate // 3.3.46 //
ātmānam ātmanā bibhrad $ astīti vyapadiśyate &
antarbhāvāc ca tenāsau % karmaṇā na sakarmakaḥ // 3.3.47 //
prāk ca sattābhisaṃbandhān $ mukhyā sattā kathaṃ bhavet &
asaṃś ca nāsteḥ kartā syād % upacāras tu pūrvavat // 3.3.48 //
tasmād bhinneṣu dharmeṣu $ virodhiṣv avirodhinīm &
virodhikhyāpanāyaiva % śabdais tais tair upāśritām // 3.3.49 //
abhinnakālām artheṣu $ bhinnakāleṣv avasthitām &
pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ % śabdānām aupacārikīm // 3.3.50 //
etāṃ sattāṃ padārtho hi $ na kaś cid ativartate &
sā ca saṃpratisattāyāḥ % pṛthag bhāṣye nidarśitā // 3.3.51 //
pradeśasyaikadeśaṃ vā $ parato vā nirūpaṇam &
viparyayam abhāvaṃ vā % vyavahāro 'nuvartate // 3.3.52 //
yathendriyasya vaiguṇyān $ mātrādhyāropavān iva &
jāyate pratyayo 'rthebhyas % tathaivoddeśajā matiḥ // 3.3.53 //
akṛtsnaviṣayābhāsaṃ $ śabdaḥ pratyayam āśritaḥ &
artham āhānyarūpeṇa % svarūpeṇānirūpitam // 3.3.54 //
rūpaṇavyapadeśābhyaṃ $ laukike vartmani sthitau &
jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca % sadṛśau bālapaṇḍitau // 3.3.55 //
sarvārtharūpatā śuddhir $ jñānasya nirupaśrayā &
tato 'py asya parāṃ śuddhim % eke prāhur arūpikām // 3.3.56 //
upaplavo hi jñānasya $ bāhyākārānupātitā &
kāluṣyam iva tat tasya % saṃsarge vyatibhedajam // 3.3.57 //
yathā ca jñānam ālekhād $ aśuddhau vyavatiṣṭhate &
tathopāśrayavān arthaḥ % svarūpād viprakṛṣyate // 3.3.58 //
evam arthasya śabdasya $ jñānasya ca viparyaye &
bhāvābhāvāv abhedena % vyavahārānupātinau // 3.3.59 //
yathā bhāvam upāśritya $ tadabhāvo 'nugamyate &
tathābhāvam upāśritya % tadbhāvo 'py anugamyate // 3.3.60 //
nābhāvo jāyate bhāvo $ naiti bhāvo 'nupākhyatām &
ekasmād ātmano 'nanyau % bhāvābhāvau vikalpitau // 3.3.61 //
abhāvasyānupākhyatvāt $ kāraṇaṃ na prasādhakam &
sopākhyasya tu bhāvasya % kāraṇaṃ kiṃ kariṣyati // 3.3.62 //
tasmāt sarvam abhāvo vā $ bhāvo vā sarvam iṣyate &
na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid % ekasmāt satyataḥ sthitam // 3.3.63 //
tasmān nābhāvam icchanti $ ye loke bhāvavādinaḥ &
abhāvavādino vāpi % na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam // 3.3.64 //
advaye caiva sarvasmin $ svabhāvād ekalakṣaṇe &
parikalpeṣu maryādā % vicitraivopalabhyate // 3.3.65 //
catasro hi yathāvasthā $ nirupākhye prakalpitāḥ &
evaṃ dvaividhyam apy etad % bhāvābhāvavyapāśrayam // 3.3.66 //
avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi yuktitaḥ &
kramavān akramo vāpi % nābhāva upapadyate // 3.3.67 //
avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi tattvataḥ &
kramavān akramo vāpi % tena bhāvo na vidyate // 3.3.68 //
abhāve triṣu kāleṣu $ na bhedasyāsti saṃbhavaḥ &
tasminn asati bhāve 'pi % traikālyaṃ nāvatiṣṭhate // 3.3.69 //
ātmatattvaparityāgaḥ $ parato nopapadyate &
ātmatattvaṃ tu parataḥ % svato vā nopakalpate // 3.3.70 //
tattve virodho nānātva $ upakāro na kaś ca na &
tattvānyatvaparltyāge % vyavahāro nivartate // 3.3.71 //
yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca $ darśanaṃ cāvikalpitam &
tasyaivārthasya satyatvaṃ % śritās trayyantavedinaḥ // 3.3.72 //
sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā $ yasmād āhur viśeṣavat &
śabdās tasmād asatyeṣu % bhedeṣv eva vyavasthitāḥ // 3.3.73 //
na hy abhāvasya sadbhāve $ bhāvasyātmā prahīyate &
na cābhāvasya nāstitve % bhāvasyātmā prasūyate // 3.3.74 //
na śābaleyasyāstitvaṃ $ bāhuleyasya bādhakam &
na śābaleyo nāstīti % bāhuleyaḥ prakalpate // 3.3.75 //
abhāvo yadi vastu syāt $ tatreyaṃ syād vicāraṇā &
tataś ca tadabhāve 'pi % syād vicāryam idaṃ punaḥ // 3.3.76 //
avastu syād atitaṃ yad $ vyavahārasya gocaraḥ &
tatra vastugato bhedo % na nirvacanam arhati // 3.3.77 //
apade 'rthe padanyāsaḥ $ kāraṇasya na vidyate &
atha ca prāgasadbhāvaḥ % kāraṇe sati dṛśyate // 3.3.78 //
kā tasya prāgavastheti $ vastvāśritam idaṃ punaḥ &
prāg avastheti na hy etad % dvayam apy asty avastuni // 3.3.79 //
na cordhvam asti nāstīti $ vacanāyānibandhanam &
alaṃ syād apadasthānam % etad vācaḥ pracakṣate // 3.3.80 //
atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir $ yad abhāgaṃ yad akramam &
bhāvānāṃ prāg abhūtānām % ātmatattvaṃ prakāśate // 3.3.81 //
vikalpotthāpitenaiva $ sarvo bhāvena laukikaḥ &
mukhyeneva padārthena % vyavahāro vidhīyate // 3.3.82 //
bhāvaśaktim ataś caināṃ $ manyante nityavādinaḥ &
bhāvam eva kramaṃ prāhur % na bhāvād aparaḥ kramaḥ // 3.3.83 //
kramān na yaugapadyasya $ kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ &
yathaiva bhāvān nābhāvaḥ % kaś cid anyo 'vasīyate // 3.3.84 //
kālasyāpy aparaṃ kālaṃ $ nirdiśanty eva laukikāḥ &
na ca nirdeśamātreṇa % vyatireko 'nugamyate // 3.3.85 //
ādhāraṃ kalpayan buddhyā $ nābhāve vyavatiṣṭhate &
avastuṣv api notprekṣā % kasya cit pratibadhyate // 3.3.86 //
tasmāc chaktivibhāgena $ nityaḥ sadasadātmakaḥ &
eko 'rthaḥ śabdavācyatve % bahurūpaḥ prakāśate // 3.3.87 //
vyavahāraś ca lokasya $ padārthaiḥ parikalpitaiḥ &
śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ % laukikaḥ pravibhajyate // 3.3.88 //
// iti saṃbandhasamuddeśaḥ //
3.4 bhūyodravyasamuddeśaḥ
saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ $ saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ &
śāstre vibhaktā vākyārthāt % prakṛtipratyayārthavat // 3.4.1 //
nimittabhūtāḥ sādhutve $ śāstrād anumitātmakāḥ &
ke cit padārthā vakṣyante % saṃkṣepeṇa yathāgamam // 3.4.2 //
vastūpalakṣaṇaṃ yatra $ sarvanāma prayujyate &
dravyam ity ucyate so 'rtho % bhedyatvena vivakṣitaḥ // 3.4.3 //
// iti bhūyodravyasamuddeśaḥ //
3.5 guṇasamuddeśaḥ
saṃsargi bhedakaṃ yad yat $ savyāpāraṃ pratīyate &
guṇatvaṃ paratantratvāt % tasya śāstra udāhṛtam // 3.5.1 //
dravyasyāvyapadeśasya $ ya upādīyate guṇaḥ &
bhedako vyapadeśāya % tatprakarṣo 'bhidhīyate // 3.5.2 //
sarvasyaiva pradhānasya $ na vinā bhedahetunā &
prakarṣo vidyate nāpi % śabdasyopaiti vācyatām // 3.5.3 //
vidyamānāḥ pradhāneṣu $ na sarve bhedahetavaḥ &
viśeṣaśabdair ucyante % vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ // 3.5.4 //
vastūpalakṣaṇe tatra $ viśeṣo vyāpṛto yadi &
prakarṣo niyamābhāvāt % syād avijñātahetukaḥ // 3.5.5 //
sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ $ niyamena prakṛṣyate &
saṃsargiṇā nimittena % nikṛṣṭenādhikena vā // 3.5.6 //
nāpekṣate nimittaṃ ca $ prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi &
dravyasya syād upādānaṃ % prakarṣaṃ praty anarthakam // 3.5.7 //
savyāpāro guṇas tasmāt $ svaprakarṣanibandhanaḥ &
dravyātmānaṃ bhinatty eva % svaprakarṣaṃ niveśayan // 3.5.8 //
arūpaṃ pararūpeṇa $ dravyam ākhyāyate yathā &
aprakarṣaṃ prakarṣeṇa % guṇasyāviśyate tathā // 3.5.9 //
// iti guṇasamuddeśaḥ //
3.6 diksamuddeśaḥ
dik sādhanaṃ kriyā kāla $ iti vastvabhidhāyinaḥ &
śaktirūpe padārthānām % atyantam anavasthitāḥ // 3.6.1 //
vyatirekasya yo hetur $ avadhipratipādyayoḥ &
ṛjv ity evaṃ yato 'nyena % vinā buddhiḥ pravartate // 3.6.2 //
karmaṇo jātibhedānām $ abhivyaktir yadāśrayā &
sā svair upādhibhir bhinnā % śaktir dig iti kathyate // 3.6.3 //
parāparatve mūrtīnāṃ $ deśabhedanibandhane &
tata eva prakalpete % kramarūpe tu kālataḥ // 3.6.4 //
ākāśasya pradeśena $ bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak &
sā saṃyogavibhāgānām % upādhitvāya kalpate // 3.6.5 //
diśo vyavasthā deśānāṃ $ digvyavasthā na vidyate &
śaktayaḥ khalu bhāvānām % upakāraprabhāvitāḥ // 3.6.6 //
pratyastarūpā bhāveṣu $ dik pūrvety abhidhīyate &
pūrvabuddhir yato dik sā % samākhyāmātram anyathā // 3.6.7 //
svāṅgād vyavasthā yā loke $ na tasyāṃ niyatā diśaḥ &
pratyaṅmukhasya yat paścāt % tat purastād viparyaye // 3.6.8 //
deśavyavasthāniyamo $ dikṣu na vyavatiṣṭhate &
rūḍham apy aparatvena % pūrvam ity abhidhīyate // 3.6.9 //
ato bhāṣitapuṃskatvāt $ puṃvadbhāvo na sidhyati &
asminn arthe na śabdena % prasavaḥ kva cid ucyate // 3.6.10 //
dikśakter abhidhāne tu $ niyataṃ diśi darśanam &
pūrvādīnāṃ yathā ṣaṣṭer % jīvitasyāvadhāraṇe // 3.6.11 //
chāyābhābhyāṃ nagādīnāṃ $ bhāgabhedaḥ prakalpate &
ataddharmasu bhāveṣu % bhāgabhedo na kalpate // 3.6.12 //
paramāṇor abhāgasya $ diśā bhāgo vidhīyate &
bhāgaprakalpanāśaktiṃ % prathamāṃ tāṃ pracakṣate // 3.6.13 //
adeśāś cāpy abhāgāś ca $ niṣkramā nirupāśrayāḥ &
bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu % śaktibhedaḥ prakalpate // 3.6.14 //
nirbhāgātmakatā tulyā $ paramāṇor ghaṭasya ca &
bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra % parimāṇaṃ ca yat tayoḥ // 3.6.15 //
yataḥ prakalpate bhedo $ bhedas tatrāpi dṛśyate &
adṛṣṭoparatiṃ bhedam % ato 'yuktataraṃ viduḥ // 3.6.16 //
sarvatra tasya kāryasya $ darśanād vibhur iṣyate &
vibhutvam etad evāhur % anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ // 3.6.17 //
caitanyavat sthitā loke $ dikkālaparikalpanā &
prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi % ko 'nyathā sthāpayiṣyati // 3.6.18 //
saṃkaro vyavahārāṇāṃ $ prakṛteḥ syād viparyaye &
tasmāt tyajann imān bhāvān % punar evāvalambate // 3.6.19 //
tasyās tu śakteḥ pūrvādi- $ bhedo bhāvāntarāśrayaḥ &
bhinnā dik tena bhedena % bhedāyaivopakalpate // 3.6.20 //
avadhitvena cāpekṣā- $ yoge diglakṣaṇo vidhiḥ &
pūrvam as yeti ṣaṣṭhy eva % dṛṣṭā dharmāntarāśraye // 3.6.21 //
pūrvādināṃ viparyāso $ 'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare &
ṛjv etad asyety etac ca % liṅgaṃ na vyatikīryate // 3.6.22 //
antaḥkaraṇadharmo vā $ bahir evaṃ prakāśate &
asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ % prakriyāyāṃ na vidyate // 3.6.23 //
ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ $ nānātvaṃ veti kalpane &
avastupatite jñātvā % satyato na parāmṛśet // 3.6.24 //
vikalpātītatattveṣu $ saṃketopanibandhanāḥ &
bhāveṣu vyavahārā ye % lokas tatrānugamyate // 3.6.25 //
naikatvam asty anānātvaṃ $ vinaikatvena netarat &
paramārthe tayor eṣa % bhedo 'tyantaṃ na vidyate // 3.6.26 //
na śaktīnāṃ tathā bhedo $ yathā śaktimatāṃ sthitiḥ &
na ca laukikam ekatvaṃ % tāsām ātmasu vidyate // 3.6.27 //
naikatvaṃ vyavatiṣṭheta $ nānātvaṃ cen na kalpayet &
nānātvaṃ cāvahīyeta % yady ekatvaṃ na kalpayet // 3.6.28 //
// iti diksamuddeśaḥ //
3.7 sādhanasamuddeśaḥ
svāśraye samavetānāṃ $ tadvad evāśrayāntare &
kriyāṇām abhiniṣpattau % sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.1 //
śaktimā trāsam ūhasya $ viśvasyānekadharmaṇaḥ &
sarvadā sarvathā bhāvāt % kva cit kiṃ cid vivakṣyate // 3.7.2 //
sādhanavyavahāraś ca $ buddhyavasthānibandhanaḥ &
sann asan vārtharūpeṣu % bhedo buddhyā prakalpyate // 3.7.3 //
buddhyā samīhitaikatvān $ pañcālān kurubhir yadā &
punar vibhajate vaktā % tadāpāyaḥ pratīyate // 3.7.4 //
śabdopahitarūpāṃś ca $ buddher viṣayatāṃ gatān &
pratyakṣam iva kaṃsādīn % sādhanatvena manyate // 3.7.5 //
buddhipravṛttirūpaṃ ca $ samāropyābhidhātṛbhiḥ &
artheṣu śaktibhedānāṃ % kriyate parikalpanā // 3.7.6 //
vyaktau padārthe śabdāder $ janyamānasya karmaṇaḥ &
sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ % buddhirūpaprakalpitam // 3.7.7 //
svatantraparatantratve $ kramarūpaṃ ca darśitam &
nirīheṣv api bhāveṣu % kalpanopanibandhanam // 3.7.8 //
śaktayaḥ śaktimantaś ca $ sarve saṃsargavādinām &
bhāvās teṣv asvaśabdeṣu % sādhanatvaṃ nirūpyate // 3.7.9 //
ghaṭasya dṛśikarmatve $ mahattvādīni sādhanam &
rūpasya dṛśikarmatve % rūpatvādīni sādhanam // 3.7.10 //
svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca $ śaktimanto rasādayaḥ &
niyatagrahaṇā loke % śaktayas tās tathāśrayaiḥ // 3.7.11 //
indriyārthamanaḥkartṛ- $ saṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit &
yad yadā yadanugrāhi % tat tadā tatra sādhanam // 3.7.12 //
svaśabdair abhidhāne tu $ sa dharmonābhidhīyate &
vibhaktyādibhir evāsāv % upakāraḥ pratīyate // 3.7.13 //
nimittabhāvo bhāvānām $ upakārārtham āśritaḥ &
natir āvarjanety evaṃ % siddhaḥ sādhanam iṣyate // 3.7.14 //
sa tebhyo vyatirikto vā $ teṣām ātmaiva vā tathā &
vyatirekam upāśritya % sādhanatvena kalpyate // 3.7.15 //
saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ $ vyavasāye tv anantarā &
vyavasāyas tathārambhe % sādhanatvāya kalpate // 3.7.16 //
pūrvasmin yā kriyā saiva $ parasmin sādhanaṃ matā &
saṃdarśane tu caitanyaṃ % viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.17 //
niṣpattimātre kartṛtvaṃ $ sarvatraivāsti kārake &
vyāpārabhedāpekṣāyāṃ % karaṇatvādisaṃbhavaḥ // 3.7.18 //
putrasya janmani yathā $ pitroḥ kartṛtvam ucyate &
ayam asyām iyaṃ tv asmād % iti bhedo vivakṣayā // 3.7.19 //
guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ $ kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ &
nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ % svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ // 3.7.20 //
karaṇatvādibhir jñātāḥ $ kriyābhedānupātibhiḥ &
svātantryam uttaraṃ labdhvā % pradhāne yānti kartṛtām // 3.7.21 //
yathā rājñā niyukteṣu $ yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam &
teṣu vṛttau tu labhate % rājā jayaparājayau // 3.7.22 //
tathā kartrā niyukteṣu $ sarveṣv ekārthakāriṣu &
kartṛtvaṃ karaṇatvāder % uttaraṃ na virudhyate // 3.7.23 //
anāśrite tu vyāpāre $ nimittaṃ hetur iṣyate &
āśritāvadhibhāvaṃ tu % lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ // 3.7.24 //
dravyādiviṣayo hetuḥ $ kārakaṃ niyatakriyam &
kartā kartrantarāpekṣaḥ % kriyāyāṃ hetur iṣyate // 3.7.25 //
kriyāyai karaṇaṃ tasya $ dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā &
hetvarthā tu kriyā tasmān % na sa pratinidhīyate // 3.7.26 //
prātilomyānulomyābhyāṃ $ hetur arthasya sādhakaḥ &
tādarthyam ānulomyena % hetutvānugataṃ tu tat // 3.7.27 //
sarvatra sahajā śaktir $ yāvaddravyam avasthitā &
kriyākāle tv abhivyakter % āśrayād upakāriṇī // 3.7.28 //
kuḍyasyāvaraṇe śaktir $ asyādīnāṃ vidāraṇe &
sarvadā sa tu san dharmaḥ % kriyākāle nirūpyate // 3.7.29 //
svāṅgasaṃyoginaḥ pāśā $ daityānāṃ vāruṇā yathā &
vyajyante vijigīṣūṇāṃ % dravyāṇāṃ śaktayas tathā // 3.7.30 //
taikṣṇyagauravakāṭhinya- $ saṃsthānaiḥ svair asir yadā &
chedyaṃ prati vyāpriyate % śaktimān gṛhyate tadā // 3.7.31 //
prāṅ nimittāntarodbhūtaṃ $ kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate &
sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit % kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate // 3.7.32 //
pravṛttir eva prathamaṃ $ kva cid apy anapāśritā &
śaktīr ekādhikaraṇe % srotovad apakarṣati // 3.7.33 //
apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā $ kriyāṃ vā kālam eva vā &
tam evamlaksanam bhāvam % ke cid āhuh katham ca na // 3.7.34 //
nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'nyeṣāṃ $ bhedābhedasamanvitāḥ &
kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu % jātivat samavasthitāḥ // 3.7.35 //
dravyākārādibhedena $ tāś cāparimitā iva &
dṛśyante tattvam āsāṃ tu % ṣaṭ śaktīr nātivartate // 3.7.36 //
nimittabhedād ekaiva $ bhinnā śaktiḥ pratīyate &
ṣoḍhā kartṛtvam evāhus % tatpravṛtter nibandhanam // 3.7.37 //
tattve vā vyatireke vā $ vyatiriktaṃ tad ucyate &
śabdapramāṇako lokaḥ % sa śāstreṇānugamyate // 3.7.38 //
paramārthe tu naikatvaṃ $ pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam &
pṛthaktvaikatvarūpeṇa % tattvam eva prakāśate // 3.7.39 //
yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ $ tad ekatvān na bhidyate &
yad ekatvam asaṃdigdhaṃ % tat pṛthaktvān na bhidyate // 3.7.40 //
dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ $ sāgarāḥ sarito diśaḥ &
antaḥkaraṇatattvasya % bhāgā bahir avasthitāḥ // 3.7.41 //
kālavicchedarūpeṇa $ tad evaikam avasthitam &
sa hy apūrvāparo bhāvaḥ % kramarūpeṇa lakṣyate // 3.7.42 //
dṛṣṭo hy avyatireke 'pi $ vyatireko 'nvaye 'sati &
vṛkṣādyarthānvayas tasmād % vibhaktyartho 'nya iṣyate // 3.7.43 //
sāmānyaṃ kārakaṃ tasya $ saptādyā bhedayonayaḥ &
ṣaṭ karmākhyādibhedena % śeṣabhedas tu saptamī // 3.7.44 //
karmādhikāraḥ
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca $ prāpyaṃ ceti tridhā matam &
tatrepsitatamaṃ karma % caturdhānyat tu kalpitam // 3.7.45 //
audāsīnyena yat prāpyaṃ $ yac ca kartur anīpsitam &
saṃjñāntarair anākhyātaṃ % yad yac cāpy anyapūrvakam // 3.7.46 //
satī vāvidyamānā vā $ prakṛtiḥ pariṇāminī &
yasya nāśriyate tasya % nirvartyatvaṃ pracakṣate // 3.7.47 //
prakṛtes tu vivakṣāyāṃ $ vikāryaṃ kaiś cid anyathā &
nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca % karma śāstre pradarśitam // 3.7.48 //
yad asaj jāyate sad vā $ janmanā yat prakāśyate &
tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca % karma dvedhā vyavasthitam // 3.7.49 //
prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ $ kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat &
kiṃ cid guṇāntarotpattyā % suvarṇādivikāravat // 3.7.50 //
kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ $ siddhir yatra na gamyate &
darśanād anumānād vā % tat prāpyam iti kathyate // 3.7.51 //
viśeṣalābhaḥ sarvatra $ vidyate darśanādibhiḥ &
keṣāṃ cit tadabhivyakti- % siddhir dṛṣṭiviṣādiṣu // 3.7.52 //
ābhāsopagamo vyaktiḥ $ soḍhatvam iti karmaṇaḥ &
viśeṣāḥ prāpyamāṇasya % kriyāsiddhau vyavasthitāḥ // 3.7.53 //
nirvartyādiṣu tat pūrvam $ anubhūya svatantratām &
kartrantarāṇāṃ vyāpāre % karma saṃpadyate tataḥ // 3.7.54 //
tadvyāpāraviveke 'pi $ svavyāpāre vyavasthitam &
karmāpadiṣṭāāllabhate % kva cic chāstrāśrayān vidhīn // 3.7.55 //
nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svakriyāvayave sthitam &
nivartamāne karmatve % sve kartṛtve 'vatiṣṭhate // 3.7.56 //
tāni dhātvantarāṇy eva $ pacisidhyativad viduḥ &
bhede 'pi tulyarūpatvād % ekatvaparikalpanā // 3.7.57 //
ekadeśe samūhe ca $ vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ &
svabhāvataḥ pravartante % tulyarūpasamanvitāḥ // 3.7.58 //
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ $ ruhau śuddhe pratīyate &
nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ % ṇyante 'pi pratipadyate // 3.7.59 //
avasthāṃ pañcamīm āhur $ ṇyante tāṃ karmakartari &
nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ % prākṛte 'rthe ṇij ucyate // 3.7.60 //
bravīti pacater arthaṃ $ sidhyatir na vinā ṇicā &
sa ṇyantaḥ pacater arthe % prākṛte vyavatiṣṭhate // 3.7.61 //
keṣāṃ cid devadattāder $ vyāpāro yaḥ sakarmake &
sa vinā devadattādeḥ % kaṭādiṣu vivakṣyate // 3.7.62 //
nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svasya kartuḥ prayojakam &
preṣaṇāntarasaṃbandhe % ṇyante lenābhidhīyate // 3.7.63 //
sadṛśādiṣu yat karma- $ kartṛtvaṃ pratipadyate &
āpattyāpādane tatra % viṣayatvaṃ prati kriye // 3.7.64 //
kutaś cid āhṛtya padam $ evaṃ ca parikalpane &
karmasthabhāvakatvaṃ syād % darśanādyabhidhāyinām // 3.7.65 //
viśeṣadarśanaṃ yatra $ kriyā tatra vyavasthitā &
kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ % śabdair eva prakāśyate // 3.7.66 //
kālabhāvādhvadeśānām $ antarbhūtakriyāntaraiḥ &
sarvair akarmakair yoge % karmatvam upajāyate // 3.7.67 //
ādhāratvam iva prāptās $ te punar dravyakarmasu &
kālādayo bhinnakakṣyaṃ % yānti karmatvam uttaram // 3.7.68 //
atas taiḥ karmabhir dhātur $ yukto 'dravyair akarmakaḥ &
lasya karmaṇi bhāve ca % nimittatvāya kalpate // 3.7.69 //
sarvaṃ cākathitaṃ karma $ bhinnakakṣyaṃ pratīyate &
dhātvarthoddeśabhedena % tan nepsitatamaṃ kila // 3.7.70 //
pradhānakarma kathitaṃ $ yat kriyāyāḥ prayojakam &
tatsiddhaye kriyāyuktam % anyat tv akathitaṃ smṛtam // 3.7.71 //
duhyādivan nayatyādau $ karmatvam akathāśrayam &
ākhyātānupayoge tu % niyamāc cheṣa iṣyate // 3.7.72 //
antarbhūtaṇijarthānāṃ $ duhyādīnāṃ ṇijantavat &
siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ % ṇijantaniyamas tathā // 3.7.73 //
karaṇasya svakakṣyāyāṃ $ na prakarṣāśrayo yathā &
karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ % na syād atiśayas tathā // 3.7.74 //
karmaṇas tv āptum iṣṭatva $ āśrite 'tiśayo yataḥ &
āśrīyate tato 'tyantaṃ % bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā // 3.7.75 //
ṇijante ca yathā kartā $ sakriyaḥ san prayujyate &
na duhyādau tathā kartā % niṣkriyo 'pi prayujyate // 3.7.76 //
bhedavākyaṃ tu yan ṇyante $ nīduhiprakṛtau ca yat &
śabdāntaratvān naivāsti % saṃsparśas tasya dhātunā // 3.7.77 //
yathaivaikam apādānaṃ $ śāstre bhedena darśitam &
tathaikam eva karmāpi % bhedena pratipāditam // 3.7.78 //
nirvartyo vā vikāryo vā $ prāpyo vā sādhanāśrayaḥ &
kriyāṇām eva sādhyatvāt % siddharūpo 'bhidhīyate // 3.7.79 //
ahiteṣu yathā laulyāt $ kartur icchopajāyate &
viṣādiṣu bhayādibhyas % tathaivāsau pravartate // 3.7.80 //
pradhānetarayor yatra $ dravyasya kriyayoḥ pṛthak &
śaktir guṇāśrayā tatra % pradhānam anurudhyate // 3.7.81 //
pradhānaviṣayā śaktiḥ $ pratyayenābhidhīyate &
yadā guṇe tadā tadvad % anuktāpi prakāśate // 3.7.82 //
pacāv anuktaṃ yat karma $ ktvānte bhāvābhidhāyini &
bhujau śaktyantare 'py ukte % tat taddharma prakāśate // 3.7.83 //
iṣeś ca gamisaṃsparśād $ grāme yo lo vidhīyate &
tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ % kriyate gamikarmaṇaḥ // 3.7.84 //
paktvā bhujyata ity atra $ keṣāṃ cin na vyapekṣate &
odanaṃ pacatiḥ so 'sāv % anumānāt pratīyate // 3.7.85 //
tathābhiniviśau karma $ yat tiṅante 'bhidhīyate &
ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi % na tatrecchanti saptamīm // 3.7.86 //
yan nirvṛttāśrayaṃ karma $ prāpter apracitaṃ punaḥ &
bhakṣyādiviṣayāpattyā % bhidyamānaṃ tad īpsitam // 3.7.87 //
dhātor arthāntare vṛtter $ dhātvarthenopasaṃgrahāt &
prasiddher avivakṣātaḥ % karmaṇo 'karmikā kriyā // 3.7.88 //
bhedā ya ete catvāraḥ $ sāmānyena pradarśitāḥ &
te nimittādibhedena % bhidyante bahudhā punaḥ // 3.7.89 //
// iti karmādhikāraḥ //
karaṇādhikāraḥ
kriyāyāḥ pariniṣpattir $ yadvyāpārād anantaram &
vivakṣyate yadā tatra % karaṇatvaṃ tadā smṛtam // 3.7.90 //
vastutas tad anirdeśyaṃ $ na hi vastu vyavasthitam &
sthālyā pacyata ity eṣā % vivakṣā dṛśyate yataḥ // 3.7.91 //
karaṇeṣu tu saṃskāram $ ārabhante punaḥ punaḥ &
viniyogaviśeṣāṃś ca % pradhānasya prasiddhaye // 3.7.92 //
svakakṣyāsu prakarṣaś ca $ karaṇānāṃ na vidyate &
āśritātiśayatvaṃ tu % paratas tatra lakṣaṇam // 3.7.93 //
svātantrye 'pi prayoktāra $ ārād evopakurvate &
karaṇena hi sarveṣāṃ % vyāpāro vyavadhīyate // 3.7.94 //
kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ $ nyagbhāvas tv eva kartari &
siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ % sādhakatvaṃ prakṛṣyate // 3.7.95 //
asyādīnāṃ tu kartṛtve $ taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ &
taikṣṇyādīnāṃ svatantratve % dvedhātmā vyavatiṣṭhate // 3.7.96 //
ātmabhede 'pi saty evam $ eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ &
tadāśrayatvād bhede 'pi % kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ // 3.7.97 //
yathā ca saṃnidhānena $ karaṇatvaṃ pratīyate &
tathaivāsaṃnidhāne 'pi % kriyāsiddheḥ pratīyate // 3.7.98 //
stokasya vābhinirvṛtter $ anirvṛtteś ca tasya vā &
prasiddhiṃ karaṇatvasya % stokādīnāṃ pracakṣate // 3.7.99 //
dharmāṇāṃ tadvatā bhedād $ abhedāc ca viśiṣyate &
kriyāvadher avaccheda- % viśeṣād bhidyate yathā // 3.7.100 //
// iti karaṇādhikāraḥ //
kartradhikāraḥ
prāg anyataḥ śaktilābhān $ nyagbhāvāpādanād api &
tadadhīnapravṛttitvāt % pravṛttānāṃ nivartanāt // 3.7.101 //
adṛṣṭatvāt pratinidheḥ $ praviveke ca darśanāt &
ārād apy upakāritve % svātantryaṃ kartur ucyate // 3.7.102 //
dharmair abhyuditaiḥ śabde $ niyamo na tu vastuni &
kartṛdharmavivakṣāyāṃ % śabdāt kartā pratīyate // 3.7.103 //
ekasya buddhyavasthābhir $ bhede ca parikalpite &
kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca % karmatvaṃ copajāyate // 3.7.104 //
utpatteḥ prāg asadbhāvo $ buddhyavasthānibandhanaḥ &
aviśiṣṭaḥ satānyena % kartā bhavati janmanaḥ // 3.7.105 //
kāraṇaṃ kāryabhāvena $ yadā vāvyavatiṣṭhate &
kāryaśabdaṃ tadā labdhvā % kāryatvenopajāyate // 3.7.106 //
yathāheḥ kuṇḍalībhāvo $ vyagrāṇāṃ vā samagratā &
tathaiva janmarūpatvaṃ % satām eke pracakṣate // 3.7.107 //
vibhaktayoni yat kāryaṃ $ kāraṇebhyaḥ pravartate &
svā jātir vyaktirūpeṇa % tasyāpi vyavatiṣṭhate // 3.7.108 //
bhāveṣv eva padanyāsaḥ $ prajñāyā vāca eva vā &
nāstīty apy apade nāsti % na ca sad bhidyate tataḥ // 3.7.109 //
buddhiśabdau pravartete $ yathābhūteṣu vastuṣu &
teṣām anyena tattvena % vyavahāro na vidyate // 3.7.110 //
ākāśasya yathā bhedaś $ chāyāyāś calanaṃ yathā &
janmanāśāv abhede 'pi % tathā kaiś cit prakalpitau // 3.7.111 //
yathaivākāśanāstitvam $ asan mūrtinirūpitam &
tathaiva mūrtināstitvam % asadākāśaniśrayam // 3.7.112 //
yathā tadarthair vyāpāraiḥ $ kriyātmā vyapadiśyate &
abhedagrahaṇād eṣa % kāryakāraṇayoḥ kramaḥ // 3.7.113 //
vikāro janmanaḥ kartā $ prakṛtir veti saṃśaye &
bhidyate pratipattṭṇāṃ % darśanaṃ liṅgadarśanaiḥ // 3.7.114 //
kḷpi saṃpadyamāne yā $ caturthī sā vikārataḥ &
suvarṇapiṇḍe prakṛtau % vacanaṃ kuṇḍalāśrayam // 3.7.115 //
vākye saṃpadyateḥ kartā $ saṅghaś cvyantasya kathyate &
vṛttau saṅghībhavantīti % brāhmaṇānāṃ svatantratā // 3.7.116 //
atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ $ na tasmin yuṣmadāśrayā &
pravṛttiḥ puruṣasyāsti % prākṛtaḥ sa vidhīyate // 3.7.117 //
pūrvāvasthām avijahat $ saṃspṛśan dharmam uttaram &
saṃmūrchita ivārthātmā % jāyamāno 'bhidhīyate // 3.7.118 //
savyāpārataraḥ kaś cit $ kva cid dharmaḥ pratīyate &
saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ % bhedavatyo 'pi śaktayaḥ // 3.7.119 //
viparītārthavṛttitvaṃ $ puruṣasya viparyaye &
gamyeta sādhanaṃ hy atra % savyāpāraṃ pratīyate // 3.7.120 //
tvam anyo bhavasīty eṣā $ tatra syāt parikalpanā &
rājñi bhṛtyatvamāpanne % yathā tadvad gatir bhavet // 3.7.121 //
saṃbhāvanāt kriyāsiddhau $ kartṛtvena samāśritaḥ &
kriyāyām ātmasādhyāyāṃ % sādhanānāṃ prayojakaḥ // 3.7.122 //
prayogamātre nyagbhāvaṃ $ svātantryād eva niśritaḥ &
aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ % svatantrair muktasaṃśayaiḥ // 3.7.123 //
nimittebhyaḥ pravartante $ sarva eva svabhūtaye &
abhiprāyānurodho 'pi % svārthasyaiva prasiddhaye // 3.7.124 //
// iti kartradhikāraḥ //
hetvadhikāraḥ
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs $ tatsamarthāni cācaran &
kartaiva vihitāṃ śāstre % hetusaṃjñāṃ prapadyate // 3.7.125 //
dravyamātrasya tu praiṣe $ pṛcchyāder loḍ vidhīyate &
sakriyasya prayogas tu % yadā sa viṣayo ṇicaḥ // 3.7.126 //
guṇakriyāyāṃ svātantryāt $ preṣaṇe karmatāṃ gataḥ &
niyamāt karmasaṃjñāyāḥ % svadharmeṇābhidhīyate // 3.7.127 //
kriyāyāḥ prerakaṃ karma $ hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ &
karmārthā ca kriyotpatti- % saṃskārapratipattibhiḥ // 3.7.128 //
// iti hetvadhikāraḥ //
saṃpradānādhikāraḥ
anirākaraṇāt kartus $ tyāgāṅgaṃ karmaṇepsitam &
preraṇānumatibhyāṃ ca % labhate saṃpradānatām // 3.7.129 //
hetutve karmasaṃjñāyāṃ $ śeṣatve vāpi kārakam &
rucyarthādiṣu śāstreṇa % saṃpradānākhyam ucyate // 3.7.130 //
bhedasya ca vivakṣāyāṃ $ pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati &
parasyāṅgasya karmatvān % na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam // 3.7.131 //
kriyāṇāṃ samudāye tu $ yadaikatvaṃ vivakṣitam &
tadā karma kriyāyogāt % svākhyayaivopacaryate // 3.7.132 //
bhedābhedavivakṣā ca $ svabhāvena vyavasthitā &
tasmād gatyarthakarmatve % vyabhicāro na dṛśyate // 3.7.133 //
vikalpenaiva sarvatra $ saṃjñe syātām ubhe yadi &
ārambheṇa na yogasya % pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet // 3.7.134 //
tyāgarūpaṃ prahātavye $ prāpye saṃsargadarśanam &
āsthitaṃ karma yat tatra % dvairūpyaṃ bhajate kriyā // 3.7.135 //
// iti saṃpradānādhikāraḥ //
apādānādhikāraḥ
nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid $ upāttaviṣayaṃ tathā &
apekṣitakriyaṃ ceti % tridhāpādānam ucyate // 3.7.136 //
saṃyogabhedād bhinnātmā $ gamir eva bhramir yathā &
dhruvāvadhir apāyo 'pi % samavetas tathādhruve // 3.7.137 //
dravyasvabhāvo na dhrauvyam $ iti sūtre pratīyate &
apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ % yat tu tāvad vivakṣitam // 3.7.138 //
saraṇe devadattasya $ dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ &
āviṣṭaṃ yad apāyena % tasyādhrauvyaṃ pracakṣate // 3.7.139 //
ubhāv apy adhruvau meṣau $ yady apy ubhayakarmaje &
vibhāge pravibhakte tu % kriye tatra vivakṣite // 3.7.140 //
meṣāntarakriyāpekṣam $ avadhitvaṃ pṛthak pṛthak &
meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ % kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak // 3.7.141 //
abhedena kriyaikā tu $ dvisādhyā ced vivakṣitā &
meṣāv apāye kartārau % yady anyo vidyate 'vadhiḥ // 3.7.142 //
gatir vinā tv avadhinā $ nāpāya iti gamyate &
vṛkṣasya parṇaṃ patatīty % evaṃ bhāṣye nidarśitam // 3.7.143 //
bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ $ sthitiś ceti virodhinaḥ &
yugapan na vivakṣyante % sarve dharmā balāhake // 3.7.144 //
dhanuṣā vidhyatīty atra $ vināpāyavivakṣayā &
karaṇatvaṃ yato nāsti % tasmāt tad ubhayaṃ saha // 3.7.145 //
ekaiva vā satī śaktir $ dvirūpā vyavatiṣṭhate &
nimittaṃ saṃjñayos tatra % parayā bādhyate 'parā // 3.7.146 //
nirdhāraṇe vibhakte yo $ bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ &
upāttāpekṣitāpāyaḥ % so 'budhapratipattaye // 3.7.147 //
// ity apādānādhikāraḥ //
adhikaraṇādhikāraḥ
kartṛkarmavyavahitām $ asākṣād dhārayat kriyām &
upakurvat kriyāsiddhau % śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam // 3.7.148 //
upaśleṣasya cābhedas $ tilākāśakaṭādiṣu &
upakārās tu bhidyante % saṃyogisamavāyinām // 3.7.149 //
avināśo gurutvasya $ pratibandhe svatantratā &
digviśeṣād avaccheda % ityādyā bhedahetavaḥ // 3.7.150 //
ākāśam eva keṣāṃ cid $ deśabhedaprakalpanāt &
ādhāraśaktiḥ prathamā % sarvasaṃyogināṃ matā // 3.7.151 //
idam atreti bhāvānām $ abhāvān na prakalpate &
vyapadeśas tam ākāśa- % nimittaṃ saṃpracakṣate // 3.7.152 //
kālāt kriyā vibhajyanta $ ākāśāt sarvamūrtayaḥ &
etāvāṃś caiva bhedo 'yam % abhedopanibandhanaḥ // 3.7.153 //
yady apy upavasir deśa- $ viśeṣam anurudhyate &
śabdapravṛttidharmāt tu % kālam evāvalambate // 3.7.154 //
vasatāv aprayukte 'pi $ deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ &
aprayuktaṃ trirātrādi % karma copavasau smṛtam // 3.7.155 //
// ity adhikaraṇādhikāraḥ //
śeṣādhikāraḥ
saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ $ kriyākārakapūrvakaḥ &
śrutāyām aśrutāyāṃ vā % kriyāyāṃ so 'bhidhīyate // 3.7.156 //
dviṣṭho 'py asau parārthatvād $ guṇeṣu vyatiricyate &
tatrābhidhīyamānaḥ san % pradhāne 'py upayujyate // 3.7.157 //
nimittaniyamaḥ śabdāt $ saṃbandhasya na gṛhyate &
karmapravacanīyais tu % sa viśeṣo 'varudhyate // 3.7.158 //
sādhanair vyapadiṣṭe ca $ śrūyamāṇakriye punaḥ &
proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī % samāsasya nivṛttaye // 3.7.159 //
niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā $ ṣaṣthī ca pratiṣidhyate &
śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā % samāsastatra neṣyate // 3.7.160 //
anyena vyapadiṣṭasya $ yasyānyatropajāyate &
vyatirekaḥ sa dharmau dvau % labhate viṣayāntare // 3.7.161 //
prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā $ pradhāne yāti śeṣatām &
sahayoge svayoge 'taḥ % pradhānatvaṃ na hīyate // 3.7.162 //
// iti śeṣādhikāraḥ //
siddhasyābhimukhībhāva- $ mātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ &
prāptābhimukhyo hy arthātmā % kriyāsu viniyujyate // 3.7.163 //
saṃbodhanaṃ na vākyārtha $ iti pūrvebhya āgamaḥ &
uddeśena vibhaktyarthā % vākyārthāt samapoddhṛtāḥ // 3.7.164 //
vibhaktyarthe 'vyayībhāva- $ vacanād avasīyatām &
anyo dravyād vibhaktyarthaḥ % so 'vyayenābhidhīyate // 3.7.165 //
dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ $ tad atyantaṃ tathā bhavet &
kriyāyoge 'pi tasyāsau % dravyātmā nāpahīyate // 3.7.166 //
tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ $ tat karma na punar bhavet &
sarvasya vānyathābhāvas % tasya dravyātmano bhavet // 3.7.167 //
// iti sādhanasamuddeśaḥ //