laghusiddhāntakaumudī
atha saṃjñāprakaraṇam
upadeśe 'ntyaṃ halitsyāt / upadeśa ādyoccāraṇam / sūtreṣvadṛṣṭaṃ padaṃ sūtrāntarādanuvartanīyaṃ sarvatra //
prasaktasyādarśanaṃ lopasaṃjñaṃ syāt /
tasyeto lopaḥ syāt / ṇādayo 'ṇādyarthāḥ /
antyenetā sahati ādirmadhyagānāṃ svasya ca saṃjñā syāt yathāṇiti a i u varṇānāṃ saṃjñā / evamac hal alityādayaḥ //
uśca ūśca ū3śca vaḥ; vāṃ kālo yasya so 'c kramād hrasvadīrghaplutasaṃjñaḥ syāt / sa pratyekamudāttādi bhedena tridhā /
sa navavidho 'pi pratyekamanunāsikatvānanunāsikatvābhyāṃ dvidhā //
mukhasahatināsikayoccāryamāṇo varṇo 'nunāsikasaṃjñaḥ syāt / tadittham - a i u ṛ eṣāṃ varṇānāṃ pratyekamaṣṭādaśa bhedāḥ / ḷvarṇasya dvādaśa, tasya dīrghābhāvāt / ecāmapi dvādaśa, teṣāṃ hrasvābhāvāt //
tālvādisthānamābhyantaraprayatnaścetyetaddvayaṃ yasya yena tulyaṃ tanmithaḥ savarṇasaṃjñaṃ syāt / (ṛḷvarṇayormithaḥ sāvarṇyaṃ vācyam) / akuhavisarjanīyānāṃ kaṇṭhaḥ / icuyaśānāṃ tālu / ṛṭuraṣāṇāṃ mūrdhā / ḷtulasānāṃ dantāḥ / upūpadhmānīyānāmoṣṭhau / ñamaṅaṇanānāṃ nāsikā ca / edaitoḥ kaṇṭha tālu / odautoḥ kaṇṭhoṣṭam / vakārasya dantoṣṭham / jihvāmūlīyasya jihvāmūlam / nāsikānusvārasya / yatno dvidhā - ābhyantaro bāhyaśca / ādyaḥ pañcadhā - spṛṣṭeṣatspṛṣṭeṣadvivṛtavivṛtasaṃvṛta bhedāt / tatra spṛṣṭaṃ prayatanaṃ sparśānām / īṣatspṛṣṭamantaḥsthānām / īṣadvivṛtamūṣmaṇām / vivṛtaṃ svarāṇām / hrasvasyāvarṇasya prayoge saṃvṛtam / prakriyādaśāyāṃ tu vivṛtameva / bāhyaprayatnastvekādaśadhā - vivāraḥ saṃvāraḥ śvāso nādo ghoṣo 'ghoṣo 'lpaprāṇomahāprāṇa udātto 'nudāttaḥ svaratiśceti / kharo vivārāḥ śvāsā aghoṣāśca / haśaḥ saṃvārā nādā ghoṣāśca / vargāṇāṃ prathamatṛtīyapañcamā yaṇaścālpaprāṇāḥ / vargāṇāṃ dvitīyacaturthau śalaśca mahāprāṇāḥ / kādayo māvasānāḥ sparśāḥ / yaṇo 'ntaḥsthāḥ / śala ūṣmāṇaḥ / acaḥ svarāḥ / -ka-kha iti kakhābhyāṃ pragardhavisargasadṛśo jihvāmūlīyaḥ / -pa-pha iti paphābhyāṃ prāgardhavisargasadṛśa upadhmānīyaḥ / aṃ aḥ ityacaḥ parāvanusvāravisargau //
pratīyate vidhīyata iti pratyayaḥ / avidhīyamāno 'ṇudicca savarṇasya saṃjñā syāt / atraivāṇ pareṇa ṇakāreṇa / ku cu ṭu tu pu ete uditaḥ / tadevam - a ityaṣṭādaśānāṃ saṃjñā / tathekārokārau / ṛkārastriṃśataḥ / evaṃ ḷkāro 'pi / eco dvādaśānām / anunāsikānanunāsikabhedena yavalā dvidhā; tenānanunāsikāste dvayordvayossaṃjñā /
virṇānāmatiśayitaḥ saṃnidhiḥ saṃhatāsiṃjñaḥ syāt //
ajbhiravyavahatā haliḥ saṃyogasaṃjñāḥ syuḥ //
subantaṃ tiṅantaṃ ca padasaṃjñaṃ syāt //
iti saṃjñāprakaraṇam
athācsandhiḥ
ikaḥ sthāne yaṇ syādaci saṃhitāyāṃ viṣaye / sudhī upāsya iti sthite //
saptamīnirdeśena vidhīyamānaṃ kāryaṃ varṇāntareṇāvyavahatisya pūrvasya bodhyam //
prasaṅge sati sadṛśatama ādeśaḥ syāt / sudhy upāsya iti jāte //
acaḥ parasya yaro dve vā sto na tvaci / iti dhakārasya dvitvena sudhdhy upāsya iti jāte //
spaṣṭam / iti pūrvadhakārasya dakāraḥ //
saṃyogāntaṃ yatpadaṃ tadantasya lopaḥ syāt //
ṣaṣṭhīnirdiṣṭā'ntyasyāla ādeśaḥ syāt / iti yalope prāpte- (yaṇaḥ pratiṣedho vācyaḥ) / suddhyupāsyaḥ / maddhariḥ / dhātraśaḥ / lākṛtiḥ //
ecaḥ kramāday av āy āv ete syuraci //
samasaṃbandhī vidhiryathāsaṃkhyaṃ syāt / haraye / viṣṇave / nāyakaḥ / pāvakaḥ //
yakārādau pratyaye pare odautorav āv etau staḥ / gavyam / nāvyam / (adhvaparamāṇe ci) / gavyūtiḥ //
at eṅ ca guṇasaṃjñaḥ syāt //
taḥ paro yasmātsa ca tātparaścoccāryamāṇasamakālasyaiva saṃjñā syāt //
avarṇādaci pare pūrvaparayoreko guṇa ādeśaḥ syāt / upendraḥ / gaṅgodakam //
upadeśe 'nunāsiko 'jitsaṃjñaḥ syāt / pratijñānunāsikyāḥ pāṇinīyāḥ / laṇsūtrasthāvarṇena sahoccāryamāṇo repho ralayoḥ saṃjñā //
ṛ iti triṃśataḥ saṃjñetyuktam / tatsthāne yo 'ṇ sa raparaḥ sanneva pravartate / kṛṣṇarddhiḥ / tavalkāraḥ //
avarṇapūrvayoḥ padāntayoryavayorlopo vāśi pare //
sapādasaptādhyāyīṃ prati tripādyasiddhā, tripādyāmapi pūrvaṃ prati paraṃ śāstramasiddham / hara iha, harayiha / viṣṇa iha, viṣṇaviha //
ādaicca vṛddhisaṃjñaḥ syāt //
ādeci pare vṛddhirekādeśaḥ syāt / guṇāpavādaḥ / kṛṣṇaikatvam / gaṅgaughaḥ / devaiśvaryam / kṛṣṇautkaṇṭhyam //
avarṇādejādyoretyedhatyorūṭhi ca pare vṛddhirekādeśaḥ syāt / upaiti / upaidhate / praṣṭhauhaḥ / ejādyoḥ kim ? upetaḥ / mā bhavānpredidhat / (akṣādūhanyāmupisaṃkhyānam) / akṣauhaṇī senā / (prādūhoḍhoḍhyeṣaiṣyeṣu) / prauhaḥ / prauḍhaḥ / prauḍhiḥ / praiṣaḥ / praiṣyaḥ / (ṛte ca tṛtīyāsamāse) / sukhena ṛtaḥ sukhārtaḥ / tṛtīyeti kim ? paramartaḥ / (pravatsatarakambalavasanārṇadaśānāmṛṇe) / prārṇam, vatsatarrāṇam, ityādi //
prādayaḥ kriyāyoge upasargasaṃjñāḥ syuḥ / pra parā apa sam anu ava nis nira dus dura vi āṅ ni adhi api ati su ut abhi prati para upi - ete prādayaḥ //
kriyāvācino bhvādayo dhātusaṃjñāḥ syuḥ //
avarṇāntādupasargāddakārādau dhātau pare vṛddhirekādeśaḥ syāt / prārcchati //
ādupasargādeṅādau dhātau pararūpamekādeśaḥ syāt / prejate / upoṣati //
acāṃ madhye yo 'ntyaḥ sa ādiryasya taṭ ṭisaṃjñaṃ syāt / (śakandhvādiṣu pararūpaṃ vācyam) / tacca ṭeḥ / śakandhuḥ / karkandhuḥ manīṣā / ākṛtigaṇo 'yam / mārttaṇḍaḥ //
omi āṅi cātpare pararūpamekādeśaḥ syāt / śivāyoṃṃ namaḥ / śiva ehi //
yo 'yamekādeśaḥ sa pūrvasyāntavatparasyādivat / śivehi //
akaḥ savarṇe 'ci pare pūrvaparayordīrgha ekādeśaḥ syāt / daityāraḥ / śrīśiḥ / viṣṇūdayaḥ / hotṝkāraḥ //
padāntādeṅo'ti pare pūrvarūpamekādeśaḥ syāt / hare'va / viṣṇo 'va //
loke vede caiṅantasya gorati vā prakṛtibhāvaḥ padānte / goagram, go 'gram / eṅantasya kim ? citragvagram / padānte kim? goḥ //
iti prāpte //
ṅidanekālapyantyasyayaiva syāt //
padānte eṅantasya goravaṅ vāci / gavāgram, go 'gram / padānte kim ? gavi //
goravaṅ syādindre / gavendraḥ //
dūrātsambodhane vākyasya ṭeḥ pluto vā //
īdūdedantaṃ dvivacanaṃ pragṛhyaṃ syāt / harī etau / viṣṇū imau / gaṅge amū //
asmātparāvīdūtau pragṛhyau staḥ / amī īśāḥ / rāmakṛṣṇāvamū āsāte / mātkim ? amuke 'tra //
adravyārthāścādayo nipātāḥ syuḥ //
ete 'pi tathā //
eko 'j nipāta āṅvarjaḥ pragṛhyaḥ syāt / i indraḥ / u umeśaḥ / 'vākyasmaraṇayoraṅit; ā evaṃ nu manyase / ā evaṃ kila tat / anyatra ṅit ; ā īṣaduṣṇam oṣṇam //
odanto nipātaḥ pragṛhyaḥ syāt / aho īśāḥ //
sambuddhinimittaka okāro vā pragṛhyo 'vaidike itau pare / viṣṇo iti, viṣṇa iti, viṣṇaviti //
mayaḥ parasya uño vo vāci / kimvuktam, kimu uktam //
padāntā iko hrasvā vā syurasavarṇe 'ci / hrasvavidhisāmarthyānna svarasandhiḥ / cakri atra, cakraytra / padāntā iti kim ? gauryau -.
acaḥ parābhyāṃ rephahakārābhyāṃ parasya yaro dve vā staḥ / gauryyau / (na samāse) / vāpyaśvaḥ //
ṛti pare padāntā akaḥ prāgvadvā / brahma ṛṣiḥ, brahmarṣiḥ / padāntāḥ kim ? ārchat //
ityacsandhiḥ
atha hal sandhiḥ
sakāratavargayoḥ śakāracavargābhyāṃ yoge śakāracavargau staḥ / rāmaśśete / rāmaścinoti / saccit / śārṅgiñjaya //
śātparasya tavargasya cutvaṃ na syāt / viśnaḥ / praśnaḥ //
stoḥ ṣṭunā yoge ṣṭuḥ syāt / rāmaṣṣaṣṭhaḥ / rāmaṣṭīkate / peṣṭā / taṭṭīkā / cakriṇḍhaukase //
padāntāṭṭavargātparasyānāmaḥ stoḥ ṣṭurna syāt / ṣaṭ santaḥ / ṣaṭ te / padāntātkim ? īṭṭe / ṭoḥ kim ? sarpiṣṭamam / (anāmnavatinagarīṇāmiti vācyam) / ṣaṇṇavatiḥ / ṣaṇṇagaryyaḥ //
na ṣṭutvam / sanṣaṣṭhaḥ //
padānte jhalāṃ jaśaḥ syuḥ / vāgīśaḥ //
yaraḥ padāntasyānunāsike pare 'nunāsiko vā syāt / etanmurāriḥ, etad murāriḥ / (pratyaye bhāṣāyāṃ nityam) / tanmātram / cinmayam //
tavargasya lakāre pare parasavarṇaḥ / tavargasya lakāre pare parasavarṇaḥ / tallayaḥ / vidvāṃllikhati / nasyānunāsiko laḥ /
udaḥ parayoḥ sthāstambhoḥ pūrvasavarṇaḥ //
pañcamīnirdeśena kriyamāṇaṃ kāryaṃ varṇāntareṇāvyavahitasya parasya jñeyam //
parasya yadvihitaṃ tattasyāderbodhyam / iti sasya thaḥ //
halaḥ parasya jharo vā lopaḥ savarṇe jhari //
khari jhalāṃ caraḥ / ityudo dasya taḥ / utthānam / uttambhanam //
jhayaḥ parasya hasya vā pūrvasavarṇaḥ / nādasya ghoṣasya saṃvārasya mahāprāṇasya tādṛśo vargacaturthaḥ / vāgghariḥ, vāghariḥ //
jhayaḥ parasya śasya cho vāṭi / tad śiva ityatra dasya ścutvena jakāre kṛte khari ceti jakārasya cakāraḥ / tacchivaḥ, tacśivaḥ / (chatvamamīti vācyam) tacchlokena //
māntasya padasyānusvāro hali / hariṃ vande //
nasya masya cāpadāntasya jhalyanusvāraḥ / yaśāṃsi / ākraṃsyate / jhali kim ? manyate //
spaṣṭam / śāntaḥ //
tvaṅkaroṣi, tvaṃ karoṣi //
kvibante rājatau pare samo masya ma eva syāt / samrāṭ //
mapare hakāre pare masya mo vā / kim hmalayati, kiṃ hmalayati / (yavalapare yavalā vā)/ kiṃyhyaḥ, kiṃ hyaḥ / kiṃvhvalayati, kiṃ hvalayati / kiṃl hlādayati, kiṃ hlādayati //
napare hakāre masya no vā / kin hnute, kiṃ hnute //
ṭitkitau yasyoktau tasya kramādādyantāvayavau staḥ //
vā staḥ / (cayo dvitīyāḥ śari pauṣkarasāderiti vācyam) / prāṅkh ṣaṣṭhaḥ, prāṅkṣaṣṭhaḥ, prāṅ ṣaṣṭhaḥ / sugaṇṭh ṣaṣṭhaḥ sugaṇṭ ṣaṣṭhaḥ, sugaṇ ṣaṣṭhaḥ //
ḍātparasya sasya dhuḍvā / ṣaṭtsantaḥ, ṣaṭ santaḥ //
nāntātparasya sasya dhuḍvā / santsaḥ, sansaḥ //
padāntasya nasya śe pare tugvā / sañchambhuḥ, sañcchambhuḥ, sañcśambhuḥ, sañśambhuḥ //
hrasvātpare yo ṅam tadantaṃ yatpadaṃ tasmātparasyāco ṅamuṭ / pratyaṅṅātmā / sugaṇṇīśaḥ / sannacyutaḥ //
samo ruḥ suṭi //
atra ruprakaraṇe roḥ pūrvasyānunāsiko vā //
anunāsikaṃ vihāya roḥ pūrvasmātparo 'nusvārāgamaḥ //
khari avasāne ca padāntasāya rephasya visargaḥ / (saṃpuṃkānāṃ so vaktavyaḥ) / saṃsskartā, saṃsskartā //
ampare khayi pumo ruḥ / puṃskokilaḥ, puṃskokilaḥ //
ampare chavi nāntasya padasyaruḥ; na tu praśānśabdasya //
khari / cakriṃstrāyasva, cakriṃstrāyasva / apraśān kim ? praśāntanoti / padasyeti kim ? hanti //
nṝnityasya rurvā pe //
kavarge pavarge ca visargasya eka epau staḥ, cādvisargaḥ / nṝṃ pāhi, nṝṃḥ pāhi, nṝṃḥ pāhi / nṝn pāhi //
dviruktasya paramāmreḍitam syāt //
kānnakārasya ruḥ syādāmreḍite / kāṃskān, kāṃskān //
hrasvasya che tuk / śivacchāyā //
dīrghāt padāntāt che tugvā / lakṣmīcchāyā, lakṣmī chāyā //
iti halsandhiḥ /
atha visargasandhiḥ
khari / viṣṇustrātā //
śari visargasya visargo vā / hariḥ śete, hariśśete //
padāntasya sasya sajuṣaśca ruḥ syāt //
aplutādataḥ parasya roruḥ syādaplute 'ti / śivor'cyaḥ //
tathā / śivo vandyaḥ //
etatpūrvasya roryādeśo 'śi / devā iha, devāyiha / bhos bhagos aghos iti sāntā nipātāḥ / teṣāṃ roryatve kṛte //
bhobhagoaghoapūrvasya yasya lopaḥ syāddhali / bho devāḥ / bhago namaste / agho yāhi //
ahno rephādeśo na tu supi / aharahaḥ / ahargaṇaḥ //
rephasya rephe pare lopaḥ //
ḍharephayorlopanimittayoḥ pūrvasyāṇo dīrghaḥ / punā ramate / harī ramyaḥ / śambhū rājate / aṇaḥ kim ? tṛḍhaḥ / vṛḍhaḥ / manas ratha ityatra rutve kṛte haśi cetyutve rorīti lope ca prāpte //
tulyabalavirodhe paraṃ kāryaṃ syāt / iti lope prāpte / pūrvatrāsiddhamiti rorītyasyāsiddhatvādutvameva / manorathaḥ //
akakārayoretattadoryaḥ sustasya lopo hali na tu nañsamāse / eṣa viṣṇuḥ / sa śambhuḥ / akoḥ kim ? eṣako rudraḥ / anañsamāse kim ? asaḥ śivaḥ / hali kim ? eṣo 'tra //
sa ityasya sorlopaḥ syādaci pādaścellope satyeva pūryyeta / semāmaviḍḍhi prabhṛtim / saiṣa dāśarathī rāmaḥ //
iti visargasandhiḥ //
iti pañcasandhiprakaraṇam /
atha ṣaḍliṅgeṣu ajantapuṃlliṅgāḥ
dhātuṃ pratyayaṃ pratyayāntaṃ ca varjayitvā arthavacchabdasvarūpaṃ prātipadikasaṃjñaṃ syāt //
kṛttaddhitāntau samāsāśca tathā syuḥ //
su au jas iti prathamā / am auṭ śas iti dvitīyā / ṭā bhyām bhis iti tṛtīyā / ṅe bhyām bhyas iti caturthī / ṅasi bhyām bhyas iti pañcamī / ṅas os ām iti ṣaṣṭhī / ṅi os sup iti saptamī //
ityadhikṛtya / ṅyantādābantātprātipadikācca pare svādayaḥ pratyayāḥ syuḥ //
supastrīṇi trīṇi vacanānyekaśa ekavacanadvivacanabahuvacanasaṃjñāni syuḥ //
dvitvaikatvayorete staḥ //
varṇānāmabhāvo 'vasānasaṃjñaḥ syāt / rutvavisargau / rāmaḥ //
ekavibhaktau yāni sarūpāṇyeva dṛṣṭāni teṣāmeka eva śiṣyate //
akaḥ prathamādvitīyayoraci pūrvasavarṇadīrgha ekādeśaḥ syāt / iti prāpte //
ādici na pūrvasavarṇadīrghaḥ / vṛddhireci / rāmau //
bahutvavivakṣāyāṃ bahuvacanaṃ syāt //
pratyayādyau cuṭū itau staḥ //
suptiṅau vibhaktisaṃjñau staḥ //
vibhaktisthāstavargasamā netaḥ / iti sasya nettvam / rāmāḥ //
sambodhane prathamāyā ekavacanaṃ sambuddhisaṃjñaṃ syāt //
yaḥ pratyayo yasmāt kriyate tadādiśabdasvarūpaṃ tasminnaṅgaṃ syāt //
eṅantāddhrasvāntāccāṅgāddhallupyate sambuddheścet / he rāma / he rāmau / he rāmāḥ //
ako 'myaci pūrvarūpamekādeśaḥ / rāmam / rāmau //
taddhitavarjapratyayādyā laśakavargā itaḥ syuḥ //
pūrvasavarṇadīrghātparo yaḥ śasaḥ sastasya naḥ syātpuṃsi //
aṭ kavargaḥ pavargaḥ āṅ num etairvyastairyathāsaṃbhavaṃ militaiśca vyavadhāne 'pi raṣābhyāṃ parasya nasya ṇaḥ samānapade / iti prāpte //
nasya ṇo na / rāmān //
adantāṭṭādīnāminādayaḥ syuḥ / ṇatvam / rāmeṇa //
yañādau supi ato 'ṅgasya dīrghaḥ / rāmābhyām //
anekālśitsarvasya / rāmairḥ //
ato 'ṅgātparasya ṅeyadiśaḥ //
ādeśaḥ sthānivatsyānna tu sthānyalāśrayavidhau / iti sthānivattvāt supi ceti dīrghaḥ / rāmāya / rāmābhyām //
jhalādau bahuvacane supyato 'ṅgasyaikāraḥ / rāmebhyaḥ / supi kim ? pacadhvam //
avasāne jhalāṃ caro vā / rāmāt, rāmād / rāmābhyām / rāmebhyaḥ / rāmasya //
ato 'ṅgasyaikāraḥ / rāmayoḥ //
hrasvāntānnadyantādābantāccāṅgātparasyāmo nuḍāgamaḥ //
ajantāṅgasya dīrghaḥ / rāmāṇām / rāme / rāmayoḥ / supi - ettve kṛte //
iṇkubhyāṃ parasyāpadāntasyādeśasya pratyayāvayavasya yaḥ sastasya mūrdhanyādeśaḥ / īṣadvivṛtasya sasya tādṛśa eva ṣaḥ / rāmeṣu / evaṃ kṛṣṇādayo 'pyadantāḥ //
sarva viśva ubha ubhaya ḍatara ḍatama anya anyatara itara tvat tva nema sama sima / pūrvaparāvaradakṣiṇottarāparādharāṇi vyavasthāyāmasaṃjñāyām / svamajñātidhanākhyāyām / antaraṃ bahiryogopasaṃvyānayoḥ / tyad tad yad etad idam adas eka dvi yuṣmad asmad bhavatu kim //
adantātsarvanāmno jasaḥ śī syāt / anekāltvātsarvādeśaḥ / sarve //
ataḥ sarvanāmno ḍeḥ smai / sarvasmai //
ataḥ sarvanāmna etayoretau staḥ / sarvasmāt //
avarṇāntātparasya sarvanāmno vihitasyāmaḥ suḍāgamaḥ / etvaṣatve / sarveṣām / sarvasmin / śeṣaṃ rāmavat / evaṃ viśvādayo 'pyadantāḥ // ubhaśabdo nityaṃ dvivacanāntaḥ / ubhau 2 / ubhābhyām 3 / ubhayoḥ 2 / tasyeha pāṭho 'kajarthaḥ / ubhayaśabdasya dvivacanaṃ nāsti / ubhayaḥ / ubhaye / ubhayam / ubhayān / ubhayena / ubhayaiḥ / ubhayasmai / ubhayebhyaḥ / ubhayasmāt / ubhayebhyaḥ / ubhayasya / ubhayeṣām / ubhayasmin / ubhayeṣu // ḍataraḍatamau pratyayau, pratyayagrahaṇe tadantagrahaṇamiti tadantā grāhyāḥ // nema ityardhe // samaḥ sarvaparyāya stulyaparyāyastu na, yathāsaṃkhyamanudeśaḥ samānāmiti jñāpakāt //
eteṣāṃ vyavasthāyāmasaṃjñāyāṃ ca sarvanāmasaṃjñā gaṇasūtrātsarvatra yā prāptā sā jasi vā syāt / pūrve, pūrvāḥ / asaṃjñāyāṃ kim ? uttarāḥ kuravaḥ / svābhidheyāpekṣāvadhiniyamo vyavasthā / vyavasthāyāṃ kim ? dakṣiṇā gāthakāḥ, kuśalā ityarthaḥ //
jñātidhanānyavācinaḥ svaśabdasya prāptā saṃjñā jasi vā / sve, svāḥ; ātmīyāḥ, ātmāna iti vā / jñātidhanavācinastu, svāḥ; jñātayor'thā vā //
bāhye paridhānīye cārthe 'ntaraśabdasya prāptā saṃjñā jasi vā / antare, antarā vā gṛhāḥ; bāhyā ityarthaḥ / antare, antarā vā śāṭakāḥ; paridhānīyā ityarthaḥ //
ebhyo ṅasiṅyoḥ smātsminau vā staḥ / pūrvasmāt, pūrvāt / pūrvasmin, pūrve / evaṃ parādīnām / śeṣaṃ sarvavat //
ete jasi uktasaṃjñā vā syuḥ / prathame, prathamāḥ // tayaḥ pratyayaḥ / dvitaye, dvitayāḥ / śeṣaṃ rāmavat // neme, nemāḥ / śeṣaṃ sarvavat // (tīyasya ṅitsu vā) / dvitīyasmai, dvitīyāyetyādi / evaṃ tṛtīyaḥ // nirjaraḥ //
ajādau vibhaktau / (pa.) padāṅgādhikāre tasya ca tadantasya ca / (pa.) nirdiśyamānasyādeśā bhavanti / (pa.) ekadeśavikṛtamananyavat, iti jaraśabdasya jaras / nirjarasau / nirjarasa ityādi / pakṣe halādau ca rāmavat // viśvapāḥ //
dīrghājjasi ici ca pare pūrvasavarṇadīrgho na syāt / viśvapau / viśvapāḥ / he viśvapāḥ / viśvapām / viśvapau //
svādipañcavacanāni sarvanāmasthānasaṃjñāni syuraklībasya //
kappratyayāvadhiṣu svādiṣvasarvanāmasthāneṣu pūrvaṃ padaṃ syāt //
yādiṣvajādiṣu ca kappratyayāvadhiṣu svādiṣvasarvanāmasthāneṣu pūrvaṃ bhasaṃjñaṃ syāt //
ita ūrdhvaṃ kaḍārāḥ karmadhāraya ityataḥ prāgekasyaikaiva saṃjñā jñeyā / yā parānavakāśā ca //
ākārānto yo dhātustadantasya bhasyāṅgasya lopaḥ / alo 'ntyasya / viśvapaḥ / viśvapā / viśvapābhyāmityādi / evaṃ śaṅkhadhmādayaḥ / dhātoḥ kim ? hāhān // hariḥ / harī //
hrasvāntasyāṅgasya guṇaḥ / harayaḥ //
sambuddhau / he hare / harim / harī / harīn //
śeṣa iti spaṣṭārtham / hrasvau yāvidutau tadantaṃ sakhivarjaṃ ghisaṃjñam //
gheḥ parasyāṅo nā syādastriyām / āṅiti ṭāsaṃjñā / hariṇā / haribhyām / haribhiḥ //
ghisaṃjñasya ṅiti supi guṇaḥ / haraye / haribhyām / haribhyaḥ //
eṅo ṅasiṅasorati pūrvarūpamekādeśaḥ / hareḥ 2 / haryoḥ 2 / harīṇām //
idudbhyāmuttarasya ṅeraut, gheracca / harau / hariṣu / evaṃ kavyādayaḥ //
sakhyuraṅgasyānaṅādeśo 'sambuddhau sau //
antyādalaḥ pūrvo varṇa upadhāsaṃjñaḥ //
nāntasyopadhāyā dīrgho 'sambuddhau sarvanāmasthāne //
ekāl pratyayo yaḥ so 'pṛktasaṃjñaḥ syāt //
halantātparaṃ dīrghau yau ṅyāpau tadantācca paraṃ sutisītyetadapṛktaṃ hal lupyate //
prātipadikasaṃjñakaṃ yatpadaṃ tadantasya nasya lopaḥ / sakhā //
sakhyuraṅgātparaṃ saṃbuddhivarjaṃ sarvanāmasthānaṃ ṇidvatsyāt //
ajantāṅgasya vṛddhirñiti ṇiti ca pare / sakhāyau / sakhāyaḥ / he sakhe / sakhāyam / sakhāyau / sakhīn / sakhyā / sakhye //
khitiśabdābhyāṃ khītīśabdābhyāṃ kṛtayaṇādeśābhyāṃ parasya ṅasiṅasorata uḥ / sakhyuḥ //
itaḥ parasya ṅeraut / sakhyau / śeṣaṃ harivat //
ghisaṃjñaḥ / patyuḥ 2 / patyau / śeṣaṃ harivat / samāse tu bhūpataye / katiśabdo nityaṃ bahuvacanāntaḥ //
ḍatyantā saṃkhyā ṣaṭsaṃjñā syāt //
jaśśasoḥ //
lukślulupśabdaiḥ kṛtaṃ pratyayādarśanaṃ kramāttattatsaṃjñaṃ syāt //
pratyaye lupte tadāśritaṃ kāryaṃ syāt / iti jasi ceti guṇe prāpte //
lumatā śabdena lupte tannimittamaṅgakāryaṃ na syāt / kati 2 / katibhiḥ / katibhyaḥ 2 / katīnām / katiṣu / yuṣmadasmatṣaṭsaṃjñakāstriṣu sarūpāḥ // triśabdo nityaṃ bahuvacanāntaḥ / trayaḥ / trīn / tribhiḥ / tribhyaḥ 2 //
triśabdasya trayādeśaḥ syādāmi / trayāṇām / triṣu / gauṇatve 'pi priyatrayāṇām //
eṣāmakāro vibhaktau / (dviparyyantānāmeveṣṭiḥ) / dvau 2 / dvābhyām 3 / dvayoḥ 2 // pāti lokamiti papīḥ sūryaḥ //
papyau 2 / papyaḥ / he papīḥ / papīm / papīn / papyā / papībhyām 3 / papībhiḥ / papye / papībhyaḥ 2 / papyaḥ 2 / papyoḥ / dīrghatvānna nuṭ, papyām / ṅau tu savarṇadīrghaḥ, papī / papyoḥ / papīṣu / evaṃ vātapramyādayaḥ // bahvyaḥ śreyasyo yasya sa bahuśreyasī //
īdūdantau nityastrīliṅgau nadīsaṃjñau staḥ / (prathamaliṅgagrahaṇaṃ ca) / pūrvaṃ stryākhyasyopasarjanatve 'pi nadītvaṃ vaktavyamityarthaḥ //
sambuddhau / he bahuśreyasi //
nadyantātpareṣāṃ ṅitāmāḍāgamaḥ //
āṭo 'ci pare vṛddhirekādeśaḥ / bahuśreyasyai / bahuśreyasyāḥ / bahuśreyasīnām //
nadyantādābantānnīśabdācca parasya ṅerām / bahuśreyasyām / śeṣaṃ papīvat // aṅyantatvānna sulopaḥ / atilakṣmīḥ / śeṣaṃ bahuśreyasīvat // pradhīḥ //
śnu pratyayāntasyevarṇovarṇāntasya dhātorbhrū ityasya cāṅgasya ceyaṅuvaṅau sto 'jādau pratyaye pare / iti prāpte //
dhātvavayavasaṃyogapūrvo na bhavati ya ivarṇastadanto yo dhātustadantasyānekāco 'ṅgasya yaṇajādau pratyaye / pradhyau / pradhyaḥ / pradhyam / pradhyau / pradhyaḥ / pradhyi / śeṣaṃ papīvat / evaṃ grāmaṇīḥ / ṅau tu grāmaṇyām // anekācaḥ kim ? nīḥ / niyau / niyaḥ / ami śasi ca paratvādiyaṅ, niyam / ṅerām; niyām // asaṃyogapūrvasya kim ? suśriyau / yavakriyau //
prādayaḥ kriyāyoge gatisaṃjñāḥ syuḥ / (gatikāraketarapūrvapadasya yaṇ neṣyate) / śuddhadhiyau //
etayoraci supi yaṇna / sudhiyau / sudhiya ityādi // sukhamicchatīti sukhīḥ / sutīḥ / sukhyau / sutyau / sukhyuḥ / sutyuḥ / śeṣaṃ pradhīvat / śambhurharivat / evaṃ bhānvādayaḥ //
asambuddhau sarvanāmasthāne pare / kroṣṭuśabdasya sthāne kroṣṭṛśabdaḥ prayoktavya ityarthaḥ //
ṛto 'ṅgasya guṇo ṅau sarvanāmasthāne ca / iti prāpte -- .
ṛdantānām uśanasādīnām ca anaṅ syāt asaṃbuddhau sau //
abādīnām upadhāyā dīrghaḥ asaṃbuddhau sarvanāmasthāne / kroṣṭā / kroṣṭārau / kroṣṭāraḥ / kroṣṭūn //
ajādiṣu tṛtīyādiṣu kroṣṭurvā tṛjvat / kroṣṭrā / kroṣṭre //
ṛto ṅasiṅasorati udekādeśaḥ / raparaḥ //
rephātsaṃyogāntasya sasyaiva lopo nānyasya / rasya visargaḥ / kroṣṭuḥ 2 / kroṣṭroḥ 2 /(numaciratṛjvadbhāvebhyo nuṭ pūrvavipratiṣedhena) / kroṣṭūnām / kroṣṭari / pakṣe halādau ca śambhuvat // hūhūḥ / hūhvau / hūhvaḥ / hūhūm ityādi // aticamūśabde tu nadīkāryyaṃ viśeṣaḥ / he aticamu / aticamvai / aticamvāḥ / aticamūnām // khalapūḥ //
dhātvavayavasaṃyogapūrvo na bhavati ya uvarṇastadanto yo dhātustadantasyānekāco 'ṅgasya yaṇ syādaci supi / khalapvau / khalapvaḥ / evaṃ sulvādayaḥ // svabhūḥ / svabhuvau / svabhuvaḥ // varṣābhūḥ //
asya yaṇ syādaci supi / varṣābhvāvityādi // dṛnbhūḥ / (dṛnkarapunaḥ pūrvasya bhuvo yaṇ vaktavyaḥ) / dṛnbhvau / evaṃ karabhūḥ // dhātā / he dhātaḥ / dhātārau / dhātāraḥ / (ṛvarṇānnasya ṇatvaṃ vācyam) / dhātṝṇām / evaṃ naptrādayaḥ // naptrādigrahaṇaṃ vyutpattipakṣe niyamārtham / teneha na / pitā / pitarau / pitaraḥ / pitaram / śeṣaṃ dhātṛvat / evaṃ jāmātrādayaḥ // nā / narau //
asya nāmi vā dhīrghaḥ / nṛṇām / nṝṇām //
okārādvihitaṃ sarvanāmasthānaṃ ṇidvat / gauḥ / gāvau / gāvaḥ //
oto 'mśasoraci ākāra ekādeśaḥ / gām / gāvau / gāḥ / gavā / gave / goḥ / ityādi //
asyākārādeśo hali vibhaktau / rāḥ / rāyau / rāyaḥ / rāmyāmityādi // glauḥ / glāvau / glāvaḥ / glaubhyāmityādi //
ityajantapuṃlliṅgāḥ /
athājantastrīliṅgāḥ
ramā /
ābantādaṅgātparasyayauṅaḥ śī syāt / auṅityaukāravibhakteḥ saṃjñā / rame / ramāḥ //
āpa ekāraḥ syātsambuddhau / eṅhrasvāditi saṃbuddhilopaḥ / he rame / he rame / he ramāḥ / ramām / rame / ramāḥ //
āṅi osi cāpa ekāraḥ / ramayā / ramābhyām / ramābhiḥ //
āpo ṅito yāṭ / vṛddhiḥ / ramāyai / ramābhyām / ramābhyaḥ / ramāyāḥ / ramayoḥ / ramāṇām / ramāyām / ramāsu / evaṃ durgāmbikādayaḥ //
ābantātsarvanāmno ṅitaḥ syāṭ syādāpaśca hrasvaḥ / sarvasyai / sarvasyāḥ / sarvāsām / sarvasyām / śeṣaṃ ramāvat // evaṃ viśvādaya ābantāḥ //
sarvanāmatā vā / uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai / tīyasyeti vā sarvanāmasaṃjñā / dvitīyasyai, dvitīyāyai // evaṃ tṛtīyā // ambārtheti hrasvaḥ / he amba / he akka / he alla // jarā / jarasau ityādi / pakṣe ramāvat // gopāḥ, viśvapāvat // matīḥ / matyā //
iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau, hrasvau cevarṇovarṇau, striyāṃ vā nadīsaṃjñau sto ṅiti / matyai, mataye / matyāḥ 2 / mateḥ 2 //
idudbhyāṃ nadīsaṃjñakābhyāṃ parasya ṅerām / matyām, matau / śeṣaṃ harivat // evaṃ buddhyādayaḥ //
strīliṅgayoretau sto vibhaktau //
tisṛ catasṛ etayorṛkārasya rephādeśaḥ syādaci / guṇadīrghotvānāmapavādaḥ / tisraḥ / tisṛbhyaḥ / tisṛbhyaḥ / āmi nuṭ //
etayornāmi dīrgho na / tisṛṇām / tisṛṣu // dve / dve / dvābhyām / dvābhyām / dvābhyām / dvayoḥ / dvayoḥ // gaurī / gauryyau / gauryyaḥ / he gauri / gauryyai ityādi / evaṃ nadyādayaḥ // lakṣmīḥ / śeṣaṃ gaurīvat // evaṃ tarītantryādayaḥ // strī / he stri //
asyeyaṅ syādajādau pratyaye pare / striyau / striyaḥ //
ami śasi ca striyā iyaṅ vā syāt / striyam, strīm / striyaḥ, strīḥ / striyā / striyai / striyāḥ / paratvānnuṭ / strīṇām / strīṣu //śrīḥ / śriyau / śriyāḥ //
iyaṅuvaṅoḥ sthitiryayostāvīdūtau nadīsaṃjñau na sto na tu strī / he śrīḥ / śriyai, śriye / śriyāḥ, śriyaḥ //
iyaṅuvaṅsthānau stryākhyau yū āmi vā nadīsaṃjñau sto na tu strī / śrīṇām, śriyām / śriyi, śriyām // dhenurmativat //
strīvācī kroṣṭuśabdastṛjantavadrūpaṃ labhate //
ṛdantebhyo nāntebhyaśca striyāṃ ṅīp / kroṣṭrī gaurīvat // bhrūḥ śrīvat // svayambhūḥ puṃvat //
ṅīpṭāpau na staḥ //
svasā / svasārau // mātā pitṛvat / śasi mātṝḥ // dyaurgovat // rāḥ puṃvat // naurglauvat //
ityajantastrīliṅgāḥ
athājantanapuṃsakaliṅgāḥ
ato 'ṅgāt klībātsvamoram / ami pūrvaḥ / jñānam / eṅhrasvāditi hallopaḥ / he jñāna//
klībādauṅaḥ śī syāt / bhasaṃjñāyām //
kaḍāre taddhite ca pare bhasyevarṇāvarṇayorlopaḥ / ityallope prāpte (auṅaḥ śyāṃ pratiṣedho vācyaḥ) / jñāne //
klībādanayoḥ śiḥ syāt //
śi ityetaduktasaṃjñaṃ syāt //
jhalantasyājantasya ca klībasya num syāt sarvanāmasthāne //
acāṃ madhye yo 'ntyastasmātparastasyaivāntāvayavo mitsyāt / upadhādīrghaḥ / jñānāni / punastadvat / śeṣaṃ puṃvat // evaṃ dhana vana phalādayaḥ //
ebhyaḥ klībebhyaḥ svamoḥ adḍādeśaḥ syāt //
ḍiti bhasya ṭerlopaḥ / katarat, katarad / katare / katarāṇi / he katarat / śeṣaṃ puṃvat // evaṃ katamat / itarat / anyat / anyatarat / anyatamasya tvanyatamamityeva / (ekatarātpratiṣedho vaktavyaḥ)/ ekataram //
ajantasyetyeva / śrīpaṃ jñānavat //
luk syāt / vāri //
igantasya klībasya numaci vibhaktau / vāriṇī / vārīṇi / na lumatetyasyānityatvātpakṣe saṃbuddhinimitto guṇaḥ / he vāre, he vāri / gherṅitīti guṇe prāpte (vṛddhyauttvatṛjvadbhāvaguṇebhyo num pūrvavipratiṣedhena) / vāriṇe / vāriṇaḥ / vāriṇoḥ / numacireti nuṭ / vārīṇām / vāriṇi / halādau harivat //
eṣāmanaṅ syāṭṭādāvaci //
aṅgāvayavo 'sarvanāmasthānayajādisvādiparo yo 'n tasyākārasya lopaḥ / dadhnā / dadhne / dadhnaḥ / dadhnaḥ / dadhnoḥ / dadhnoḥ //
aṅgāvayavo 'sarvanāmasthānayajādisvādiparo yo 'n tasyākārasya lopo vā syāṅat ṅiśyoḥ parayoḥ / dadhni, dadhani / śeṣaṃ vārivat // evamasthisakthyakṣi // sudhi / sudhinī / sudhīni / he sudhe, he sudhi //
pravṛttinimittaikye bhāṣitapuṃskamigantaṃ klībaṃ puṃvadvā ṭādāvaci / sudhiyā, sudhinetyādi // madhu / madhunī / madhūni / he madho, he madhu // sulu / sulunī / sulūni / sulunetyādi // dhātṛ / dhātṛṇī / dhātṝṇi / he dhātaḥ, he dhātṛ / dhātṝṇām // evaṃ jñātrādayaḥ //
ādiśyamāneṣu hrasveṣu eca igeva syāt / pradyu / pradyunī / pradyūni / pradyunetyādi // prari / prariṇī / prarīṇi / prariṇā / ekadeśavikṛtamananyavat / prarābhyām / prarīṇām // sunu / sununī / sunūni / sununetyādi //
ityajantanapuṃsakaliṅgāḥ /
atha halanta puṃlliṅgāḥ
hasya ḍhaḥ syājjhali padānte ca / liṭ, liḍ / lihau / lihaḥ / liḍbhyām / liṭtsu, liṭsu //
jhali padānte copadeśe dāderdhāterhasya ghaḥ //
dhātvavayavasyaikāco jhaṣantasya baśo bhaṣ se dhve padānte ca / dhuk, dhug / duhau / duhaḥ / dhugbhyām / dhukṣu //
eṣāṃ hasya vā gho jhali padānte ca / dhruk, dhrug, dhruṭ, dhruḍ / druhau / druhaḥ / dhrugbhyām, dhruḍbhyām / dhrukṣu, dhruṭtsu, dhruṭsu // evaṃ muk, mug ityādi //
snuk, snug, snuṭ, snuḍ / evaṃ snik, snig, sniṭ, sniḍ // viśvavāṭ, viśvavāḍ / viśvavāhau / viśvavāhaḥ / viśvavāham / viśvavāhau //
yaṇaḥ sthāne prayujyamāno ya ik sa saṃprasāraṇasaṃjñaḥ syāt //
bhasya vāhaḥ saṃprasāraṇamūṭh //
saṃprasāraṇādaci pūrvarūpamekādeśaḥ / etyedhatyūṭhsviti vṛddhiḥ / viśvauhaḥ, ityādi //
anayorām syātsarvanāmasthāne pare //
asya num syāt sau pare / anaḍvān //
he anaḍvan / he anaḍvāhau / he anaḍvāhaḥ / anaḍuhaḥ / anaḍuhā //
sāntavasvantasya sraṃsādeśca daḥ syātpadānte / anaḍudbhyāmityādi // sānteti kim ? vidvān / padānte kim ? srastam / dhvastam //
sāḍarūpasya saheḥ sasya mūrdhanyādeśaḥ / turāṣāṭ, turāṣāḍ / turāsāhau / turāsāhaḥ / turāṣāḍbhyāmityādi //
diviti prātipadikasyautsyātsau / sudyauḥ / sudivau //
divo 'ntādeśa ukāraḥ syāt padānte / sudyubhyāmityādi // catvāraḥ / caturaḥ / caturbhiḥ / caturbhyaḥ //
ebhya āmo nuḍāgamaḥ //
acaḥ parābhyāṃ rephahakārābhyāṃ parasya yaro dve vā staḥ / caturṇṇām, caturṇām //
roreva visargaḥ supi / ṣatvam / ṣasya dvitve prāpte //
aci pare śaro na dve staḥ / caturṣu //
dhātormasya naḥ padānte / praśān //
kimaḥ kaḥ syādvibhaktau / kaḥ / kau / ke ityādi / śeṣaṃ sarvavat //
sau / tyadādyatvāpavādaḥ //
idama ido 'y sau puṃsi / ayam / tyadādyatve //
apadāntādato guṇe pararūpamekādeśaḥ //
idamo dasya maḥ syādvibhaktau / imau / ime / tyadādeḥ sambodhanaṃ nāstītyutsargaḥ //
akakārasyedama ido 'nāpi vibhaktau / ābiti pratyāhāraḥ / anena //
akakārasyedama ido lopa āpi halādau / nānarthake 'lo 'ntyavidhiranabhyāsavikāre //
ekasminkriyamāṇaṃ kāryamādāvivānta iva syāt / supi ceti dīrghaḥ / ābhyām //
akakārayoridamadasorbhisa ais na / ebhiḥ / asmai / ebhyaḥ / asmāt / asya / anayoḥ / eṣām / asmin / anayoḥ / eṣu //
idametadoranvādeśe / kiñcitkāryaṃ vidhātumupāttasya kāryāntaraṃ vidhātuṃ punarupādānamanvādeśaḥ / yathā - anena vyākaraṇamadhīta menaṃ chando 'dhyāpayeti / anayoḥ pavitraṃ kulamenayoḥ prabhūtaṃ svāmiti // enam / enau / enān / enena / enayoḥ / enayoḥ // rājā //
nasya lopo na ṅau sambuddhau ca / he rājan / (ṅāvuttarapade pratiṣedho vaktavyaḥ) / brahmaniṣṭhaḥ / rājānau / rājānaḥ / rājñaḥ //
subvidhau svaravidhau saṃjñāvidhau kṛti tugvidhau ca nalopo 'siddho nānyatra - rājāśva ityādau / ityasiddhatvādātvamettvamaistvaṃ ca na / rājabhyām / rājabhiḥ / rājñi, rājani / rājasu // yajvā / yajvānau / yajvānaḥ //
vamantasaṃyogādano 'kārasya lopo na / yajvanaḥ / yajvā / yajvabhyām // brahmaṇaḥ / brahmaṇā //
eṣāṃ śāvevopadhāyā dīrgho nānyatra / iti niṣedhe prāpte - .
innādīnāmupadhāyā dīrgho 'saṃbuddhau sau / vṛtrahā / he vṛtrahan //
ekājuttaparadaṃ yasya tasminsamāse pūrvapadasthānnimittātparasya pratipadikāntanumvibhaktisthasya nasya ṇaḥ / vṛtrahaṇau //
ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya kutvam / vṛtraghnaḥ ityādi / evaṃ śārṅgin, yaśasvin, aryaman, pūṣan //
maghavanśabdasya vā tṛ ityantādeśaḥ / ṛ it //
adhātorugito nalopino 'ñcateśca num syātsarvanāmasthāne pare / maghavān / maghavantau / maghavantaḥ / he maghavan / maghavadbhyām / tṛtvābhāve maghavā / suṭi rājavat //
annantānāṃ bhānāmeṣāmataddhite saṃprasāraṇam / maghonaḥ / maghavabhyām / evaṃ śvan, yuvan //
saṃprasāraṇe parataḥ pūrvasya yaṇaḥ saṃprasāraṇaṃ na syāt / iti yakārasya netvam / ata eva jñāpakādantyasya yaṇaḥ pūrvaṃ saṃprasāraṇam / yūnaḥ / yūnā / yuvabhyām ityādi // arvā / he arvan //
nañā rahitasyārvannityasyāṅgasya tṛ ityantādeśo na tu sau / arvantau / arvantaḥ / arvadbhyāmityādi //
eṣāmākāro 'ntādeśaḥ syāt sau pare //
pathyāderikārasyākāraḥ syātsarvanāmasthāne pare //
pathimathosthasya nthādeśaḥ sarvanāmasthāne / panthāḥ / panthānau / panthānaḥ //
bhasya pathyādeṣṭerlopaḥ / pathaḥ / pathā / pathibhyām // evaṃ mathin, ṛbhukṣin //
ṣāntā nāntā ca saṃkhyā ṣaṭsaṃjñā syāt / pañcanśabdo nityaṃ bahuvacanāntaḥ / pañca / pañca / pañcabhiḥ / pañcabhyaḥ / pañcabhyaḥ / nuṭ //
nāntasyopadhāyā dīrgho nāmi / pañcānām / pañcasu //
halādau vā syāt //
kṛtākārādaṣṭano jaśśasorauś / aṣṭabhya iti vaktavye kṛtātvanirdeśo jaśśasorviṣaye ātvaṃ jñāpayati / aṣṭau / aṣṭau / aṣṭābhiḥ / aṣṭābhyaḥ / aṣṭābhyaḥ / aṣṭānām / aṣṭāsu / ātvābhāve aṣṭa, pañcavat //
ebhyaḥ kvin, añceḥ supyupapade, yujikruñcoḥ, kevalayoḥ, kruñcernalopābhāvaśca nipātyate / kanāvitau //
atra dhātvadhikāre tiṅbhinnaḥ pratyayaḥ kṛtsaṃjñaḥ syāt //
apṛktasya vasya lopaḥ //
kvinpratyayo yasmāttasya kavargo 'ntādeśaḥ padānte / asyāsiddhatvāccoḥ kuriti kutvam / ṛtvik, ṛtvig / ṛtvijau / ṛtvigbhyām //
yujeḥ sarvanāmasthāne num syādasamāse / sulopaḥ / saṃyogāntalopaḥ / kutvena nasya ṅaḥ / yuṅ / anusvāraparasavarṇau / yuñjau / yuñjaḥ / yugbhyām //
cavargasya kavargaḥ syājjhali padānte ca / suyuk, suyug / suyujau / suyugbhyām // khan / khañjau / khanbhyām //
jhali padānte ca / jaśtvacartve / rāṭ, rāḍ / rājau / rājaḥ / rāḍbhyām // evaṃ vibhrāṭ, deveṭ, viśvasṛṭ // (parau vrajeḥ ṣaḥ padānte) / parāvupapade vrajeḥ kvip syāddīrghaśca padānte ṣatvamapi / parivrāṭ / parivrājau //
viśvaśabdasya dīrgho 'ntādeśaḥ syādsau rāṭśabde ca pare / viśvarāṭ, viśvarāḍ / viśvarājau / viśvarāḍbhyām //
padānte jhali ca yaḥ saṃyogastadādyoḥ skorlopaḥ / bhṛṭ / sasya ścutvena saḥ / jhalāṃ jaś jhaśi iti śasya jaḥ / bhṛjjau / bhṛḍbhyām // tyadādyatvaṃ pararūpatvaṃ ca //
tyadādīnāṃ takāradakārayoranantyayoḥ saḥ syātsau / syaḥ / tyau / tye // saḥ / tau / te // yaḥ / yau / ye // eṣaḥ / etau / ete //
yuṣmadasmadbhyāṃ parasya ṅe ityetasya prathamādvitīyayoścāmādeśaḥ //
anayormaparyantasya tvāhau ādeśau staḥ //
etayoṣṭilopaḥ / tvam / aham //
dvayoruktāvanayormaparyantasya yuvāvau sto vibhaktau //
auṅyetayorātvaṃ loke / yuvām / āvām //
anayormaparyantasya / yūyam / vayam //
ekasyoktāvanayormaparyantasya tvamau sto vibhaktau //
anayorātsyāt / tvām / mām //
ābhyāṃ śaso naḥ syāt / amo 'pavādaḥ / ādeḥ parasya / saṃyogāntalopaḥ / yuṣmān / asmān //
anayoryakārādeśaḥ syādanādeśe 'jādau parataḥ / tvayā / mayā //
anayorātsyādanādeśe halādau vibhaktau / yuvābhyām / āvābhyām / yuṣmābhiḥ / asmābhiḥ //
anayormaparyantasya / ṭilopaḥ / tubhyam / mahyam //
ābhyāṃ parasya / yuṣmabhyam / asmabhyam //
ābhyāṃ ṅaserat / tvat / mat //
ābhyāṃ pañcamyāṃ bhyaso 'tsyāt / yuṣmat / asmat //
anayormaparyantasya tavamamau sto ṅasi //
tava / mama / yuvayoḥ / āvayoḥ //
ābhyāṃ parasya sāma ākaṃ syāt / yuṣmākam / asmākam / tvayi / mayi / yuvayoḥ / āvayoḥ / yuṣmāsu / asmāsu //
padātparayorapādādau sthitayoḥ ṣaṣṭhyādiviśiṣṭayorvāṃ nau ityādeśau staḥ //
uktavidhayoranayoḥ ṣaṣṭhyādibahuvacanāntayorvasnasau staḥ //
uktavidhayoranayoṣṣaṣṭhīcaturthyekavacanāntayoste me etau staḥ //
dvitīyaikavacanāntayostvā mā ityādeśau staḥ //
śrīśastavāvatu māpīha dattātte me 'pi śarma saḥ / svāmī te me 'pi sa hariḥ pātu vāmapi nau vibhuḥ //
sukhaṃ vāṃ nau dadātvīśaḥ patirvāmapi nau hariḥ / so 'vyādvo naḥ śivaṃ vo no dadyāt sevyo 'tra vaḥ sa naḥ //
(ekavākye yuṣmadasmadādeśā vaktavyāḥ) / ekatiṅ vākyam / odanaṃ paca tava bhaviṣyati / (ete vānnāvādayo 'nanvādeśe vā vaktavyāḥ) / anvādeśe tu nityaṃ syuḥ / dhātā te bhakto 'sti, dhātā tava bhakto 'sti vā / tasmai te nama ityeva // supāt, supād // supadau //
pācchabdāntaṃ yadaṅgaṃ bhaṃ tadavayavasya pācchabdasya padādeśaḥ // supadaḥ / supadā / supādbhyām // agnimat, agnimad / agnimathau / agnimathaḥ //
halantānāmaniditāmaṅgānāmupadhāyā nasya lopaḥ kiti ṅiti / num / saṃyogāntasya lopaḥ / nasya kutvena ṅaḥ / prāṅ / prāñcau / prāñcaḥ //
luptanakārasyāñcaterbhasyākārasya lopaḥ //
luptākāranakāre 'ñcatau pare pūrvasyāṇo dīrgaḥ / prācaḥ / prācā / prāgbhyām // pratyaṅ / pratyañcau / pratīcaḥ / pratyagbhyām // udaṅ / udañcau //
ucchabdātparasya luptanakārasyāñcaterbhasyākārasya īt / udīcaḥ / udīcā / udagbhyām / ,
vapratyayānte 'ñcatau / samyaṅ / samyañcau / samīcaḥ / samyagbhyām // ,
tathā / sadhryaṅ // ,
aluptākāre 'ñcatau vapratyayānte tirasastiryādeśaḥ / tiryaṅ / tiryañcau / tiraścaḥ / tiryagbhyām // ,
pūjārthasyāñcaterupadhāyā nasya lopo na / prāṅ / prāñcau / nalopābhāvādalopo na / prāñcaḥ / prāṅbhyām / prāṅkṣu // evaṃ pūjārthe pratyaṅṅādayaḥ //kruṅ / kruñcau / kruṅbhyām // payomuk, payomug / payomucau / payomugbhyām // ugittvānnumi - ,
sāntasaṃyogasya mahataśca yo nakārastasyopadhāyā dīrgho 'sambuddhau sarvanāmasthāne / mahān / mahāntau / mahāntaḥ / he mahan / mahadbhyām // ,
atvantasyopadhāyā dīrgho dhātubhinnāsantasya cāsambuddhau sau pare / ugittavānnum / dhīmān / dhīmantau / dhīmantaḥ / he dhīman śasādau mahadvat // bhāterḍavatuḥ / ḍittvasāmarthyādabhasyāpi ṭerlopaḥ / bhavān / bhavāntau / bhavantaḥ / śatrantasya bhavan // ,
ṣāṣṭhadvitvaprakaraṇe ye dve vihite te ubhe samudite abhyastasaṃjñe staḥ // ,
abhyastātparasya śaturnum na / dadat, dadad / dadatau / dadataḥ // ,
ṣaḍdhātavo 'nye jakṣitiśca saptama ete abhyastasaṃjñāḥ syuḥ / jakṣat, jakṣad / jakṣatau / jakṣataḥ // evaṃ jāgrat / daridrat / śāsat / cakāsat // gup, gub / gupau / gupaḥ / gubbhyām // ,
tyadādiṣūpapadeṣvajñānārthāddṛśeḥ kañ syāt / cāt kvin // ,
sarvanāmna ākāro 'ntādeśaḥ syāddṛgdṛśavatuṣu / tādṛk, tādṛg / tādṛśau / tādṛśaḥ / tādṛgbhyām // vraśceti ṣaḥ / jaśtvacartve / viṭ, viḍ / viśau / viśaḥ / viḍbhyām // ,
naśeḥ kavargo 'ntādeśo vā padānte / nak, nag; naṭ, naḍ / naśau / naśaḥ / nagbhyām, naḍbhyām // ,
anudake supyupapade spṛśeḥ kvin / ghṛtaspṛk, ghṛtaspṛg / ghṛtaspṛśau / ghṛtaspṛśaḥ // dadhṛk, dadhṛg / dadhṛṣau / dadhṛgbhyām // ratnamuṣau / ratnamuḍbhyām // ṣaṭ, ṣaḍ / ṣaḍbhiḥ / ṣaṅbhyaḥ / ṣaṇṇām / ṣaṭsu // rutvaṃ prati ṣatvasyāsiddhatvasasajuṣo ruriti rutvarm // ,
rephavāntayordhātvorupadhāyā iko dīrghaḥ padānte / pipaṭhīḥ / pipaṭhiṣau / pipaṭhīrbhyām // ,
etaiḥ pratyekaṃ vyavadhāne 'pi iṇkubhyāṃ parasya sasya mūrdhanyādeśaḥ / ṣṭutvena pūrvasya ṣaḥ / pipaṭhīṣṣu, pipaṭhīḥṣu // cikīḥ / cikīrṣau / cikīrbhyām / cikīrṣu // vidvān / vidvāṃsau / he vidvan // ,
vasvantasya bhasya samprasāraṇaṃ syāt / viduṣaḥ / vasusraṃsviti daḥ / vidvadbhyām //
sarvanāmasthāne vivakṣite puṃso 'suṅ syāt / pumān / he puman / pumāṃsau / puṃsaḥ / pumbhyām / puṃsu // ṛduśanetyanaṅ / uśanā / uśanasau / (asya saṃbuddhau vānaṅ, nalopaśca vā vācyaḥ) / he uśana, heuśanan, heuśanaḥ / he uśanasau / uśanobhyām / uśanassu // anehā / anehasau / he anehaḥ // vedhāḥ / vedhasau / he vedhaḥ / vedhobhyām //
adasa aukāro 'ntādeśaḥ syātsau pare sulopaśca / tadoriti saḥ / asau / tyadādyatvam / vṛddhiḥ //
adaso 'sāntasya dātparasya udūtau sto dasya maśca / āntaratamyāddhsvasya uḥ, dīrghasya ūḥ / amū / jasaḥ śī / guṇaḥ //
adaso dātparasyaita īddasya ca mo bahvarthoktau / amī / pūrvatrāsiddhamiti vibhaktikāryaṃ prāk paścādutvamatve / amum / amū / amūn / mutve kṛte ghisaṃjñāyāṃ nābhāvaḥ //
nābhāve kartavye kṛte ca mubhāvo nāsiddhaḥ / amunā / amūbhyām 3 / amībhiḥ / amuṣmai / amībhyaḥ 2 / amuṣmāt / amuṣya / amuyoḥ 2 / amīṣām / amuṣmin / amīṣu //
iti halanta puṃlliṅgāḥ //
atha halantastrīliṅgāḥ
naho hasya dhaḥ syājjhali padānte ca //
kvibanteṣu pūrvapadasya dīrghaḥ / upānat, upānad / upānahau / upānatsu // kvinnantatvāt kutvena ghaḥ / uṣṇik, uṣṇig / uṣṇihau / uṣṇigbhyām // dyauḥ / divau / divaḥ / dyubhyām // gīḥ / girau / giraḥ // evaṃ pūḥ // catasraḥ / catasṛṇām // kā / ke / kāḥ / sarvāvat //
idamo dasya yaḥ iyam / tyadādyatvam / pararūpatvam / ṭāp / daśceti maḥ / ime / imāḥ / imām / anayā / hali lopaḥ / ābhyām / ābhiḥ / asyai / asyāḥ / anayoḥ / āsām / asyām / āsu // tyadādyatvam / ṭāp / syā / tye / tyāḥ // evaṃ tad, etad // vāk, vāg / vācau / vāgbhyām / vākṣu // apśabdo nityaṃ bahuvacanāntaḥ / aptṛnniti dīrghaḥ / āpaḥ / apaḥ //
apastakāro bhādau pratyaye / adbhiḥ / adbhyaḥ / adbhyaḥ / apām / apsu // dik, diś / diśau / diśaḥ / digbhyām // tyadādiṣviti dṛśeḥ kvinvidhānādanyatrāpi kutvam / dṛk, dṛg / dṛśau / dṛgbhyām // tviṭ, tviḍ / tviṣau / tviḍbhyām // sasajuṣo ruriti rutvam / sajūḥ / sajuṣau / sajūrbhyām // āśīḥ / āśiṣau / āśīrbhyām // asau / utvamatve / amū / amūḥ / amuyā / amūbhyām 3 / amūbhiḥ / amuṣyai / amūbhyaḥ 2 / amuṣyāḥ / amuyoḥ 2 / amūṣām / amuṣyām / amūṣu //
iti halantastrīliṅgāḥ /
atha halantanapuṃsakaliṅgāḥ
svamorluk / datvam / svanaḍut, svanaḍud / svanaḍuhī / caturanaḍuhorityām / svanaḍvāṃhi / punastadvat / śeṣaṃ puṃvat // vāḥ / vārī / vāri / vārbhyām // catvāri // kim / ke / kāni // idam / ime / imāni // (anvādeśe napuṃsake vā enadvaktavyaḥ) / enat / ene / enāni / enena / enayoḥ // ahaḥ / vibhāṣā ṅiśyoḥ / ahnī, ahanī / ahāni //
ahannityasya ruḥ padānte / ahobhyām // daṇḍi / daṇḍinī / daṇḍīni / daṇḍinā / daṇḍibhyām // supathi / ṭerlopaḥ / supathī / supanthāni // ūrka, ūrga / ūrjī / ūnrji / narajānāṃ saṃyogaḥ / tat / te / tāni // yat / ye / yāni // etat / ete / etāni // gavāk, gavāg / gocī / gavāñci / punastadvat / gocā / gavāgbhyām // śakṛt / śakṛtī / śakṛnti // dadat //
abhyastātparo yaḥ śatā tadantasya klībasya vā num sarvanāmasthāne / dadanti, dadati // tudat //
avarṇāntādaṅgātparo yaḥ śaturavayastadantasya num vā śīnadyoḥ / tudantī, tudatī / tudanti //
śapśyanorātparo yaḥ śaturavayavastadantasya nityaṃ num śīnadyoḥ / pacantī / pacanti / dīvyat / dīvyantī / dīvyanti // dhanuḥ / dhanuṣī / sānteti dīrghaḥ / numvisarjanīyeti ṣaḥ / dhanuṣi / dhanuṣā / dhanurbhyām / evaṃ cakṣurhavirādayaḥ // payaḥ / payasī / payāṃsi / payasā / payābhyām // supum / supuṃsī / supumāṃsi // adaḥ / vibhaktikāryam / utvamatve / amū / amūni / śeṣaṃ puṃvat // ,
iti halantanapuṃsakaliṅgāḥ /
iti ṣaḍliṅgaprakaraṇam /
athāvyayāni
svarādayo nipātāścāvyayasaṃjñāḥ syuḥ / svar / antar / prātar / punar / sanutar / uccais / nīcais / śanais / ṛdhak / ṛte / yugapat / ārāt / pṛthak / hyas / śvas / divā / rātrau / sāyam / ciram / manāk / īṣat / joṣam / tūṣṇīm / bahis / avas / samayā / nikaṣā / svayam / vṛthā / naktam / nañ / hetau / iddhā / addhā / sāmi / vat / brāhmaṇavat / kṣatriyavat // sanā / sanat / sanāt / upadhā / tiras / antarā / antareṇa / jyok / kam / ṣam / sahasā / vinā / nānā / svasti / svadhā / alam / vaṣaṭ / śrauṣaṭ / vauṣaṭ / anyat / asti / upāṃśu / kṣamā / vihāyasā / doṣā / mṛṣā / mithyā / mudhā / purā / mitho / mithas / prāyas / muhus / pravāhukam, pravāhikā / āryahalam / abhīkṣṇam / sākam / sārdham / namas / hiruk / dhik / atha / am / ām / pratām / praśān / pratān / mā / māṅ / ākṛtigaṇo 'yam //
ca / vā / ha / aha / eva / evam / nūnam / śaśvat / yugapat / bhūyas / kūpat / kuvit / net / cet / caṇ / kaccit / yatra / naha / hanta / mākiḥ / mākim / nakiḥ / nakim / māṅ / nañ / yāvat / tāvat / tve / dvai / tvai / rai / śrauṣaṭ / vauṣaṭ / svāhā / svadhā / vaṣaṭ / tum / tathāhi / khalu / kila / atho / atha / suṣṭhu / sma / ādaha / (upasargavibhaktisvarapratirūpakāśca)/ avadattam / ahaṃyuḥ / astikṣīrā / a / ā / i / ī / u / ū / e / ai / o / au / paśu / śukam / yathākathāca / pāṭ / pyāṭ / aṅga / hai / he / bhoḥ / aye / dya / viṣu / ekapade / yut / ātaḥ / cādirapyākṛtigaṇaḥ //
tasilādayaḥ prāk pāśapaḥ / śasprabhṛtayaḥ prāk samāsāntebhyaḥ / am / ām / kṛtvorthāḥ / tasivatī / nānāñau / etadantamapyavyayam //
kṛdyo mānta ejantaśca tadantamavyayaṃ syāt / smāraṃ smāram / jīvase / pibadhyai //
etadantamavyayam / kṛtvā / udetoḥ / visṛpaḥ //
adhihari //
avyayādvihitasyāpaḥ supaśca luk / tatra śālāyām //
sadṛśaṃ triṣu liṅgeṣu sarvāsu ca vibhaktiṣu / vacaneṣu ca sarveṣu yanna vyeti tadavyayam //
vaṣṭi bhāgurirallopamavāpyorupasargayoḥ / āpaṃ caiva halantānāṃ yathā vācā niśā diśā //
vagāhaḥ, avagāhaḥ / pidhānam, apidhānam //
ityavyayāni //
atha tiṅante bhvādayaḥ
laṭ, liṭ, luṭ, ḷṭ, leṭ, loṭ, laṅ, liṅ, luṅ, ḷṅ / eṣu pañcamo lakāraśchandomātragocaraḥ //
lakārāḥ sakarmakebhyaḥ karmaṇi kartari ca syurakarmakebhyo bhāve kartari ca //
vartamāna kriyā vṛtterdhātorlaṭ syāt / aṭāvitau / uccāraṇa sāmarthyāllasya netvam / bhū sattāyām // 1 // kartṛ vivakṣāyāṃ bhū l iti sthite --- .
ete 'ṣṭādaśa lādeśāḥ syuḥ //
lādeśāḥ parasmaipada saṃjñāḥ syuḥ //
taṅ pratyāhāraḥ śānackānacau caitatsaṃjñāḥ syuḥ / pūrva saṃjñāpavādaḥ //
anudātteto ṅitaśca dhātorātmanepadaṃ syāt //
svariteto ñitaśca dhātorātmanepadaṃ syātkartṛgāmini kriyāphale //
ātmanepada nimitta hīnāddhātoḥ kartari parasmaipadaṃ syāt //
tiṅa ubhayoḥ padayostrikāḥ kramādetatsaṃjñāḥ syuḥ //
labdha prathamādi saṃjñāni tiṅastrīṇi trīṇi pratyekamekavacanādi saṃjñāni syuḥ //
tiṅvācyakārakavācini yuṣmadi prayujyamāne 'prayujyamāne ca madhyamaḥ //
tathābhūte 'smadyuttamaḥ //
madhyamottamayoraviṣaye prathamaḥ syāt / bhū ti iti jāte //
tiṅaḥ śitaśca dhātvadhikāroktā etatsaṃjñāḥ syuḥ //
kartrarthe sārvadhātuke pare dhātoḥ śap //
anayoḥ parayorigantāṅgasya guṇaḥ / avādeśaḥ / bhavati / bhavataḥ //
pratyayāvayavasya jhasyāntādeśaḥ / ato guṇe / bhavanti / bhavasi / bhavathaḥ / bhavatha //
ato 'ṅgasya dīrgho yañādau sārvadhātuke / bhavāmi / bhavāvaḥ / bhavāmaḥ / sa bhavati / tau bhavataḥ / te bhavanti / tvaṃ bhavasi / yuvāṃ bhavathaḥ / yūyaṃ bhavatha / ahaṃ bhavāmi / āvāṃ bhavāvaḥ / vayaṃ bhavāmaḥ //
bhūtānadyatana parokṣārthavṛtter dhātorliṭ syāt / lasya tibādayaḥ /
liṭastibādīnāṃ navānāṃ ṇalādayaḥ syuḥ / bhū a iti sthite -- .
bhuvo vugāgamaḥ syāt luṅliṭoraci //
liṭi pare 'nabhyāsadhātvavayasyaikācaḥ prathamasya dve sta ādibhūtādacaḥ parasya tu dvitīyasya / bhūv bhūv a iti sthite -- .
atra ye dve vihite tayoḥ pūrvo 'bhyāsasaṃjñaḥ syāt //
abhyāsasyādirhal śiṣyate anye halo lupyante / iti valopaḥ //
abhyāsatyāco hrasvaḥ syāt //
bhavaterabhyāsokārasya aḥ syālliṭi //
abhyāse jhalāṃ caraḥ syurjaśaśca / jhaśāṃ jaśaḥ khayāṃ cara iti vivekaḥ / babhūva / babhuvatuḥ / babhūvuḥ //
liḍādeśastiṅṅārdhadhātukasaṃjñaḥ //
valāderārdhadhāturasyeḍāgamaḥ syāt / babhūvitha / babhūvathuḥ / babhūva / babhūva / babhūviva / babhūvima /
bhaviṣyatyanadyataner'the dhātorluṭ syāt //
dhātoḥ sya tāsi etau pratyayau sto ḷluṭoḥ parataḥ / śabādyapavādaḥ / ḷ iti ḷṅḷṭorgrahaṇam /
tiṅśidbhyo 'nyo dhātoriti vihitaḥ pratyaya etatsaṃjñaḥ syāt / iṭ //
ḍā rau ras ete kramātsyuḥ / ḍitvasāmarthyādabhasyāpi ṭerlopaḥ / bhavitā //
tāserasteśca sasya lopassyāt sādau pratyaye pare /
rādau pratyaye tathā / bhavitārau / bhavitāraḥ / bhavitāsi / bhavitāsthaḥ / bhavitāstha / bhavitāsmi / bhavitāsvaḥ / bhavitāsmaḥ/
bhaviṣyadarthāddhātorḷṭ kriyārthāyāṃ kriyāyāṃ satyāmasatyāṃ vā / s ya iṭ / bhaviṣyati / bhaviṣyataḥ / bhaviṣyanti / bhaviṣyasi / bhaviṣyathaḥ / bhaviṣyatha / bhaviṣyāmi / bhaviṣyāvaḥ / bhaviṣyāmaḥ/
vidhyādyartheṣu dhātorloṭ //
loṭa ikārasya uḥ / bhavatu //
āśiṣi tuhyostātaṅ vā / paratvātsarvādeśaḥ / bhavatāt //
loṭastāmādayassalopaśca //
ṅitaścaturṇāṃ tāmādayaḥ kramātsyuḥ / bhavatām / bhavantu //
loṭaḥ serhiḥ so 'picca //
ataḥ parasya herluk / bhava / bhavatāt / bhavatam / bhavata /
loṭo merniḥ syāt //
loḍuttamasyāṭ syāt picca / hinyorutvaṃ na, ikāroccāraṇa sāmarthyāt //
te gatyupasargasaṃjñā dhātoḥ prāgeva prayoktavyāḥ //
upasargasithānnimittātparasya loḍādeśasyānītyasya nasya ṇaḥ syāt / prabhavāṇi / (duraḥ ṣatvaṇatvayorupasargatvapratiṣedho vaktavyaḥ)/ duḥsthitiḥ / durbhavāni/ (antaśśabdasyāṅki vidhiṇatveṣūpasargatvaṃ vācyam)/ antarbhavāṇi //
sakārāntasya ṅiduttamasya nityaṃ lopaḥ / alo 'ntyasyeti salopaḥ / bhavāva / bhavāma /
anadyatana bhūtārtha vṛtter dhātor laṅ syāt //
eṣvaṅgasyāṭ //
ṅito lasya parasmaipadamikārāntaṃ yattadantasya lopaḥ / abhavat / abhavatām / abhavan / abhavaḥ / abhavatam / abhavata / abhavam / abhavāva / abhavāma //
eṣvartheṣu dhātorliṅ //
liṅaḥ parasmaipadānāṃ yāsuḍāgamo ṅicca //
sārvadhātukaliṅo'nantyasya sasya lopaḥ / iti prāpte -- .
ataḥ parasya sārvadhātukāvayavasya yās ityasya iy / guṇaḥ //
bhavet / bhavetām /
liṅo jherjus syāt / bhaveyuḥ / bhaveḥ / bhavetam / bhaveta / bhaveyam / bhaveva / bhavema //
āśiṣi liṅastiṅārdhadhātukasaṃjñaḥ syāt //
āśiṣi liṅo yāsuṭ kit / skoḥ saṃyogādyoriti salopaḥ //
gitkinṅinnimitte iglakṣaṇe guṇavṛddhī na staḥ / bhūyāt / bhūyāstām / bhūyāsuḥ / bhūyāḥ / bhūyāstam / bhūyāsta / bhūyāsam / bhūyāsva / bhūyāsma /
bhūtārthe dhātorluṅ syāt //
sarvalakārāpavādaḥ //
smottare māṅi laṅ syāccālluṅ //
śabādyapavādaḥ //
icāvitau //
ebhyaḥ sico luk syāt / gāpāviheṇādeśapibatī gṛhyate //
bhū sū etayoḥ sārvadhātuke tiṅi pare guṇo na / abhūt / abhūtām / abhūvan / abhūḥ / abhūtam / abhūta / abhūvam / abhūva / abhūma /
aḍāṭau na staḥ / mā bhavān bhūt / mā sma bhavat / mā sma bhūt //
hetuhetumadbhāvādi liṅnimittaṃ tatra bhaviṣyatyarthe ḷṅ syāt kriyāyā aniṣpattau gamyamānāyām / abhaviṣyat / abhaviṣyatām / abhaviṣyan / abhaviṣyaḥ / abhaviṣyatam / abhaviṣyata / abhaviṣyam / abhaviṣyāva / abhaviṣyāma / suvṛṣṭiścedabhaviṣyattadā subhikṣamabhaviṣyat, ityādi jñeyam // ata sātatyagamane // 2 // atati //
abhyāsasyāderato dīrghaḥ syāt / āta / ātatuḥ / ātuḥ / ātitha / ātathuḥ / āta / āta / ātiva / ātima / atitā / atiṣyati / atatu //
ajāderaṅgasyāṭ luṅlaṅḷṅkṣu / ātat / atet / atyāt / atyāstām / luṅi sici iḍāgame kṛte --- .
vidyamānāt sico 'steśca parasyāpṛktasya hala īḍāgamaḥ //
iṭaḥ parasya sasya lopaḥ syādīṭi pare / (sijlopa ekādeśe siddho vācyaḥ) / ātīt / ātiṣṭām //
sico 'bhyastādvideśca parasya ṅitsaṃbandhino jherjus / ātiṣuḥ / ātīḥ / ātiṣṭam / ātiṣṭa / ātiṣam / ātiṣva / ātiṣma / ātiṣyat // ṣidha gatyām // 3 //
saṃyoge pare hrasvaṃ guru syāt //
guru syāt //
pugantasya laghūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ / dhātvāderiti saḥ / sedhati / ṣatvam / siṣedha //
asaṃyogātparo 'pilliṭ kit syāt / siṣidhatuḥ / siṣidhuḥ / siṣedhitha / siṣidhathuḥ / siṣidha / siṣedha / siṣidhiva / siṣidhima / sedhitā / sedhiṣyati / sedhatu / asedhat / sedhet / sidhyāt / asedhīt / asedhiṣyat / evam -- citī saṃjñāne // 4 // śuca śoke // 5 // gada vyaktāyāṃ vāci // 6 // gadati //
upasargasthānnimittātparasya nernasya ṇo gadādiṣu pareṣu / praṇigadati //
abhyāsakavargahakārayoścavargādeśaḥ //
upadhāyā ato vṛddhiḥ syāt ñiti ṇiti ca pratyaye pare / jagāda / jagadatuḥ / jagaduḥ / jagaditha / jagadathuḥ / jagada //
uttamo ṇal vā ṇitsyāt / jagāda, jagada / jagadiva / jagadima / gaditā / gadiṣyati / gadatu / agadat / gadet / gadyāt //
halāderlaghorakārasya vṛddhirveḍādau parasmaipade sici / agādīt, agadīt / agadiṣyat // ṇada avyakte śabde // 7 //
dhātvāderṇasya naḥ / ṇopadeśāstvanardnāṭināthnādhnandanakkanṝnṛtaḥ //
upasargasthānnimittātparasya dhātornasya ṇaḥ / praṇadati / praṇinadati / nadati / nanāda //
liṇnimittādeśādikaṃ na bhavati yadaṅgaṃ tadavayavasyāsaṃyuktahalmadhyasthasyāta etvamabhyāsalopaśca kiti liṭi / nedatuḥ / neduḥ //
prāguktaṃ syāt / neditha / nedathuḥ / neda / nanāda, nanada / nediva / nedima / naditā / nadiṣyati / nadatu / anadat / nadet / nadyāt / anādīt, anadīt / anadiṣyat // ṭu nadi samṛddhau // 8 //
upadeśe dhātorādyā ete itaḥ syuḥ //
nandati / nananda / nanditā / nandiṣyati / nandatu / anandat / nandet / nandyāt / anandīt / anandiṣyat / arca pūjāyām // 9 // arcati //
dvihalo dhātordīrghībhūtātparasya nuṭ syāt / ānarca / ānarcatuḥ / arcitā / arciṣyati / arcatu / ārcat / arcet / arcyāt / ārcīt / ārciṣyat // vraja gatau // 10 // vrajati / vavrāja / vrajitā / vrajiṣyati / vrajatu / avrajat / vrajet / vrajyāt //
eṣāmaco vṛddhiḥ sici parasmaipadeṣu / avrājīt / avrajiṣyat //kaṭe varṣāvaraṇayoḥ // 11 // kaṭati / cakāṭa / cakaṭatuḥ / kaṭitā / kaṭiṣyati / kaṭatu / akaṭat / kaṭet / kaṭyāt //
hamayāntasya kṣaṇāderṇyantasya śvayatereditaśca vṛddhirneḍādau sici / akaṭīt / akaṭiṣyat // gupū rakṣaṇe // 12 //
ebhya āyaḥ pratyayaḥ syāt svārthe //
sanādayaḥ kamerṇiṅantāḥ pratyayā ante yeṣāṃ te dhātusaṃjñakāḥ / dhātutvāllaḍādayaḥ / gopāyati //
ārdhadhātukavivakṣāyāmāyādayo vā syuḥ / (kāsyanekāca ām vaktavyaḥ) / liṭi āskāsorāmvidhānānmasya nettvam //
ārdhadhātukopadeśe yadadantaṃ tasyāto lopa ārdhadhātuke //
āmaḥ parasya luk //
āmantālliṭparāḥ kṛbhvastayo 'nuprayujyante / teṣāṃ dvitvādi //
abhyāsaṛvarṇasyāt pratyaye / raparaḥ / halādiḥ śeṣaḥ / vṛddhiḥ / gopāyāñcakāra / dvitvātparatvādyaṇi prāpte ----- .
dvitvanimitte 'ci aca ādeśo na dvitve kartavye / gopāyāñcakratuḥ //
kānteṣu śaklekaḥ / cānteṣu pacmucricvacvicsicaḥ ṣaṭ / chānteṣu pracchekaḥ / jānteṣu tyajnijirbhajbhañjbhujbhrasjmasjyajyujruj rañjvijirsvañjsañjsṛjaḥ pañcadaśa // dānteṣu adkṣudkhidchidtud nudpadyabhidvidyativinadvindśadsadsvidyaskandhadaḥ ṣoḍaśa / dhānteṣu krudhkṣudhbudhyabandhyudhrudhrādhvyadhsādhśudhsidhyā ekādaśa / nānteṣu manyahanī dvau / pānteṣu āpchupkṣiptaptiptṛpyadṛpyalipalupvapśapsvap sṛpastrayodaśa / bhānteṣu yabhrabhlabhastrayaḥ / mānteṣu gamyamnamramaścatvāraḥ / śānteṣu kraśdaṃśdiśdṛśmṛśriśruśliśviśspṛśo daśa / ṣānteṣu kṛṣ tviṣtuṣdviṣpuṣyapiṣviṣśiṣśuṣśliṣyā ekādaśa // sānteṣu ghasvasatī dvau / hānteṣu dahdihduhnahmihruhlihvaho 'ṣṭau / anudāttā halanteṣu dhātavastryadhikaṃ śatam / gopāyāñcakartha / gopāyāñcakrathuḥ / gopāyāñcakra / gopāyāñcakāra / gopāyāñcakara / gopāyāñcakṛva / gopāyāñcakṛma / gopāyāmbabhūva, gopāyāmāsa / jugopa / jugupatuḥ / jugupuḥ //
svaratyāderūditaśca parasya valāderārdhadhātukasyeḍ vā syāt / jugopitha, jugoptha / gopāyitā, gopitā, goptā / gopāyiṣyati, gopiṣyati, gopsyati / gopāyatu / agopāyat / gopāyet / gopāyyāt, gupyāt / agopāyīt //
iḍādau sici halantasya vṛddhirna / agopīt, agaupsīt //
jhalaḥ parasya sasya lopo jhali / agauptām / agaupsuḥ / agaupsīḥ / agauptam / agaupta / agaupsam / agaupsva / agaupsma / agopāyiṣyat, agopiṣyat, agopsyat // kṣi kṣaye // 13 // kṣayati / cikṣāya / cikṣiyatuḥ / cikṣiyuḥ / ekāca iti niṣedhe prāpte -- .
krādibhya eva liṭa iṇna syādanyasmādaniṭo 'pi syāt //
upadeśe 'janto yo dhātustāsau nityāniṭ tatasthala iṇna //
upadeśe 'kāravatastāsau nityāniṭaḥ parasya thala iṇna syāt //
tāsau nityāniṭa ṛdantādeva thalo neṭ bhāradvājasya mate / tena anyasya syādeva / ayamatra saṃgrahaḥ --- ajanto 'kāravānvā yastāsyaniṭthali veḍayam / ṛdanta īdṛṅnityāniṭ krādyanyo liṭi seḍbhavet //
cikṣayitha, cikṣetha / cikṣiyathuḥ / cikṣiya / cikṣāya, cikṣaya / cikṣiyiva / cikṣiyima / kṣetā / kṣeṣyati / kṣayatu / akṣayat / kṣayet //
ajantāṅgasya dīrgho yādau pratyaye na tu kṛtsārvadhātukayoḥ / kṣīyāt //
igantāṅgasya vṛddhiḥ syāt parasmaipade sici / akṣaiṣīt / akṣeṣyat // tapa santāpe // 14 // tapati / tatāpa / tepatuḥ / tepuḥ / tepitha, tataptha / tepiva / tepima / taptā / tapsyati / tapatu / atapat / tapet / tapyāt / atāpsīt / atāptām / atapsyat // kramu pādavikṣepe // 15 //
ebhyaḥ śyanvā kartrarthe sārvadhātuke pare / pakṣe śap //
kramo dīrghaḥ parasmaipade śiti / krāmyati, krāmati / cakrāma / kramitā / kramiṣyati / krāmyatu, krāmatu / akrāmyat, akrāmat / krāmyet / krāmet / kramyāt / akramīt / akramiṣyat // pā pāne // 16 //
pādīnāṃ pibādayaḥ syuritsaṃjñakaśakārādau pratyaye pare / pibādeśo 'dantastena na guṇaḥ / pibati //
ādantāddhātorṇala aukārādeśaḥ syāt / papau //
ajādyorārdhadhātukayoḥ kṅidiṭoḥ parayorāto lopaḥ / papatuḥ / papuḥ / papitha, papātha / papathuḥ / papa / papau / papiva / papima / pātā / pāsyati / pibatu / apibat / pibet //
ghusaṃjñakānāṃ māsthādīnāṃ ca etvaṃ syādārdhadhātuke kiti liṅi / peyāt / gātistheti sico luk / apāt / apātām //
sijluki ādantādeva jherjus //
apadāntādakārādusi pararūpamekādeśaḥ / apuḥ / apāsyat // glai harṣakṣaye // 17 // glāyati //
upadeśe ejantasya dhātorātvaṃ na tu śiti / jaglau / glātā / glāsyati / glāyatu / aglāyat / glāyet //
ghumāsthāderanyasya saṃyogāderdhātorāta etvaṃ vārdhadhātuke kiti liṅi / gleyāt, glāyāt //
eṣāṃ sak syādebhyaḥ sica iṭ syātparasmaipadeṣu / aglāsīt / aglāsyat // hvṛ kauṭilye // 18 // hvarati //
ṛdantasya saṃyogāderaṅgasya guṇo liṭi / upadhāyā vṛddhiḥ / jahvāra / jahvaratuḥ / jahvaruḥ / jahvartha / jahvarathuḥ / jahvara / jahvāra, jahvara / jahvariva / jahvarima / hvartā //
ṛto hanteśca syasyeṭ / hvariṣyati / hvaratu / ahvarat / hvaret //
arteḥ saṃyogāderṛdantasya ca guṇaḥ syādyaki yādāvārdhadhātuke liṅi ca / hvaryāt / ahvārṣīt / ahvariṣyat // śru śravaṇe // 19 //
śruvaḥ śṛ ityādeśaḥ syāt śnupratyayaśca / śṛṇoti //
apitsārvadhātukaṃ ṅidvat / śṛṇutaḥ //
huśnuvoranekāco 'saṃyogapūrvasyovarṇasya yaṇ syādaci sārvadhātuke / śṛṇvanti / śṛṇoṣi / śṛṇuthaḥ / śṛṇutha / śṛṇomi //
asaṃyogapūrvasya pratyayokārasya lopo vā mvoḥ parayoḥ / śṛṇvaḥ, śṛṇuvaḥ / śṛṇmaḥ, śṛṇumaḥ / śuśrāva / śuśruvatuḥ / śuśruvuḥ / śuśrotha / śuśruvathuḥ / śuśruva / śuśrāva, śuśrava / śuśruva / śuśruma / śrotā / śroṣyati / śṛṇotu, śṛṇutāt / śṛṇutām / śṛṇvantu //
asaṃyogapūrvātpratyayoto herluk / śṛṇu, śṛṇutāt / śṛṇutam / śṛṇuta / guṇāvādeśau / śṛṇavāni / śṛṇavāva / śṛṇavāma / aśṛṇot / aśṛṇutām / aśṛṇvan / aśṛṇoḥ / aśṛṇutam / aśṛṇuta / aśṛṇavam / aśṛṇva, aśṛṇuva / aśṛṇma, aśṛṇuma / śṛṇuyāt / śṛṇuyātām / śṛṇuyuḥ / śṛṇuyāḥ / śṛṇuyātam / śṛṇuyāta / śṛṇuyām / śṛṇuyāva / śṛṇuyāma / śrūyāt / aśrauṣīt / aśroṣyat // gamḷ gatau // 20 //
eṣāṃ chaḥ syāt śiti / gacchati / jagāma //
eṣāmupadhāyā lopo 'jādau kṅiti na tvaṅi / jagmatuḥ / jagmuḥ / jagamitha, jagantha / jagmathuḥ / jagma / jagāma, jagama / jagmiva / jagmima / gantā //
gameḥ parasya sāderārdhadhātukasyeṭ syāt parasmaipadeṣu / gamiṣyati / gacchatu / agacchat / gacchet / gamyāt //
śyanvikaraṇapuṣāderdyutāderḷditaśca cleraṅ parasmaipadeṣu / agamat / agamiṣyat //
edha vṛddhau // 1 //
ṭito lasyātmanepadānāṃ ṭeretvam / edhate //
ataḥ parasya ṅitāmākārasya iy syāt / edhete / edhante //
ṭito lasya thāsaḥ se syāt / edhase / edhethe / edhadhve / ato guṇe / edhe / edhāvahe / edhāmahe //
ijādiryo dhāturgurumānṛcchatyanyastata ām syālliṭi //
āmpratyayo yasmādityatadguṇasaṃvijñāno bahuvrīhiḥ / āmprakṛtyā tulyamanuprayujyamānāt kṛño 'pyātmanepadam //
liḍādeśayostajhayoreś irejetau staḥ / edhāñcakre / edhāñcakrāte / edhāñcakrire / edhāñcakṛṣe / edhāñcakrāthe //
iṇantādaṅgātpareṣāṃ ṣīdhvaṃluṅliṭāṃ dhasya ḍhaḥ syāt // edhāñcakṛḍhve / edhāñcakre / edhāñcakṛvahe / edhāñcakṛmahe / edhāmbabhūva / edhāmāsa / edhitā / edhitārau / edhitāraḥ / edhitāse / edhitāsāthe //
dhādau pratyaye pare sasya lopaḥ / edhitādhve //
tāsastyoḥ sasya haḥ syādeti pare / edhitāhe / edhitāsvahe / edhitāsmahe / edhiṣyate / edhiṣyete / edhiṣyante / edhiṣyase / edhiṣyethe / edhiṣyadhve / edhiṣye / edhiṣyāvahe / edhiṣyāmahe //
loṭa ekārasyām syāt / edhatām / edhetām / edhantām //
savābhyām parasya loḍetaḥ kramādvāmau staḥ / edhasva / edhethām / edhadhvam //
loḍuttamasya eta ai syāt / edhai / edhāvahai / edhāmahai // āṭaśca / aidhata / aidhetām / aidhanta / aidhathāḥ / aidhethām / aidhadhvam / aidhe / aidhāvahi / aidhāmahi //
salopaḥ / edheta / edheyātām //
liṅo jhasya ran syāt / edheran / edhethāḥ / edheyāthām / edhedhvam //
liṅādeśasya iṭo 'tsyāt / edheya / edhevahi / edhemahi //
liṅastathoḥ suṭ / yalopaḥ / ārdhadhātukatvātsalopo na / edhiṣīṣṭa / edhiṣīyāstām / edhiṣīran / edhiṣīṣṭhāḥ / edhiṣīyāsthām / edhiṣīdhvam / edhiṣīya / edhiṣīvahi / edhiṣīmahi / aidhiṣṭa / aidhiṣātām //
anakārātparasyātmanepadeṣu jhasya adityādeśaḥ syāt / aidhiṣata / aidhiṣṭhāḥ / aidhiṣāthām / aidhiḍhvam / aidhiṣi / aidhiṣvahi / aidhiṣmahi / aidhiṣyata / aidhiṣyetām / aidhiṣyanta / aidhiṣyathāḥ / aidhiṣyethām / aidhiṣyadhvam / aidhiṣye / aidhiṣyāvahi / aidhiṣyāmahi // kamu kāntau // 2 //
svārthe / ṅittvāttaṅ / kāmayate //
ām anta ālu āyya itnu iṣṇu eṣu ṇerayādeśaḥ syāt / kāmāyāñcakre / āyādaya iti ṇiṅ vā / cakame / cakamāte / cakamire / cakamiṣe / cakamāthe / cakamidhve / cakame / cakamivahe / cakamimahe / kāmayitā / kāmayitāse / kamitā / kāmayiṣyate, kamiṣyate / kāmayatām / akāmayata / kāmayeta / kāmayiṣīṣṭa //
iṇaḥ paro ya iṭ tataḥ pareṣāṃ ṣīdhvaṃluṅliṭāṃ dhasya vā ḍhaḥ / kāmayiṣīḍhvam, kāmayiṣīdhvam / kamiṣīṣṭa / kamiṣīdhvam //
ṇyantāt śryādibhyaśca cleścaṅ syāt kartrarthe luṅi pare / akāmi a ta iti sthite -- .
aniḍādāvārdhadhātuke pare ṇerlopaḥ syāt /
caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasyopadhāyā hrasvaḥ syāt //
caṅi pare anabhyāsasya dhātvavayavasyaikācaḥ prathamasya dve sto 'jāderdvitīyasya //
caṅpare ṇau yadaṅgaṃ tasya yo 'bhyāso laghuparaḥ, tasya sanīva kāryaṃ syāṇṇāvaglope 'sati //
abhyāsasyāta it syāt sani //
laghorabhyāsasya dīrghaḥ syāt sanvadbhāvaviṣaye / acīkamata, ṇiṅbhāvapakṣe -- (kameścleścaṅ vācyaḥ) / acakamata / akāmayiṣyata, akamiṣyata // aya gatau // 3 // ayate //
ayatiparasyopasargasya yo rephastasya latvaṃ syāt / plāyate / palāyate //
day ay ās ebhya ām syālliṭi / ayāñcakre / ayitā / ayiṣyate / ayatām / āyata / ayeta / ayiṣīṣṭa / vibhāṣeṭaḥ / ayiṣīḍhvam, ayiṣīdhvam / āyiṣṭa / āyiḍhvam, āyidhvam / āyiṣyata // dyuta dīptau // 4 // dyotate //
anayorabhyāsasya samprasāraṇaṃ syāt / didyute //
dyutādibhyo luṅaḥ parasmaipadaṃ vā syāt / puṣādītyaṅ / adyutat, adyotiṣṭa / adyotiṣyata // evaṃ śvitā varṇe // 5 // ñimidā snehane // 6 // ñiṣvidā snehanamocanayoḥ // 7 // mohanayorityeke / ñikṣvidā cetyeke // ruca dīptāvabhiprītau ca // 8 // ghuṭa parivartane // 9 // śubha dīptau // 10 //kṣubha saṃcalane // 11 // ṇabha tubha hiṃsāyām // 12-13 // sraṃsu bhraṃsu dhvaṃsu avasraṃsane // 14-15-16 // dhvaṃsu gatau ca // srambhu viśvāse // 17 // vṛtu vartane // 18 // vartate / vavṛte / vartitā //
vṛtādibhyaḥ pañcabhyo vā parasmaipadaṃ syātsye sani ca //
vṛtuvṛdhuśṛdhusyandūbhyaḥ sakārāderārdhadhātukasyeṇ na syāt taṅānayorabhāve / vartsyati, vartiṣyate / vartatām / avartata / varteta / vartiṣīṣṭa / avartiṣṭa / avartsyat, avartiṣyat // dada dāne // 19 // dadate //
śaserdadervakārādīnāṃ guṇaśabdena vihito yo 'kārastasya ettvābhyāsalopau na / dadade / dadadāte / dadadire / daditā / dadiṣyate / dadatām / adadata / dadeta / dadiṣīṣṭa / adadiṣṭa / adadiṣyata // trapūṣ lajjāyām // 20 // trapate //
eṣāmata ettvamabhyāsalopaśca syāt kiti liṭi seṭi thali ca / trepe / trapitā, traptā / trapiṣyate, trapsyate / trapatām / atrapata / trapeta / trapiṣīṣṭa, trapsīṣṭa / atrapiṣṭa, atrapta / atrapiṣyata, atrapsyata //
śriñ sevāyām // 1 // śrayati, śrayate / śiśrāya, śiśriye / śrayitāsi, śrayitāse / śrayiṣyati, śrayiṣyate / śrayatu, śrayatām / aśrayat, aśrayata / śrayet, śrayeta / śrīyāt, śrayiṣīṣṭa / caṅ / aśiśriyat, aśiśriyata / aśrayiṣyat, aśrayiṣyata // bhṛñ bharaṇe // 2 // bharati, bharate / babhāra / babhratuḥ / babhruḥ / babhartha / babhṛva / babhṛma / babhre / babhṛṣe / bhartāsi, bhartāse / bhariṣyati, bhariṣyate / bharatu, bharatām / abharat, abharata / bharet, bhareta //
śe yaki yādāvārdhadhātuke liṅi ca ṛto riṅ ādeśaḥ syāt / rīṅi prakṛte riṅvidhānasāmarthyāddīrgho na / bhriyāt //
ṛvarṇātparau jhalādī liṅsicau kitau stastaṅi / bhṛṣīṣṭa / bhṛṣīyāstām / abhārṣīt //
sico lopo jhali / abhṛta / abhṛṣātām / abhariṣyat, abhariṣyata //hṛñ haraṇe // 3 // harati, harate / jahāra / jahartha / jahriva / jahrima / jahre / jahriṣe / hartāsi, hartāse / hariṣyati, hariṣyate / haratu, haratām / aharat, aharata / haret, hareta / hriyāt, hṛṣīṣṭa / hṛṣīyāstām / ahārṣīt, ahṛta / ahariṣyat, ahariṣyata // dhṛñ dhāraṇe // 4 // dharati, dharate // ṇīñ prāpaṇe // 5 // nayati, nayate // ḍupacaṣ pāke // 6 // pacati, pacate / papāca / pecitha, papaktha / pece / paktāsi, paktāse // bhaja sevāyām // 7 // bhajati, bhajate / babhāja, bheje / bhaktāsi, bhaktāse / bhakṣyati, bhakṣyate / abhākṣīt, abhakta / abhakṣātām //
yaja devapūjā saṅgatikaraṇadāneṣu // 8 // yajati, yajate //
vacyādīnāṃ grahyādīnāṃ cābhyāsasya samprasāraṇaṃ liṭi / iyāja //
vacisvapyoryajādīnāṃ ca saṃprasāraṇaṃ syāt kiti / ījatuḥ / ījuḥ / iyajitha, iyaṣṭha / īje / yaṣṭā //
yakṣyati, yakṣyate / ijyāt, yakṣīṣṭa / ayākṣīt, ayaṣṭa // vaha prāpaṇe // 9 // vahati, vahate / uvāha / ūhatuḥ / ūhuḥ / uvahitha //
jhaṣaḥ parasyostathordhaḥ syānna tu dadhāteḥ //
anayoravarṇasya otsyāḍḍhalope / uvoḍha / ūhe / voḍhā / vakṣyati / avākṣīt / avoḍhām / avākṣuḥ / avākṣīḥ / avoḍham / avoḍha / avākṣam / avākṣva / avākṣma / avoḍha / avakṣātām / avakṣata / avoḍhāḥ / avakṣāthām / avoḍhvam / avakṣi / avakṣvahi / avakṣmahi //
athādādayaḥ
ada bhakṣaṇe // 1 //
luk syāt / atti / attaḥ / adanti / atsi / atthaḥ / attha / admi / advaḥ / admaḥ /
ado ghasḷ vā syālliṭi / jaghāsa / upadhālopaḥ //
iṇkubhyāṃ parasyaiṣāṃ sasya ṣaḥ syāt / ghasya cartvam // jakṣatuḥ / jakṣuḥ / jaghasitha / jakṣathuḥ / jakṣa / jaghāsa, jaghasa / jakṣiva / jakṣima / āda / ādatuḥ / āduḥ //
ad ṛ vyeñ ebhyasthalo nityamiṭ syāt / āditha / attā / atsyati / attu / attāt / attām / adantu //
horjhalantebhyaśca herdhiḥ syāt / addhi / attāt / attam / atta / adāni / adāva / adāma //
adaḥ parasyāpṛktasārvadhātukasya aṭ syātsarvamatena / ādat / āttām / ādan / ādaḥ / āttam / ātta / ādam / ādva / ādma / adyāt / adyātām / adyuḥ / adyāt / adyāstām / adyāsuḥ //
ado ghasḷ syālluṅi sani ca / ḷditvādaṅ / aghasat / ātsyat // hana hiṃsāgatyoḥ // 2 // hanti //
anunāsikāntānāmeṣāṃ vanateśca lopaḥ syājjhalādau kiti ṅiti pare / yamiraminamigamihanimanyatayo 'nudāttopadeśāḥ / tanu kṣaṇu kṣiṇu ṛṇu tṛṇu ghṛṇu vanu manu tanotyādayaḥ / hataḥ / ghnanti / haṃsi / hathaḥ / hatha / hanmi / hanvaḥ / hanmaḥ / jaghāna / jaghnatuḥ / jaghnuḥ //
abhyāsātparasya hanterhasya kutvaṃ syāt / jaghanitha, jaghantha / jaghnathuḥ / jaghna / jaghniva / jaghnima / hantā / haniṣyati / hantu, hatāt / hatām / ghnantu //
hau pare //
ita urdhvamāpādasamāpterābhīyam, samānāśraye tasminkartavye tadasiddham / iti jasyāsiddhatvānna herluk / jahi, hatāt / hatam / hata / hanāni / hanāva / hanāma / ahan / ahatām / aghnan / ahan / ahatam / ahata / ahanam / ahanva / ahanma / hanyāt / hanyātām / hanyuḥ //
ityadhikṛtya //
vadhādeśo 'dantaḥ / ardhadhātuke iti viṣayasaptamī, tena ārdhadhātukopadeśe akārāntatvādato lopaḥ / vadhyāt / vadhyāstām / ādeśasyānekāctvādekāca itīṇniṣedhābhāvādiṭ / 'ato halādeḥ'; iti vṛddhau prāptāyām ---- .
paranimitto 'jādeśaḥ sthānivat, sthānibhūtādacaḥ pūrvatvena dṛṣṭasya vidhau kartavye / ityallopasya sthānivattvānna vṛddhiḥ / avadhīt / ahaniṣyat // yu miśrāṇāmiśraṇayoḥ // 3 //
lugviṣaye uto vṛddhiḥ piti halādau sārvadhātuke natvabhyastasya / yauti / yutaḥ / yuvanti / yauṣi / yuthaḥ / yutha / yaumi / yuvaḥ / yumaḥ / yuyāva / yavitā / yaviṣyati / yautu, yutāt / ayaut / ayutām / ayuvan / yuyāt / iha uto vṛddhirna, bhāṣye - 'picca ṅinna ṅicca pinna'; iti vyākhyānāt / yuyātām / yuyuḥ / yūyāt / yūyāstām / yūyāsuḥ / ayāvīt / ayaviṣyat // yā prāpaṇe // 4 // yāti / yātaḥ / yānti / yayau / yātā / yāsyati / yātu / ayāt / ayātām //
ādantātparasya laṅo jherjus vā syāt / ayuḥ, ayān / yāyāt / yāyātām / yāyuḥ / yāyāt / yāyāstām / yāyāsuḥ / ayāsīt / ayāsyat / vā gatigandhanayoḥ // 5 // bhā dīptau // 6 // ṣṇā śauce // 7 // śrā pāke // 8 // drā kutsāyāṃ gatau // 9 // psā bhakṣaṇe // 10 // rā dāne // 11 // lā ādāne // 12 // dāp lavane // 13 // pā rakṣaṇe // 14 // khyā prakathane // 15 // ayaṃ sārvadhātuke eva prayoktavyaḥ // vida jñāne // 16 //
vetterlaṭaḥ parasmaipadānāṃ ṇalādayo vā syuḥ / veda / vidatuḥ / viduḥ / vettha / vidathuḥ / vida / veda / vidva / vidma / pakṣe -- vetti / vittaḥ / vidanti //
ebhyo liṭi āmvā syāt / viderantatvapratijñānādāmi na guṇaḥ / vidāñcakāra, viveda / veditā / vediṣyati //
vetterloṭi ām guṇābhāvo loṭo luk loḍantakarotyanuprayogaśca vā nipātyate puruṣavacane na vivakṣite //
tanādeḥ kṛñaśca uḥ pratyayaḥ syāt / śapo 'pavādaḥ / guṇau / vidāṅkarotu //
utpratyayāntasya kṛño 'ta utsārvadhātuke kṅiti / vidāṅkurutāt / vidāṅkurutām / vidāṅkurvantu / vidāṅkuru / vidāṅkaravāṇi / avet / avittām / aviduḥ //
dhātordasya padāntasya sipi rurvā / aveḥ, avet / vidyāt / vidyātām / vidyuḥ / vidyāt / vidyāstām / avedīt / avediṣyat // as bhuvi // 17 // asti //
śnasyāsteścāto lopaḥ sārvadhātuke kṅiti / staḥ / santi / asi / sthaḥ / stha / asmi / svaḥ / smaḥ /
upasargeṇaḥ prādusaścāsteḥ sasya ṣo yakāre 'ci ca pare / niṣyāt / praniṣanti, prāduḥ ṣanti / yacparaḥ kim ? / abhistaḥ //
ārdhadhātuke / babhūva / bhavitā / bhaviṣyati / astu, stāt / stām / santu //
ghorasteśca ettvaṃ syāddhau pare abhyāsalopaśca / ettvasyāsiddhatvāddherdhiḥ / śnasorityallopaḥ / tātaṅpakṣe ettvaṃ na, pareṇa tātaṅā bādhāt / edhi, stāt / stam / sta / asāni / asāva / asāma / āsīt / āstām / āsan / syāt / syātām / syuḥ / bhūyāt / abhūt / abhaviṣyat // iṇ gatau // 18 // eti / itaḥ //
ajādau pratyaye pare / yanti //
abhyāsasya ivarṇovarṇayoriyaṅuvaṅau sto 'savarṇe 'ci / iyāya //
iṇo 'bhyāsasya dīrghaḥ syāt kiti liṭi / īyatuḥ / īyuḥ / iyayitha, iyetha / etā / eṣyati / etu / ait / aitām / āyan / iyāt //
upasargātparasya iṇo 'ṇo hrasva ārdhadhātuke kiti liṅi / niriyāt / ubhayata āśrayaṇe nāntādivat / abhīyāt / aṇaḥ kim ? sameyāt //
gātistheti sico luk / agāt / aiṣyat // śīṅ svapne // 19 //
kkṅiti cetyasyāpavādaḥ / śete / śayāte //
śīḍaḥ parasya jhādeśasyāto ruḍāgamaḥ syāt / śerate / śeṣe / śayāthe / śedhve / śaye / śevahe / śemahe / śiśye / śiśyāte / śiśyire / śayitā / śayiṣyate / śetām / śayātām / aśeta / aśayātām / aśerata / śayīta / śayīyātām / śayīran / śayiṣīṣṭa / aśayiṣṭa / aśayiṣyata // iṅ adhyayane // 20 // iṅikāvadhyupasargato na vyabhicārataḥ / adhīte / adhīyāte / adhīyate //
iṅo gāṅ syālliṭi / adhijage / adhijagāte / adhijagire / adhyetā / adhyeṣyate / adhītām / adhīyātām / adhīyatām / adhīṣva / adhīyāthām / adhīdhvam / adhyayai / adhyayāvahai / adhyayāmahai / adhyaita / adhyaiyātām / adhyaiyata / adhyaithāḥ / adhyaiyāthām / adhyaidhvam / adhyaiyi / adhyaivahi / adhyaimahi / adhīyīta / adhīyīyātām / adhīyīran / adhyeṣīṣṭa //
iṅo gāṅ vā syāt //
gāṅādeśātkṛṭādibhyaśca pare 'ñṇitaḥ pratyayā ṅitaḥ syuḥ //
eṣāmāta ītsyāddhalādau kṅityārdhadhātuke / adhyagīṣṭa, adhyaiṣṭa / adhyagīṣyata, adhyaiṣyata // duha prapūraṇe // 21 // dogdhi / dugdhaḥ / duhanti / dhokṣi / dugdhe / duhāte / duhate / dhukṣe / duhāthe / dhugdhve / duhe / duhvahe / duhmahe / dudoha, duduhe / dogdhāsi, dogdhāse / dhokṣyati, dhokṣyate / dogdhu, dugdhāt / dugdhām / duhantu / dugdhi, dugdhāt / dugdham / dugdha / dohāni / dohāva / dohāma / dugdhām / duhātām / duhatām / dhukṣva / duhāthām / dhugghvam / dohai / dohāvahai / dohāmahai / adhok / adugdhām / aduhan / adoham / adugdha / aduhātām / aduhata / adhugdhvam / duhyāt, duhīta //
iksamīpāddhalaḥ parau jhalādī liṅsicau kitau stastaṅi / dhukṣīṣṭa //
igupadho yaḥ śalantastasmādaniṭaścleḥ ksādeśaḥ syāt / adhukṣat //
eṣāṃ ksasya lugvā syāddantye taṅi / adugdha, adhukṣata //
ajādau taṅi ksasya lopaḥ / adhukṣātām / adhukṣanta / adugdhāḥ, adhukṣathāḥ / adhukṣāthām / adhugdhvam, adhukṣadhvam / adhukṣi / aduhvahi, adhukṣāvahi / adhukṣāmahi / adhokṣyata // evaṃ diha upacaye // 22 // liha āsvādane // 23 // leḍhi / līḍhaḥ / lihanti / lekṣi / līḍhe / lihāte / lihate / likṣe / lihāthe / līḍhve / lileha, lilihe / leḍhāsi, leḍhāse / lekṣyati, lekṣyate / leḍhu / līḍhām / lihantu / līḍhi / lehāni / līḍhām / aleṭ, aleḍ / alikṣat, alīḍha, alikṣata / alekṣyat, alekṣyata // brūñ vyaktāyāṃ vāci // 24 //
bruvo laṭastibādīnāṃ pañcānāṃ ṇalādayaḥ pañca vā syurbruvaścāhādeśaḥ / āha / āhatuḥ / āhuḥ //
jhali pare / cartvam / āttha / āhathuḥ //
bruvaḥ parasya halādeḥ pita īṭ syāt / bravīti / brūtaḥ / bruvanti / brūte / bruvāte / bruvate //
ārdhadhātuke / uvāca / ūcatuḥ / ūcuḥ / uvacitha, uvaktha / ūce / vaktāsi, vaktāse / vakṣyati, vakṣyate / bravītu, brūtāt / bruvantu / brūhi / bravāṇi / brūtām / bravai / abravīt, abrūta / brūyāt, bruvīta / ucyāt, vakṣīṣṭa //
ebhyaścaleraṅ syāt //
aṅi pare / avocat, avocata / avakṣyat, avakṣyata / (ga. sū.) carkarītaṃ ca / carkarītamiti yaṅlugantasya saṃjñā, tadadādau bodhyam // ūrṇuñ ācchādane // 25 //
vā vṛddhiḥ syāddhalādau piti sārvadhātuke / ūrṇauti, ūrṇoti / ūrṇutaḥ / ūrṇuvanti / ūrṇute / ūrṇuvāte / ūrṇuvate / (ūrṇoterāmneti vācyam) //
acaḥ parāḥ saṃyogādayo nadarā dvirna bhavanti / nuśabdasya dvitvam / ūrṇunāva / ūrṇunuvatuḥ / ūrṇunuvuḥ //
iḍādipratyayo vā ṅitsyāt / ūrṇunuvitha, ūrṇunavitha / ūrṇuvitā, ūrṇavitā / ūrṇuviṣyati, ūrṇaviṣyati / ūrṇautu, ūrṇotu / ūrṇavāni / ūrṇavai //
ūrṇoterguṇo 'pṛkte halādau piti sārvadhātuke / vṛddhyapavādaḥ / aurṇotu / aurṇoḥ / ūrṇuyāt / ūrṇuyāḥ / ūrṇuvīta / ūrṇūyāt / ūrṇuviṣīṣṭa, ūrṇaviṣīṣṭa //
iḍādau sici vā vṛddhiḥ parasmaipade pare / pakṣe guṇaḥ / aurṇāvīt, aurṇuvīt, aurṇavīt / aurṇāviṣṭām, aurṇuviṣṭām, aurṇaviṣṭām / aurṇuviṣṭa, aurṇaviṣṭa / aurṇuviṣyat, aurṇaviṣyat / aurṇuviṣyata, aurṇaviṣyata //
atha juhotyādayaḥ
hu dānādanayoḥ // 1 //
śapaḥ śluḥ syāt //
dhātordve staḥ / juhoti / juhutaḥ /
jhasyātsyāt / huśnuvoriti yaṇ / juhvati //
ebhyo liṭi ām vā syādāmi ślāviva kāryaṃ ca / juhavāñcakāra, juhāva / hotā / hoṣyati / juhotu, juhutāt / juhutām / juhvatu / juhudhi / juhavāni / ajuhot / ajuhutām //
igantāṅgasya guṇo 'jādau jusi / ajuhavuḥ / juhuyāt / hūyāt / ahauṣīt / ahoṣyat // ñibhī bhaye // 2 // bibheti //
ikāro vā syāddhalādau kṅiti sārvadhātuke / bibhitaḥ, bibhītaḥ / bibhyati / bibhayāñcakāra, bibhāya / bhetā / bheṣyati / bibhetu, bibhitāt, bibhītāt / abibhet / bibhīyāt / bhīyāt / abhaiṣīt / abheṣyat // hrī lajjāyām // 3 // jihreti / jihrītaḥ / jihriyati / jihrayāñcakāra, jihrāya / hretā / hreṣyati / jihretu / ajihret / jihriyāt / hrīyāt / ahraiṣīt / ahreṣyat // pṝ pālana pūraṇayoḥ // 4 //
abhyāsasya ikāro 'ntādeśaḥ syāt ślau / piparti //
aṅgāvayavauṣṭhyapūrvo ya ṝt tadantasyāṅgasya ut syāt //
rephavāntasya dhāterupadhāyā iko dīrgho hali / pipūrtaḥ / pipurati / papāra //
eṣāṃ liṭi hrasvo vā syāt / papratuḥ //
taudādika ṛccher ṛdhātor ṝtāṃ ca guṇo liṭi / paparatuḥ / paparuḥ //
vṛṅvṛñbhyāmṝdantācceṭo dīrgho vā syānna tu liṭi / paritā, parītā / parīṣyati, pariṣyati / pipartu / apipaḥ / apipūrtām / apiparuḥ / pipūryāt / pūryāt / apārīt //
atra iṭo na dīrghaḥ / apāriṣṭām / apariṣyat, aparīṣyat // ohāk tyāge // 5 // jahāti //
idvā syāddhalādau kṅiti sārvadhātuke / jahitaḥ //
śnābhyastayorāta īt syāt sārvadhātuke kṅiti halādau na tu ghoḥ / jahītaḥ //
anayorāto lopaḥ kṅiti sārvadhātuke / jahati / jahau / hātā / hāsyati / jahātu, jahitāt, jahītāt //
jahāterhai pare ā syāccādidītau / jahāhi, jahihi, jahīhi / ajahāt / ajahuḥ //
jahāterālopo yādau sārvadhātuke / jahyāt / erliṅi / heyāt / ahāsīt / ahāsyat // māṅ māne śabde ca // 6 //
bhṛñ māṅ ohāṅ eṣāṃ trayāṇāmabhyāsasya itsyāt ślau / mimīte / mimāte / mimate / mame / mātā / māsyate / mimītām / amimīta / mimīta / māsīṣṭa / amāsta / amāsyata // ohāṅ gatau // 7 // jihīte / jihāte / jihate / jahe / hātā / hāsyate / jihītām / ajihīta / jihīta / hāsīṣṭa / ahāsta / ahāsyata // ḍu bhṛñ dhāraṇapoṣaṇayoḥ // 8 // bibharti / bibhṛtaḥ / bibhrati / bibhṛte / bibhrāte / bibhrate / vibharāñcakāra, babhāra / babhartha / babhṛva / bibharāñcakre, babhre / bhartāsi, bhartāse / bhariṣyati, bhariṣyate / bibhartu / bibharāṇi / bibhṛtām / abibhaḥ / abibhṛtām / abibharuḥ / abibhṛta / bibhṛyāt, bibhrīta / bhriyāt, bhṛṣīṣṭa / abhārṣīt, abhṛta / abhariṣyat, abhariṣyata // ḍu dāñ dāne // 9 // dadāti / dattaḥ / dadati / datte / dadāte / dadate / dadau, dade / dātāsi, dātāse / dāsyati, dāsyate / dadātu //
dārūpā dhārūpāśca dhātavo ghusaṃjñāḥ syurdāpdaipau vinā / ghvasorityettvam / dehi / dattam / adadāt, adatta / dadyāt, dadīta / deyāt, dāsīṣṭa / adāt / adātām / aduḥ //
anayoridantādeśaḥ sicca kitsyādātmanepade / adita / adāsyat, adāsyata // ḍu dhāñ dhāraṇapoṣaṇayoḥ // 10 // dadhāti //
dviruktasya jhaṣantasya dhāño baśo bhaṣ syāttayoḥ sdhvośca parataḥ / dhattaḥ / dadhati / dadhāsi / dhatthaḥ / dhattha / dhatte / dadhāte / dadhate / dhatse / dhaddhve / ghvasoreddhāvabhyāsa lopaśca / dhehi / adadhāt, adhatta / dadhyāt, dadhīta / dheyāt, dhāsīṣṭa / adhāt, adhita / adhāsyat / adhāsyata // ṇijir śaucapoṣaṇayoḥ // 11 // (ira itsaṃjñā vācyā) //
ṇijvijviṣāmabhyāsasya guṇaḥ syāt ślau / nenekti / neniktaḥ / nenijati / nenikte / nineja, ninije / nektā / nekṣyati, nekṣyate / nenektu / nenigdhi //
laghūpadhaguṇo na syāt / nenijāni / neniktām / anenek / aneniktām / anenijuḥ / anenijam / anenikta / nenijyāt / nenijīta / nijyāt, nikṣīṣṭa //
irito dhātoścleraṅ vā parasmai padeṣu / anijat, anaikṣīt, anikta / anekṣyat, anekṣyata //
atha divādayaḥ
divu krīḍāvijigīṣāvyavahāradyutistutimodamadasvapnakāntigatiṣu // 1 //
śapo 'pavādaḥ / hali ceti dīrghaḥ / dīvyati / dideva / devitā / deviṣyati / dīvyatu / adīvyat / dīvyet / dīvyāt / adevīt / adeviṣyat // evaṃṣivu tantusantāne // 2 // nṛtī gātravikṣepe // 3 // nṛtyati / nanarta / nartitā //
ebhyaḥ parasya sijbhinnasya sāderārdhadhātukasyeḍvā / nartiṣyati, nartsyati / nṛtyatu / anṛtyat / nṛtyet / nṛtyāt / anartīt / anartiṣyat, anartsyat // trasī udvege // 4 // vā bhrāśeti śyanvā / trasyati, trasati / tatrāsa //
eṣāṃ kiti liṭi seṭi thali ca etvābhyāsalopau vā / tresatuḥ, tatrasatuḥ / tresitha, tatrasitha / trasitā // śo tanūkaraṇe // 5 //
lopaḥ syāt / śyati / śyataḥ / śyanti / śaśau / śaśatuḥ / śātā / śāsyati //
ebhyassico lugvā syātparasmaipade pare / aśāt / aśātām / aśuḥ / iṭsakau / aśāsīt / aśāsiṣṭām // cho chedane // 6 // chyati // ṣo 'ntakarmaṇi // 7 // syati / sasau //do 'vakhaṇḍane // 8 // dyati / dadau / deyāt / adāt // vyadha tāḍane // 9 //
eṣāṃ samprasāraṇaṃ syātkiti ṅiti ca / vidhyati / vivyādha / vividhatuḥ / vividhuḥ / vivyadhitha, vivyaddha / vyaddhā / vyatsyati / vidhyet / vidhyāt / avyātsīt // puṣa puṣṭau // 10 // puṣyati / pupoṣa / pupoṣitha / poṣṭā / pokṣyati / puṣādītyaṅ / apuṣat // śuṣa śoṣaṇe // 11 // śuṣyati / śuśoṣa / aśuṣat // ṇaśa adarśane // 12 // naśyati / nanāśa / neśatuḥ //
radh naś tṛp dṛp druh muh ṣṇuh ṣṇih ebhyo valādyārdhadhātukasya veṭ syāt / neśitha //
num syāt / nanaṃṣṭha / neśiva, neśva / neśima, neśma / naśitā, naṃṣṭā / naśiṣyati, naṅkṣyati / naśyatu / anaśyat / naśyet / naśyāt / anaśat // ṣūṅ prāṇiprasave // 13 // sūyate / suṣuve / krādiniyamādiṭ / suṣuviṣe / suṣuvivahe / suṣuvimahe / savitā sotā // dūṅ paritāpe // 14 // dūyate // dīṅ kṣaye // 15 // dīyate //
dīṅaḥ parasyājādeḥ kṅita ārdhadhātukasya yuṭ / (vugyuṭāvuvaṅyaṇoḥ siddhau vaktavyau) / didīye //
eṣāmātvaṃ syāllyapi cādaśityejnimitte / dātā / dāsyati / (sthāghvorittve dīṅaḥ pratiṣedhaḥ) / adāsta // ḍīṅ vihāyasā gatau // 16 // ḍīyate / ḍiḍye / ḍayitā // pīṅ pāne // 17 // pīyate / petā / apeṣṭa // māṅ māne // 18 // māyate / mame // janī prādurbhāve // 19 //
anayorjādeśaḥ syācchiti / jāyate / jajñe / janitā / janiṣyate //
ebhyaścleściṇ vā syādekavacane taśabde pare //
ciṇaḥ parasya luk syāt //
anayorupadhāyā vṛddhirna syācciṇi ñṇiti kṛti ca / ajani, ajaniṣṭa // dīpī dīptau // 20// dīpyate / didīpe / adīpi, adīpiṣṭa //pada gatau // 21 // padyate / pede / pattā / patsīṣṭa //
padaścleściṇ syāttaśabde pare / apādi / apatsātām / apatsata // vida sattāyām // 22 // vidyate / vettā / avitta // budha avagamane // 23 // budhyate / boddhā / bhotsyate / bhutsīṣṭa / abodhi, abuddha / abhutsātām // yudha saṃprahāre // 24 // yudhyate / yuyudhe / yoddhā / ayuddha // sṛja visarge // 25 // sṛjyate / sasṛje / sasṛjiṣe //
anayoramāgamaḥ syājjhalādāvakiti / sraṣṭā / srakṣyati / sṛkṣīṣṭa / asṛṣṭa / asṛkṣātām // mṛṣa titikṣāyām // 26 // mṛṣyati, mṛṣyate // mamarṣa / mamarṣitha / mamṛṣiṣe / marṣitāsi / marṣiṣyati, marṣiṣyate // ṇaha bandhane // 27 // nahyati, nahyate / nanāha / nehitha, nanaddha / nehe / naddhā / natsyati / anātsīt, anaddha //
atha svādayaḥ
ṣuñ abhiṣave // 1 //
śapo 'pavādaḥ / sunoti / sunutaḥ / huśnuvoriti yaṇ / sunvanti / sunvaḥ, sunuvaḥ / sunute / sunvāte / sunvate / sunvahe, sunuvahe / suṣāva, suṣuve / sotā / sunu / sunavāni / sunavai / sunuyāt / sūyāt //
ebhyassica iṭ syātparasmaipadeṣu / asāvīt, asoṣṭa //ciñ cayane // 2 // cinoti, cinute //
abhyāsātparasya kutvaṃ vā syātsani liṭi ca / cikāya, cicāya; cikye, cicye / acaiṣīt, aceṣṭa // stṛñ ācchādane // 3 // stṛṇoti, stṛṇute //
abhyāsasya śarpūrvāḥ khayaḥ śiṣyante 'nye halo lupyante / tastāra / tastaratuḥ / tastare / guṇor'tīti guṇaḥ / staryāt //
ṛdantātsaṃyogādeḥ parayoḥ liṅsicoriḍvā syāttaṅi / stariṣīṣṭa, stṛṣīṣṭa / astariṣṭa, astṛta // dhūñ kampane // 4 // dhūnoti, dhūnute / dudhāva / svaratīti veṭ / dudhavitha, dudhotha //
śriña ekāca ugantācca gitkitoriṇ na / paramapi svaratyādivikalpaṃ bādhitvā purastātpratiṣedha kāṇḍārambha sāmarthyādanena niṣedhe prāpte krādiniyamānnityamiṭ / dudhuviva / dudhuve / adhāvīt, adhaviṣṭa, adhoṣṭa / adhaviṣyat, adhoṣyat / adhaviṣyatām, adhoṣyatām / adhaviṣyata, adhoṣyata //
atha tudādayaḥ tuda vyathane // 1 //
śapo 'pavādaḥ / tudati, tudate / tutoda / tutoditha / tutude / tottā / atautsīt, atuta // ṇuda preraṇe // 2 // nudati, nudate / nunoda / nottā / bhrasja pāke // 3 // grahijyeti samprasāraṇam / sasya ścutvena śaḥ / śasya jaśtvena jaḥ / bhṛjjati, bhṛjjate //
bhrasjo rephasyopadhāyāśca sthāne ramāgamo vā syādārdhadhātuke / mitvādantyādacaḥ paraḥ / sthānaṣaṣṭhīnirdeśādropadhayornivṛttiḥ / babharja / babharjatuḥ / babharjitha, babharṣṭha / babhrajja / babhrajjatuḥ / babhrajjitha / skoriti salopaḥ / vraśceti ṣaḥ / babhraṣṭha / babharje, babhrajje / bharṣṭā, bhraṣṭā / bharkṣyati, bhrakṣyati / kṅiti ramāgamaṃ bādhitvā samprasāraṇaṃ pūrvavipratiṣedhena / bhṛjjyāt / bhṛjjyāstām / bhṛjjyāsuḥ / bharkṣīṣṭa, bhrakṣīṣṭa / abhārkṣīt, abhrākṣīt / abharṣṭa, abhraṣṭa // kṛṣa vilekhane // 4 // kṛṣati kṛṣate / cakarṣa, cakṛṣe //
upadeśe 'nudātto ya ṛdupadhastasyāmvā syājjhalādāvakiti / kraṣṭā, karṣṭā / kṛkṣīṣṭa / (spṛśamṛśakṛṣatṛpadṛpāṃ cleḥ sijvā vaktavyaḥ) / akrākṣīt, akārkṣīt, akṛkṣat / akṛṣṭa / akṛkṣātām / akṛkṣata / ksapakṣe akṛkṣata / akṛkṣātām / akṛkṣanta // mila saṃgame // 5 // milati, milate, mimela / melitā / amelīt // mucḷ mocane // 6 //
muc lip vid lup sic kṛt khid piśāṃ num syāt śe pare / muñcati, muñcate / moktā / mucyāt / mukṣīṣṭa / amucat, amukta / amukṣātām / lupḷ chedane // 7 // lumpati, lumpate / loptā / alupat / alupta /vidḷ lābhe // 8 // vindati, vindate / viveda, vivede / vyāghrabhūtimate seṭ / veditā / bhāṣyamate 'niṭ / parivettā // ṣica kṣaraṇe // 9 // siñcati, siñcate //
ebhyaścleraṅ syāt / asicat //
lipisicihvaḥ parasya cleraṅ vā / asicata, asikta // lipa upadehe // 10 // upadeho vṛddhiḥ / limpati, limpate / leptā / alipat, alipata, alipta//
kṛtī chedane // 11 // kṛntati / cakarta / kartitā / kartiṣyati, kartsyati / akartīt // khida parighāte // 12 // khindati / cikheda / khettā // piśa avayave // 13 // piṃśati / peśitā // ovraścū chedane // 14 // vṛścati / vavraśca / vavraścitha, vavraṣṭha / vraścitā, vraṣṭā / vraściṣyati, vrakṣyati / vṛścyāt / avraścīt, avrākṣīt // vyaca vyājīkaraṇe // 15 // vicati / vivyāca / vivicatuḥ / vyacitā / vyaciṣyati / vicyāt / avyācīt, avyacīt / vyaceḥ kuṭāditvamanasīti tu neha pravartate, anasīti paryudāsena kṛnmātraviṣayatvāt // uchi uñche // 16 // uñchati / 'uñchaḥ kaṇaśa ādānaṃ kaṇiśādyarjanaṃ śilam /'; iti yādavaḥ // ṛccha gatīndriyapralayamūrtibhāveṣu // 17 // ṛcchati / ṛcchatyṝtāmiti guṇaḥ / dvihal grahaṇasya aneka halupasakṣaṇatvānnuṭ / ānarccha / ānarcchatuḥ / ṛcchitā // ujjha utsarge // 18 // ujjhati // lubha vimohane // 19 // lubhati //
icchatyādeḥ parasya tāderārdhadhātukasyeḍvā syāt / lobhitā, lobdhā / lobhiṣyati // tṛpa tṛmpha tṛptau // 20-21 // tṛpati / tatarpa / tarpitā / atarpīt / tṛmphati / (śe tṛmphādīnāṃ num vācyaḥ) / ādiśabdaḥ prakāre, tena ye 'tra nakārānuṣaktāste tṛmphādayaḥ / tatṛmpha / tṛphyāt // mṛḍa pṛḍa sukhane // 22-23 // mṛḍati / pṛḍati / śuna gatau // 24 // śunati // iṣu icchāyām // 25 // icchati / eṣitā, eṣṭā / eṣiṣyati / iṣyāt / aiṣīt // kuṭa kauṭilye // 26 // gāṅkuṭādīti ṅittvam // cukuṭitha / cukoṭa, cukuṭa / kuṭitā // puṭa saṃśleṣaṇe // 27 // puṭati / puṭitā / sphuṭa vikasane // 28 // spuṭati / spuṭitā // sphura sphula saṃcalane // 29-30 // sphurati / sphulati //
ṣatvaṃ vā syāt / niḥṣphurati, niḥsphurati / ṇū stavane // 31 // pariṇūtaguṇodayaḥ / nuvati / nunāva / nuvitā // ṭumasjo śuddhau // 32 // majjati / mamajja / mamajjitha / masjinaśoriti num / (masjerantyātpūrvo numvācyaḥ) / saṃyegādilopaḥ / mamaṅktha / maṅktā / maṅkṣyati / amāṅkṣīt / amāṅktām / amāṅkṣuḥ // rujo bhaṅge // 33 // rujati / roktā / rokṣyati / araukṣīt //bhujo kauṭilye // 34 // rujivat // viśa praveśane // 35 // viśati //mṛśa āmarśane // 36 // āmarśanaṃ sparśaḥ // anudāttasya cardupadhasyānyatarasyām // amrākṣīt, amārkṣīt, amṛkṣat //ṣadḷ viśaraṇagatyavasādaneṣu // 37 // sīdatītyādi // śadḷ śātane // 38 //
śidbhāvino 'smāttaṅānau staḥ / śīyate / śīyatām / aśīyata / śīyeta / śaśāda / śattā / śatsyati / aśadat / aśatsyat // kṝ vikṣepe // 39 //
ṝdantasya dhātoraṅgasya itsyāt / kirati / cakāra / cakaratuḥ / cakaruḥ / karītā, karitā / kīryāt //
upātkirateḥ suṭ chedane/ upaskirati / (aḍabhyāsavyavāye 'pi suṭkāt pūrva iti vaktavyam) / upāskirat / upacaskāra //
upātprateśca kirateḥ suṭ syāt hiṃsāyām / upaskirati / pratiskirati // gṝ nigaraṇe // 40 //
girate rephasya lo vājādau pratyaye / girati, gilati / jagāra, jagāla / jagaritha, jagalitha / garītā, garitā, galītā, galitā // praccha jñīpsāyām // 42 // grahijyeti samprasāraṇam / pṛcchati / papraccha / papracchatuḥ / praṣṭā / prakṣyati / aprākṣīt // mṛṅ prāṇatyāge // 42 //
luṅliṅoḥ śitaśca prakṛtibhūtānmṛṅastaṅ nānyatra / riṅ / iyaṅ / mriyate / mamāra / martā / mariṣyati / mṛṣīṣṭa / amṛta // pṛṅ vyāyāme // 43 // prāyeṇāyaṃ vyāṅpūrvaḥ / vyāpriyate / vyāpapre / vyāpaprāte / vyāpariṣyate / vyāpṛta / vyāpṛṣātām // juṣī prītisevanayoḥ // 44 // juṣate / jujuṣe // ovijī bhayacalanayoḥ // 45 // prāyeṇāyamutpūrvaḥ / udvijate //
vijeḥ para iḍādipratyayo ṅidvat / udvijitā //
atha rudhādayaḥ
rudhir āvaraṇe // 1 //
śapo 'pavādaḥ / ruṇaddhi / śnasorallopaḥ / rundhaḥ / rundhanti / ruṇatsi / rundhaḥ / rundha / ruṇadhmi / rundhvaḥ / rundhmaḥ / rundhe / rundhāte / rundhate / runtse / rundhāthe / rundhve / rundhe / rundhvahe / rundhmahe / rurodha, rurudhe / roddhāsi, roddhāse / rotsyasi, rotsyase / rotsyati, rotsyate / ruṇaddhu, rundhāt / rundhām / rundhantu / rundhi / ruṇadhāni / ruṇadhāva / ruṇadhāma / rundhām / rundhātām / rundhatām / runtsva / ruṇadhai / ruṇadhāvahai / ruṇadhāmahai / aruṇat, aruṇad / arundhatām / arundhan / aruṇaḥ, aruṇat, aruṇad / arundha / arundhātām / arundhata / arundhāḥ / rundhyāt / rundhīta / rudhyāt, rutsīṣṭa / arudhat, arautsīt / aruddha / arutsātām / arutsata / arotsyat, arautsīt / aruddha / arutsātām / arutsata / arotsyat, arotsyata // bhidir vidāraṇe // 2 // chidir dvaidhīkaraṇe // 3 // yujir yoge // 4 // ricir virecane // 5 // riṇakti, riṅkte / rireca / rektā rekṣyati ariṇak / aricat, araikṣīt, arikta // vicir pṛthagbhāve // 6 // vinakti viṅkte // kṣudir saṃpeṣaṇe // 7 // kṣuṇatti, kṣunte / kṣottā // akṣudat, akṣautsīt, akṣutta / ucchṛdir dīptidevanayoḥ // 8 // chṛṇatti chṛnte / caccharda / se 'sicīti veṭ / cacchṛdiṣe, cacchṛtse / charditā / chardiṣyati, chartsyati / acchṛdat, acchardīt, acchardiṣṭa // uttṛdir hiṃsānādarayoḥ // 9 // tṛṇatti, tṛnte // kṛtī veṣṭane // 10 // kṛṇatti // tṛha hisi hiṃsāyām // 11-12//
tṛhaḥ śnami kṛte imāgamo halādau piti sārvadhātuke / tṛṇeḍhi / tṛṇḍhaḥ / tatarha / tarhitā / atṛṇeṭ //
śnamaḥ parasya nasya lopaḥ syāt / hinasti / jihiṃsa / hiṃsitā //
padāntasya sasya daḥ syāttipi na tvasteḥ / sasajuṣorurityasyāpavādaḥ / ahinat, ahinad / ahiṃstām / ahiṃsan //
padāntasya dhātoḥ sasya ruḥ syādvā, pakṣe daḥ / ahinaḥ, ahinat, ahinad // undī kledane // 13 // unatti / untaḥ / undanti / undāñcakāra / aunat, aunad / auntām / aundan / aunaḥ, aunat, aunad / aunadam // añjū vyaktimrakṣaṇakāntigatiṣu // 14 // anakti / aṅktaḥ / añjanti / ānañja / ānañjitha, ānaṅktha / añjitā, aṅktā / aṅgdhi / anajāni / ānak //
añjeḥ sico nityamiṭ syāt / āñjīt // tañcū saṃkocane // 15 // tanakti / tañcitā, taṅktā / ovijī bhayacalanayoḥ // 16 // vinakti // viṅktaḥ / vija iḍiti ṅittvam / vivijitha / vijitā / avinak / avijīt // śiṣḷ viśeṣaṇe // 17 // śinaṣṭi / śiṃ śiṃṣṭaḥ / śiṃṣanti / śinakṣi / śiśeṣa / śiśeṣitha / śeṣṭā / śekṣyati / herdhiḥ / śiṇḍḍhi / śinaṣāṇi / aśinaṭ / śiṃṣyāt / śiṣyāt / aśiṣat // evaṃpiṣḷ saṃcūrṇane // 18 // bhañjo āmardane // 19 // śnānnalopaḥ / bhanakti / babhañjitha, babhaṅktha / bhaṅktā / bhaṅgdhi / abhāṅkṣīt // bhuja pālanābhyavahārayoḥ // 20 // bhunakti / bhoktā / bhokṣyati / abhunak //
taṅānau staḥ / odanaṃ bhuṅkte / anavane kim? mahīṃ bhunakti // ñiindhī dīptau // 21 // inddhe / indhāte / indhātām / inadhai / aindha / aindhatām / aindhāḥ / vida vicāraṇe // 22 // vinte / vettā //
atha tanādayaḥ
tanu vistāre // 1 //
śapo 'pavādaḥ / tanoti, tanute / tatāna, tene / tanitāsi, tanitāse / tanotu / tanutām / atanot, atanuta / tanuyāt, tanvīta / tanyāt, taniṣīṣṭa / atānīt, atanīt //
tanādeḥ sico vā luk syāttathāsoḥ / atata, ataniṣṭa / atathāḥ, ataniṣṭāḥ / ataniṣyat, ataniṣyata // ṣaṇu dāne // 2 // sanoti, sanute //
janasanakhanāmātvaṃ vā yādau kṅiti / sāyāt, sanyāt //
eṣāmākāre 'ntādeśaḥ syāt sani jhalādau kṅiti / asāta, asaniṣṭa // kṣaṇu hiṃsāyām // 3 // kṣaṇoti, kṣaṇute // hmyanteti na vṛddhiḥ / akṣaṇīt, akṣata, akṣaṇiṣṭa / akṣathāḥ, akṣaṇiṣṭhāḥ // kṣiṇu ca // 4 // apratyaye laghūpadhasya guṇo vā / kṣeṇoti, kṣiṇoti / kṣeṇitā / akṣeṇīt, akṣita, akṣeṇiṣṭa // tṛṇu adane // 5 // tṛṇoti, tarṇoti; tṛṇute, tarṇute // ḍukṛñ karaṇe // 6 // karoti //
upratyayāntasya kṛño 'kārasya uḥ syāt sārvadhātuke kṅiti / kurutaḥ //
bhasya kurchurorupadhāyā na dīrghaḥ / kurvanti //
karoteḥ pratyayokārasya nityaṃ lopo mvoḥ parayoḥ / kurvaḥ / kurmaḥ / kurute / cakāra, cakre / kartāsi, kartāse / kariṣyati, kariṣyate / karotu / kurutām / akarot / akuruta //
kṛña ulopo yādau pratyaye pare / kuryāt, kurvīta / kriyāt, kṛṣīṣṭa / akārṣīt, akṛta / akariṣyat, akariṣyata //
samparipūrvasya karoteḥ suṭ syād bhūṣaṇe saṃghāte cārthe / saṃskaroti / alaṅkarotītyarthaḥ / saṃskurvanti / saṅghībhavantītyarthaḥ / sampūrvasya kvacidabhūṣaṇe 'pi suṭ / saṃskṛtaṃ bhakṣā iti jñāpakāt //
upātkṛñaḥ suṭ syādeṣvartheṣu cātprāguktayorarthayoḥ / pratiyatno guṇādhānam / vikṛtameva vaikṛtaṃ vikāraḥ / vākyādhyāhāra ākāṅkṣitaikadeśapūraṇam / upaskṛtā kanyā / upaskṛtā brāhmaṇāḥ / edhodakasyopaskaroti / upaskṛtaṃ bhuṅkte / upaskṛtaṃ brūte // vanu yācane // 7 // vanute / vavane // manu avabodhane // 8 // manute / mene / maniṣyate / manutām / amanuta / manvīta / maniṣīṣṭa / amata, amaniṣṭa / amaniṣyata //
atha kryādayaḥ
ḍukrīñ dravyavinimaye // 1 //
śapo 'pavādaḥ / krīṇāti / ī halyaghoḥ / krīṇītaḥ / śnābhyastayorātaḥ / krīṇanti / krīṇāsi / krīṇīthaḥ / krīṇītha / krīṇāmi / krīṇīvaḥ / krīṇīmaḥ / krīṇīte / krīṇāte / krīṇate / krīṇīṣe / krīṇāthe / krīṇīdhve / krīṇe / krīṇīvahe / krīṇīmahe / cikrāya / cikriyatuḥ / cikriyuḥ / cikrayitha, cikretha / cikriya / cikriye / kretā / kreṣyati, kreṣyate / krīṇātu, krīṇītāt / krīṇītām / akrīṇāt, akrīṇīta / krīṇīyāt, krīṇīta / krīyāt, kreṣīṣṭa / akraiṣīt, akreṣyata // prīñ tarpaṇe kāntau ca // 2 // prīṇāti, prīṇīte // śrīñ pāke // 3 // śrīṇāti, śrīṇīte // mīñ hiṃsāyām // 4 //
upasargasthānnimittātparasyaitayornasya ṇaḥ syāt / pramīṇāti, pramīṇīte / mīnātītyātvam / mamau / mimyatuḥ / mamitha, mamātha / mimye / mātā / māsyati / mīyāt, māsīṣṭa / amāsīt / amāsiṣṭām / amāsta // ṣiñ bandhane // 5 // sināti, sinīte / siṣāya, siṣye / setā // skuñ āplavane // 6 //
cāt śnā / skunoti, skunāti / skunute, skunīte / cuskāva, cuskuve / skotā / askauṣīt, askoṣṭa // stanbhvādayaścatvāraḥ sautrāḥ / sarve rodhanārthāḥ parasmaipadinaḥ //
halaḥ parasya śnaḥ śānajādeśaḥ syāddhau pare / stabhāna //
cleraṅ vā syāt //
stanbheḥ sautrasya sasya ṣaḥ syāt / vyaṣṭabhat / astambhīt // yuñ bandhane // 7 // yunāti, yunīte / yotā // knūñ śabde // 8 // knūnāti, knūnīte // drūñ hiṃsāyām // 9 // drūṇāti, drūṇīte // dṝ vidāraṇe // 10 // dṛṇāti, dṛṇīte // pūñ pavane // 11 //
pūñ lūñ stṝñ kṝñ vṝñ dhūñ śṝ pṝ vṝ bhṝ mṝ dṝ jṝ jhṝ dhṝ nṝ kṝ ṝ gṝ jyā rī lī vlī plīnāṃ caturviṃśateḥ śiti hrasvaḥ / punāti, punīte / pavitā // lūñ chedane // 12 // lunāti, lunīte // stṝñ ācchādane // 13 // stṛṇāti / śarpūrvāḥ khayaḥ / tastāra / tastaratuḥ / tastare / starītā / staritā / stṛṇīyāt, stṛṇīta / stīryāt //
vṛṅvṛñbhyāmṝdantācca parayorliṅsicoriḍ vā syāttaṅi //
vṝta iṭo liṅi na dīrghaḥ / stariṣīṣṭa / uśceti kittvam / stīrṣīṣṭa / sici ca parasmaipadeṣu / astārīt / astāriṣṭām / astāriṣuḥ / astarīṣṭa, astariṣṭa, astīrṣṭa // kṛñ hiṃsāyām // 14 // kṛṇāti, kṛṇīte / cakāra, cakare // vṛñ varaṇe // 15 // vṛṇāti, vṛṇīte / vavāra, vavare / varitā, varītā / udoṣṭhyetyuttvam / vūryāt / variṣīṣṭa, vūrṣīṣṭa / avārīt / avāriṣṭām / avariṣṭa, avarīṣṭa, avūrṣṭa // dhūñ kampane // 16 // dhunāti, dhunīte / dhavitā, dhotā / adhāvīt / adhaviṣṭa, adhoṣṭa //graha upādāne // 17 // gṛhṇāti, gṛhṇīte / jagrāha, jagṛhe //
ekāco grahervihitasyeṭo dīrgho na tu liṭi / grahītā / gṛhṇātu / halaḥ śnaḥ śānajjhāviti śnaḥ śānajādeśaḥ / gṛhāṇa / gṛhyāt, grahīṣīṣṭa / hmyanteti na vṛddhiḥ / agrahīt / agrahīṣṭām / agrahīṣṭa / agrahīṣātām // kuṣa niṣkarṣe // 18 // kuṣṇāti / koṣitā //aśa bhojane // 19 // aśnāti / āśa / aśitā / aśiṣyati / aśnātu / aśāna // muṣa steye // 20 // moṣitā / muṣāṇa // jñā avabodhane // 21 // jajñau // vṛṅ saṃbhaktau // 22 // vṛṇīte / vavṛṣe // vavṛḍhve / varitā, varītā / avarīṣṭa, avariṣṭa, avṛta //
atha curādayaḥ
cura steye // 1 //
ebhyo ṇic syāt / cūrṇāntebhyaḥ 'prātipadikāddhātvarthe'; ityeva siddhe teṣāmiha grahaṇaṃ prapañcārtham / curādibhyastu svārthe / puganteti guṇaḥ / sanādyantā iti dhātutvam / tipśabādi / guṇāyādeśau / corayati //
ṇijantādātmanepadaṃ syātkartṛgāmini kriyāphale / corayate / corayāmāsa / corayitā / coryāt, corayiṣīṣṭa / ṇiśrīti caṅ / ṇau caṅīti hrasvaḥ / caṅīti dvitvam / halādiḥ śeṣaḥ / dīrgho laghorityabhyāsasya dīrghaḥ / acūcurat, acūcurata // katha vākyaprabandhe // 2 // allopaḥ //
alvidhyarthamidam / paranimitto 'jādeśaḥ sthānivat syātsthāni bhūtādacaḥ pūrvatvena dṛṣṭasya vidhau kartavye / iti sthānivatvānnopadhāvṛddhiḥ / kathayati / aglopitvāddīrghasanvadbhāvau na / acakathat // gaṇa saṃkhyāne // 3 // gaṇayati //
gaṇayaterabhyāsasya ī syāccaṅpare ṇau cādat / ajīgaṇat, ajagaṇat //
iti curādayaḥ //
atha ṇyantaprakriyā
kriyāyāṃ svātantryeṇa vivakṣitor'thaḥ kartā syāt //
kartuḥ prayojako hetusaṃjñaḥ kartṛsaṃjñaśca syāt //
prayojakavyāpāre preṣaṇādau vācye dhātorṇic syāt / bhavantaṃ prerayati bhāvayati //
sani pare yadaṅgaṃ tadavayavābhyāsokārasya itsyāt pavargayaṇjakāreṣvavarṇapareṣu parataḥ // abībhavat // ṣṭhā gatinivṛttau //
sthāpayati //
upadhāyā idādeśaḥ syāccaṅpare ṇau / atiṣṭhipat // ghaṭa ceṣṭāyām //
ghaṭādīnāṃ jñapādīnāṃ copadhāyā hrasvaḥ syāṇṇau / ghaṭayati // jñapa jñāne jñāpane ca // jñapayati / ajijñapat //
iti ṇyantaprakriyā
atha sannantaprakriyā
iṣikarmaṇa iṣiṇaikakartṛkāddhātoḥ sanpratyayo vā syādicchāyām // paṭha vyaktāyāṃ vāci //
sannantasya yaṅantasya ca dhātoranabhyāsasya prathamasyaikāco dve sto 'jādestu dvitīyasya / sanyataḥ / paṭhitumicchati pipaṭhiṣati / karmaṇaḥ kim ? gamanenecchati / samāna kartṛkāt kim ? śiṣyāḥ paṭhantvitīcchati guruḥ / vā grahaṇādvākyamapi // luṅsanorghasḷ //
sasya taḥ syātsādāvārdhadhātuke / attumicchati jighatsati / ekāca iti neṭ //
ajantānāṃ hanterajādeśagameśca dīrgho jhalādau sani //
igantājjhalādiḥ san kit syāt / ṝta iddhātoḥ / kartumicchati cikīrṣati //
graherguherugantācca sana iṇ na syāt / bubhūṣati //
iti sannantaprakriyā //
atha yaṅantaprakriyā
paunaḥpunye bhṛśārthe ca dyotye dhātorekāco halāderyaṅ syāt //
abhyāsasya guṇo yaṅi yaṅluki ca parataḥ / ṅidantatvādātmanepadam / punaḥ punaratiśayena vā bhavati bobhūyate / bobhūyāñcakre / abobhūyiṣṭa //
gatyarthātkauṭilya eva yaṅ syānna tu kriyāsamabhihāre //
akito 'bhyāsasya dīrgho yaṅyaṅlukoḥ / kuṭilaṃ vrajati vāvrajyate //
yasyeti saṃghātagrahaṇam / halaḥ parasya yaśabdasya lopa ārdhadhātuke / ādeḥ parasya / ato lopaḥ / vāvrajāñcakre / vāvrajitā //
ṛdupadhasya dhātorabhyāsasya rīgāgamo yaṅyaṅlukoḥ / varīvṛtyate / varīvṛtāñcakre / varīvartitā //
ṇatvaṃ na / narīnṛtyate / jarīgṛhyate //
iti yaṅanta prakriyā //
atha yaṅluk prakriyā
yaṅo'ci pratyaye luk syāt, cakārāttaṃ vināpi kvacit / anaimittiko 'ya mantaraṅgatvādādau bhavati / tataḥ pratyayalakṣaṇena yaṅantatvāddvitvam / abhyāsakāryam / dhātutvāllaḍādayaḥ / śeṣātkartarīti parasmaipadam / carkarītaṃ cetyadādau pāṭhācchapo luk //
yaṅlugantātparasya halādeḥ pitaḥ sārvadhātukasyeḍ vā syāt / bhūsuvoriti guṇaniṣedho yaṅluki bhāṣāyāṃ na, bobhotu, tetikte iti chandasi nipātanāt / bobhavīti, bobhoti / bobhūtaḥ / adabhyastāt / bobhuvati / bobhavāñcakāra, bobhavāmāsa / bobhavitā / bobhaviṣyati / bobhavītu, bobhotu, bobhūtāt / bobhūtām / bobhuvatu / bobhūhi / bobhavāni / abobhavīt, abobhot / abobhūtām / abobhavuḥ / bobhūyāt / bobhūyātām / bobhūyuḥ / bobhūyāt / bobhūyāstām / bobhūyāsuḥ / gātistheti sico luk / yaṅo vetīṭpakṣe guṇaṃ bādhitvā nityatvādvuk / abobhūvīt, abobhot / abobhūtām / abobhūvuḥ / abobhaviṣyat // .
iti yaṅluk prakriyā //
atha nāmadhātavaḥ
iṣikarmaṇa eṣituḥ saṃbandhinaḥ subantādicchāyāmarthe kyac pratyayo vā syāt //
etayoravayavasya supo luk //
avarṇasya īḥ / ātmanaḥ putramicchati putrīyati //
kyaci kyaṅi ca nāntameva padaṃ nānyat / nalopaḥ / rājīyati / nāntameveti kim? vācyati / hali ca / gīryati / pūryati / dhātorityeva / neha - divamicchati divyati //
halaḥ parayoḥ kyackyaṅārelopo vārdhadhātuke / ādeḥ parasya / ato lopaḥ / tasya sthānivattvāllaghūpadhaguṇo na / samidhitā, samidhyitā //
uktaviṣaye kāmyac syāt / putramātmana icchati putrakāmyati / putrakāmyitā //
upamānātkarmaṇaḥ subantādācārer'the kyac / putramivācarati putrīyati chātram / viṣṇūyati dvijam // (sarvaprātipadikebhyaḥ kvibvā vaktavyaḥ) / ato guṇe / kṛṣṇa ivācarati kṛṣṇati / sva ivācarati svati / sasvau //
anunāsikāntasyopadhāyā dīrghaḥ syātkvau jhalādau ca kṅiti / idamivācarati idāmati / rājeva rājānati / panthā iva pathīnati //
caturthyantāt kaṣṭaśabdādutsāher'the kyaṅ syāt / kaṣṭāya kramate kaṣṭāyate / pāpaṃ kartumutsahata ityarthaḥ //
ebhyaḥ karmabhyaḥ karotyarthe kyaṅ syāt / śabdaṃ karoti śabdāyate // (ga.sū) tatkaroti tadācaṣṭe; iti ṇic // (ga.sū) prātipadikāddhātvarthe bahulamiṣṭhavacca / prātipadikāddhātvarthe ṇic syāt, iṣṭhe yathā prātipadikasya puṃvadbhāva-rabhāva-ṭilopa- vinmatublopa-yaṇādilopa-prasthasphādyādeśa-bhasaṃjñāstadvaṇṇāvapi syuḥ / ityallopaḥ / ghaṭaṃ karotyācaṣṭe vā ghaṭayati //
iti nāmadhātavaḥ
atha kaṇḍvādayaḥ //
ebhyo dhātubhyo nityaṃ yak syātsvārthe / kaṇḍūñ gātravigharṣaṇe // 1 // kaṇḍūyati / kaṇḍūyata ityādi //
iti kaṇḍvādayaḥ //
athātmanepadaprakriyā
kriyāvinimaye dyotye kartaryātmanepadam / vyatilunīte / anyasya yogyaṃ lavanaṃ karotītyarthaḥ //
vyatigacchanti / vyatighnanti //
niviśate //
parikrīṇīte / vikrīṇīte / avakrīṇīte //
vijayate / parājayate //
saṃtiṣṭhate / avatiṣṭhate / pratiṣṭhate / vitiṣṭhate //
śatamapajānīte / apalapatītyarthaḥ //
sarpiṣo jānīte / sarpiṣopāyena pravartata ityarthaḥ //
dharmamuccarate / ullaṅghya gacchatītyarthaḥ //
rathena sañcarate //
sampūrvāddāṇastṛtīyāntena yuktāduktaṃ syāt tṛtīyā ceccaturthyarthe / dāsyā saṃyacchate kāmī //
sanaḥ pūrvo yo dhātustena tulyaṃ sannantādapyātmanepadaṃ syāt / edidhiṣyate //
iksamīpāddhalaḥ paro jhalādiḥ san kit / nivivikṣate //
gandhanāvakṣepaṇasevanasāhasikyapratiyatnaprakathanopayogeṣu // VLk_747 = P_1,3.32 // kṛñaḥ gandhanaṃ sūcanam / utkurute / sūcayatītyarthaḥ / avakṣepaṇaṃ bhartsanam / śyeno vartikāmutkurute / bhartsayatītyarthaḥ / harimupakurute / sevata ityarthaḥ / paradārān prakurute / teṣu sahasā pravartate / edhodakasyopaskurute / guṇamādhatte / kathāḥ prakurute / prakathayatītyarthaḥ / śataṃ prakurute / dharmārthaṃ viniyuṅkte / eṣu kim ? kaṭaṃ karoti //
odanaṃ bhuṅkte / anavane kim ? mahīṃ bhunakti //
ityātmanepadaprakriyā //
atha parasmaipadaprakriyā
kartṛge ca phale gandhanādau ca parasmaipadaṃ syāt / anukaroti / parākaroti //
kṣipa preraṇe svaritet / abhikṣipati //
pravahati //
parimṛṣyati //
ramu krīḍāyām // viramati //
yajñadattamuparamati / uparamayatītyarthaḥ / antarbhāvitaṇyartho 'yam //
iti parasmaipadaprakriyā //
iti padavyavasthā //
atha bhāvakarmaprakriyā
lasyātmanepadam //
dhātoryak bhāvakarmavācini sārvadhātuke / bhāvaḥ kriyā / sā ca bhāvārthakalakāreṇānūdyate / yuṣmadasmadbhyāṃ sāmānādhikaraṇyābhāvātprathamaḥ puruṣaḥ / tiṅvācyakriyāyā adravya rūpatvena dvitvādyapratīterna dvivacanādi kiṃtvekavacanamevotsargataḥ / tvayā mayā anyaiśca bhūyate / babhūve //
upadeśe yo 'c tadantānāṃ hanādīnāṃ ca ciṇīvāṅgakāryaṃ vā syātsyādiṣu bhāvakarmaṇorgamyamānayoḥ syādīnāmiḍāgamaśca / ciṇvadbhāvapakṣe 'yamiṭ / ciṇvadbhāvād vṛddhiḥ / bhāvitā, bhavitā / bhāviṣyate, bhaviṣyate / bhūyatām / abhūyata / bhāviṣīṣṭa, bhaviṣīṣṭa //
cleściṇsyādbhāvakarmavācini taśabde pare / abhāvi / abhāviṣyata, abhaviṣyata / akarmako 'pyupasargavaśātsakarmakaḥ / anubhūyate ānandaścaitreṇa tvayā mayā ca / anubhūyete / anubhūyante / tvamanubhūyase / ahamanubhūye / anvabhāvi / anvabhāviṣātām, anvabhaviṣātām / ṇilopaḥ / bhāvyate / bhāvayāñcakre, bhāvayāmbabhūve, bhāvayāmāse / ciṇvadiṭ / ābhīyatvenā siddhatvāṇṇilopaḥ / bhāvitā, bhāvayitā / bhāviṣyate, bhāvayiṣyate / abhāvyata / bhāvyeta / bhāviṣīṣṭa, bhāvayiṣīṣṭa / abhāvi / abhāviṣātām, abhāvayiṣātām // bubhūṣyate // akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ / stūyate viṣṇuḥ / stāvitā, stotā / stāviṣyate, stoṣyate / astāvi / astāviṣātām, astoṣātām // ṛ gatau / guṇor'tīti guṇaḥ / aryate // smṛ smaraṇe / smaryate / sasmare / upadeśagrahaṇācciṇvadiṭ / āritā, artā / smāritā, smartā / aniditāmiti nalopaḥ / trasyate / iditastu nandyate / saṃprasāraṇam / ijyate //
ākāro 'ntādeśo vā syāt / tāyate, tanyate //
tapaścleściṇ na syāt karmakartaryanutāpe ca / anvatapta pāpena / ghumāsthetīttvam / dīyate / dhīyate / dade //
ādantānāṃ yugāgamaḥ syācciṇi ñṇiti kṛti ca / dāyitā, dātā / dāyiṣīṣṭa, dāsīṣṭa / adāyi / adāyiṣātām // bhajyate //
nalopo vā syāt / abhāji, abhañji // labhyate //
labhernumāgamo vā syāt / alambhi, alābhi //
iti bhāvaprakriyā //
atha karmakartṛprakriyā
yadā karmaiva kartṛtvena vivakṣitaṃ tadā sakarmakāṇāmapyakarmakatvātkartari bhāve ca lakāraḥ //
karmasthayā kriyayā tulyakriyaḥ kartā karmavatsyāt / kāryātideśo 'yam / tena yagātmanepadaciṇvadiṭaḥ syuḥ / pacyate phalam / bhidyate kāṣṭham / abhedi / bhāve, bhidyate kāṣṭhena //
iti karmakartṛprakriyā //
atha lakārārthaprakriyā
smṛtibodhinyupapade bhūtānadyatane dhātorḷṭ / laṅo'pavādaḥ // vasa nivāse // smarasi kṛṣṇa gokule vatsyāmaḥ / evaṃ budhyase, cetayase, ityādiprayoge 'pi //
yadyoge uktaṃ na / abhijānāsi kṛṣṇa yadvane abhuñjmahi //
liṭo 'pavādaḥ / yajati sma yudhiṣṭhiraḥ //
vartamāne ye pratyayā uktāste vartamānasāmīpye bhūte bhaviṣyati ca vā syuḥ / kadāgato 'si / ayamāgacchāmi, ayamāgamaṃ vā / kadā gamiṣyasi / eṣa gacchāmi, gamiṣyāmi vā //
vā syāt / kṛṣṇaṃ nameccetsukhaṃ yāyāt / kṛṣṇaṃ naṃsyati cetsukhaṃ yāsyati / (bhaviṣyatyeveṣyate) / neha / hantīti palāyate // vidhinimantraṇeti liṅ / vidhiḥ preraṇaṃ bhṛtyādernikṛṣṭasya pravartanam / yajeta // nimantraṇaṃ niyogakaraṇam, āvaśyake śrāddhabhojanādau dauhitrādeḥ pravartanam / iha bhuñjīta // āmantraṇaṃ kāmacārānujñā / ihāsīta // adhīṣṭaṃ satkārapūrvako vyāpāraḥ / putramadhyāpayed bhavān // saṃpraśnaḥ saṃpradhāraṇam / kiṃ bho vedamadhīyīya uta tarkam // prārthanaṃ yācñā / bho bhojanaṃ labheya / evaṃ loṭ //
iti lakārārthaprakriyā //
iti tiṅantaṃ samāptam //
atha kṛdante kṛtprakriyā
ātṛtīyādhyāyasamāpterye pratyayāste dhātoḥ pare syuḥ / kṛdatiṅiti kṛtsaṃjñā //
asmindhātvadhikāre 'sarūpo 'pavādapratyaya utsargasya bādhako vā syāt stryadhikāroktaṃ vinā //
ṇvultṛcāvityataḥ prāk kṛtyasaṃjñāḥ syuḥ //
kṛtpratyayaḥ kartari syāt / iti prāpte --.
ete bhāvakarmaṇoreva syuḥ //
dhātorete pratyayāḥ syuḥ / edhitavyam, edhanīyaṃ tvayā / bhāve autsargikamekavacanaṃ klībatvaṃ ca / cetavyaścayanīyo vā dharmastvayā (kelimara upasaṃkhyānam) pacelimā māṣāḥ / paktavyā ityarthaḥ / bhidelimāḥ saralāḥ / bhettavyā ityarthaḥ / karmaṇi pratyayaḥ //
snātyaneneti snānīyaṃ cūrṇam / dīyate 'smai dānīyo vipraḥ //
ajantāddhātoryat syāt / ceyam //
yati pare āta ītsyāt / deyam / gleyam //
pavargāntādadupadhādyatsyāt / ṇyato 'pavādaḥ / śapyam / labhyam //
ebhyaḥ kyap syāt //
ityaḥ / stutyaḥ / śāsu anuśiṣṭau //
śāsa upadhāyā itsyādaṅi halādau kṅiti / śiṣyaḥ / vṛtyaḥ / ādṛtyaḥ / juṣyaḥ //
mṛjeḥ kyabvā / mṛjyaḥ //
ṛvarṇāntāddhalantācca dhātorṇyat / kāryam / hāryam / dhāryam //
cajoḥ kutvaṃ syāt ghiti ṇyati ca pare //
mṛjeriko vṛddhiḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ / mārgyaḥ //
bhogyamanyat //
iti kṛtyaprakriyā //
atha pūrvakṛdantam
dhātoretau staḥ / kartari kṛditi kartrarthe //
yu vu etayoranākau staḥ / kārakaḥ / kartā //
nandyāderlyuḥ, grahyāderṇiniḥ, pacāderac syāt / nandayatīti nandanaḥ / janamardayatīti janārdanaḥ / lavaṇaḥ / grāhī / sthāyī / mantrī / pacādirākṛtigaṇaḥ //
ebhyaḥ kaḥ syāt / budhaḥ / kṛśaḥ / jñaḥ / priyaḥ / kiraḥ //
prajñaḥ / suglaḥ //
gehe kartari graheḥ kaḥ syāt / gṛham //
karmaṇyupapade dhātoraṇ pratyayaḥ syāt / kumbhaṃ karotīti kumbhakāraḥ //
ādantāddhātoranupasargātkarmaṇyupapade kaḥ syāt / aṇo 'pavādaḥ / āto lopa iṭi ca / godaḥ / dhanadaḥ / kambaladaḥ / anupasarge kim ? gosandāyaḥ / (vā.) mūlavibhujādibhyaḥ kaḥ / mūlāni vibhujati mūlavibhujo rathaḥ / ākṛtigaṇo 'yam / mahīdhraḥ / kudhraḥ //
adhikaraṇe upapade / kurucaraḥ //
bhikṣācāraḥ / senācāraḥ / ādāyeti lyabantam / ādāyacaraḥ //
eṣu dyotyeṣu karoteṣṭaḥ syāt //
āduttarasyānavyayasya visargasya samāse nityaṃ sādeśaḥ karotyādiṣu pareṣu / yaśaskarī vidyā / śrāddhakaraḥ / vacanakaraḥ //
ṇyantādejeḥ khaś syāt //
aruṣo dviṣato 'jantasya ca mumāgamaḥ syātkhidante pare na tvavyayasya / śittvācchabādiḥ / janamejayatīti janamejayaḥ //
priyaṃvadaḥ / vaśaṃvadaḥ //
manin kvanip vanip vic ete pratyayā dhātoḥ syuḥ //
vaśādeḥ kṛta iṇ na syāt // śṝ hiṃsāyām // suśarmā prātaritvā //
anunāsikasyā'tsyāt / vijāyata iti vijāvā // oṇṛ apanayane // avāvā / vic // ruṣa riṣa hiṃsāyām // roṭ / reṭ / sugaṇ //
ayamapi dṛśyate / ukhāsrat / parṇadhvat / bāhabhraṭ //
ajātyarthe supi dhātorṇinistācchīlye dyotye / uṣṇabhojī //
supi manyaterṇiniḥ syāt / darśanīyamānī //
svakarmake manane varttamānānmanyateḥ supi khaś syāt cāṇṇiniḥ / paṇḍitamātmānaṃ manyate paṇḍitaṃmanyaḥ / paṇḍitamānī //
khidante pare pūrvapadasya hrasvaḥ / tato mum / kālimmanyā //
karaṇe upapade bhūtārthe yajerṇiniḥ kartari / someneṣṭavān somayājī / agniṣṭomayājī //
karmaṇi bhūte / pāraṃ dṛṣṭavān pāradṛśvā //
kvanipsyāt / yudhirantarbhāvitaṇyarthaḥ / rājānaṃ yodhitavān rājayudhvā / rājakṛtvā //
karmaṇīti nivṛttam / saha yodhitavān sahayudhvā / sahakṛtvā //
ṅeraluk / sarasijam, sarojam //
prajā syātsaṃtatau jane //
etau niṣṭhāsaṃjñau staḥ //
bhūtārthavṛtterdhātorniṣṭhā syāt / tatra tayoreveti bhāvakarmaṇoḥ ktaḥ / kartari kṛditi kartari ktavatuḥ / ukāvitau / snātaṃ mayā / stutastvayā viṣṇuḥ / viśvaṃ kṛtavān viṣṇuḥ //
radābhyāṃ parasya niṣṭhātasya naḥ syāt niṣṭhāpekṣayā pūrvasya dhātordasya ca // śṛ hiṃsāyām // ṛta it / raparaḥ / ṇatvam / śīrṇaḥ / bhinnaḥ / chinnaḥ //
niṣṭhātasya naḥ syāt / drāṇaḥ / glānaḥ //
ekaviṃśaterlūñādibhyaḥ prāgvat / lūnaḥ // jyā dhātuḥ // grahijyeti saṃprasāraṇam //
aṅgāvayavāddhalaḥ paraṃ yatsaṃprasāraṇaṃ tadantasya dīrghaḥ / jīnaḥ //
bhujo bhugnaḥ / ṭuośvi, ucchūnaḥ //
niṣṭhātasya kaḥ // śuṣkaḥ //
pakvaḥ //kṣai kṣaye //
kṣāmaḥ //
ṇerlopaḥ / bhāvitaḥ / bhāvitavān / dṛha hiṃsāyām //
sthūle balavati ca nipātyate //
tādau kiti / hitam //
ghusaṃjñakasya dā ityasya dath syāt tādau kiti / cartvaṃm / dattaḥ //
liṭaḥ kānac kvasuśca vā staḥ / taṅānāvātmanepadam / cakrāṇaḥ //
māntasya dhātornatvaṃ mvoḥ parataḥ / jaganvān //
aprathamāntena samānādhikaraṇe laṭa etau vā staḥ / śabādi / pacantaṃ caitraṃ paśya //
adantāṅgasya mugāgamaḥ syādāne pare / pacamānaṃ caitraṃ paśya / laḍityanuvartamāne punarlaḍgrahaṇāt prathamāsāmānādhikaraṇye 'pi kvacit / san dvijaḥ //
vetteḥ parasya śaturvasurādeśo vā / vidan / vidvān //
tau śatṛśānacau satsaṃjñau staḥ //
vyavasthitavibhāṣeyam / tenāprathamāsāmānādhikaraṇye pratyottarapadayoḥ saṃbodhane lakṣaṇahetvośca nityam / kariṣyantaṃ kariṣyamāṇaṃ paśya //
kvipamabhivyāpya vakṣyamāṇāḥ pratyayāstacchīlādiṣu kartṛṣu bodhyāḥ //
kartā kaṭān //
pratyayasyādiḥ ṣa itsaṃjñaḥ syāt / jalpākaḥ / bhikṣākaḥ / kuṭṭākaḥ / luṇṭākaḥ / varākaḥ / varākī //
cikīrṣuḥ / āśaṃsuḥ / bhikṣuḥ //
vibhrāṭ / bhāḥ //
rephācchvorlopaḥ kvau jhalādau kṅiti / dhūḥ / vidyut / ūrka / pūḥ / dṛśigrahaṇasyāpakarṣājjavaterdīrghaḥ / jūḥ / grāvastut / (kvibvacipracchyāyatastukaṭaprujuśrīṇāṃ dīrgho 'samprasāraṇaṃ ca) / vaktīti vāk //
satukkasya chasya vasya ca krāmāt ś ūṭh ityādeśau sto 'nunāsike kvau jhalādau ca kṅiti / pṛcchatīti prāṭ / āyataṃ stautīti āyatastūḥ / kaṭaṃ pravate kaṭaprūḥ / jūruktaḥ / śrayati hariṃ śrīḥ //
dābādeḥ ṣṭran syātkaraṇer'the / dātyanena dātram / netram //
eṣāṃ daśānāṃ kṛtpratyayānāmiṇ na/ śastram / yotram / yoktram / stotram / tottram / setram / sektram / meḍhram / patram / daṃṣṭrā / naddhrī //
aritram / lavitram / dhuvitram / savitram / khanitram / sahitram / caritram //
puvaḥ saṃjñāyām // VLk_850 = P_3,2.185 // WEITER S. 139 pavitram //
iti pūrvakṛdantam //
athoṇādayaḥ
karotīti kāruḥ / vātīti vāyuḥ / pāyurgudam / jāyurauṣadham / māyuḥ pittam / svāduḥ / sādhnoti parakāryamiti sādhuḥ / āśu śīghram //
ete vartamāne saṃjñāyām ca bahulaṃ syuḥ / kecidavihitā apyūhyāḥ //
ityuṇādayaḥ //
athottarakṛdantam
kriyārthāyāṃ kriyāyāmupapade bhaviṣyatyarthe dhātoretau staḥ / māntatvādavyayatvam / kṛṣṇaṃ draṣṭuṃ yāti / kṛṣṇaṃ darśako yāti //
kālārtheṣūpapadeṣu tumun / kālaḥ samayo velā vā bhoktum //
siddhāvasthāpanne dhātvarthe vācye dhātorghañ / pākaḥ //
kartṛbhinne kārake ghañ syāt //
rañjernalopaḥ syāt / rāgaḥ / anayoḥ kim? rajyatyasminniti raṅgaḥ //
eṣu cinoterghañ ādeśca kakāraḥ / upasamādhānaṃ rāśīkaraṇam / nikāyaḥ / kāyaḥ/ gomayanikāyaḥ //
ivarṇāntādac / cayaḥ / jayaḥ //
ṝvarṇāntāduvarṇāntāccāp / karaḥ / garaḥ / yavaḥ / lavaḥ / stavaḥ / pavaḥ / (ghañarthe kavidhānam) / prasthaḥ / vighnaḥ //
ktripratyayāntātmap nirvṛtter'the / pākena nirvṛttaṃ paktrimam / ḍuvap uptrimam //
ṭuvepṛ kampane, vepathuḥ //
yajñaḥ / yācñā / yatnaḥ / viśnaḥ / praśnaḥ / rakṣṇaḥ //
svapnaḥ //
pradhiḥ / upadhiḥ //
strīliṅge bhāve ktin syāt / ghaño 'pavādaḥ / kṛtiḥ / stutiḥ / (ṝlvādibhyaḥ ktinniṣṭhāvadvācyaḥ) / tena natvam / kīrṇiḥ / lūniḥ / dhūniḥ / pūniḥ / (saṃpadādibhyaḥ kvip) / saṃpat / vipat / āpat / (ktinnapīṣyate) / saṃpattiḥ / vipattiḥ / āpattiḥ //
ete nipātyante ///
eṣāmupadhāvakārayorūṭh anunāsike kvau jhalādau kṅiti // ataḥ kvip / jūḥ / tūḥ / srūḥ / ūḥ / mūḥ //
iṣernipāto 'yam //
pratyayāntebhyo dhātubhyaḥ striyāmakāraḥ pratyayaḥ syāt / cikīrṣā / putrakāmyā //
gurumato halantātstriyāmakāraḥ pratyayaḥ syāt / īhā //
akārasyāpavādaḥ / kāraṇā / hāraṇā //
hasitam, hasanam //
dviprabhṛtyupasargahīnasya chāderhrasvo ghe pare / dantāśchādyante 'neneti dantacchadaḥ / ākurvantyasminnityākaraḥ //
avatāraḥ kūpādeḥ / avastāro javanikā //
halantādghañ / ghāpavādaḥ / ramante yogino 'sminniti rāmaḥ / apamṛjyate 'nena vyādhyādirityapāmārgaḥ //
karaṇādhikaraṇayoriti nivṛttam / eṣu duḥkhasukhārtheṣūpapadeṣu khal tayoreveti bhāve karmaṇi ca / kṛcchre - duṣkaraḥ kaṭo bhavatā / akṛcchre - īṣatkaraḥ / sukaraḥ //
khalo 'pavādaḥ / īṣatpānaḥ somo bhavatā / duṣpānaḥ / supānaḥ //
pratiṣedhārtheyoralaṃkhalvorupapadayoḥ ktvā syāt / prācāṃ grahaṇaṃ pūjārtham / amaivāvyayeneti niyamānnopapadasamāsaḥ / do dadghoḥ / alaṃ dattvā / ghumāsthetīttvam / pītvā khalu / alaṃkhalvoḥ kim? mā kārṣīt / pratiṣedhayoḥ kim? alaṃkāraḥ //
samānakartṛkayordhātvarthayoḥ pūrvakāle vidyamānāddhātoḥ ktvā syāt / bhuktvā vrajati / dvitvamatantram / bhuktvā pītvā vrajati //
seṭ ktvā kinna syāt / śayitvā / seṭ kim ? kṛtvā //
ivarṇovarṇopadhāddhalādeḥ ralantātparau ktvāsanau seṭau vā kitau staḥ / dyutitvā, dyotitvā / likhitvā, lekhitvā / vyupadhātkim ? vartitvā / ralaḥ kim ? eṣitvā / seṭ kim ? bhuktvā //
uditaḥ parasya ktava iḍvā / śamitvā, śāntvā / devitvā, dyūtvā / dadhāterhiḥ / hitvā //
hitvā / hāṅastu - hātvā //
avyayapūrvapade 'nañsamāse ktvo lyabādeśaḥ syāt / tuk / prakṛtya / anañ kim ? akṛtvā //
ābhīkṣṇye dyotye pūrvaviṣaye ṇamul syāt ktvā ca //
ābhīkṣṇye vīpsāyāṃ ca dyotye padasya dvitvaṃ syāt / ābhīkṣṇyaṃ tiṅanteṣvavyayasaṃjñakeṣu ca kṛdanteṣu ca / smāraṃsmāraṃ namati śivam / smṛtvāsmṛtvā / pāyampāyam / bhojambhojam / śrāvaṃśrāvam //
eṣu kṛño ṇamul syāt / siddho 'prayogo 'sya evambhūtaścet kṛñ / vyarthatvātprayogānarha ityarthaḥ / anyathākāram / evaṅkāram / kathaṅkāram / itthaṅkāraṃ bhuṅkte / siddheti kim ? śiro 'nyathā kṛtvā bhuṅkte //
ityuttarakṛdantam //
iti kṛdantam //
atha vibhaktayarthāḥ
niyatopasthitikaḥ prātipadikārthaḥ / mātraśabdasya pratyekaṃ yogaḥ / prātipadikārthamātre liṅgamātrādyādhikye parimāṇamātre saṃkhyāmātre ca prathamā syāt / prātipadikārthamātre - uccaiḥ / nīcaiḥ / kṛṣṇaḥ / śrīḥ / jñānam / liṅgamātre - taṭaḥ, taṭī, taṭam / parimāṇamātre - droṇo vrīhiḥ / vacanaṃ saṃkhyā / ekaḥ, dvau, bahavaḥ //
prathamā syāt / he rāma / iti prathamā /
kartuḥ kriyayā āptumiṣṭatamaṃ kārakaṃ karmasaṃjñaṃ syāt //
anukte karmaṇi dvitīyā syāt / hariṃ bhajati / abhihite tu karmādau prathamā - hariḥ sevyate / lakṣmyā sevitaḥ //
gāṃ dogdhi payaḥ / baliṃ yācate vasudhām / taṇḍulānodanaṃ pacati / gargān śataṃ daṇḍayati / vrajamavaruṇaddhi gām / māṇavakaṃ panthānaṃ pṛcchati / vṛkṣamavacinoti phalāni / māṇavakaṃ dharmaṃ brūte śāsti vā / śataṃ jayati devadattam / sudhāṃ kṣīranidhiṃ mathnāti / devadattaṃ śataṃ muṣṇāti / grāmamajāṃ nayati harati karṣati vahati vā / arthanibandhaneyaṃ saṃjñā / baliṃ bhikṣate vasudhām / māṇavakaṃ dharmaṃ bhāṣate abhivatte vaktītyādi //
iti dvitīyā /
kriyāyāṃ svātantryeṇa vivakṣitor'thaḥ kartā syāt //
kriyāsiddhau prakṛṣṭopakārakaṃ karaṇasaṃjñaṃ syāt //
anabhihite kartari karaṇe ca tṛtīyā syāt / rāmeṇa bāṇena hato vālī//
iti tṛtīyā /
dānasya karmaṇā yamabhipraiti sa sampradānasaṃjñaḥ syāt //
viprāya gāṃ dadāti //
ebhiryoge caturthī / haraye namaḥ / prajābhyaḥ svasti / agnaye svāhā / pitṛbhyaḥ svadhā / alamiti paryāptyarthagrahaṇam / tena daityebhyo hariralaṃ prabhuḥ samarthaḥ śakta ityādi //
iti caturthī /
apāyo viśleṣastasminsādhye yad dhruvamavadhibhūtaṃ kārakaṃ tadapādānaṃ syāt //
grāmādāyāti / dhāvato 'śvātpatatītyādi //
iti pañcamī /
kārakaprātipadikārthavyatiriktaḥ svasvāmibhāvādiḥ saṃbandhaḥ śeṣastatra ṣaṣṭhī / rājñaḥ puruṣaḥ / karmādīnāpi saṃbandhamātravivakṣāyāṃ ṣaṣṭhyeva / satāṃ gatam / sarpiṣo jānīte / mātuḥ smarati / edhodakasyopaskurute / bhaje śambhoścaraṇayoḥ //
iti ṣaṣṭhī /
kartṛkarmadvārā tanniṣṭhakriyāyā ādhāraḥ kārakamadhikaraṇaṃ syāt //
adhikaraṇe saptamī syāt, cakārāddūrāntikārthebhyaḥ / aupaśleṣiko vaiṣayiko '; bhivyāpakaścetyādhārastridhā / kaṭe āste / sthālyāṃ pacati / mokṣe icchāsti / sarvasminnātmāsti / vanasya dūre antike vā //
atha samāsāḥ
tatrādau kevalasamāsaḥ / samāsaḥ pañcadhā / tatra samasanaṃ samāsaḥ / sa ca viśeṣasaṃjñā vinirmuktaḥ kevalasamāsaḥ prathamaḥ // 1 // prāyeṇa pūrvapadārthapradhāno 'vyayībhāvo dvitīyaḥ // 2 // prāyeṇottarapadārthapradhānastatpuruṣastṛtīyaḥ // tatpuruṣabhedaḥ karmadhārayaḥ / karmadhārayabhedo dviguḥ // 3 // prāyeṇānyapadārthapradhāno bahuvrīhiścaturthaḥ // 4 // prāyeṇobhayapadārthapradhāno dvandvaḥ pañcamaḥ // 5 //
padasaṃbandhī yo vidhiḥ sa samarthāśrito bodhyaḥ //
kaḍārāḥ karmadhāraya ityataḥ prāk samāsa ityadhikriyate //
sup supā saha vā samasyate // samāsatvātprātipadikatvena supo luk / parārthābhidhānaṃ vṛttiḥ / kṛttaddhitasamāsaikaśeṣasanādyantadhāturūpāḥ pañca vṛttayaḥ / vṛttyarthāvabodhakaṃ vākyaṃ vigrahaḥ / saca laukiko 'laukikaśceti dvidhā / tatra pūrvaṃ bhūta iti laukikaḥ "pūrva am bhūta su'; ityalaukikaḥ / bhūtapūrvaḥ / bhūtapūrve caraḍiti nirdeśātpūrvanipātaḥ / (ivena samāso vibhaktyalopaśca) / vāgarthau iva vāgarthāviva //
athāvyayībhāvaḥ
adhikāro 'yaṃ prāk tatpuruṣāt //
vibhaktyarthādiṣu vartamānamavyayaṃ subantena saha nityaṃ samasyate so 'vyayībhāvaḥ / prāyeṇāvigraho nityasamāsaḥ, prāyeṇāsvapadavigraho vā / vibhaktau, hari ṅi adhi iti sthite //
samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamupasarjanasaṃjñaṃ syāt //
samāse upasarjanaṃ prākprayojyam / ityadheḥ prāk prayogaḥ / supo luk / ekadeśavikṛtasyānanyatvātprātipadikasaṃjñāyāṃ svādyutpattiḥ / avyayībhāvaścetya vyayatvātsupo luk / adhihari //
ayaṃ napuṃsakaṃ syāt //
adantādavyayībhāvātsupo na luk, tasya pañcamī vinā amādeśaśca syāt // gāḥ pātīti gopāstasminnityadhigopam //
adantādavyayībhāvāttṛtīyāsaptamyorbahulamambhāvaḥ syāt / adhigopam, adhigopena, adhigope vā / kṛṣṇasya samīpam upakṛṣṇam / madrāṇāṃ samṛddhiḥ sumadram / yavanānāṃ vyṛddhirduryavanam / makṣikāṇāmabhāvo nirmakṣikam / himasyātyayo 'tihimam / nidrā saṃprati na yujyata ityatinidram / hariśabdasya prakāśa itihari / viṣṇoḥ paścādanuviṣṇu / yogyatāvīpsāpadārthānativṛttisādṛśyāni yathārthāḥ / rūpasya yogyamanurūpam / arthamarthaṃ prati prartṣatham / śaktimanatikramya yathāśakti //
sahasya saḥ syādavyayībhāve na tu kāle / hareḥ sādṛśyaṃ sahari / jyeṣṭhasyānu pūrvyeṇetyanujyeṣṭham / cakreṇa yugapat sacakram / sadṛśaḥ sakhyā sasakhi / kṣatrāṇāṃ saṃpattiḥ sakṣatram / tṛṇamapyaparityajya satṛṇamatti / agnigranthaparyantamadhīte sāgni //
nadībhiḥ saha saṃkhyā samasyate / (samāhāre cāyamiṣyate) / pañcagaṅgam / dviyamunam //
āpañcamasamāpteradhikāro 'yam //
śaradādibhyaṣṭac syātsamāsānto 'vyayībhāve / śaradaḥ samīpamupaśaradam / prativipāśam / (jarāyā jaraśca) / upajarasamityādi //
annantādavyayībhāvāṭṭac syāt //
nāntasya bhasya ṭerlopastaddhite / uparājam / adhyātmam //
annantaṃ yat klībaṃ tadantādavyayībhāvāṭṭajvā syāt / upacarmam / upacarma //
jhayantādavyayībhāvāṭṭajvā syāt / upasamidham / upasamit //
atha tatpuruṣaḥ
adhikāro 'yaṃ prāgbahuvrīheḥ //
dvigurapi tatpuruṣasaṃjñakaḥ syāt //
dvitīyāntaṃ śritādiprakṛtikaiḥ subantaiḥ saha vā samasyate sa ca tatpuruṣaḥ / kṛṣṇaṃ śritaḥ kṛṣṇaśrita ityādi //
tṛtīyāntaṃ tṛtīyāntārthakṛtaguṇavacanenārthena ca saha vā prāgvat / śaṅkulayā khaṇḍaḥ / dhānyenārtho dhānyārthaḥ / tatkṛteti kim ? akṣṇā kāṇaḥ //
kartari karaṇe ca tṛtīyā kṛdantena bahulaṃ prāgvat / hariṇā trāto haritrātaḥ / nakhairbhinnaḥ nakhabhinnaḥ / (pa.) kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasyāpi grahaṇam / nakhanirbhinnaḥ //
caturthyantārthāya yat tadvācinā arthādibhiśca caturthyaṃntaṃ vā prāgvat / yūpāya dāru yūpadāru / (tadarthena prakṛtivikṛtibhāva eveṣṭaḥ) / teneha na - randhanāya sthālī / (arthena nityasamāso viśeṣyaliṅgatā ceti vaktavyam) / dvijārthaḥ sūpaḥ / dvijārthā yavāgūḥ / dvijārthaṃ payaḥ / bhūtabaliḥ / gohitam / gosukham / gorakṣitam //
corādbhayaṃ corabhayam //
aluguttarapade / stokānmuktaḥ / antikādāgataḥ / abhyāśādāgataḥ / dūrādāgataḥ / kṛcchrādāgataḥ //
subantena prāgvat / rājapuruṣaḥ //
avayavinā saha pūrvādayaḥ samasyante ekatvasaṃkhyāviśiṣṭaścedavayavī / ṣaṣṭhīsamāsāpavādaḥ / pūrvaṃ kāyasya pūrvakāyaḥ / aparakāyaḥ / ekādhikaraṇe kim ? pūrvaśchātrāṇām //
samāṃśavācyardhaśabdo nityaṃ klībe, sa prāgvat / ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī /
saptamyantaṃ śauṇḍādibhiḥ prāgvat / akṣeṣu śauṇḍaḥ akṣaśoṇḍa ityādi / dvitīyātṛtīyetyādiyogavibhāgādanyatrāpi tṛtīyādivibhaktīnāṃ prayogavaśātsamāso jñeyaḥ //
saṃjñāyāmeveti niyamārthaṃ sūtram / pūrveṣukāmaśamī / saptarṣayaḥ / teneha na - uttarā vṛkṣāḥ / pañca brāhmaṇāḥ //
taddhitārthe viṣaye uttarapade ca parataḥ samāhāre ca vācye diksaṃkhye prāgvat / pūrvasyāṃ śālāyāṃ bhavaḥ - pūrvā śālā iti samāse jāte (sarvanāmno vṛttimātre puṃvadbhāvaḥ) //
asmādbhavādyarthe ñaḥ syādasaṃjñāyām //
ñiti ṇiti ca taddhiteṣvacāmāderaco vṛddhiḥ syāt / yasyeti ca / paurvaśālaḥ / pañca gāvo dhanaṃ yasyeti tripade bahuvrīhau / (dvandvatatpuruṣayoruttarapade nitya samāsavacanam) //
go 'ntāttatpuruṣāṭṭac syāt samāsānto na tu taddhitaluki / pañcagavadhanaḥ //
taddhitārthetyatroktastrividhaḥ saṃkhyāpūrvo dvigusaṃjñaḥ syāt //
dvigvarthaḥ samāhāra ekavatsyāt //
samāhāre dvigurdvandvaśca napuṃsakaṃ syāt / pañcānāṃ gavāṃ samāhāraḥ pañcagavam /
bhedakaṃ bhedyena samānādhikaraṇena bahulaṃ prāgvat / nīlamutpalaṃ nīlotpalam / bahulagrahaṇātkvacinnityam - kṛṣṇasarpaḥ / kvacinna - rāmo jāmadagnyaḥ //
ghana iva śyāmo ghanaśyāmaḥ / (śākapārthivādīnāṃ siddhaye uttarapadalopasyopasaṃkhyānam) / śākapriyaḥ pārthivaḥ śākapārthivaḥ / devapūjako brāhmaṇo devabrāhmaṇaḥ //
nañ supā saha samasyate //
naño nasya lopa uttarapade / na brāhmaṇaḥ abrāhmaṇaḥ //
luptanakārānnaña uttarapadasyājādernuḍāgamaḥ syāt / anaśvaḥ / naikadhetyādau tu naśabdena saha supsupeti samāsaḥ //
ete samarthena nityaṃ samasyante / kutsitaḥ puruṣaḥ kupuruṣaḥ //
ūryādayaścvyantā ḍājantāśca kriyāyoge gatisaṃjñāḥ syuḥ / ūrīkṛtya / śuklīkṛtya / paṭapaṭākṛtya / supuruṣaḥ // (prādayo gatādyarthe prathamayā) / pragata ācāryaḥ prācāryaḥ / (atyādayaḥ krāntādyarthe dvitīyayā) / atikrānto mālāmiti vigrahe - .
vigrahe yanniyatavibhaktikaṃ tadupasarjanasaṃjñaṃ syānna tu tasya pūrvanipātaḥ //
upasarjanaṃ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṃ ca tadantasya prātipadikasya hrasvaḥ syāt / atimālaḥ / (avādayaḥ kruṣṭādyarthe tṛtīyayā) / avakruṣṭaḥ kokilayā - avakokilaḥ / (paryādayo glānādyarthe caturthyā) / pariglāno 'dhyayanāya paryadhyayanaḥ / (nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā) / niṣkrāntaḥ kauśāmbyāḥ - niṣkauśāmbiḥ //
saptamyante pade karmaṇītyādau vācyatvena sthitaṃ yatkumbhādi tadvācakaṃ padamupapadasaṃjñaṃ syāt //
upapadaṃ subantaṃ samarthena nityaṃ samasyate / atiṅantaścāyaṃ samāsaḥ / kumbham karoti kumbhakāraḥ / atiṅ kim ? mā bhavān bhūt / māṅi luṅiti saptamīnirdeśānmāṅupapadam / (pa.) gatikārakopapadānāṃ kṛdbhiḥ saha samāsavacanaṃ prāk subutpatteḥ / vyāghrī / aśvakrītī / kacchapītyādi //
saṃkhyāvyayāderaṅgulyantasya samāsānto 'c syāt / dve aṅgulī pramāṇamasya dvyaṅgulam / nirgatamaṅgulyo niraṅgulam //
ebhyo rātrerac syāccātsaṃkhyāvyayādeḥ / ahargrahaṇaṃ dvandvārtham //
etadantau dvandvatatpuruṣau puṃsyeva / ahaśca rātriścāhorātraḥ / sarvarātraḥ / saṃkhyātarātraḥ / (saṃkhyāpūrvaṃ rātraṃ klībam) / dvirātram / trirātram //
etadantāttatpuruṣāṭṭac syāt / paramarājaḥ //
mahata ākāro 'ntādeśaḥ syātsamānādhikaraṇe uttarapade jātīye ca pare / mahārājaḥ / prakāravacane jātīyar / mahāprakāro mahājātīyaḥ //
ātsyāt / dvau ca daśa ca dvādaśa / aṣṭāviṃśatiḥ //
trayodaśa / trayoviṃśatiḥ / trayastriṃśat //
etayoḥ parapadasyeva liṅgaṃ syāt / kukkuṭamayūryāvime / mayūrīkukkuṭāvimau / (dviguprāptāpannālampūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vācyaḥ) / pañcasu kapāleṣu saṃskṛtaḥ pañcakapālaḥ puroḍāśaḥ //
samasyete / akāraścānayorantādeśaḥ / prāpto jīvikāṃ prāptajīvikaḥ / āpannajīvikaḥ / alaṃ kumāryai - alaṃkumāriḥ / ata eva jñāpakātsamāsaḥ / niṣkauśāmbiḥ //
ardharcādayaḥ śabdāḥ puṃsi klībe ca syuḥ / ardharcaḥ / ardharcam / evaṃ dhvajatīrthaśarīramaṇḍapayūpadehāṅkuśapātrasūtrādayaḥ / sāmānye napuṃsakam / mṛdu pacati / prātaḥ kamanīyam //
atha bahuvrīhiḥ
adhikāro 'yaṃ prāgdvandvāt //
anekaṃ prathamāntamanyasya padasyārthe vartamānaṃ vā samasyate sa bahuvrīhiḥ //
saptamyantaṃ viśeṣaṇaṃ ca bahuvrīhau pūrvaṃ syāt / ata eva jñāpakādvyadhikaraṇapado bahuvrīhiḥ //
halantādadantācca saptamyā aluk / kaṇṭhekālaḥ / prāptamudakaṃ yaṃ sa prāptodako grāmaḥ / ūḍharatho 'naḍvān / upahṛtapaśū rudraḥ / uddhṛtaudanā sthālī / pītāmbaro hariḥ / vīrapuruṣako grāmaḥ / (prādibhyo dhātujasya vācyo vā cottarapadalopaḥ) / prapatitaparṇaḥ, praparṇaḥ / (naño 'styarthānāṃ vācyo vā cottarapadalopaḥ) avidyamānaputraḥ, aputraḥ //
uktapuṃskādanūṅ ūṅo'bhāvo 'syāmiti bahuvrīhiḥ / nipātanātpañcamyā aluk ṣaṣṭhyāśca luk / tulye pravṛttinimitte yaduktapuṃskaṃ tasmātpara ūṅo'bhāvo yatra tathābhūtasya strīvācakaśabdasya puṃvācakasyeva rūpaṃ syāt samānādhikaraṇe strīliṅge uttarapade na tu pūraṇyāṃ priyādau ca parataḥ / gostriyoriti hrasvaḥ / citraguḥ / rūpavadbhāryaḥ / anūṅ kim ? vāmorūbhāryaḥ // pūraṇyāṃ tu - .
pūraṇārthapratyayāntaṃ yatstrīliṅgaṃ tadantātpramāṇyantācca bahuvrīhe rapsyāt / kalyāṇī pañcamī yāsāṃ rātrīṇāṃ tāḥ kalyāṇī pañcamā rātrayaḥ / strī pramāṇī yasya sa strīpramāṇaḥ / apriyādiṣu kim ? kalyāṇīpriya ityādi //
svāṅgavācisakthyakṣyantādbahuvrīheḥ ṣac syāt / dīrghasakthaḥ / jalajākṣī / svāṅgātkim ? dīrghasakthi śakaṭam / sthūlākṣā veṇuyaṣṭiḥ / akṣṇo 'darśanāditi vakṣyamāṇo 'c //
ābhyāṃ mūrdhnaḥ ṣaḥ syādbahuvrīhau / dvimūrdhaḥ / trimūrdhaḥ //
ābhyāṃ lomno 'psyādbahuvrīhau / antarlomaḥ / bahirlomaḥ //
hastyādivarjitādupamānātparasya pādaśabdasya lopaḥ syādbahuvrīhau / vyāghrasyeva pādāvasya vyāghrapāt / ahastyādibhyaḥ kim ? hastipādaḥ / kusūlapādaḥ //
pādasya lopaḥ syātsamāsānto bahuvrīhau / dvipāt / supāt //
lopaḥ syāt / utkākut / vikākut //
pūrṇakākut / pūrṇakākudaḥ //
sudurbhyāṃ hṛdayasya hṛdbhāvo nipātyate / suhṛnmitram / durhṛdamitraḥ //
pāśakalpakakāmyeṣu visargasya saḥ //
eṣviṇa uttarasya visargasya ṣo 'nyasya tu saḥ / iti saḥ / vyūḍhoraskaḥ //
iṇa uttarasya visargasya ṣaḥ pāśakalpakakāmyeṣu pareṣu / priyasarpiṣkaḥ //
niṣṭhāntaṃ bahuvrīhau pūrvaṃ syāt / yuktayogaḥ //
anuktasamāsāntādbahuvrīheḥ kabvā / mahāyaśaskaḥ, mahāyaśāḥ //
atha dvandvaḥ
anekaṃ subantaṃ cārthe vartamānaṃ vā samasyate sa dvandvaḥ / samuccayānvācayeta retarayogasamāhārāścārthāḥ / tatra "īśvaraṃ guruṃ ca bhajasva'; iti parasparanirapekṣasyāneka syaikasminnanvayaḥ samuccayaḥ / "bhikṣāmaṭa gāṃ cānaya'; ityanyatarasyānuṣaṅgikatvena anvayo 'nvācayaḥ / anayorasāmarthyātsamāso na / "dhavakhadirau chindhi'; iti militānāmanvaya itaretarayogaḥ / "saṃjñāparibhāṣam'; iti samūhaḥ samāhāraḥ //
eṣu pūrvaprayogārhaṃ paraṃ syāt / dantānāṃ rājāno rājadantāḥ / (dharmādiṣvaniyamaḥ) / arthadharmau / dharmārthāvityādi //
dvandve ghisaṃjñaṃ pūrvaṃ syāt / hariśca haraśca hariharau //
dvandve pūrvaṃ syāt / īśakṛṣṇau //
śivakeśavau //
mātrā sahoktau pitā vā śiṣyate / mātā ca pitā ca pitarau, mātāpitarau vā //
eṣāṃ dvandva ekavat / pāṇipādam / mārdaṅgikavaiṇavikam / rathikāśvāroham //
cavargāntāddaṣahāntācca dvandvāṭṭac syātsamāhāre / vāk ca tvak ca vāktvacam / tvaksrajam / śamīdṛṣadam / vāktviṣam / chatropānaham / samāhāre kim ? prāvṛṭśaradau //
atha samāsāntāḥ
a anakṣe iticchedaḥ / ṛgādyantasya samāsasya apratyayo 'ntāvayavo 'kṣe yā dhūstadantasya tu na / ardharcaḥ / viṣṇupuram / vimalāpaṃ saraḥ / rājadhurā / akṣe tu akṣadhūḥ / dṛḍhadhūrakṣaḥ / sakhipathaḥ / ramyapatho deśaḥ //
acakṣuḥparyāyādakṣṇo 'c syātsamāsāntaḥ / "gavāmakṣīva gavākṣaḥ'; //
pragato 'dhvānaṃ prādhvo rathaḥ //
pūjanārthātparebhyaḥ samāsāntā na syuḥ / surājā / atirājā //
iti samāsāntāḥ //
atha taddhitāḥ, tatrādau sādhāraṇapratyayāḥ
idaṃ padatrayamadhikriyate prāgdiśa iti yāvat //
ebhyo 'ṇ syātprāgdīvyatīyeṣvartheṣu / aśvapaterapatyādi āśvapatam / gāṇapatam //
dityādibhyaḥ patyutatarapadācca prāgdīvyatiyeṣvartheṣu ṇyaḥ syāt / aṇo 'pavādaḥ / diterapatyaṃ daityaḥ / aditerādityasya vā //
halaḥ parasya yamo lopaḥ syād vā yami / iti yalopaḥ / ādityaḥ / prājāpatyaḥ / (devādyañañau) / daivyam/ daivam / (bahiṣaṣṭilopo yañca) / bāhyaḥ (īkakca) //
kiti taddhite cācāmāderaco vṛddhiḥ syāt / vāhīkaḥ / (gorajādiprasaṅge yat) / gorapatyādi gavyam //
autsaḥ //
athāpatyādhikāraḥ
dhānyānāṃ bhavana ityataḥ prāgartheṣu strīpuṃsābhyāṃ kramānnañsnañau staḥ / straiṇaḥ / paiṃsnaḥ //
ṣaṣṭhyantātkṛtasandheḥ samarthādapatyer'the uktā vakṣyamāṇāśca pratyayā vā syuḥ //
uvarṇāntasya bhasya guṇastaddhite / upagorapatyamaupagavaḥ / āśvapataḥ / daityaḥ / autsaḥ / straiṇaḥ / paiṃsnaḥ //
apatyatvena vivakṣitaṃ pautrādi gotrasaṃjñaṃ syāt //
gotre eka evāpatyapratyayaḥ syāt / upagorgotrāpatyamaupagavaḥ //
gotrāpatye / gargasya gotrāpatyaṃ gārgyaḥ / vātsyaḥ //
gotre yadyañantamañantaṃ ca tadavayavayoretayorluk syāttatkṛte bahutve na tu striyām / gargāḥ / vatsāḥ //
vaṃśye pitrādau jīvati pautrāderyadapatyaṃ caturthādi tadyuvasaṃjñameva syāt //
yūnyapatye gotrapratyayāntādeva pratyayaḥ syāt, striyāṃ tu na yuvasaṃjñā //
gotre yau yañiñau tadantātphak syāt //
pratyayādeḥ phasya āyan, ḍhasya ey, khasya īn, chasya īy, ghasya iy ete syuḥ/ gargasya yuvāpatyaṃ gārgyāyaṇaḥ / dākṣāyaṇaḥ //
apatyer'the / dākṣiḥ //
bāhaviḥ / auḍulomiḥ / (lomno 'patyeṣu bahuṣvakāro vaktavyaḥ) / uḍulomāḥ / ākṛtigaṇo 'yam //
ebhyo 'ñ gotre / ye tvatrānṛṣayastebhyo 'patye 'nyatra tu gotre / bidasya gotraṃ baidaḥ / baidau / bidāḥ / putrasyāpatyaṃ pautraḥ / pautrau / pautrāḥ / evaṃ dauhitrādayaḥ //
apatye / śaivaḥ / gāṅgaḥ //
ṛṣibhyaḥ - vāsiṣṭhaḥ / vaiśvāmitraḥ / andhakebhyaḥ - śvāphalkaḥ / vṛṣṇibhyaḥ - vāsudevaḥ / kurubhyaḥ - nākulaḥ / sāhadevaḥ //
saṃkhyādipūrvasya mātṛśabdasyodādeśaḥ syādaṇ pratyayaśca / dvaimāturaḥ / ṣāṇmāturaḥ / sāṃmāturaḥ / bhādramāturaḥ //
strīpratyayāntebhyo ḍhak / vainateyaḥ //
cādaṇ / kānīno vyāsaḥ karṇaśca //
(rājño jātāveveti vācyam) //
yādau taddhite pare 'n prakṛtyā syānna tu bhāvakarmaṇoḥ / rājanyaḥ / jātāveveti kim ? - .
an prakṛtyā syādaṇi pare / rājanaḥ / śvaśuryaḥ //
kṣattriyaḥ / jātāvityeva/ kṣāttriranyatra //
aṅgātparasya ṭhasyekādeśaḥ syāt / raivatikaḥ //
janapadakṣattriyavācakācchabdādañ syādapatye / pāñcālaḥ / (kṣattriyasamāna śabdājjanapadāttasya rājanyapatyavat) / pañcālānāṃ rājā pāñcālaḥ / (pūroraṇ vaktavyaḥ) / pauravaḥ / (pāṇḍorḍyaṇ) / pāṇḍyaḥ //
kauravyaḥ / naiṣadhyaḥ //
añādayastadrājasaṃjñāḥ syuḥ //
bahuṣvartheṣu tadrājasya luk tadarthakṛte bahutve na tu striyām / ikṣvākavaḥ / pañcālāḥ ityādi //
asmāttadrājasya luk / kambojaḥ / kambojau / (kambojādibhya iti vaktavyam) / colaḥ / śakaḥ / keralaḥ / yavanaḥ //
atha raktādyarthakāḥ
aṇ syāt / rajyate 'neneti rāgaḥ / kāṣāyeṇa raktaṃ vastraṃ kāṣāyam //
aṇ syāt / (tiṣyapuṣyayornakṣatrāṇi yalopa iti vācyam) / puṣyeṇa yuktaṃ pauṣamahaḥ //
pūrveṇa vihitasya lup syāt ṣaṣṭidaṇḍātmakasya kālasyāvāntaraviśeṣaścenna gamyate / adya puṣyaḥ //
tenetyeva / vasiṣṭhena dṛṣṭaṃ vāsiṣṭhaṃ sāma //
vāmadevena dṛṣṭaṃ sāma vāmadevyam //
asminnarthe 'ṇ pratyayo bhavati / vastreṇa parivṛto vāstro rathaḥ //
śarāve uddhṛtaḥ śārāva odanaḥ //
saptamyantādaṇ syātsaṃskṛter'the yatsaṃskṛtaṃ bhakṣāścette syuḥ / bhrāṣṭreṣu saṃskṛtā bhrāṣṭrā yavāḥ //
indro devatāsyeti aindraṃ haviḥ / pāśupatam / bārhaspatyam //
śukriyam //
saumyam //
vāyavyam / ṛtavyam //
akṛdyakāre asārvadhātuke yakāre cvau ca pare ṛdantāṅgasya rīṅādeśaḥ / yasyeti ca / pitryam / uṣasyam //
ete nipātyante / piturbhrātā pitṛvyaḥ / māturbhrātā mātulaḥ / mātuḥ pitā mātāmahaḥ / pituḥ pitā pitāmahaḥ //
kākānāṃ samūhaḥ kākam //
bhikṣāṇāṃ samūho bhaikṣam / garbhiṇīnāṃ samūho gārbhiṇam / iha (bhasyāḍhe taddhite) / iti puṃvadbhāve kṛte - .
anapatyārthe 'ṇi pare in prakṛtyā syāt / tena nastaddhita iti ṭilopo na / yuvatīnāṃ samūho yauvanam //
talantaṃ striyām / gramatā / janatā / bandhutā / (gajasahāyābhyāṃ ceti vaktavyam) / gajatā / sahāyatā / (ahnaḥ khaḥ kratau) / ahīnaḥ //
is us uktāntātparasya ṭhasya kaḥ / sāktukam / hāstikam / dhainukam //
padāntābhyāṃ yakāravakārābhyāṃ parasya na vṛddhiḥ kiṃtu tābhyāṃ pūrvau kramādaijāvāgamau staḥ/ vyākaraṇamadhīte veda vā vaiyākaraṇaḥ //
kramakaḥ / padakaḥ / śikṣakaḥ / mīmāṃsakaḥ //
atha cāturarthikāḥ
udumbarāḥ santyasmindeśe audumbaro deśaḥ //
kuśāmbena nirvṛttā nagarī kauśāmbī //
śibīnāṃ nivāso deśaḥ śaibaḥ //
vidiśāyā adūrabhavaṃ nagaraṃ vaidiśam //
janapade vācye cāturarthikasya lup //
lupi sati prakṛtivalliṅgavacane staḥ / pañcālānāṃ nivāso janapadaḥ pañcālāḥ/ kuravaḥ / aṅgāḥ/ vaṅgāḥ / kaliṅgāḥ //
ajanapadārtha ārambhaḥ / varaṇānāmadūrabhavaṃ nagaraṃ varaṇāḥ //
jhayantānmatormasya vaḥ / kumudvān / naḍvān //
mavarṇāvarṇāntānmavarṇāvarṇopadhācca yavādivarjitātparasya matormasya vaḥ / vetasvān //
naḍvalaḥ / śādvalaḥ //
śikhāvalaḥ //
atha śaiṣikāḥ
apatyādicaturarthyantādanyor'thaḥ śeṣastatrāṇādayaḥ syuḥ / cakṣuṣā gṛhyate cākṣuṣaṃ rūpam / śrāvaṇaḥ śabdaḥ / aupaniṣadaḥ puruṣaḥ / dṛṣadi piṣṭā dārṣadāḥ saktavaḥ / caturbhiruhyaṃ cāturaṃ śakaṭam / caturdaśyāṃ dṛśyate cāturdaśaṃ rakṣaḥ / "tasya vikāraḥ'; ityataḥ prāk śeṣādhikāraḥ //
ābhyāṃ kramād ghakhau staḥ śeṣe / rāṣṭre jātādiḥ rāṣṭriyaḥ/ avārapārīṇaḥ/ (avārapārādvigṛhītādapi viparītācceti vaktavyam) / avārīṇaḥ/ pārīṇaḥ/ pārāvārīṇaḥ/ iha prakṛtiviśeṣād ghādayaṣṭyuṭyulantāḥ pratyayā ucyante teṣāṃ jātādayor'thaviśeṣāḥ samartha vibhaktayaśca vakṣyante //
grāmyaḥ / grāmīṇaḥ //
nādeyam / māheyam / vārāṇaseyam //
dākṣiṇātyaḥ / pāścātyaḥ / paurastyaḥ //
divyam / prācyam / apācyam / udīcyam / pratīcyam //
(amehakvatasitrebhya eva) / amātyaḥ / ihatyaḥ / kvatyaḥ / tatastyaḥ / tatratyaḥ / (tyabnerdhruva iti vaktavyam) / nityaḥ //
yasya samudāyasyācāṃ madhye ādirvṛddhistadvṛddhasaṃjñaṃ syāt //
vṛddhasaṃjñāni syuḥ //
śālīyaḥ / mālīyaḥ / tadīyaḥ / (vā nāmadheyasya vṛddhasaṃjñā vaktavyā) / devadattīyaḥ, daivadattaḥ //
gahīyaḥ //
cācchaḥ / pakṣe 'ṇ / yuvayoryuṣmākaṃ yuṣmadīyaḥ, asmadīyaḥ //
yuṣmadasmadoretāvādeśau staḥ khañyaṇi ca / yauṣmākīṇaḥ / āsmākīnaḥ / yauṣmākaḥ / āsmākaḥ //
ekārthavācinoryuṣmadasmadostavakamamakau staḥ khañi aṇi ca / tāvakīnaḥ / tāvakaḥ / māmakīnaḥ / māmakaḥ / che tu - .
maparyantayoretayorekārthavācinostvamau staḥ pratyaye uttarapade ca parataḥ / tvadīyaḥ / madīyaḥ / tvatputraḥ / matputraḥ //
madhyamaḥ //
kālavācibhyaṣṭhañ syāt / kālikam / māsikam / sāṃvatsarikam / (avyayānāṃ bhamātre ṭilopaḥ) / sāyamprātikaḥ / paunaḥ punikaḥ //
prāvṛṣeṇyaḥ //
sāyamityādibhyaścaturbhyo 'vyayebhyaśca kālavācibhyaṣṭyuṭyulau stastayostuṭ ca / sāyantanam / cirantanam / prāhṇe prage anayoredantatvaṃ nipātyate / prāhṇetanam / pragetanam / doṣātanam //
saptamīsamarthājjāta ityarthe 'ṇādayo ghādayaśca syuḥ / srugghne jātaḥ sraugghnaḥ / utse jāta autsaḥ / rāṣṭre jāto rāṣṭriyaḥ / avārapāre jātaḥ avārapārīṇaḥ, ityādi//
eṇyāpavādaḥ / prāvṛṣikaḥ //
tatretyeva / srugghne prāyeṇa bāhulyena bhavati sraugghnaḥ //
srugghne saṃbhavati sraugghnaḥ //
kauśeyam vastram //
srugghne bhavaḥ sraugghnaḥ / autsaḥ / rāṣṭriyaḥ //
diśyam / vargyam //
dantyam / kaṇṭhyam / (adhyātmādeṣṭhañiṣyate) adhyātmaṃ bhavamādhyātmikam //
eṣāmubhayapadavṛddhirñiti ṇiti kiti ca/ ādhidaivikam/ ādhibhautikam/ aihalaukikam/ pāralokikam/ ākṛtigaṇo 'yam //
jihvāmūlīyam / aṅgulīyam //
kavargīyam //
srugghnādāgataḥ sraugghnaḥ //
śulkaśālāyā āgataḥ śaulkaśālikaḥ //
aupādhyāyakaḥ / paitāmahakaḥ //
samādāgataṃ samarūpyam / pakṣe - gahāditvācchaḥ / samīyam / viṣamīyam / devadattarūpyam / daivadattam //
samamayam / devadattamayam //
himavataḥ prabhavati haimavatī gaṅgā //
srugghnaṃ gacchati sraugdhnaḥ panthā dūto vā //
srugghnamabhiniṣkrāmati sraugghnaṃ kānyakubjadvāram //
śārīrakamadhikṛtya kṛto granthaḥ śārīrakīyaḥ //
srugghno nivāso 'sya sraugghnaḥ //
pāṇininā proktaṃ pāṇinīyam //
upagoridam aupagavam //
atha vikārārthakāḥ
(aśmano vikāre ṭilopo vaktavyaḥ) / aśmano vikāraḥ āśmaḥ / bhāsmanaḥ / mārttikaḥ //
cādvikāre / mayūrasyāvayavo vikāro vā māyūraḥ / maurvaṃ kāṇḍaṃ bhasma vā / paippalam //
prakṛtimātrānmayaḍvā syāt vikārāvayavayoḥ/ aśmamayam, āśmanam/ abhakṣyetyādi kim? maudgaḥ sūpaḥ/ kārpāsamācchādanam //
āmramayam / śaramayam //
goḥ purīṣaṃ gomayam //
gavyam / payasyam //
iti vikārārthāḥ / (prāgdīvyatīyāḥ) // 6 //
atha ṭhagadhikāraḥ
tadvahatītyataḥ prāk ṭhagadhikriyate //
akṣairdīvyati khanati jayati jito vā ākṣikaḥ //
dadhnā saṃskṛtam dādhikam / mārīcikam //
tenetyeva / uḍupena tarati auḍupikaḥ //
tṛtīyāntādgacchati bhakṣayatītyarthayoṣṭhak syāt / hastinā carati hāstikaḥ / dadhnā carati dādhikaḥ //
dadhnā saṃsṛṣṭaṃ dādhikam //
badarāṇyuñchati bādarikaḥ //
samājaṃ rakṣati sāmājikaḥ //
śabdaṃ karoti śābdikaḥ / darduraṃ karoti dārdurikaḥ //
dhārmikaḥ (adharmācceti vaktavyam) / ādharmikaḥ //
mṛdaṅgavādanaṃ śilpamasya mārdaṅgikaḥ //
tadasyetyeva / asiḥ praharaṇamasya āsikaḥ / dhānuṣkaḥ //
apūpabhakṣaṇaṃ śīlamasya āpūpikaḥ //
naikaṭiko bhikṣukaḥ //
iti ṭhagadhikāraḥ / (prāgvahatīyāḥ) // 7 //
atha yadadhikāraḥ
tasmai hitamityataḥ prāg yadadhikriyate //
rathaṃ vahati rathyaḥ / yugyaḥ / prāsaṅgyaḥ //
hali ceti dīrghe prāpte - .
bhasya kurchuroścopadhāyā iko dīrgho na syāt / dhuryaḥ / dhaureyaḥ //
nāvā tāryaṃ nāvyaṃ jalam / vayasā tulyo vayasyaḥ / dharmeṇa prāpyaṃ dharmyam / viṣeṇa vadhyo viṣyaḥ / mūlena ānāmyaṃ mūlyam / mūlena samo mūlyaḥ / sītayā samitaṃ sītyaṃ kṣetram / tulayā saṃmitam tulyam //
agre sādhuḥ - agryaḥ / sāmasu sādhuḥ sāmanyaḥ / ye cābhāvakarmaṇoriti prakṛti bhāvaḥ / karmaṇyaḥ / śaraṇyaḥ //
sabhyaḥ //
iti yato 'vadhiḥ / (prāgghitīyāḥ) // 8 //
atha chayatoradhikāraḥ
tena krītamityataḥ prāk cho 'dhikriyate //
prāk krītādityeva / uvarṇāntādgavādibhyaśca yat syāt / chasyāpavādaḥ / śaṅkave hitaṃ śaṅkavyaṃ dāru / gavyam / (nābhi nabhaṃ ca) / nabhyo 'kṣaḥ / nabhyamañjanam //
vatsebhyo hito vatsīyo godhuk //
dantyam / kaṇṭhyam / nasyam //
etau khe prakṛtyā staḥ / ātmane hitam ātmanīnam / viśvajanīnam / mātṛbhogīṇaḥ //
iti chayatoravadhiḥ / (prākkrītīyāḥ) // 9 //
atha ṭhañadhikāraḥ
tena tulyamiti vatiṃ vakṣyati, tataḥ prāk ṭhañadhikriyate //
saptatyā krītaṃ sāptatikam / prāsthikam //
sarvabhūmipṛthivībhyāmaṇañau staḥ / anuśatikādīnāṃ ca / sarvabhūmerīśvaraḥ sārvabhaumaḥ / pārthivaḥ //
ete rūḍhiśabdā nipātyante //
labdhuṃ yogyo bhavatītyarthe dvitīyāntāṭṭhañādayaḥ syuḥ / śvetacchatramarhati śvaitacchatrikaḥ //
ebhyo yat syāt / daṇḍamarhati daṇḍyaḥ / arghyaḥ / vadhyaḥ //
ahnā nirvṛttam āhnikam //
iti ṭhaño 'vadhiḥ / (prāgvatīyāḥ) // 10 //
atha tvataloradhikāraḥ
brāhmaṇena tulyaṃ brāhmaṇavat adhīte / kriyā cediti kim ? guṇatulye mā bhūt / putreṇa tulyaḥ sthūlaḥ //
mathurāyāmiva mathurāvat srugdhne prakāraḥ / caitrasyeva caitravanmaitrasya gāvaḥ //
prakṛtijanyabodhe prakāro bhāvaḥ / gorbhāvo gotvam / gotā / tvāntaṃ klībam //
brahmaṇastva ityataḥ prāk tvatalāvadhikriyete / apavādaiḥ saha samāveśārthamidam / cakāro nañsnañbhyāmapi samāveśārthaḥ / striyā bhāvaḥ - straiṇam / strītvam / strītā / pausnam / puṃstvam / puṃstā //
vāvacanamaṇādisamāveśārtham //
halāderlaghorṛkārasya raḥ syādiṣṭheyassu parataḥ / pṛthumṛdubhṛśakṛśadṛḍhaparivṛḍhā nāmeva ratvam //
bhasya ṭerlopa iṣṭhemeyassu / pṛthorbhāvaḥ prathimā - .
igantāllaghupūrvāt prātipadikādbhāve 'ṇ pratyayaḥ / pārthavam / mradimā, mārdavam //
cādimanic / śauklyam / śuklimā / dārḍhyam / draḍhimā //
cādbhāve / jaḍasya bhāvaḥ karma vā jāḍyam / mūḍhasya bhāvaḥ karma vā mauḍhyam / brāhmaṇyam / ākṛtigaṇo 'yam //
sakhyurbhāvaḥ karma vā sakhyam //
kāpeyam / jñāteyam /
saināpatyam / paurohityam //
atha bhavanādyarthakāḥ
bhavatyasminniti bhavanam / mudgānāṃ bhavanaṃ kṣetraṃ maudgīnam //
vraiheyam / śāleyam //
hyogodohaśabdasya hiyaṅgurādeśaḥ vikārārthe khañca nipātyate / duhyata iti dohaḥ kṣīram / hyogodohasya vikāraḥ - haiyaṅgavīnaṃ navanītam //
tārakāḥ saṃjātā asya tārakitaṃ nabhaḥ / paṇḍitaḥ / ākṛtigaṇo 'yam //
tadasyetyanuvartate / ūrū pramāṇamasya - ūrudvayasam / ūrudaghnam / ūrumātram //
yatparimāṇamasya yāvān / tāvān / etāvān //
ābhyāṃ vatup syād vakārasya ghaśca //
dṛgdṛśavatuṣu idama īś kimaḥ kiḥ / kiyān / iyān //
pañca avayavā asya pañcatayam //
dvayam / dvitayam / trayam / tritayam //
ubhaśabdāttayapo 'yac syāt sa cādyudāttaḥ / ubhayam //
ekādaśānāṃ pūraṇaḥ ekādaśaḥ //
ḍaṭo maḍāgamaḥ / pañcānāṃ pūraṇaḥ pañcamaḥ / nāntātkim ? .
viṃśaterbhasya tiśabdasya lopo ḍiti pare / viṃśaḥ / asaṃkhyādeḥ kim ? ekādaśaḥ //
eṣāṃ thugāgamaḥ syāḍḍaṭi/ ṣaṇṇāṃ ṣaṣṭhaḥ/ katithaḥ/ katipayaśabdasyāsaṃkhyātve 'pyata eva jñāpakāḍḍaṭ/ katipayathaḥ/ caturthaḥ //
ḍaṭo 'pavādaḥ / dvayoḥ pūraṇo dvitīyaḥ //
tṛtīyaḥ //
śrotriyaḥ / vetyanuvṛtteśchāndasaḥ //
pūrvaṃ kṛtamanena pūrvī //
kṛtapūrvā //
iṣṭamanena iṣṭī / adhītī //
atha matvarthīyāḥ
gāvo 'syāsminvā santi gomān //
tāntasāntau bhasaṃjñau sto matvarthe pratyaye pare / garutmān / vasoḥ saṃprasāraṇaṃ / viduṣmān / (guṇavacanebhyo matupo lugiṣṭaḥ) / śuklo guṇo 'syāstīti śuklaḥ paṭaḥ / kṛṣṇaḥ //
cūḍālaḥ / cūḍāvān / prāṇisthātkim ? śikhāvāndīpaḥ / prāṇyaṅgādeva / medhāvān //
lomādibhyaḥ śaḥ / lomaśaḥ / lomavān / romaśaḥ / romavān / pāmādibhyo naḥ / pāmanaḥ / (ga. sū.) aṅgātkalyāṇe / aṅganā / (ga. sū.) lakṣmyā acca / lakṣmaṇaḥ / picchādibhya ilac / picchilaḥ / picchavān //
unnatā dantāḥ santyasya danturaḥ //
keśavaḥ / keśī / keśikaḥ / keśavān / (anyebhyo 'pi dṛśyate) / maṇivaḥ / (arṇaso lopaśca) / arṇavaḥ //
daṇḍī / daṇḍikaḥ //
vrīhī / vrīhikaḥ //
yaśasvī / yaśasvān / māyāvī / medhāvī / sragvī //
vāggmī //
arśo 'sya vidyate arśasaḥ / ākṛtigaṇo 'yam //
ahaṃyuḥ ahaṅkāravān / śubhaṃyustu śubhānvitaḥ //
atha prāgdiśīyāḥ
dikchabdebhya ityataḥ prāgvakṣyamāṇāḥ pratyayā vibhaktisaṃjñāḥ syuḥ //
kimaḥ sarvanāmno bahuśabdācceti prāgdiśo 'dhikriyate //
pañcamyantebhyaḥ kimādibhyastasil vā syāt //
kimaḥ kuḥ syāttādau hādau ca vibhaktau parataḥ / kutaḥ, kasmāt //
prāgdiśīye pare / itaḥ //
etadaḥ prāgdiśīye / anekāltvātsarvādeśaḥ / ataḥ / amutaḥ / yataḥ / tataḥ / bahutaḥ / dvyādestu dvābhyām //
ābhyāṃ tasil syāt / paritaḥ / sarvata ityarthaḥ / abhitaḥ / ubhayata ityarthaḥ //
kutra / yatra / tatra / bahutra //
tralo 'pavādaḥ / iha //
vāgrahaṇamapakṛṣyate / saptamyantātkimo 'dvā syāt pakṣe tral //
kimaḥ kvādeśaḥ syādati / kva / kutra //
pañcamīsaptamītaravibhaktyantādapi tasilādayo dṛśyante / dṛśigrahaṇādbhavadādiyoga eva / sa bhavān / tato bhavān / tatra bhavān / tambhavantam / tato bhavantam / tatra bhavantam / evaṃ dīrghāyuḥ, devānāmpriyaḥ, āyuṣmān //
saptamyantebhyaḥ kālārthebhyaḥ svārthe dā syāt //
dādau prāgdiśīye sarvasya so vā syāt / sarvasmin kāle sadā sarvadā / anyadā / kadā / yadā / tadā / kāle kim ? sarvatra deśe //
saptamyantāt kāla ityeva //
idamśabdasya eta it ityādeśau stau rephādau thakārādau ca prāgdiśīye pare/ asmin kāle etarhi/ kāle kim? iha deśe //
karhi, kadā / yarhi, yadā / tarhi, tadā //
eta it etau stau rephādau thādau ca prāgdiśīye / etasmin kāle etarhi //
prakāravṛttibhyaḥ kimādibhyasthāl syāt svārthe / tena prakāreṇa tathā / yathā //
thālo 'pavādaḥ / (etado 'pi vācyaḥ) / anena etena vā prakāreṇa ittham //
kena prakāreṇa katham //
atha prāgivīyāḥ
atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ / ayameṣāmatiśayenāḍhyaḥ āḍhyatamaḥ / laghutamaḥ, laghiṣṭhaḥ //
tiṅantādatiśaye dyotye tamap syāt //
etau ghasaṃjñau staḥ //
kima edantāttiṅo'vyayācca yo ghastadantādāmuḥ syānna tu dravyaprakarṣe / kintamām / prāhṇetamām / pacatimām / uccaistamām / dravyaprakarṣe tu uccaistamastaruḥ //
dvayorekasyātiśaye vibhaktavye copapade suptiṅantādetau staḥ / pūrvayorapavādaḥ / ayamanayoratiśayena laghuḥ laghutaro laghīyān / udīcyāḥ prācyebhyaḥ paṭutarāḥ paṭīyāṃsaḥ //
asya śrādeśaḥ syādajādyoḥ parataḥ //
iṣṭhādiṣvekāc prakṛtyā syāt / śreṣṭhaḥ, śreyān //
praśasyasya jyādeśaḥ syādiṣṭheyasoḥ / jyeṣṭhaḥ //
ādeḥ parasya / jyāyān //
bahoḥ parayorimeyasorlopaḥ syādbahośca bhūrādeśaḥ / bhūmā / bhūyān //
bahoḥ parasya iṣṭhasya lopaḥ syād yiḍāgamaśca / bhūyiṣṭhaḥ //
vino matupaśca luk syādiṣṭheyasoḥ / atiśayena sragvī srajiṣṭhaḥ / srajīyān / atiśayena tvagvān tvaciṣṭhaḥ / tvacīyān //
īṣadūno vidvān vidvatkalpaḥ / vidvaddeśyaḥ / vidvaddeśīyaḥ / pacatikalpam //
īṣadasamāptiviśiṣṭer'the subantādbahujvā syātsa ca prāgeva na tu parataḥ / īṣadūnaḥ paṭurbahupaṭuḥ / paṭukalpaḥ / supaḥ kim ? jayati kalpam //
ive pratikṛtāvityataḥ prākkādhikāraḥ //
kāpavādaḥ / tiṅaścetyanuvartate //
kasyāyamaśvo 'śvakaḥ/ uccakaiḥ/ nīcakaiḥ/ sarvake / (okārasakārabhakārādau supi sarvanāmnaṣṭeḥ prāgakac, anyatra subantasya)/ yuṣmakābhiḥ / yuvakayoḥ / tvayakā //
kutsito 'śvo 'śvakaḥ //
anayoḥ kataro vaiṣṇavaḥ / yataraḥ / tataraḥ //
jātiparipraśna iti pratyākhyātamākare / bahūnāṃ madhye ekasya nirdhāraṇe ḍatamajvā syāt / katamo bhavatāṃ kaṭhaḥ / yatamaḥ / tatamaḥ / vāgrahaṇamakajartham / yakaḥ / sakaḥ //
atha svārthikāḥ
kan syāt / aśva iva pratikṛtiraśvakaḥ / (sarvaprātipadikebhyaḥ svārthe kan) / aśvakaḥ //
prācuryeṇa prastutaṃ prakṛtam, tasya vacanaṃ pratipādanam / bhāve adhikaraṇe vā lyuṭ / ādye prakṛtamannamannamayam / apūpamayam / dvitīye tu annamayo yajñaḥ / apūpamayaṃ parva //
aṇ syāt / prajña eva prājñaḥ / prājñī strī / daivataḥ / bāndhavaḥ //
bahūni dadāti bahuśaḥ / alpaśaḥ / (ādyādibhyastaserupasaṃkhyānam) / ādau āditaḥ / madhyataḥ / antataḥ / pṛṣṭhataḥ / pārśvataḥ / ākṛtigaṇo 'yam / svareṇa, svarataḥ / varṇataḥ //
(abhūtatadbhāva iti vaktavyam)/ vikārātmatāṃ prāpnuvatyāṃ prakṛtau vartamānādvikāraśabdāt svārthe cvirvā syātkarotyādibhiryoge//
avarṇasya ītsyāt cvau / verlope cvyantatvādavyayatvam / akṛṣṇaḥ kṛṣṇaḥ saṃpadyate taṃ karoti kṛṣṇīkaroti / brahmībhavati / gaṅgīsyāt / (avyayasya cvāvītvaṃ neti vācyam) / doṣābhūtamahaḥ / divābhūtā rātriḥ //
cviviṣaye sātirvā syātsākalye //
sasya ṣatvaṃ na syāt / kṛtsnaṃ śastramagniḥ saṃpadyate 'gnisādbhavati / dadhi siñcati //
cvau pare pūrvasya dīrghaḥ syāt / agnībhavati //
dvyajevāvaraṃ nyūnaṃ na tu tato nyūnamanekājiti yāvat / tādṛśamardhaṃ yasya tasmāḍḍāc syāt kṛbhvastibhiryoge / (ḍāci vivakṣite dve bahulam) / iti ḍāci vivakṣite dvitvam / (nityamāmreḍite ḍācīti vaktavyam) / ḍācparaṃ yadāmreḍitaṃ tasminpare pūrvaparayorvarṇayoḥ pararūpaṃ syāt / iti takārapakārayoḥ pakāraḥ / paṭapaṭākaroti / avyaktānukaraṇātkim ? īṣatkaroti / dvyajavarārdhātkim ? śratkaroti / avareti kim ? kharaṭakharaṭākaroti / anitau kim ? paṭiti karoti //
// iti taddhitāḥ //
atha strīpratyayāḥ
adhikāro 'yam / samarthānāmiti yāvat //
ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṃ yat strītvaṃ tatra dyotye ṭāp syāt / ajā / eḍakā / aśvā / caṭakā / mūṣikā / bālā / vatsā / hoḍā / mandā / vilātā / ityādi // medhā / gaṅgā / sarvā //
ugidantātprātipadikātstriyāṃ ṅīpsyāt / bhavatī / bhavantī / pacantī / dīvyantī //
anupasardanaṃ yaṭṭidādi tadantaṃ yadadantaṃ prātipadikaṃ tataḥ striyāṃ ṅīpsyāt / kurucarī / nadaṭ nadī / devaṭ devī / sauparṇeyī / aindrī / autsī / ūrudvayasī / ūrudaghnī / ūrumātrī / pañcatayī / ākṣikī / lāvaṇikī / yādṛśī / itvarī / (nañsnañīkakkhyuṃstaruṇatalunānāmupasaṃkhyānam) / straiṇī / paiṃsnī / śāktīkī / yāṣṭīkī / āḍhyaṅkaraṇī / taruṇī / talunī //
yañantāt striyāṃ ṅīpsyāt / akāralope kṛte - .
halaḥ parasya taddhitayakārasyopadhābhūtasya sopa īti pare / gārgī //
yañantāt ṣpho vā syātsa ca taddhitaḥ //
ṣidbhyo gaurādibhyaśca striyāṃ ṅīṣ syāt / gārgyāyaṇī / nartakī / gaurī / anuḍuhī / anaḍvāhī / ākṛtigaṇo 'yam //
prathamavayovācino 'dantāt striyāṃ ṅīpsyāt / kumārī //
adantād dvigorṅīpsyāt / trilokī / ajāditvāttriphalā / tryanīkā senā //
varṇavācī yo 'nudāttāntastopadhastadantādanupasarjanātprātipadikādvā ṅīp takārasya nakārādeśaśca / enī, etā / rohiṇī, rohitā //
udantād guṇavācino vā ṅīṣ syāt / mṛdvī, mṛduḥ //
ebhyo vā ṅīṣ syāt / bahvī, bahuḥ / (kṛdikārādaktinaḥ)/ rātrī, rātriḥ / (sarvato 'ktinnarthādityeke)/ śakaṭī / śakaṭiḥ //
yā pumākhyā puṃyogāt striyāṃ vartate tato ṅīṣ / gopasya strī gopī / (pālakāntānna) - .
pratyayasthātkātpūrvasyākārasyekāraḥ syādāpi sa āpsupaḥ paro na cet / gopālikā / aśvapālikā / sarvikā / kārikā / ataḥ kim ? naukā / pratyayasthātkim ? śaknotīti śakā / asupaḥ kim ? bahuparivrājakā nagarī / (sūryāddevatāyāṃ cābvācyaḥ) / sūryasya strī devatā sūryā / devatāyāṃ kim ? (sūryāgastyayośche ca ṅyāṃ ca) / yalopaḥ / sūrī - kuntī; mānuṣīyam //
eṣāmānugāgamaḥ syāt ṅīṣ ca / indrasya strī - indrāṇī / varuṇānī / bhavānī / śarvāṇī / rudrāṇī / mṛḍānī / (himāraṇyayormahattve) / mahaddhimaṃ himānī / mahadaraṇyamaraṇyānī / (yavāddoṣe) / duṣṭo yavo yavānī / (yavanāllipyām) / yavanānāṃ lipiryavanānī / (mātulopādhyāyayorānugvā) / mātulānī, mātulī / upādhyāyānī, upādhyāyī / (ācāryādaṇatvaṃ ca) / ācāryasya strī ācāryānī / (aryakṣatriyābhyāṃ vā svārthe), aryāṇī, aryā / kṣatriyāṇī, kṣatriyā //
krītāntādadantāt karaṇādeḥ striyāṃ ṅīṣsyāt / vastrakrītī / kvacinna / dhanakrītā //
asaṃyogopadhamupasarjanaṃ yat svāṅgaṃ tadantādadantān ṅīṣvā syāt / keśānatikrāntā - atikeśī, atikeśā / candramukhī candramukhā / asaṃyogopadhātkim ? sugulphā / upasarjanātkim ? śikhā //
kroḍāderbahvacaśca svāṅgānna ṅīṣ / kalyāṇakroḍā / ākṛtigaṇo 'yam / sujaghanā //
na ṅīṣ //
pūrvapadasthānnimittātparasya nasya ṇaḥ syāt saṃjñāyāṃ na tu gakāravyavadhāne / śūrpaṇakhā / gauramukhā / saṃjñāyāṃ kim ? tāmramukhī kanyā //
jātivāci yanna ca striyāṃ niyatamayopadhaṃ tataḥ striyāṃ ṅīṣ syāt / taṭī / vṛṣalī / kaṭhī / bahvṛcī / jāteḥ kim ? muṇḍā / astrīviṣayātkim ? balākā / ayopadhātkim ? kṣatriyā / (yopadhapratiṣedhe hayagavayamukayamanuṣyamatsyānāmapratiṣedhaḥ) / hayī / gavayī / mukayī / halastaddhitasyeti yalopaḥ / manuṣī / (matsyasya ṅyām) / yalopaḥ / matsī //
ṅīṣ / dākṣī //
udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ syāt / kurūḥ / ayopadhātkim ? adhvaryurbrāhmaṇī //
paṅgūḥ / (śvaśurasyokārākāralopaśca) / śvaśrūḥ //
upamānavācī pūrvapadamūrūttarapadaṃ yatprātipadikaṃ tasmādūṅ syāt / karabhorūḥ //
anaupamyārthaṃ sūtram / saṃhitorūḥ / śaphorūḥ / lakṣaṇorūḥ / vāmorūḥ //
śārṅgaravāderaño yo 'kārastadantācca jātivācino ṅīn syāt/ śārṅgaravī/ baidī / brāhmaṇī / (nṛnarayorvṛddhiśca)/ nārī //
yuvañchabdāt striyāṃ tiḥ pratyayaḥ syāt / yuvatiḥ //
- Notizen
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Rechtsinhaber*in
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_varadarAja-laghusiddhAntakaumudI. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-948E-B