TextGrid Repository

Note: Before st. 1, Ś1,B3 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya |

Note: Before st. 1, Ś2 ins.:

oṃ śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo nārāyaṇāya oṃ |

Note: Before st. 1, Ñ1 ins., followed by *1-4:

oṃ namo kṛṣṇāya |

Note: Before st. 1, V1 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya |

Note: Before st. 1, B1 ins., followed by *1-4:

namo gaṇapataye |

Note: Before st. 1, B2 ins., followed by *1-4:

oṃ śrīkṛṣṇaḥ |

jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana

namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣa pūrvaja //

sadakṣaraṃ brahma ya īśvaraḥ pumān guṇormisṛṣṭisthitikālasaṃlayaḥ

pradhānabuddhyādijagatprapañcasūḥ sa no 'stu viṣṇur matibhūtimuktidaḥ //

praṇamya viṣṇuṃ viśveśaṃ brahmādīn praṇipatya ca

guruṃ praṇamya vakṣyāmi purāṇaṃ vedasaṃmitam //

itihāsapurāṇajñaṃ vedavedāṅgapāragam

dharmaśāstrāditattvajñaṃ vasiṣṭhatanayātmajam //

Note: Before st. 1, D2 ins., followed by *5-6:

svasti śrīgurugaṇeśabhāratīsvarūpiṇe śrīnārāyaṇāya namaḥ |

samastacetobhimatārthasiddhaye gaṇaiḥ surāṇām api saṃstutau yaḥ

aśeṣavighnendhanajātavedasaṃ namāmi taṃ śuddhadhiyaṃ gaṇādhipam //

padmāsanaṃ padmasamānanaṃ ca padmasya yoniś caturānanaṃ ca

ṣaḍaṅgavedaiś ca vibhūṣitāṅgaṃ pitāmahaṃ taṃ praṇato 'smi nityam //

Note: Before st. 1, D4 ins. *16, followed by *7-8:

.... .... .... .tātmane [lacuna]

itihāsapurāṇānām ādikartre namo namaḥ //

kṛtvā tan narasiṃharūpam atulaṃ lokatrayavyāpi yad vyālaṃ visphuṭacārukesarasaṭāsaṃghātaramyākṛtiḥ

vakṣo vajraśilāsamūhakaṭhinaṃ vistāri devadviṣo bhinnaṃ yena nakhair mudes tu bhagavān devaḥ sa vaḥ keśavaḥ //

Note: Before st. 1, D5 ins., followed by *9-10, thereafter by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |

jayati kamalodaravapuḥ kama[la]mukhaḥ kamalagarbhasaṃbhūtaḥ /

suranamitacaraṇakamalaḥ kamalāsanasaṃsthito brahmā //

jayati jalabhāragarbhitanilāmbudanīlavapuḥ /

mandaragiriparivartanaviṣamaśilālāñchano vibhuḥ //

jayati śaśikhaṇḍamaṇḍitavikaṭajaṭāmukuṭasaṃkaṭalalāṭam /

sphuṭadaśanakiraṇavikasitamukhakamalacatuṣṭayaṃ śaṃbhoḥ //

Note: Before st. 1, D6 ins., followed by *5-6, *24:

śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo bhagavate śrīvāsudevāya |

Note: Before st. 1, D7 ins.:

oṃ |

Note: Before st. 1, D8 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |

Note: Before st. 1, T1 ins., followed by *12-14:

oṃ |

śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam

prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye //

agajānanapadmārkaṃ gajānanam aharniśam

anekadantaṃ bhaktānām ekadantam upāsmahe //

yā kundendutuṣārahāradhavalā yā śubhravastrāvṛtā yā vīṇāvaradaṇḍamaṇḍitakarā yā śvetapadmāsana

ya brahmācyutaśaṃkaraprabhṛtibhir devaiḥ sadā pūjitā sā māṃ pātu sarasvatī bhagavatī niḥśeṣajāḍyāpahā //

Note: Before st. 1, T1 ins., followed by *15-17:

oṃ |

yasmād idaṃ jagad ajāyata yatra tiṣṭhaty ante samastam idaṃ astam upaiti yatra /

tasmai namaḥ sadasadādivikalpaśūnya caitanyamātravapuṣe puruṣottamāya //

tattvena yaś ca dadhadīśvaratatsvabhāva bhogāpavargatadupāyagatīr udāraḥ /

saṃdarśayan niramimīta purāṇaratnaṃ tasmai namo munivarāya parāśarāya //

aṃśaiḥ ṣaḍbhiḥ samākīṇam aṅgair vedam ivāparam

purāṇaṃ vaiṣṇavaṃ cakre yas tam vande parāśaram //

Note: Before st. 1, T3 ins.:

oṃ śrīviṣṇave namaḥ |

Note: Before st. 1, G1 ins., followed by *8:

śrīmahāgaṇapataye namaḥ | avighnam astu |

Note: Before st. 1, G2 ins.:

paṅkeruhākṣāya bhavauṣadhāya bhaktārtināśāya parāt parāya

tārkṣyādhirūḍhāya sukhapradāya akṣmīvarāhāya namaḥ parasmai //

Note: Before st. 1, G3 ins.:

hariḥ oṃ viṣṇupurāṇaṃ saṃputaṃ ārambhaṃ śubham astu avighnam astu śrīśriyai nmaḥ [namaḥ] śrīhayagrīvāya nmaḥ [namaḥ] śrīrāmacandrāya parasmai brahmaṇe nmaḥ [namaḥ] hariḥ oṃ avighnam astu |

Note: Before st. 1, M2 ins., followed by *1 and *8, then *19:

śrīgaṇeśāya namaḥ avighnena parisamāptir astu |

yasyāsīt prapitāmaho guṇanidher devaḥ purāṇo jagat sṛṣṭā yasya pitāmaho matimatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ pitā

śaktir yasya jagaddhitāya bhagavān vyāso hariḥ putratāṃ yāto yasya parāśaraṃ tam atulam vandāmahe nirmalam //

parāśaraṃ munivaraṃ kṛtapūrvāhṇikakriyam

maitreyaḥ paripapraccha praṇipatyābhivādya ca //

tvatto hi vedādhyayanam adhītam akhilaṃ guro

dharmaśāstrāṇi sarvāṇi vedāṅgāni yathākramam //

tvatprasādān muniśreṣṭha mām anye nākṛtaśramam

vakṣyanti sarvaśāstreṣu prāyaśo ye 'pi vidviṣaḥ //

so 'ham icchāmi dharmajña śrotuṃ tvatto yathā jagat

babhūva bhūyaś ca yathā mahābhāga bhaviṣyati //

yanmayaṃ ca jagad brahman yataś caitac carācaram

līnam āsīd yathā yatra layam eṣyati yatra ca //

yatpramāṇāni bhūtāni devādīnāṃ ca saṃbhavam

samudraparvatānāṃ ca saṃsthānaṃ ca yathā bhuvaḥ //

sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ pramāṇaṃ munisattama

devādīnāṃ tathā vaṃśān manūn manvantarāṇi ca //

kalpān kalpavikalpāṃś ca caturyugavikalpitān

kalpāntasya svarūpaṃ ca yugadharmāṃś ca kṛtsnaśaḥ //

devarṣipārthivānāṃ ca caritaṃ yan mahāmune

vedaśākhāpraṇayanaṃ yathāvad vyāsakartṛkam //

dharmāṃś ca brāhmaṇādīnāṃ tathā cāśramavāsinām

śrotum icchāmy ahaṃ sarvaṃ tvatto vāsiṣṭhanandana //

brahman prasādapravaṇaṃ kuruṣva mayi mānasam

yenāham etaj jānīyāṃ tvatprasādān mahāmune //

sādhu maitreya dharmajña smārito 'smi purātanam

pituḥ pitā me bhagavān vasiṣṭho yad uvāca ha //

viśvāmitraprayuktena rakṣasā bhakṣito mayā

śrutas tātas tataḥ krodho maitreyāsīn mamātulaḥ //

tato 'haṃ rakṣasāṃ satraṃ vināśāya samārabham

bhasmīkṛtāś ca śataśas tasmin satre niśācarāḥ //

tataḥ saṃkṣīyamāṇeṣu teṣu rakṣaḥsv aśeṣataḥ

mām uvāca mahābhāgo vasiṣṭho 'smatpitāmahaḥ //

alam atyantakopena tāta manyum imaṃ jahi

rākṣasā nāparādhyante pitus te vihitaṃ tathā //

mūḍhānām eṣa bhavati krodho jñānavatāṃ kutaḥ

hanyate tāta kaḥ kena yataḥ svakṛtabhuk pumān //

saṃcitasyāpi mahatā vatsa kleśena mānavaiḥ

yaśasas tapasaś caiva krodho nāśakaraḥ paraḥ //

svargāpavargavyāsedhakāraṇaṃ paramarṣayaḥ

varjayanti sadā krodhaṃ tāta mā tadvaśo bhava //

alaṃ niśācarair dagdhair dīnair anaparādhibhiḥ

satraṃ te viramatv etat kṣamāsārā hi sādhavaḥ //

evaṃ tātena tenāham anunīto mahātmanā

upasaṃhṛtavān satraṃ sadyas tadvākyagauravāt //

tataḥ prītaḥ sa bhagavān vasiṣṭho munisattamaḥ

saṃprāptaś ca tadā tatra pulastyo brahmaṇaḥ sutaḥ //

pitāmahena dattārghyaḥ kṛtāsanaparigrahaḥ

mām uvāca mahābhāgo maitreya pulahāgrajaḥ //

vaire mahati yad vākyād guror asyāśritā kṣamā

tvayā tasmāt samastāni bhavāñ chāstrāṇi vetsyati //

saṃtater na mamocchedaḥ kruddhenāpi yataḥ kṛtaḥ

tvayā tasmān mahābhāga dadāmy anyaṃ mahāvaram //

purāṇasaṃhitākartā bhavān vatsa bhaviṣyati

devatāpāramārthyaṃ ca yathāvad vetsyate bhavān //

pravṛtte ca nivṛtte ca karmaṇy astamalā matiḥ

matprasādād asaṃdigdhā tava vatsa bhaviṣyati //

tataś ca bhagavān prāha vasiṣṭho me pitāmahaḥ

pulastyena yad uktaṃ te sarvam etad bhaviṣyati //

iti pūrvaṃ vasiṣṭhena pulastyena ca dhīmatā

yad uktaṃ tat smṛtiṃ yātaṃ tvatpraśnād akhilaṃ mama //

so 'haṃ vadāmy aśeṣaṃ te maitreya paripṛcchate

purāṇasaṃhitāṃ samyak tāṃ nibodha yathātatham //

viṣṇoḥ sakāśād udbhūtaṃ jagat tatraiva ca sthitam

sthitisaṃyamakartāsau jagato 'sya jagac ca saḥ //

Note: M0 ins.:

mitrāputravaco niśamya sakalaṃ smṛtvātmanas tad varam satraṃ caiva nivāritaṃ sa sumahābhāgo 'bhavat tāraṇam

kṛtvā vaiṣṇavam uttamaṃ munivaraṃ maitreyam adhyāpayat tattvārthapratipādanaṃ pravadatāṃ sarvārthadaṃ śṛṇvatām //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

avikārāya śuddhāya nityāya paramātmane

sadaikarūparūpāya viṣṇave sarvajiṣṇave //

namo hiraṇyagarbhāya haraye śaṃkarāya ca

vāsudevāya tārāya sargasthityantakāriṇe //

ekānekasvarūpāya sthūlasūkṣmātmane namaḥ

avyaktavyaktarūpāya viṣṇave muktihetave //

sargasthitivināśānāṃ jagato yo jaganmayaḥ

mūlabhūto namas tasmai viṣṇave paramātmane //

ādhārabhūtaṃ viśvasyāpy aṇīyāṃsam aṇīyasām

praṇamya sarvabhūtastham acyutaṃ puruṣottamam //

jñānasvarūpam atyantanirmalaṃ paramārthataḥ

tam evārthasvarūpeṇa bhrāntidarśanataḥ sthitam //

viṣṇuṃ grasiṣṇuṃ viśvasya sthitisarge tathā prabhum

praṇamya jagatām īśam ajam akṣayam avyayam //

kathayāmi yathāpūrvaṃ dakṣādyair munisattamaiḥ

pṛṣṭaḥ provāca bhagavān abjayoniḥ pitāmahaḥ //

taiś coktaṃ purukutsāya bhūbhuje narmadātaṭe

sārasvatāya tenāpi mama sārasvatena ca //

paraḥ parāṇāṃ paramaḥ paramātmātmasaṃsthitaḥ

rūpavarṇādinirdeśaviśeṣaṇavivarjitaḥ //

apakṣayavināśābhyāṃ pariṇāmarddhijanmabhiḥ

varjitaḥ śakyate vaktuṃ yaḥ sadāstīti kevalam //

sarvatrāsau samastaṃ ca vasaty atreti vai yataḥ

tataḥ sa vāsudeveti vidvadbhiḥ paripaṭhyate //

tad brahma paramaṃ nityam ajam akṣayam avyayam

ekasvarūpaṃ ca sadā heyābhāvāc ca nirmalam //

tad eva sarvam evaitad vyaktāvyaktasvarūpavat

tathā puruṣarūpeṇa kālarūpeṇa ca sthitam //

parasya brahmaṇo rūpaṃ puruṣaḥ prathamaṃ dvija

vyaktāvyakte tathaivānye rūpe kālas tathāparam //

pradhānapuruṣavyaktakālānāṃ paramaṃ hi yat

paśyanti sūrayaḥ śuddhaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

pradhānapuruṣavyaktakālās tu pravibhāgaśaḥ

rūpāṇi sthitisargāntavyaktisadbhāvahetavaḥ //

vyaktaṃ viṣṇus tathāvyaktaṃ puruṣaḥ kāla eva ca

krīḍato bālakasyeva ceṣṭāṃ tasya niśāmaya //

avyaktaṃ kāraṇaṃ yat tat pradhānam ṛṣisattamaiḥ

procyate prakṛtiḥ sūkṣmā nityā sadasadātmikā //

akṣayaṃ nānyadādhāram ameyam ajaraṃ dhruvam

śabdasparśavihīnaṃ tad rūpādibhir asaṃhatam //

triguṇaṃ taj jagadyonir anādiprabhavāvyayam

tenāgre sarvam evāsīd vyāptaṃ vai pralayād anu //

vedavādavido vidvan niyatā brahmavādinaḥ

paṭhanti caitam evārthaṃ pradhānapratipādakam //

nāho na rātrir na nabho na bhūmir nāsīt tamo jyotir abhūn na cānyat

śrotrādibuddhyānupalabhyam ekaṃ prādhānikaṃ brahma pumāṃs tadāsīt //

viṣṇoḥ svarūpāt parato hi te 'nye rūpe pradhānaṃ puruṣaś ca vipra

tasyaiva te 'nyena dhṛte viyukte rūpāntaraṃ tad dvija kālasaṃjñam //

prakṛtau ca sthitaṃ vyaktam atītapralaye tu yat

tasmāt prākṛtasaṃjño 'yam ucyate pratisaṃcaraḥ //

anādir bhagavān kālo nānto 'sya dvija vidyate

avyucchinnās tatas tv ete sargasthityantasaṃyamāḥ //

guṇasāmye tatas tasmin pṛthak puṃsi vyavasthite

kālasvarūpaṃ tad viṣṇor maitreya parivartate //

Note: Ś2,Ñ1,V1,B,D2,4-8,G2,M2 subst.:

kālasvarūparūpaṃ tad viṣṇor maitreya vartate //

tatas tat paramaṃ brahma paramātmā jaganmayaḥ

sarvagaḥ sarvabhūteśaḥ sarvātmā parameśvaraḥ //

pradhānaṃ puruṣaṃ cāpi praviśyātmecchayā hariḥ

kṣobhayām āsa saṃprāpte sargakāle vyayāvyayau //

yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate

manaso nopakartṛtvāt tathāsau parameśvaraḥ //

sa eva kṣobhako brahman kṣobhyaś ca puruṣottamaḥ

sa saṃkocavikāsābhyāṃ pradhānatve 'pi ca sthitaḥ //

vikāsāṇusvarūpaiś ca brahmarūpādibhis tathā

vyaktasvarūpaś ca tathā viṣṇuḥ sarveśvareśvaraḥ //

guṇasāmyāt tatas tasmāt kṣetrajñādhiṣṭhitān mune

guṇavyañjanasaṃbhūtiḥ sargakāle dvijottama //

pradhānatattvam udbhūtaṃ mahāntaṃ tat samāvṛṇot
sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān
pradhānatattvena samaṃ tvacā bījam ivāvṛtam //

vaikārikas taijasaś ca bhūtādiś caiva tāmasaḥ

trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata //

bhūtendriyāṇāṃ hetuḥ sa triguṇatvān mahāmune

yathā pradhānena mahān mahatā sa tathāvṛtaḥ //

bhūtādis tu vikurvāṇaḥ śabdatanmātrakaṃ tataḥ

sasarja śabdatanmātrād ākāśaṃ śabdalakṣaṇam //

śabdamātraṃ tathākāśaṃ bhūtādiḥ sa samāvṛṇot

ākāśas tu vikurvāṇaḥ sparśamātraṃ sasarja ha //

balavān abhavad vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ

ākāśaṃ śabdamātraṃ tu sparśamātraṃ samāvṛṇot //

tato vāyur vikurvāṇo rūpamātraṃ sasarja ha

jyotir utpadyate vāyos tad rūpaguṇam ucyate //

sparśamātras tato vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot

jyotiś cāpi vikurvāṇaṃ rasamātraṃ sasarja ha //

saṃbhavanti tato 'mbhāṃsi rasādhārāṇi tāni ca

rasamātrāṇi cāmbhāṃsi rūpamātraṃ samāvṛṇot //

vikurvāṇāni cāmbhāṃsi gandhamātraṃ sasarjire

saṃghāto jāyate tasmāt tasya gandho guṇo mataḥ //

tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tena tanmātratā smṛtā

tanmātrāṇy aviśeṣāṇi aviśeṣās tato hi te //

na śāntā nāpi ghorās te na mūḍhāś cāviśeṣiṇaḥ

bhūtatanmātrasargo 'yam ahaṃkārāt tu tāmasāt //

taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa

ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ //

tvak cakṣur nāsikā jihvā śrotram atra ca pañcamam

śabdādīnām avāptyarthaṃ buddhiyuktāni vai dvija //

pāyūpasthau karau pādau vāk ca maitreya pañcamī

visargaśilpagatyukti karma teṣāṃ ca kathyate //

ākāśavāyutejāṃsi salilaṃ pṛthivī tathā

śabdādibhir guṇair brahman saṃyuktāny uttarottaraiḥ //

śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca viśeṣās tena te smṛtāḥ //

nānāvīryāḥ pṛthagbhūtās tatas te saṃhatiṃ vinā

nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya kṛtsnaśaḥ //

sametyānyonyasaṃyogaṃ parasparasamāśrayāḥ

ekasaṃghātalakṣyāś ca saṃprāpyaikyam aśeṣataḥ //

puruṣādhiṣṭhitatvāc ca avyaktānugraheṇa ca

mahadādyā viśeṣāntā hy aṇḍam utpādayanti te //

tat krameṇa vivṛddhaṃ tu jalabudbudavat samam
bhūtebhyo 'ṇḍaṃ mahābuddhe bṛhat tad udakeśayam
prākṛtaṃ brahmarūpasya viṣṇoḥ sthānam anuttamam //

tatrāvyaktasvarūpo 'sau vyaktarūpī jagatpatiḥ

viṣṇur brahmasvarūpeṇa svayam eva vyavasthitaḥ //

merur ulbam abhūt tasya jarāyuś ca mahīdharāḥ

garbhodakaṃ samudrāś ca tasyāsan sumahātmanaḥ //

sādridvīpasamudrāś ca sajyotir lokasaṃgrahaḥ

tasminn aṇḍe 'bhavad vipra sadevāsuramānuṣaḥ //

vārivahnyanilākāśais tato bhūtādinā bahiḥ

vṛtaṃ daśaguṇair aṇḍaṃ bhūtādir mahatā tathā //

avyaktenāvṛto brahmaṃs taiḥ sarvaiḥ sahito mahān
ebhir āvaraṇair aṇḍaṃ saptabhiḥ prākṛtair vṛtam
nālikeraphalasyāntar bījaṃ bāhyadalair iva //

juṣan rajoguṇaṃ tatra svayaṃ viśveśvaro hariḥ

brahmā bhūtvāsya jagato visṛṣṭau saṃpravartate //

sṛṣṭaṃ ca pāty anuyugaṃ yāvat kalpavikalpanā

sattvabhṛd bhagavān viṣṇur aprameyaparākramaḥ //

tamoudrekī ca kalpānte rudrarūpī janārdanaḥ

maitreyākhilabhūtāni bhakṣayaty atibhīṣaṇaḥ //

saṃbhakṣayitvā bhūtāni jagaty ekārṇavīkṛte

nāgaparyaṅkaśayane śete 'sau parameśvaraḥ //

prabuddhaś ca punaḥ sṛṣṭiṃ karoti brahmarūpadhṛk //

sṛṣṭisthityantakaraṇād brahmaviṣṇuśivātmikām

sa saṃjñāṃ yāti bhagavān eka eva janārdanaḥ //

sraṣṭā sṛjati cātmānaṃ viṣṇuḥ pālyaṃ ca pāti ca

upasaṃharate cānte saṃhartā ca svayaṃ prabhuḥ //

pṛthivy āpas tathā tejo vāyur ākāśam eva ca

sarvendriyāntaḥkaraṇaṃ puruṣākhyaṃ hi yaj jagat //

sa eva sarvabhūteśo viśvarūpo yato 'vyayaḥ

sargādikaṃ tato 'syaiva bhūtastham upakārakam //

sa eva sṛjyaḥ sa ca sargakartā sa eva pāty atti ca pālyate ca

brahmādyavasthābhir aśeṣamūrtir viṣṇur variṣṭho varado vareṇyaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

nirguṇasyāprameyasya śuddhasyāpy amalātmanaḥ

kathaṃ sargādikartṛtvaṃ brahmaṇo 'bhyupagamyate //

śaktayaḥ sarvabhāvānām acintyajñānagocarāḥ
yato 'to brahmaṇas tās tu sargādyā bhāvaśaktayaḥ
bhavanti tapatāṃ śreṣṭha pāvakasya yathoṣṇatā //

tan nibodha yathā sarge bhagavān saṃpravartate

nārāyaṇākhyo bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ //

utpannaḥ procyate vidvan nitya evopacārataḥ //

nijena tasya mānena āyur varṣaśataṃ smṛtam

tat parākhyaṃ tadardhaṃ ca parārdham abhidhīyate //

kālasvarūpaṃ viṣṇoś ca yan mayoktaṃ tavānagha

tena tasya nibodha tvaṃ parimāṇopapādanam //

anyeṣāṃ caiva jantūnāṃ carāṇām acarāś ca ye

bhūbhūbhṛtsāgarādīnām aśeṣāṇāṃ ca sattama //

kāṣṭhā pañcadaśākhyātā nimeṣā munisattama

kāṣṭhātriṃśat kalā triṃśat kalā mauhūrtiko vidhiḥ //

tāvatsaṃkhyair ahorātraṃ muhūrtair mānuṣaṃ smṛtam

ahorātrāṇi tāvanti māsaḥ pakṣadvayātmakaḥ //

taiḥ ṣaḍbhir ayanaṃ varṣaṃ dve 'yane dakṣiṇottare

ayanaṃ dakṣiṇaṃ rātrir devānām uttaraṃ dinam //

divyair varṣasahasrais tu kṛtatretādisaṃjñitam

caturyugaṃ dvādaśabhis tadvibhāgaṃ nibodha me //

catvāri trīṇi dve caikaṃ kṛtādiṣu yathākramam

divyābdānāṃ sahasrāṇi yugeṣv āhuḥ purāvidaḥ //

tatpramāṇaiḥ śataiḥ saṃdhyā pūrvā tatrābhidhīyate

saṃdhyāṃśakaś ca tattulyo yugasyānantaro hi saḥ //

saṃdhyāsaṃdhyāṃśayor antar yaḥ kālo munisattama

yugākhyaḥ sa tu vijñeyaḥ kṛtatretādisaṃjñitaḥ //

kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś caiva caturyugam

procyate tatsahasraṃ ca brahmaṇo divasaṃ mune //

brahmaṇo divase brahman manavas tu caturdaśa

bhavanti parimāṇaṃ ca teṣāṃ kālakṛtaṃ śṛṇu //

saptarṣayaḥ surāḥ śakro manus tatsūnavo nṛpāḥ

ekakāle hi sṛjyante saṃhriyante ca pūrvavat //

caturyugāṇāṃ saṃkhyātā sādhikā hy ekasaptatiḥ

manvantaraṃ manoḥ kālaḥ surādīnāṃ ca sattama //

aṣṭau śatasahasrāṇi divyayā saṃkhyayā smṛtam

dvāpañcāśat tathānyāni sahasrāṇy adhikāni tu //

triṃśatkoṭyas tu saṃpūrṇāḥ saṃkhyātāḥ saṃkhyayā dvija

saptaṣaṣṭis tathānyāni niyutāni mahāmune //

Note: D7 ins.:

dvicatvāriṃśatā yukta śatenāpy adhikās tathā //

divyāhnaḥ pañcasāhasramāsā daśa dināṣṭakam //

catur yāmā muhūrtau dvāv aṣṭāv api kalās tathā //

kāṣṭā saptadaśa dvau ca nimeṣau tadanantaram //

daivasyaikanimeṣasya saptamo bhāga iṣyate //

mānuṣābdās tu lakṣyāṇi tathāṣṭādaśa tatparam //

sahasram aṣṭāviṃśatyā yutāś cābdā catuḥśatī //

caturviṃśed ahorātre yutā māsāś ca ṣaṭ tathā //

nāḍyo dvādaśa tāvatyaḥ kalāś ca tadanantaram //

pañcaviṃśati kāṣṭāś ca nimeṣā daśasāyikā //

viṃśatiś ca sahasrāṇi kālo 'yam adhikaṃ vinā

manvantarasya saṃkhyeyaṃ mānuṣair vatsarair dvija //

caturdaśaguṇo hy eṣa kālo brāhmam ahaḥ smṛtam

brāhmo naimittiko nāma tasyānte pratisaṃcaraḥ //

tadā hi dahyate sarvaṃ trailokyaṃ bhūrbhuvādikam

janaṃ prayānti tāpārtā maharlokanivāsinaḥ //

ekārṇave tu trailokye brahmā nārāyaṇātmakaḥ

bhogiśayyāgataḥ śete trailokyagrāsabṛṃhitaḥ //

janasthair yogibhir devaś cintyamāno 'bjasaṃbhavaḥ

tatpramāṇāṃ hi tāṃ rātriṃ tadante sṛjate punaḥ //

evaṃ tu brahmaṇo varṣam evaṃ varṣaśataṃ ca yat

śataṃ hi tasya varṣāṇāṃ paramāyur mahātmanaḥ //

ekam asya vyatītaṃ tu parārdhaṃ brahmaṇo 'nagha

tasyānte 'bhūn mahākalpaḥ pādma ity abhiviśrutaḥ //

dvitīyasya parārdhasya vartamānasya vai dvija

vārāha iti kalpo 'yaṃ prathamaḥ parikīrtitaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

brahmā nārāyaṇākhyo 'sau kalpādau bhagavān yathā

sasarja sarvabhūtāni tad ācakṣva mahāmune //

prajāḥ sasarja bhagavān brahmā nārāyaṇātmakaḥ

prajāpatipatir devo yathā tan me niśāmaya //

atītakalpāvasāne niśāsuptotthitaḥ prabhuḥ

sattvodriktas tathā brahmā śūnyaṃ lokam avaikṣata //

nārāyaṇaḥ paro 'cintyaḥ pareṣām api sa prabhuḥ

brahmasvarūpī bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ //

imaṃ codāharanty atra ślokaṃ nārāyaṇaṃ prati

brahmasvarūpiṇaṃ devaṃ jagataḥ prabhavāpyayam //

āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ

ayanaṃ tasya tāḥ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ //

toyāntaḥ sa mahīṃ jñātvā jagaty ekārṇave prabhuḥ

anumānāt taduddhāraṃ kartukāmaḥ prajāpatiḥ //

akarot sa tanūm anyāṃ kalpādiṣu yathā purā

matsyakūrmādikāṃ tadvad vārāhaṃ vapur āsthitaḥ //

vedayajñamayaṃ rūpam aśeṣajagataḥ sthitau

sthitaḥ sthirātmā sarvātmā paramātmā prajāpatiḥ //

janalokagataiḥ siddhaiḥ sanakādyair abhiṣṭutaḥ

praviveśa tadā toyam ātmādhāro dharādharaḥ //

nirīkṣya taṃ tadā devī pātālatalam āgatam

tuṣṭāva praṇatā bhūtvā bhaktinamrā vasuṃdharā //

namas te sarvabhūtāya tubhyaṃ śaṅkhagadādhara

mām uddharāsmād adya tvaṃ tvatto 'haṃ pūrvam utthitā //

tvayāham uddhṛtā pūrvaṃ tvanmayāhaṃ janārdana

tathānyāni ca bhūtāni gaganādīny aśeṣataḥ //

namas te paramātmātman puruṣātman namo 'stu te

pradhānavyaktabhūtāya kālabhūtāya te namaḥ //

tvaṃ kartā sarvabhūtānāṃ tvaṃ pātā tvaṃ vināśakṛt

sargādiṣu prabho brahmaviṣṇurudrātmarūpadhṛk //

saṃbhakṣayitvā sakalaṃ jagaty ekārṇavīkṛte

śeṣe tvam eva govinda cintyamāno manīṣibhiḥ //

bhavato yat paraṃ rūpaṃ tan na jānāti kaścana

avatāreṣu yad rūpaṃ tad arcanti divaukasaḥ //

tvām ārādhya paraṃ brahma yātā muktiṃ mumukṣavaḥ

vāsudevam anārādhya ko mokṣaṃ samavāpsyati //

yat kiṃcin manasā grāhyaṃ yad grāhyaṃ cakṣurādibhiḥ

buddhyā ca yat paricchedyaṃ tad rūpam akhilaṃ tava //

tvanmayāhaṃ tvadādhārā tvatsṛṣṭā tvām upāśritā

mādhavīm iti loko 'yam abhidhatte tato hi mām //

jayākhilajñānamaya jaya sthūlamayāvyaya
jayānanta jayāvyakta jaya vyaktamaya prabho
parāparātman viśvātmañ jaya yajñapate 'nagha //

tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṃkāras tvam agnayaḥ

tvaṃ vedās tvaṃ tadaṅgāni tvaṃ yajñapuruṣo hare //

sūryādayo grahās tārā nakṣatrāṇy akhilāni ca

mūrtāmūrtam adṛśyaṃ ca dṛśyaṃ ca puruṣottama //

Note: D4 ins.:

tathaiva māyayā sarvaṃ tvatto 'ham iva dṛśyate //

yac coktaṃ yac ca naivoktaṃ mayātra parameśvara

tat sarvaṃ tvaṃ namas tubhyaṃ bhūyo bhūyo namo namaḥ //

evaṃ saṃstūyamānas tu pṛthivyā pṛthivīdharaḥ

sāmasvaradhvaniḥ śrīmāñ jagarja parighargharam //

tataḥ samutkṣipya dharāṃ svadaṃṣṭrayā mahāvarāhaḥ sphuṭapadmalocanaḥ

rasātalād utpalapatrasaṃnibhaḥ samutthito nīla ivācalo mahān //

uttiṣṭhatā tena mukhānilāhataṃ tatsaṃplavāmbho janalokasaṃśrayān

sanandanādīn apakalmaṣān munīn cakāra bhūyo 'pi pavitratāspadam //

prayānti toyāni khurāgravikṣate rasātale 'dhaḥ kṛtaśabdasaṃtatam

śvāsānilārtāḥ paritaḥ prayānti siddhā jane ye niyataṃ vasanti //

Note: D5 ins.:

nārāyaṇasyāpi tanur viśanti ... //

uttiṣṭhatas tasya jalārdrakukṣer mahāvarāhasya mahīṃ vigṛhya

vidhunvato vedamayaṃ śarīraṃ romāntarasthā munayaḥ stuvanti //

taṃ tuṣṭuvus toṣaparītacetaso loke jane ye nivasanti yoginaḥ

sanandanādyā natinamrakandharā dharādharaṃ dhīrataroddhatekṣaṇam //

jayeśvarāṇāṃ parameśa keśava prabho gadāśaṅkhadharāsicakradhṛk

prasūtināśasthitihetur īśvaras tvam eva nānyat paramaṃ ca yat padam //

pādeṣu vedās tava yūpadaṃṣṭra danteṣu yajñāś citayaś ca vaktre

hutāśajihvo 'si tanūruhāṇi darbhāḥ prabho yajñapumāṃs tvam eva //

vilocane rātryahanī mahātman sarvāspadaṃ brahma paraṃ śiras te

sūktāny aśeṣāṇi saṭākalāpo ghrāṇaṃ samastāni havīṃṣi deva //

sruktuṇḍa sāmasvaradhīranāda prāgvaṃśakāyākhilasatrasaṃdhe

pūrteṣṭadharmaśravaṇo 'si deva sanātanātman bhagavan prasīda //

padakramākrāntam anantam ādi sthitaṃ tvam evākṣara viśvamūrte

viśvasya vidmaḥ parameśvaro 'si prasīda nātho 'si carācarasya //

daṃṣṭrāgravinyastam aśeṣam etad bhūmaṇḍalaṃ nātha vibhāvyate te

vigāhataḥ padmavanaṃ vilagnaṃ sarojinīpatram ivoḍhapaṅkam //

dyāvāpṛthivyor atulaprabhāva yad antaraṃ tad vapuṣā tavaiva

vyāptaṃ jagad vyāptisamarthadīpte hitāya viśvasya vibho bhava tvam //

paramārthas tvam evaiko nānyo 'sti jagataḥ pate

tavaiṣa mahimā yena vyāptam etac carācaram //

yad etad dṛśyate mūrtam etaj jñānātmanas tava

bhrāntijñānena paśyanti jagadrūpam ayoginaḥ //

jñānasvarūpam akhilaṃ jagad etad abuddhayaḥ

arthasvarūpaṃ paśyanto bhrāmyante mohasaṃplave //

ye tu jñānavidaḥ śuddhacetasas te 'khilaṃ jagat

jñānātmakaṃ prapaśyanti tvadrūpaṃ parameśvara //

prasīda sarvasarvātman bhavāya jagatām imām

uddharorvīm ameyātmañ śaṃ no dehy abjalocana //

sattvodrikto 'si bhagavan govinda pṛthivīm imām

samuddhara bhavāyeśa śaṃ no dehy abjalocana //

sargapravṛttir bhavato jagatām upakāriṇī

bhavatv eṣā namas te 'stu śaṃ no dehy abjalocana //

evaṃ saṃstūyamānas tu paramātmā mahīdharaḥ

ujjahāra kṣitiṃ kṣipraṃ nyastavāṃś ca mahārṇave //

tasyopari jalaughasya mahatī naur iva sthitā

vitatatvāt tu dehasya na mahī yāti saṃplavam //

tataḥ kṣitiṃ samāṃ kṛtvā pṛthivyāṃ so 'cinod girīn

yathāvibhāgaṃ bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ //

prāksargadagdhān akhilān parvatān pṛthivītale

amoghena prabhāvena sasarjāmoghavāñchitaḥ //

bhūvibhāgaṃ tataḥ kṛtvā saptadvīpaṃ yathātatham

bhūrādyāṃś caturo lokān pūrvavat samakalpayat //

brahmarūpadharo devas tato 'sau rajasā vṛtaḥ

cakāra sṛṣṭiṃ bhagavāṃś caturvaktradharo hariḥ //

nimittamātram evāsau sṛjyānāṃ sargakarmaṇi

pradhānakāraṇībhūtā yato vai sṛjyaśaktayaḥ //

nimittamātraṃ muktvaikaṃ nānyat kiṃcid apekṣyate

nīyate tapatāṃ śreṣṭha svaśaktyā vastu vastutām //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

yathā sasarja devo 'sau devarṣipitṛdānavān

manuṣyatiryagvṛkṣādīn bhūvyomasalilaukasaḥ //

yadguṇaṃ yatsvabhāvaṃ ca yadrūpaṃ ca jagad dvija

sargādau sṛṣṭavān brahmā tan mamācakṣva vistarāt //

maitreya kathayāmy eṣa śṛṇuṣva susamāhitaḥ

yathā sasarja devo 'sau devādīn akhilān vibhuḥ //

sṛṣṭiṃ cintayatas tasya kalpādiṣu yathā purā

abuddhipūrvakaḥ sargaḥ prādurbhūtas tamomayaḥ //

tamo moho mahāmohas tāmisro hy andhasaṃjñitaḥ

avidyā pañcaparvaiṣā prādurbhūtā mahātmanaḥ //

pañcadhāvasthitaḥ sargo dhyāyato 'pratibodhavān

bahir antaś cāprakāśaḥ saṃvṛtātmā nagātmakaḥ //

mukhyā nagā yataś coktā mukhyasargas tatas tv ayam //

taṃ dṛṣṭvāsādhakaṃ sargam amanyad aparaṃ punaḥ //

tasyābhidhyāyataḥ sargaṃ tiryaksroto 'bhyavartata

yasmāt tiryakpravṛttaḥ sa tiryaksrotas tataḥ smṛtaḥ //

paśvādayas te vikhyātās tamaḥprāyā hy avedinaḥ

utpathagrāhiṇaś caiva te 'jñāne jñānamāninaḥ //

ahaṃkṛtā ahaṃmānā aṣṭāviṃśadvadhātmakāḥ

antaḥprakāśās te sarve āvṛtāś ca parasparam //

tam apy asādhakaṃ matvā dhyāyato 'nyas tato 'bhavat

ūrdhvasrotas tṛtīyas tu sāttvikordhvam avartata //

te sukhaprītibahulā bahir antaś ca nāvṛtāḥ

prakāśā bahir antaś ca ūrdhvasrotodbhavāḥ smṛtāḥ //

tuṣṭyātmakas tṛtīyas tu devasargas tu sa smṛtaḥ

tasmin sarge 'bhavat prītir niṣpanne brahmaṇas tathā //

tato 'nyaṃ sa tadā dadhyau sādhakaṃ sargam uttamam

asādhakāṃs tu tāñ jñātvā mukhyasargādisaṃbhavān //

tathābhidhyāyatas tasya satyābhidhyāyinas tataḥ

prādurbhūtas tadāvyaktād arvāksrotas tu sādhakaḥ //

yasmād arvāg vyavartanta tato 'rvāksrotasas tu te

te ca prakāśabahulās tamoudriktā rajo'dhikāḥ //

tasmāt te duḥkhabahulā bhūyo bhūyaś ca kāriṇaḥ

prakāśā bahir antaś ca manuṣyāḥ sādhakās tu te //

Note: D2 ins.:

pañcamo 'nugrahaḥ sargaḥ sa caturdhā vyavasthitaḥ //

viparyayeṇa cāśaktyā siddhyā tuṣṭyā tathaiva ca //

nivṛttaṃ vartamānaṃ ca sarve jānanti vai punaḥ //

bhūtādikānāṃ bhūtānāṃ ṣaṣṭhaḥ sargaḥ sa ucyate //

te parigrāhiṇaḥ sarge saṃvibhāganatāḥ sadā //

krodhanāś cāpy aśīlāś ca jñeyā bhūtādikās tu te //

ity ete kathitāḥ sargāḥ ṣaḍ atra munisattama

prathamo mahataḥ sargo vijñeyo brahmaṇas tu saḥ //

tanmātrāṇāṃ dvitīyaś ca bhūtasargas tu sa smṛtaḥ

vaikārikas tṛtīyas tu sarga aindriyakaḥ smṛtaḥ //

ity eṣa prākṛtaḥ sargaḥ saṃbhūto buddhipūrvakaḥ

mukhyasargaś caturthas tu mukhyā vai sthāvarāḥ smṛtāḥ //

pañcamas tu ca yaḥ proktas tairyagyonyaḥ sa ucyate

tatordhvasrotasāṃ ṣaṣṭho devasargas tu sa smṛtaḥ //

tato 'rvāksrotasāṃ sargaḥ saptamaḥ sa tu mānuṣaḥ //

aṣṭamo 'nugrahaḥ sargaḥ sāttvikas tāmasaś ca saḥ

pañcaite vaikṛtāḥ sargāḥ prākṛtās tu trayaḥ smṛtāḥ //

prākṛto vaikṛtaś caiva kaumāro navamaḥ smṛtaḥ

ity ete vai samākhyātā nava sargāḥ prajāpateḥ //

prākṛtā vaikṛtāś caiva jagato mūlahetavaḥ

sṛjato jagadīśasya kim anyac chrotum icchasi //

saṃkṣepāt kathitaḥ sargo devādīnāṃ mune tvayā

vistarāc chrotum icchāmi tvatto munivarottama //

karmabhir bhāvitāḥ pūrvaiḥ kuśalākuśalais tu tāḥ

khyātyā tayā hy anirmuktāḥ saṃhāre 'py upasaṃhṛtāḥ //

sthāvarāntāḥ surādyās tu prajā brahmaṃś caturvidhāḥ

brahmaṇaḥ kurvataḥ sṛṣṭiṃ jajñire mānasās tu tāḥ //

tato devāsurapitṝn manuṣyāṃś ca catuṣṭayam

sisṛkṣur ambhāṃsy etāni svam ātmānam ayūyujat //

yuktātmanas tamomātrā udriktābhūt prajāpateḥ

sisṛkṣor jaghanāt pūrvam asurā jajñire tataḥ //

utsasarja tatas tāṃ tu tamomātrātmikāṃ tanum

sā tu tyaktā tatas tena maitreyābhūd vibhāvarī //

sisṛkṣur anyadehasthaḥ prītim āpa tataḥ surāḥ

sattvodriktāḥ samudbhūtā mukhato brahmaṇo dvija //

tyaktā sāpi tanus tena sattvaprāyam abhūd dinam

tato hi balino rātrāv asurā devatā divā //

sattvamātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum

pitṛvan manyamānasya pitaras tasya jajñire //

utsasarja pitṝn sṛṣṭvā tatas tām api sa prabhuḥ

sā cotsṛṣṭābhavat saṃdhyā dinanaktāntarasthitā //

rajomātrātmikām anyāṃ jagṛhe sa tanuṃ tataḥ

rajomātrotkaṭā jātā manuṣyā dvijasattama //

tām apy āśu sa tatyāja tanuṃ sadyaḥ prajāpatiḥ

jyotsnā samabhavat sāpi prāksaṃdhyā yābhidhīyate //

jyotsnāgame tu balino manuṣyāḥ pitaras tathā

maitreya saṃdhyāsamaye tasmād ete bhavanti vai //

jyotsnā rātryahanī saṃdhyā catvāry etāni vai vibhoḥ

brahmaṇas tu śarīrāṇi triguṇopāśrayāṇi tu //

rajomātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum

tataḥ kṣud brahmaṇo jātā jajñe kopas tayā tataḥ //

kṣutkṣāmān andhakāre 'tha so 'sṛjad bhagavān prabhuḥ

virūpāḥ śmaśrulā jātās te 'bhyadhāvanta taṃ prabhum //

maivaṃ bho rakṣyatām eṣa yair uktaṃ rākṣasās tu te

ūcuḥ khādāma ity anye ye te yakṣās tu jakṣaṇāt //

apriyān atha tān dṛṣṭvā keśāḥ śīryanta vedhasaḥ

hīnāś ca śiraso bhūyaḥ samārohanta tacchiraḥ //

sarpaṇāt te 'bhavan sarpā hīnatvād ahayaḥ smṛtāḥ
tataḥ kruddho jagatsraṣṭā krodhātmāno vinirmame
varṇena kapiśenogrā bhūtās te piśitāśanāḥ //

dhyāyato 'ṅgāt samudbhūtā gandharvās tasya tatkṣaṇāt

pibanto jajñire vācaṃ gandharvās tena te dvija //

etāni sṛṣṭvā bhagavān brahmā tacchakticoditaḥ

tataḥ svacchandato 'nyāni vayāṃsi vayaso 'sṛjat //

avayo vakṣasaś cakre mukhato 'jāḥ sa sṛṣṭavān

sṛṣṭavān udarād gāś ca pārśvābhyāṃ ca prajāpatiḥ //

padbhyāṃ cāśvān samātaṅgān rāsabhān gavayān mṛgān

uṣṭrān aśvatarāṃś caiva nyaṅkūn anyāś ca jātayaḥ //

oṣadhyaḥ phalamūlinyo romabhyas tasya jajñire
tretāyugamukhe brahmā kalpasyādau dvijottama
sṛṣṭvā paśvoṣadhīḥ samyag yuyoja sa tadādhvare //

gaur ajaḥ puruṣo meṣā aśvāśvataragardabhāḥ

etān grāmyān paśūn āhur āraṇyāṃś ca nibodha me //

śvāpado dvikhuro hastī vānaraḥ pakṣipañcamāḥ

audakāḥ paśavaḥ ṣaṣṭhāḥ saptamās tu sarīsṛpāḥ //

gāyatraṃ ca ṛcaś caiva trivṛtsāma rathantaram

agniṣṭomaṃ ca yajñānāṃ nirmame prathamān mukhāt //

yajūṃṣi traiṣṭubhaṃ chandaḥ stomaṃ pañcadaśaṃ tathā

bṛhat sāma tathokthaṃ ca dakṣiṇād asṛjan mukhāt //

sāmāni jagatīchandaḥ stomaṃ saptadaśaṃ tathā

vairūpam atirātraṃ ca paścimād asṛjan mukhāt //

ekaviṃśam atharvāṇam āptoryāmāṇam eva ca

anuṣṭubhaṃ sa vairājam uttarād asṛjan mukhāt //

uccāvacāni bhūtāni gātrebhyas tasya jajñire

devāsurapitṝn sṛṣṭvā manuṣyāṃś ca prajāpatiḥ //

tataḥ punaḥ sasarjādau sa kalpasya pitāmahaḥ

yakṣān piśācān gandharvān tathaivāpsarasāṃ gaṇān //

narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān

avyayaṃ ca vyayaṃ caiva yad idaṃ sthāṇujaṅgamam //

tat sasarja tadā brahmā bhagavān ādikṛd vibhuḥ
teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāksṛṣṭyāṃ pratipedire
tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ //

hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharmāv ṛtānṛte

tadbhāvitāḥ prapadyante tasmāt tat tasya rocate //

indriyārtheṣu bhūteṣu śarīreṣu ca sa prabhuḥ

nānātvaṃ viniyogāṃś ca dhātaivaṃ vyasṛjat svayam //

nāmarūpaṃ ca bhūtānāṃ kṛtyānāṃ ca prapañcanam

vedaśabdebhya evādau devādīnāṃ cakāra saḥ //

ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yathā vedaśrutāni vai

yathā niyogayogyāni sarveṣām api so 'karot //

yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye

dṛśyante tāni tāny eva tathā bhāvā yugādiṣu //

karoty evaṃvidhāṃ sṛṣṭiṃ kalpādau sa punaḥ punaḥ

sisṛkṣāśaktiyukto 'sau sṛjyaśaktipracoditaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

arvāksrotas tu kathito bhavatā yas tu mānuṣaḥ

brahman vistarato brūhi brahmā tam asṛjad yathā //

yathā ca varṇān asṛjad yadguṇāṃś ca mahāmune

yac ca teṣāṃ smṛtaṃ karma viprādīnāṃ tad ucyatām //

satyābhidhyāyinaḥ pūrvaṃ sisṛkṣor brahmaṇo jagat

ajāyanta dvijaśreṣṭha sattvodriktā mukhāt prajāḥ //

vakṣaso rajasodriktās tathānyā brahmaṇo 'bhavan

rajasā tamasā caiva samudriktās tathorutaḥ //

padbhyām anyāḥ prajā brahmā sasarja dvijasattama

tamaḥpradhānās tāḥ sarvāś cāturvarṇyam idaṃ tataḥ //

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama

pādoruvakṣaḥsthalato mukhataś ca samudgatāḥ //

yajñaniṣpattaye sarvam etad brahmā cakāra vai

cāturvarṇyaṃ mahābhāga yajñasādhanam uttamam //

yajñair āpyāyitā devā vṛṣṭyutsargeṇa vai prajāḥ

āpyāyayante dharmajña yajñāḥ kalyāṇahetavaḥ //

niṣpādyante narais tais tu svakarmābhirataiḥ sadā

viśuddhācaraṇopetaiḥ sadbhiḥ sanmārgagāmibhiḥ //

svargāpavargau mānuṣyāt prāpnuvanti narā mune

yad vābhirucitaṃ sthānaṃ tad yānti manujā dvija //

prajās tā brahmaṇā sṛṣṭāś cāturvarṇyavyavasthitau

samyakchraddhāḥ samācārapravaṇā munisattama //

yathecchāvāsaniratāḥ sarvabādhāvivarjitāḥ

śuddhāntaḥkaraṇāḥ śuddhāḥ sarvānuṣṭhānanirmalāḥ //

śuddhe ca tāsāṃ manasi śuddhe 'ntaḥsaṃsthite harau

śuddhajñānaṃ prapaśyanti viṣṇvākhyaṃ yena tat padam //

tataḥ kālātmako yo 'sau sa cāṃśaḥ kathito hareḥ

sa pātayaty aghaṃ ghoram alpam alpālpasāravat //

adharmabījam udbhūtaṃ tamolobhasamudbhavam

prajāsu tāsu maitreya rāgādikam asādhakam //

tataḥ sā sahajā siddhis teṣāṃ nātīva jāyate

rasollāsādayaś cānyāḥ siddhayo 'ṣṭau bhavanti yāḥ //

tāsu kṣīṇāsv aśeṣāsu vardhamāne ca pātake

dvandvābhibhavaduḥkhārtās tā bhavanti tataḥ prajāḥ //

tato durgāṇi tāś cakrur vārkṣaṃ pārvatam audakam

kṛtrimaṃ ca tathā durgaṃ purakharvaṭakādi yat //

gṛhāṇi ca yathānyāyaṃ teṣu cakruḥ purādiṣu

śītātapādibādhānāṃ praśamāya mahāmate //

pratīkāram imaṃ kṛtvā śītādes tāḥ prajāḥ punaḥ

vārtopāyaṃ tataś cakrur hastasiddhiṃ ca karmajām //

vrīhayaś ca yavāś caiva godhūmā aṇavas tilāḥ

priyaṃgavo hy udārāś ca koradūṣāḥ satīnakāḥ //

māṣā mudgā masūrāś ca niṣpāvāḥ sakulatthakāḥ

āḍhakyaś caṇakāś caiva śaṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ //

ity etā oṣadhīnāṃ tu grāmyānāṃ jātayo mune

oṣadhyo yajñiyāś caiva grāmyāraṇyāś caturdaśa //

vrīhayaḥ sayavā māṣā godhūmā aṇavas tilāḥ

priyaṃgusaptamā hy etā aṣṭamās tu kulatthakāḥ //

śyāmākās tv atha nīvārā jartilāḥ sagavedhukāḥ

tathā veṇuyavāḥ proktās tadvan markaṭakā mune //

grāmyāraṇyāḥ smṛtā hy etā oṣadhyas tu caturdaśa

yajñaniṣpattaye yajñas tathāsāṃ hetur uttamaḥ //

etāś ca saha yajñena prajānāṃ kāraṇaṃ param

parāvaravidaḥ prājñās tato yajñān vitanvate //

ahany ahany anuṣṭhānaṃ yajñānāṃ munisattama

upakārakaraṃ puṃsāṃ kriyamāṇāghaśāntidam //

yeṣāṃ tu kālasṛṣṭo 'sau pāpabindur mahāmate

cetaḥsu vavṛdhe cakrus te na yajñeṣu mānasam //

vedavādāṃs tathā vedān yajñakarmādikaṃ ca yat

tat sarvaṃ nindamānās te yajñavyāsedhakāriṇaḥ //

pravṛttimārgavyucchittikāriṇo vedanindakāḥ

durātmāno durācārā babhūvuḥ kuṭilāśayāḥ //

saṃsiddhāyāṃ tu vārtāyāṃ prajāḥ sṛṣṭvā prajāpatiḥ

maryādāṃ sthāpayām āsa yathāsthānaṃ yathāguṇam //

varṇānām āśramāṇāṃ ca dharmān dharmabhṛtāṃ vara

lokāṃś ca sarvavarṇānāṃ samyagdharmānupālinām //

prājāpatyaṃ brāhmaṇānāṃ smṛtaṃ sthānaṃ kriyāvatām

sthānam aindraṃ kṣatriyāṇāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām //

vaiśyānāṃ mārutaṃ sthānaṃ svadharmaniratātmanām

gāndharvaṃ śūdrajātīnāṃ paricaryānuvartinām //

aṣṭāśītisahasrāṇi munīnām ūrdhvaretasām

smṛtaṃ teṣāṃ tu yat sthānaṃ tad eva guruvāsinām //

saptarṣīṇāṃ tu yat sthānaṃ smṛtaṃ tad vai vanaukasām

prājāpatyaṃ gṛhasthānāṃ brāhmaṃ saṃnyāsināṃ smṛtam //

yoginām amṛtaṃ sthānaṃ yad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

ekāntinaḥ sadā brahmadhyāyino yogino hi ye

teṣāṃ tat paramaṃ sthānaṃ yad vai paśyanti sūrayaḥ //

gatvā gatvā nivartante candrasūryādayo grahāḥ

adyāpi na nivartante dvādaśākṣaracintakāḥ //

tāmisram andhatāmisraṃ mahārauravarauravau

asipatravanaṃ ghoraṃ kālasūtram avīcimat //

vinindakānāṃ vedasya yajñavyāsedhakāriṇām

sthānam etat samākhyātaṃ svadharmatyāginaś ca ye //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

tato 'bhidhyāyatas tasya jajñire mānasāḥ prajāḥ
taccharīrasamutpannaiḥ kāryais taiḥ karaṇaiḥ saha
kṣetrajñāḥ samavartanta gātrebhyas tasya dhīmataḥ //

te sarve samavartanta ye mayā prāg udāhṛtāḥ

devādyāḥ sthāvarāntāś ca traiguṇyaviṣaye sthitāḥ //

evaṃ bhūtāni sṛṣṭāni carāṇi sthāvarāṇi ca //

yadāsya tāḥ prajāḥ sarvā na vyavardhanta dhīmataḥ

tadānyān mānasān putrān sadṛśān ātmano 'sṛjat //

bhṛguṃ pulastyaṃ pulahaṃ kratum aṅgirasaṃ tathā

marīciṃ dakṣam atriṃ ca vasiṣṭhaṃ caiva mānasān //

nava brahmāṇa ity ete purāṇe niścayaṃ gatāḥ //

Note: B2,D3,4,T,G2,3,M0,ed. Veṅk. ins.:

khyātiṃ bhūtiṃ ca saṃbhūtiṃ kṣamāṃ prītiṃ tathaiva ca //

sannatiṃ ca tathaivorjām anasūyāṃ tathaiva ca //

prasūtiṃ ca tataḥ sṛṣṭvā dadau teṣāṃ mahātmanām //

patnyo bhavadhvam ity uktvā teṣām eva tu dattavān //

sanandanādayo ye ca pūrvaṃ sṛṣṭās tu vedhasā

na te lokeṣv asajjanta nirapekṣāḥ prajāsu te //

sarve te 'bhyāgatajñānā vītarāgā vimatsarāḥ
teṣv evaṃ nirapekṣeṣu lokasṛṣṭau mahātmanaḥ
brahmaṇo 'bhūn mahān krodhas trailokyadahanakṣamaḥ //

tasya krodhasamudbhūtaṃ jvālāmālāvidīpitam

brahmaṇo 'bhūt tadā sarvaṃ trailokyam akhilaṃ mune //

bhrukuṭīkuṭilāt tasya lalāṭāt krodhadīpitāt
samutpannas tadā rudro madhyāhnārkasamaprabhaḥ
ardhanārīnaravapuḥ pracaṇḍo 'tiśarīravān //

vibhajātmānam ity uktvā taṃ brahmāntardadhe tataḥ //

tathokto 'sau dvidhā strītvaṃ puruṣatvaṃ tathākarot

bibheda puruṣatvaṃ ca daśadhā caikadhā ca saḥ //

saumyāsaumyais tathā śānta(a)śāntaiḥ strītvaṃ ca sa prabhuḥ

bibheda bahudhā devaḥ svarūpair asitaiḥ sitaiḥ //

tato brahmātmasaṃbhūtaṃ pūrvaṃ svāyambhuvaṃ prabhuḥ

ātmānam eva kṛtavān prājāpatye manuṃ dvija //

śatarūpāṃ ca tāṃ nārīṃ taponirdhūtakalmaṣām

svāyambhuvo manur devaḥ patnītve jagṛhe vibhuḥ //

tasmāc ca puruṣād devī śatarūpā vyajāyata
priyavratottānapādau prasūtyākūtisaṃjñitam
kanyādvayaṃ ca dharmajña rūpaudāryaguṇānvitam //

dadau prasūtiṃ dakṣāya ākūtiṃ rucaye purā
prajāpatiḥ sa jagrāha tayor jajñe sadakṣiṇaḥ
putro yajño mahābhāga dampatyor mithunaṃ tataḥ //

yajñasya dakṣiṇāyāṃ tu putrā dvādaśa jajñire

yāmā iti samākhyātā devāḥ svāyambhuve manau //

prasūtyāṃ ca tathā dakṣaś catasro viṃśatiṃ tathā

sasarja kanyās tāsāṃ tu samyaṅ nāmāni me śṛṇu //

śraddhā lakṣmīr dhṛtis tuṣṭir puṣṭir medhā kriyā tathā

buddhir lajjā vapuḥ śāntiḥ siddhiḥ kīrtis trayodaśī //

patnyarthaṃ pratijagrāha dharmo dākṣāyaṇīḥ prabhuḥ

tābhyaḥ śiṣṭā yavīyasya ekādaśa sulocanāḥ //

khyātiḥ saty atha saṃbhūtiḥ smṛtiḥ prītiḥ kṣamā tathā

sannatiś cānasūyā ca ūrjā svāhā svadhā tathā //

bhṛgur bhavo marīciś ca tathā caivāṅgirā muniḥ

pulastyaḥ pulahaś caiva kratuś carṣivaras tathā //

atrir vasiṣṭho vahniś ca pitaraś ca yathākramam

khyātyādyā jagṛhuḥ kanyā munayo munisattama //

śraddhā kāmaṃ calā darpaṃ niyamaṃ dhṛtir ātmajam

saṃtoṣaṃ ca tathā tuṣṭir lobhaṃ puṣṭir asūyata //

medhā śrutaṃ kriyā daṇḍaṃ nayaṃ vinayam eva ca
bodhaṃ buddhis tathā lajjā vinayaṃ vapur ātmajam
vyavasāyaṃ prajajñe vai kṣemaṃ śāntir asūyata //

sukhaṃ siddhir yaśaḥ kīrtir ity ete dharmasūnavaḥ

kāmād ratiḥ sutaṃ harṣaṃ dharmapautram asūyata //

hiṃsā bhāryā tv adharmasya tayor jajñe tathānṛtam

kanyā ca nikṛtis tābhyāṃ bhayaṃ narakam eva ca //

māyā ca vedanā caiva mithunaṃ tv idam etayoḥ

tayor jajñe 'tha vai māyā mṛtyuṃ bhūtāpahāriṇam //

vedanā svasutaṃ cāpi duḥkhaṃ jajñe 'tha rauravāt

mṛtyor vyādhijarāśokatṛṣṇākrodhāś ca jajñire //

duḥkhottarāḥ smṛtā hy ete sarve cādharmalakṣaṇāḥ

naiṣāṃ bhāryāsti putro vā te sarve hy ūrdhvaretasaḥ //

raudrāṇy etāni rūpāṇi viṣṇor munivarātmaja

nityapralayahetutvaṃ jagato 'sya prayānti vai //

dakṣo marīcir atriś ca bhṛgvādyāś ca prajeśvarāḥ

jagaty atra mahābhāga nityaṃ sargasya hetavaḥ //

manavo manuputrāś ca bhūpā vīryadharāś ca ye

sanmārgābhiratāḥ śūrās te nityaṃ sthitikāriṇaḥ //

yeyaṃ nityasthitir brahman nityasargas tatheritaḥ

nityābhāvaś ca teṣāṃ vai svarūpaṃ mama kathyatām //

sargasthitivināśāṃś ca bhagavān madhusūdanaḥ

tais tai rūpair acintyātmā karoty avyāhatān vibhuḥ //

naimittikaḥ prākṛtikas tathaivātyantiko dvija

nityaś ca sarvabhūtānāṃ pralayo 'yaṃ caturvidhaḥ //

brāhmo naimittikas tatra yac chete jagataḥ patiḥ

prayāti prākṛte caiva brahmāṇḍaṃ prakṛtau layam //

jñānād ātyantikaḥ prokto yoginaḥ paramātmani

nityaḥ sadaiva jātānāṃ yo vināśo divāniśam //

prasūtiḥ prakṛter yā tu sā sṛṣṭiḥ prākṛtā smṛtā

dainaṃdinī tathā proktā yāntarapralayād anu //

bhūtāny anudinaṃ yatra jāyante munisattama

nityasargo hi sa proktaḥ purāṇārthavicakṣaṇaiḥ //

evaṃ sarvaśarīreṣu bhagavān bhūtabhāvanaḥ

saṃsthitaḥ kurute viṣṇur utpattisthitisaṃyamān //

sṛṣṭisthitivināśānāṃ śaktayaḥ sarvadehiṣu

vaiṣṇavyaḥ parivartante maitreyāharniśaṃ sadā //

guṇatrayamayaṃ hy etad brahmañ chaktitrayaṃ mahat

yo 'tiyāti sa yāty eva paraṃ nāvartate punaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

kathitas tāmasaḥ sargo brahmaṇas te mahāmune

rudrasargaṃ pravakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu //

kalpādāv ātmanas tulyaṃ sutaṃ pradhyāyatas tataḥ

prādur āsīt prabhor aṅke kumāro nīlalohitaḥ //

rudan vai susvaraṃ so 'tha dravaṃś ca dvijasattama

kiṃ rodiṣīti taṃ brahmā rudantaṃ pratyuvāca ha //

nāma dehīti taṃ so 'tha pratyuvāca prajāpatiḥ
rudras tvaṃ deva nāmnāsi mā rodīr dhairyam āvaha
evam uktaḥ punaḥ so 'tha saptakṛtvo ruroda vai //

tato 'nyāni dadau tasmai sapta nāmāni sa prabhuḥ

sthānāni caiṣām aṣṭānāṃ patnīḥ putrāṃś ca vai vibhuḥ //

bhavaṃ śarvam atheśānaṃ tathā paśupatiṃ dvija

bhīmam ugraṃ mahādevam uvāca sa pitāmahaḥ //

cakre nāmāny athaitāni sthānāny eṣāṃ cakāra saḥ
sūryo jalaṃ mahī vāyur vahnir ākāśam eva ca
dīkṣito brāhmaṇaḥ soma ity etās tanavaḥ kramāt //

suvarcalā tathaivoṣā vikeśī cāparā śivā

svāhā diśas tathā dīkṣā rohiṇī ca yathākramam //

sūryādīnāṃ naraśreṣṭha rudrādyair nāmabhiḥ saha

patnyaḥ smṛtā mahābhāga tadapatyāni me śṛṇu //

yeṣāṃ sūtiprasūtaiś ca idam āpūritaṃ jagat //

śanaiścaras tathā śukro lohitāṅgo manojavaḥ

skandaḥ svargo 'tha santāno budhaś cānukramāt sutāḥ //

evaṃprakāro rudro 'sau satīṃ bhāryām avindata

dakṣakopāc ca tatyāja sā satī svaṃ kalevaram //

Note: D3,5,G3,M0,ed. Veṅk. ins.:

upayeme duhitaraṃ dakṣasyaiva prajāpateḥ //

himavadduhitā sābhūn menāyāṃ dvijasattama

upayeme punaś comām ananyāṃ bhagavān bhavaḥ //

devau dhātṛvidhātārau bhṛgoḥ khyātir asūyata

śriyaṃ ca devadevasya patnī nārāyaṇasya yā //

kṣīrābdhau śrīḥ samutpannā śrūyate 'mṛtamanthane

bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannety etad āha kathaṃ bhavān //

nityaivaiṣā jaganmātā viṣṇoḥ śrīr anapāyinī

yathā sarvagato viṣṇus tathaiveyaṃ dvijottama //

artho viṣṇur iyaṃ vāṇī nītir eṣā nayo hariḥ

bodho viṣṇur iyaṃ buddhir dharmo 'sau satkriyā tv iyam //

sraṣṭā viṣṇur iyaṃ sṛṣṭiḥ śrīr bhūmir bhūdharo hariḥ

saṃtoṣo bhagavāṃl lakṣmīs tuṣṭir maitreya śāśvatī //

icchā śrīr bhagavān kāmo yajño 'sau dakṣiṇā tu sā

ājyāhutir asau devī puroḍāśo janārdanaḥ //

patnīśālā mune lakṣmīḥ prāgvaṃśo madhusūdanaḥ

citir lakṣmīr harir yūpa idhmā śrīr bhagavān kuśaḥ //

sāmasvarūpī bhagavān udgītiḥ kamalālayā

svāhā lakṣmīr jagannātho vāsudevo hutāśanaḥ //

śaṃkaro bhagavāñ chaurir gaurī lakṣmīr dvijottama

maitreya keśavaḥ sūryas tatprabhā kamalālayā //

viṣṇuḥ pitṛgaṇaḥ padmā svadhā śāśvatapuṣṭidā

dyauḥ śrīḥ sarvātmako viṣṇur avakāśo 'tivistaraḥ //

śaśāṅkaḥ śrīdharaḥ kāntiḥ śrīs tasyaivānapāyinī

dhṛtir lakṣmīr jagacceṣṭā vāyuḥ sarvatrago hariḥ //

jaladhir dvija govindas tadvelā śrīr mahāmate

lakṣmīsvarūpam indrāṇī devendro madhusūdanaḥ //

yamaś cakradharaḥ sākṣād dhūmorṇā kamalālayā

ṛddhiḥ śrīḥ śrīdharo devaḥ svayam eva dhaneśvaraḥ //

gaurī lakṣmīr mahābhāgā keśavo varuṇaḥ svayam

śrīr devasenā viprendra devasenāpatir hariḥ //

avaṣṭambho gadāpāṇiḥ śaktir lakṣmīr dvijottama

kāṣṭhā lakṣmīr nimeṣo 'sau muhūrto 'sau kalā tu sā //

jyotsnā lakṣmīḥ pradīpo 'sau sarvaḥ sarveśvaro hariḥ

latābhūtā jaganmātā śrīr viṣṇur drumasaṃsthitiḥ //

vibhāvarī śrīr divaso devaś cakragadādharaḥ

varaprado varo viṣṇur vadhūḥ padmavanālayā //

nadasvarūpī bhagavāñ śrīr nadīrūpasaṃsthitā

dhvajaś ca puṇḍarīkākṣaḥ patākā kamalālayā //

tṛṣṇā lakṣmīr jagatsvāmī lobho nārāyaṇaḥ paraḥ

ratirāgau ca dharmajña lakṣmīr govinda eva ca //

kiṃ vātra bahunoktena saṃkṣepeṇedam ucyate //

devatiryaṅmanuṣyeṣu puṃnāmni bhagavān hariḥ

strīnāmni lakṣmīr maitreya nānayor vidyate param //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

idaṃ ca śṛṇu maitreya yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā

śrīsaṃbaddhaṃ mayāpy etac śrutam āsīn marīcitaḥ //

durvāsāḥ śaṃkarasyāṃśaś cacāra pṛthivīm imām

sa dadarśa srajaṃ divyām ṛṣir vidyādharīkare //

saṃtānakānām akhilaṃ yasyā gandhena vāsitam

atisevyam abhūd brahman tad vanaṃ vanacāriṇām //

unmattavratadhṛg vipraḥ sa dṛṣṭvā śobhanāṃ srajam

tāṃ yayāce varārohāṃ vidyādharavadhūṃ tataḥ //

yācitā tena tanvaṅgī mālāṃ vidyādharāṅganā

dadau tasmai viśālākṣī sādaraṃ praṇipatya tam //

tām ādāyātmano mūrdhni srajam unmattarūpadhṛk

kṛtvā sa vipro maitreya paribabhrāma medinīm //

sa dadarśa samāyāntam unmattairāvatasthitam

trailokyādhipatiṃ devaṃ saha devaiḥ śacīpatim //

tām ātmanaḥ sa śirasaḥ srajam unmattaṣaṭpadām

ādāyāmararājāya cikṣeponmattavan muniḥ //

gṛhītvāmararājena srag airāvatamūrdhani

nyastā rarāja kailāsaśikhare jāhnavī yathā //

madāndhakāritākṣo 'sau gandhākṛṣṭena vāraṇaḥ

kareṇāghrāya cikṣepa tāṃ srajaṃ dharaṇītale //

tataś cukrodha bhagavān durvāsā munisattamaḥ

maitreya devarājānaṃ kruddhaś caitad uvāca ha //

aiśvaryamadaduṣṭātmann atistabdho 'si vāsava

śriyo dhāma srajaṃ yas tvaṃ maddattāṃ nābhinandasi //

prasāda iti noktaṃ te praṇipātapuraḥsaram

harṣotphullakapolena na cāpi śirasā dhṛtā //

mayā dattām imāṃ mālāṃ yasmān na bahu manyase

trailokyaśrīr ato mūḍha vināśam upayāsyati //

māṃ manyate 'nyaiḥ sadṛśaṃ nūnaṃ śakra bhavān dvijaiḥ

ato 'vamānam asmāsu māninā bhavatā kṛtam //

maddattā bhavatā yasmāt kṣiptā mālā mahītale

tasmāt praṇaṣṭalakṣmīkaṃ trailokyaṃ te bhaviṣyati //

yasya saṃjātakopasya bhayam eti carācaram

taṃ tvaṃ mām atigarveṇa devarājāvamanyase //

mahendro vāraṇaskandhād avatīrya tvarānvitaḥ

prasādayām āsa muniṃ durvāsasam akalmaṣam //

prasādyamānaḥ sa tadā praṇipātapuraḥsaram

pratyuvāca sahasrākṣaṃ durvāsā munisattamaḥ //

nāhaṃ kṛpāluhṛdayo na ca māṃ bhajate kṣamā

anye te munayaḥ śakra durvāsasam avehi mām //

gautamādibhir anyais tvaṃ garvam āpādito mudhā

akṣāntisārasarvasvaṃ durvāsasam avehi mām //

vasiṣṭhādyair dayāsāraiḥ stotraṃ kurvadbhir uccakaiḥ

garvaṃ gato 'si yenaivaṃ mām apy adyāvamanyase //

jvalajjaṭākalāpasya bhṛkuṭīkuṭilaṃ mukham

nirīkṣya kas tribhuvane mama yo na gato bhayam //

nāhaṃ kṣamiṣye bahunā kim uktena śatakrato

viḍambanām imāṃ bhūyaḥ karoṣy anunayātmikām //

ity uktvā prayayau vipro devarājo 'pi taṃ punaḥ

āruhyairāvataṃ brahman prayayāv amarāvatīm //

tataḥprabhṛti niḥśrīkaṃ saśakraṃ bhuvanatrayam

maitreyāsīd apadhvastaṃ saṃkṣīṇauṣadhivīrudham //

na yajñāḥ saṃpravartante na tapasyanti tāpasāḥ

na ca dānādidharmeṣu manaś cakre tadā janaḥ //

niḥsattvāḥ sakalā lokā lobhādyupahatendriyāḥ

svalpe 'pi hi babhūvus te sābhilāṣā dvijottama //

yataḥ sattvaṃ tato lakṣmīḥ sattvaṃ bhūtyanusāri ca

niḥśrīkāṇāṃ kutaḥ sattvaṃ vinā tena guṇāḥ kutaḥ //

balaśauryādyabhāvaś ca puruṣāṇāṃ guṇair vinā
laṅghanīyaḥ samastasya balaśauryavivarjitaḥ
bhavaty apadhvastamatir laṅghitaḥ prathitaḥ pumān //

evam atyantaniḥśrīke trailokye sattvavarjite

devān prati balodyogaṃ cakrur daiteyadānavāḥ //

lobhābhibhūtā niḥśrīkā daityāḥ sattvavivarjitāḥ

śriyā vihīnair niḥsattvair devaiś cakrus tato raṇam //

vijitās tridaśā daityair indrādyāḥ śaraṇaṃ yayuḥ

pitāmahaṃ mahābhāgaṃ hutāśanapurogamāḥ //

yathāvat kathito devair brahmā prāha tataḥ surān

parāvareśaṃ śaraṇaṃ vrajadhvam asurārdanam //

utpattisthitināśānām ahetuṃ hetum īśvaram

prajāpatipatiṃ viṣṇum anantam aparājitam //

pradhānapuṃsor ajayoḥ kāraṇaṃ kāryabhūtayoḥ

praṇatārtiharaṃ viṣṇuṃ sa vaḥ śreyo vidhāsyati //

evam uktvā surān sarvān brahmā lokapitāmahaḥ

kṣīrodasyottaraṃ tīraṃ tair eva sahito yayau //

sa gatvā tridaśaiḥ sarvaiḥ samavetaḥ pitāmahaḥ

tuṣṭāva vāgbhir iṣṭābhiḥ parāvarapatiṃ harim //

namāmi sarvaṃ sarveśam anantam ajam avyayam

lokadhāmadharādhāram aprakāśam abhedinam //

nārāyaṇam aṇīyāṃsam aśeṣāṇām aṇīyasām

samastānāṃ gariṣṭhaṃ ca bhūrādīnāṃ garīyasām //

yatra sarvaṃ yataḥ sarvam utpannaṃ matpuraḥsaram

sarvabhūtaś ca yo devaḥ parāṇām api yaḥ paraḥ //

paraḥ parasmāt puruṣāt paramātmasvarūpadhṛk

yogibhiś cintyate yo 'sau muktihetor mumukṣubhiḥ //

sattvādayo na santīśe yatra ca prākṛtā guṇāḥ

sa śuddhaḥ sarvaśuddhebhyaḥ pumān ādyaḥ prasīdatu //

kalākāṣṭhānimeṣādi kālasūtrasya gocare

yasya śaktir na śuddhasya prasīdatu sa no hariḥ //

procyate parameśo hi yaḥ śuddho 'py upacārataḥ

prasīdatu sa no viṣṇur ātmā yaḥ sarvadehinām //

yaḥ kāraṇaṃ ca kāryaṃ ca kāraṇasyāpi kāraṇam

kāryasyāpi ca yaḥ kāryaṃ prasīdatu sa no hariḥ //

kāryakāryasya yat kāryaṃ tatkāryasyāpi yaḥ svayam

tatkāryakāryabhūto yas tataś ca praṇato 'smi tam //

kāraṇaṃ kāraṇasyāpi tasya kāraṇakāraṇam

tatkāraṇānāṃ hetuṃ taṃ praṇato 'smi sureśvaram //

bhoktāraṃ bhojyabhūtaṃ ca sraṣṭāraṃ sṛjyam eva ca

kāryakartṛsvarūpaṃ taṃ praṇato 'smi paraṃ padam //

viśuddhabodhavan nityam ajam akṣayam avyayam

avyaktam avikāraṃ yat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

na sthūlaṃ na ca sūkṣmaṃ yan na viśeṣaṇagocaram

tat padaṃ paramaṃ viṣṇoḥ praṇamāmi sadāmalam //

yasyāyutāyutāṃśāṃśe viśvaśaktir iyaṃ sthitā

parabrahmasvarūpasya praṇamāmi tam avyayam //

yan na devā na munayo na cāhaṃ na ca śaṃkaraḥ

jānanti parameśasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

yad yoginaḥ sadodyuktāḥ puṇyapāpakṣaye 'kṣayam

paśyanti praṇave cintyaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

śaktayo yasya devasya brahmaviṣṇuśivātmikāḥ

bhavanty abhūtapūrvasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

sarveśa sarvabhūtātman sarva sarvāśrayācyuta

prasīda viṣṇo bhaktānāṃ vraja no dṛṣṭigocaram //

ity udīritam ākarṇya brahmaṇas tridaśās tataḥ

praṇamyocuḥ prasīdeti vraja no dṛṣṭigocaram //

yan nāyaṃ bhagavān brahmā jānāti paramaṃ padam

taṃ natāḥ smo jagaddhāma tava sarvagatācyuta //

ity ante vacasas teṣāṃ devānāṃ brahmaṇas tathā

ūcur devarṣayaḥ sarve bṛhaspatipurogamāḥ //

ādyo yajñaḥ pumān īḍyo yaḥ pūrveṣāṃ ca pūrvajaḥ

taṃ natāḥ smo jagatsraṣṭuḥ sraṣṭāram aviśeṣaṇam //

bhagavan bhūtabhavyeśa yajñamūrtidharāvyaya

prasīda praṇatānāṃ tvaṃ sarveṣāṃ dehi darśanam //

eṣa brahmā tathaivāyaṃ saha rudrais trilocanaḥ

sarvādityaiḥ samaṃ pūṣā pāvako 'yaṃ sahāgnibhiḥ //

aśvinau vasavaś ceme sarve caite marudgaṇāḥ

sādhyā viśve tathā devā devendraś cāyam īśvaraḥ //

praṇāmapravaṇā nātha daityasainyaparājitāḥ

śaraṇaṃ tvām anuprāptāḥ samastā devatāgaṇāḥ //

evaṃ saṃstūyamānas tu bhagavāñ chaṅkhacakradhṛk

jagāma darśanaṃ teṣāṃ maitreya parameśvaraḥ //

taṃ dṛṣṭvā te tadā devāḥ śaṅkhacakragadādharam

apūrvarūpasaṃsthānaṃ tejasāṃ rāśim ūrjitam //

praṇamya praṇatāḥ pūrvaṃ saṃkṣobhastimitekṣaṇāḥ

tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣaṃ pitāmahapurogamāḥ //

namo namas te viśveśa tvaṃ brahmā tvaṃ pinākadhṛk
indras tvam agniḥ pavano varuṇaḥ savitā yamaḥ
vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevagaṇā bhavān //

yo 'yaṃ tavāgato deva samīpaṃ devatāgaṇaḥ

sa tvam eva jagatsraṣṭā yataḥ sarvagato bhavān //

tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṅkāraḥ prajāpatiḥ

vettā vedyaṃ ca sarvātmaṃs tvanmayaṃ cākhilaṃ jagat //

tvām ārtāḥ śaraṇaṃ viṣṇo prayātā daityanirjitāḥ

vayaṃ prasīda sarvātmaṃs tejasāpyāyayasva naḥ //

tāvad ārtis tathā vāñchā tāvan mohas tathāsukham

yāvan nāyāti śaraṇaṃ tvām aśeṣāghanāśanam //

tvaṃ prasādaṃ prasannātman prapannānāṃ kuruṣva naḥ

tejasāṃ nātha sarveṣāṃ svaśaktyāpyāyanaṃ kuru //

evaṃ saṃstūyamānas tu praṇatair amarair hariḥ

prasannadṛṣṭir bhagavān idam āha sa viśvakṛt //

tejaso bhavatāṃ devāḥ kariṣyāmy upabṛṃhaṇam

vadāmy ahaṃ yat kriyatāṃ bhavadbhis tad idaṃ surāḥ //

ānīya sahitā daityaiḥ kṣīrābdhau sakalauṣadhīḥ
manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā tu vāsukim
mathyatām amṛtaṃ devāḥ sahāye mayy avasthite //

sāmapūrvaṃ ca daiteyās tatra sāhāyyakarmaṇi

sāmānyaphalabhoktāro yūyaṃ vācyā bhaviṣyatha //

mathyamāne ca tatrābdhau yat samutpadyate 'mṛtam

tatpānād balino yūyam amarāś ca bhaviṣyatha //

tathā cāhaṃ kariṣyāmi te yathā tridaśadviṣaḥ

na prāpsyanty amṛtaṃ devāḥ kevalaṃ kleśabhāginaḥ //

ity uktā devadevena sarva eva tataḥ surāḥ

saṃdhānam asuraiḥ kṛtvā yatnavanto 'mṛte 'bhavan //

nānauṣadhīḥ samānīya devadaiteyadānavāḥ

kṣiptvā kṣīrābdhipayasi śaradabhrāmalatviṣi //

manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā ca vāsukim

tato mathitum ārabdhā maitreya tarasāmṛtam //

vibudhāḥ sahitāḥ sarve yataḥ pucchaṃ tataḥ kṛtāḥ

kṛṣṇena vāsuker daityāḥ pūrvakāye niveśitāḥ //

te tasya phaṇaniḥśvāsavahnināpahatatviṣaḥ

nistejaso 'surāḥ sarve babhūvur amitadyute //

tenaiva mukhaniḥśvāsavāyunāstabalāhakaiḥ

pucchapradeśe varṣadbhis tadā cāpyāyitāḥ surāḥ //

kṣīrodamadhye bhagavān kūrmarūpī svayaṃ hariḥ

mandarādrer adhiṣṭhānaṃ bhramato 'bhūn mahāmune //

rūpeṇānyena devānāṃ madhye cakragadādharaḥ

cakarṣa nāgarājānaṃ daityamadhye 'pareṇa ca //

upary ākrāntavāñ chailaṃ bṛhadrūpeṇa keśavaḥ

tathāpareṇa maitreya yan na dṛṣṭaṃ surāsuraiḥ //

tejasā nāgarājānaṃ tathāpyāyitavān hariḥ

anyena tejasā devān upabṛṃhitavān vibhuḥ //

mathyamāne tatas tasmin kṣīrābdhau devadānavaiḥ

havirdhāmābhavat pūrvaṃ surabhiḥ surapūjitā //

jagmur mudaṃ tato devā dānavāś ca mahāmune

vyākṣiptacetasaś caiva babhūvuḥ stimitekṣaṇāḥ //

kim etad iti siddhānāṃ divi cintayatāṃ tataḥ

babhūva vāruṇī devī madāghūrṇitalocanā //

kṛtāvartāt tatas tasmāt kṣīrodād vāsayañ jagat

gandhena pārijāto 'bhūd devastrīnandanas taruḥ //

rūpaudāryaguṇopetas tataś cāpsarasāṃ gaṇaḥ

kṣīrodadheḥ samutpanno maitreya paramādbhutaḥ //

tataḥ śītāṃśur abhavaj jagṛhe taṃ maheśvaraḥ

jagṛhuś ca viṣaṃ nāgāḥ kṣīrodābdhisamutthitam //

tato dhanvantarir devaḥ śvetāmbaradharaḥ svayam

bibhratkamaṇḍaluṃ pūrṇam amṛtasya samutthitaḥ //

tataḥ svasthamanaskās te sarve daiteyadānavāḥ

babhūvur muditāḥ sadyo maitreya munibhiḥ saha //

tataḥ sphuratkāntimatī vikāsikamale sthitā

śrīr devī payasas tasmād utthitā dhṛtapaṅkajā //

tāṃ tuṣṭuvur mudā yuktāḥ śrīsūktena maharṣayaḥ //

viśvāvasumukhās tasyā gandharvāḥ purato jaguḥ

ghṛtācīpramukhā brahman nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ //

gaṅgādyāḥ saritas toyaiḥ snānārtham upatasthire
diggajā hemapātrastham ādāya vimalaṃ jalam
snāpayāṃ cakrire devīṃ sarvalokamaheśvarīm //

kṣīrodo rūpadhṛk tasyai mālām amlānapaṅkajām

dadau vibhūṣaṇāny aṅge viśvakarmā cakāra ha //

divyamālyāmbaradharā snātā bhūṣaṇabhūṣitā

paśyatāṃ sarvadevānāṃ yayau vakṣaḥsthalaṃ hareḥ //

tato 'valokitā devā harivakṣaḥsthalasthayā

lakṣmyā maitreya sahasā parāṃ nirvṛtim āgatāḥ //

udvegaṃ paramaṃ jagmur daityā viṣṇuparāṅmukhāḥ

tyaktā lakṣmyā mahābhāga vipracittipurogamāḥ //

tatas te jagṛhur daityā dhanvantarikare sthitam

kamaṇḍaluṃ mahāvīryā yatrāste tad dvijāmṛtam //

māyayā mohayitvā tān viṣṇuḥ strīrūpam āsthitaḥ

dānavebhyas tad ādāya devebhyaḥ pradadau vibhuḥ //

tataḥ papuḥ suragaṇāḥ śakrādyās tat tadāmṛtam

udyatāyudhanistriṃśā daityās tāṃś ca samabhyayuḥ //

pīte 'mṛte ca balibhir devair daityacamūs tadā

vadhyamānā diśo bheje pātālaṃ ca viveśa vai //

tato devā mudā yuktāḥ śaṅkhacakragadādharam

praṇipatya yathāpūrvam aśāsaṃs tat triviṣṭapam //

Note: D6 ins.:

devadeve gate tasmin vāsudeveśvaraṃ harim //

tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣam antardhānagataṃ harim //

tataḥ prasannabhāḥ sūryaḥ prayayau svena vartmanā

jyotīṃṣi ca yathāmārgaṃ prayayur munisattama //

jajvāla bhagavāṃś coccaiś cārudīptir vibhāvasuḥ

dharme ca sarvabhūtānāṃ tadā matir ajāyata //

śriyā juṣṭaṃ ca trailokyaṃ babhūva dvijasattama

śakraś ca tridaśaśreṣṭhaḥ punaḥ śrīmān ajāyata //

siṃhāsanagataḥ śakraḥ saṃprāpya tridivaṃ punaḥ

devarājye sthito devīṃ tuṣṭāvābjakarāṃ tataḥ //

Note: D7 ins.:

durvāsaśāpapātena punar mā bhūd iyaṃ hare //

tathyeti cābhiprāyeṇas tuṣṭāva śriyamānataḥ //

namasye sarvalokānāṃ jananīm abjasaṃbhavām

śriyam unnidrapadmākṣīṃ viṣṇuvakṣaḥsthalasthitām //

Note: B2,D3,5,T1,2,G3,M0,ed. Veṅk. ins.:

padmālayāṃ padmakarāṃ padmapatranibhekṣaṇām //

vande padmamukhāṃ devīṃ padmanābhapriyām aham //

tvaṃ siddhis tvaṃ svadhā svāhā sudhā tvaṃ lokapāvanī

saṃdhyā rātriḥ prabhā bhūtir medhā śraddhā sarasvatī //

yajñavidyā mahāvidyā guhyavidyā ca śobhane

ātmavidyā ca devi tvaṃ vimuktiphaladāyinī //

ānvīkṣikī trayī vārtā daṇḍanītis tvam eva ca

saumyāsaumyair jagad rūpais tvayaitad devi pūritam //

kā tv anyā tvām ṛte devi sarvayajñamayaṃ vapuḥ

adhyāste devadevasya yogicintyaṃ gadābhṛtaḥ //

tvayā devi parityaktaṃ sakalaṃ bhuvanatrayam

vinaṣṭaprāyam abhavat tvayedānīṃ samedhitam //

dārāḥ putrās tathāgāraṃ suhṛddhānyadhanādikam

bhavaty etan mahābhāge nityaṃ tvadvīkṣaṇān nṛṇām //

śarīrārogyam aiśvaryam aripakṣakṣayaḥ sukham

devi tvaddṛṣṭidṛṣṭānāṃ puruṣāṇāṃ na durlabham //

tvaṃ mātā sarvabhūtānāṃ devadevo hariḥ pitā

tvayaitad viṣṇunā cāmba jagad vyāptaṃ carācaram //

mā naḥ kośaṃ tathā goṣṭhaṃ mā gṛhaṃ mā paricchadam

mā śarīraṃ kalatraṃ ca tyajethāḥ sarvapāvani //

mā putrān mā suhṛdvargān mā paśūn mā vibhūṣaṇam

tyajethā mama devasya viṣṇor vakṣaḥsthalālaye //

sattvena satyaśaucābhyāṃ tathā śīlādibhir guṇaiḥ

tyajyante te narāḥ sadyaḥ saṃtyaktā ye tvayāmale //

tvayāvalokitāḥ sadyaḥ śīlādyair akhilair guṇaiḥ

kulaiśvaryaiś ca yujyante puruṣā nirguṇā api //

sa ślāghyaḥ sa guṇī dhanyaḥ sa kulīnaḥ sa buddhimān

sa śūraḥ sa ca vikrānto yas tvayā devi vīkṣitaḥ //

sadyo vaiguṇyam āyānti śīlādyāḥ sakalā guṇāḥ

parāṅmukhī jagaddhātrī yasya tvaṃ viṣṇuvallabhe //

na te varṇayituṃ śaktā guṇāñ jihvāpi vedhasaḥ

prasīda devi padmākṣi māsmāṃs tyākṣīḥ kadācana //

evaṃ śrīḥ saṃstutā samyak prāha hṛṣṭā śatakratum

śṛṇvatāṃ sarvadevānāṃ sarvabhūtasthitā dvija //

parituṣṭāsmi deveśa stotreṇānena te hare

varaṃ vṛṇīṣva yas tv iṣṭo varadāhaṃ tavāgatā //

varadā yadi me devi varārho yadi cāpy aham

trailokyaṃ na tvayā tyājyam eṣa me 'stu varaḥ paraḥ //

stotreṇa yas tathaitena tvāṃ stoṣyaty abdhisaṃbhave

sa tvayā na parityājyo dvitīyo 'stu varo mama //

trailokyaṃ tridaśaśreṣṭha na saṃtyakṣyāmi vāsava

datto varo mayāyaṃ te stotrārādhanatuṣṭayā //

yaś ca sāyaṃ tathā prātaḥ stotreṇānena mānavaḥ

māṃ stoṣyati na tasyāhaṃ bhaviṣyāmi parāṅmukhī //

evaṃ dadau varau devī devarājāya vai purā

maitreya śrīr mahābhāgā stotrārādhanatoṣitā //

bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā śrīḥ pūrvam udadheḥ punaḥ

devadānavayatnena prasūtāmṛtamanthane //

evaṃ yadā jagatsvāmī devadevo janārdanaḥ

avatāraṃ karoty eṣā tadā śrīs tatsahāyinī //

punaś ca padmā saṃbhūtā ādityo 'bhūd yadā hariḥ

yadā tu bhārgavo rāmas tadābhūd dharaṇī tv iyam //

rāghavatve 'bhavat sītā rukmiṇī kṛṣṇajanmani

anyeṣu cāvatāreṣu viṣṇor eṣā sahāyinī //

devatve devadeheyaṃ manuṣyatve ca mānuṣī

viṣṇor dehānurūpāṃ vai karoty eṣātmanas tanum //

yaś caitac chṛṇuyāj janma lakṣmyā yaś ca paṭhen naraḥ

śriyo na vicyutis tasya gṛhe yāvat kulatrayam //

paṭhyate yeṣu caiveyaṃ gṛheṣu śrīstutir mune

alakṣmīḥ kalahādhārā na teṣv āste kadācana //

etat te kathitaṃ brahman yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

kṣīrābdhau śrīr yathā jātā pūrvaṃ bhṛgusutā satī //

iti sakalavibhūtyavāptihetuḥ stutir iyam indramukhodgatā hi lakṣmyāḥ

anudinam iha paṭhyate nṛbhir yair vasati na teṣu kadācid apy alakṣmīḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

kathitaṃ me tvayā sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mahāmune

bhṛgusargāt prabhṛty eṣa sargo me kathyatāṃ punaḥ //

bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā lakṣmīr viṣṇuparigrahaḥ

tathā dhātṛvidhātārau khyātyāṃ jātau sutau bhṛgoḥ //

āyatir niyatiś caiva meroḥ kanye mahātmanaḥ

dhātṛvidhātros te bhārye tayor jātau sutāv ubhau //

prāṇaś caiva mṛkaṇḍuś ca mārkaṇḍeyo mṛkaṇḍutaḥ

tato vedaśirā jajñe prāṇasyāpi sutaṃ śṛṇu //

prāṇasya dyutimān putro rājavāṃś ca tato 'bhavat

tato vaṃśo mahābhāga vistāraṃ bhārgavo gataḥ //

patnī marīceḥ saṃbhūtiḥ paurṇamāsam asūyata

virajāḥ parvataś caiva tasya putrau mahātmanaḥ //

vaṃśasaṃkīrtane putrān vadiṣye 'haṃ tato dvija
smṛtiś cāṅgirasaḥ patnī prasūtā kanyakās tathā
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatī tathā //

anasūyā tathaivātrer jajñe putrān akalmaṣān

somaṃ durvāsasaṃ caiva dattātreyaṃ ca yoginam //

prītyāṃ pulastyabhāryāyāṃ dattolis tatsuto 'bhavat

pūrvajanmani so 'gastyaḥ smṛtaḥ svāyaṃbhuve 'ntare //

kardamaś cārvarīvāṃś ca sahiṣṇuś ca sutatrayam

kṣamā tu suṣuve bhāryā pulahasya prajāpateḥ //

kratoś ca sannatir bhāryā vālakhilyān asūyata
ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi ṛṣīṇām ūrdhvaretasām
aṅguṣṭhaparvamātrāṇāṃ jvaladbhāskaratejasām //

ūrjāyāṃ ca vasiṣṭhasya saptājāyanta vai sutāḥ //

rajo gotrordhvabāhuś ca savanaś cānaghas tathā

sutapāḥ śukra ity ete sarve saptarṣayo 'malāḥ //

yo 'sāv agnir abhimānī brahmaṇas tanayo 'grajaḥ

tasmāt svāhā sutāṃl lebhe trīn udāraujaso dvija //

pāvakaṃ pavamānaṃ ca śuciṃ cāpi jalāśinam //

teṣāṃ tu saṃtatāv anye catvāriṃśac ca pañca ca

kathyante vahnayaś caite pitā putratrayaṃ ca yat //

evam ekonapañcāśad vahnayaḥ parikīrtitāḥ //

pitaro brahmaṇā sṛṣṭā vyākhyātā ye mayā tava

agniṣvāttā barhiṣado 'nagnayaḥ sāgnayaś ca ye //

tebhyaḥ svadhā sute jajñe menāṃ vai dhāriṇīṃ tathā

te ubhe brahmavādinyau yoginyau cāpy ubhe dvija //

uttamajñānasaṃpanne sarvaiḥ samuditair guṇaiḥ //

ity eṣā dakṣakanyānāṃ kathitāpatyasaṃtatiḥ

śraddhāvān saṃsmarann etām anapatyo na jāyate //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

priyavratottānapādau manoḥ svāyambhuvasya tu

dvau putrau sumahāvīryau dharmajñau kathitau tava //

tayor uttānapādasya surucyām uttamaḥ sutaḥ

abhīṣṭāyām abhūd brahman pitur atyantavallabhaḥ //

sunītir nāma yā rājñas tasyābhūn mahiṣī dvija

sa nātiprītimāṃs tasyāṃ tasyāś cābhūd dhruvaḥ sutaḥ //

rājāsanasthitasyāṅkaṃ pitur bhrātaram āśritam

dṛṣṭvottamaṃ dhruvaś cakre tam āroḍhuṃ manoratham //

pratyakṣaṃ bhūpatis tasyāḥ surucyā nābhyanandata

praṇayenāgataṃ putram utsaṅgārohaṇotsukam //

sapatnī tanayaṃ dṛṣṭvā tam aṅkārohaṇotsukam

svaputraṃ ca tathārūḍhaṃ surucir vākyam abravīt //

kriyate kiṃ vṛthā vatsa mahān eṣa manorathaḥ
anyastrīgarbhajātena asaṃbhūya mamodare
uttamottamam aprāpyam aviveko 'bhivāñchasi //

satyaṃ sutas tvam apy asya kintu na tvaṃ mayā dhṛtaḥ //

etad rājāsanaṃ sarvabhūbhṛtsaṃśrayaketanam

yogyaṃ mamaiva putrasya kim ātmā kliśyate tvayā //

uccair manorathas te 'yaṃ matputrasyeva kiṃ vṛthā

sunītyām ātmano janma kiṃ tvayā nāvagamyate //

utsṛjya pitaraṃ bālas tac chrutvā mātṛbhāṣitam

jagāma kupito mātur nijāyā dvija mandiram //

taṃ dṛṣṭvā kupitaṃ putram īṣatprasphuritādharam

sunītir aṅkam āropya maitreyaitad abhāṣata //

vatsa kaḥ kopahetus te kaś ca tvāṃ nābhinandati

ko 'vajānāti pitaraṃ tava yas te 'parādhyati //

ity uktaḥ sakalaṃ mātre kathayām āsa tad yathā

suruciḥ prāha bhūpālapratyakṣam atigarvitā //

niḥśvasya seti kathite tasmin putreṇa durmanāḥ

śvāsakṣāmekṣaṇā dīnā sunītir vākyam abravīt //

suruciḥ satyam āhedaṃ svalpabhāgyo 'si putraka

na hi puṇyavatāṃ vatsa sapatnair evam ucyate //

nodvegas tāta kartavyaḥ kṛtaṃ yad bhavatā purā

tat ko 'pahartuṃ śaknoti dātuṃ kaś cākṛtaṃ tvayā //

Note: M0,ed. Veṅk. ins.:

tat tvayā nātra kartavyaṃ duḥkhaṃ tadvākyasaṃbhavam //

rājāsanaṃ tathā chatraṃ varāśvā varavāraṇāḥ

yasya puṇyāni tasyaiva matvaitac chāmya putraka //

anyajanmakṛtaiḥ puṇyaiḥ surucyāṃ surucir nṛpaḥ

bhāryeti procyate cānyā madvidhā puṇyavarjitā //

puṇyopacayasaṃpannas tasyāḥ putras tathottamaḥ

mama putras tathā jātaḥ svalpapuṇyo dhruvo bhavān //

tathāpi duḥkhaṃ na bhavān kartum arhati putraka

yasya yāvat sa tenaiva svena tuṣyati buddhimān //

yadi ced duḥkham atyarthaṃ surucyā vacanāt tava

tat puṇyopacaye yatnaṃ kuru sarvaphalaprade //

suśīlo bhava dharmātmā maitraḥ prāṇihite rataḥ

nimnaṃ yathāpaḥ pravaṇāḥ pātram āyānti saṃpadaḥ //

amba yat tvam idaṃ prāha praśamāya vaco mama

naitad durvacasā bhinne hṛdaye mama tiṣṭhati //

so 'haṃ tathā yatiṣyāmi yathā sarvottamottamam

sthānaṃ prāpsyāmy aśeṣāṇāṃ jagatām abhipūjitam //

surucir dayitā rājñas tasyā jāto 'smi nodarāt

prabhāvaṃ paśya me 'mba tvaṃ dhṛtasyāpi tavodare //

uttamaḥ sa mama bhrātā yo garbheṇa dhṛtas tayā

sa rājāsanam āpnotu pitrā dattaṃ tathāstu tat //

nānyadattam abhīpsyāmi sthānam amba svakarmaṇā

icchāmi tad ahaṃ sthānaṃ yan na prāpa pitā mama //

nirjagāma gṛhān mātur ity uktvā mātaraṃ dhruvaḥ

purāc ca nirgamya tatas tadbāhyopavanaṃ yayau //

sa dadarśa munīṃs tatra sapta pūrvāgatān dhruvaḥ

kṛṣṇājinottarīyeṣu viṣṭareṣu samāsthitān //

sa rājaputras tān sarvān praṇipatyābhyabhāṣata

praśrayāvanataḥ samyag abhivādanapūrvakam //

uttānapādatanayaṃ māṃ nibodhata sattamāḥ

jātaṃ sunītyāṃ nirvedād yuṣmākaṃ prāptam antikam //

catuḥpañcābdasaṃbhūto bālas tvaṃ nṛpanandana

nirvedakāraṇaṃ kiṃcit tava nādyāpi vidyate //

na cintyaṃ bhavataḥ kiṃcid dhriyate bhūpatiḥ pitā

na caiveṣṭaviyogādi tava paśyāma bālaka //

śarīre na ca te vyādhir asmābhir upalakṣyate

nirvedaḥ kiṃnimittas te kathyatāṃ yadi vidyate //

tataḥ sa kathayām āsa surucyā yad udāhṛtam

tan niśamya tataḥ procur munayas te parasparam //

aho kṣātraṃ paraṃ tejo bālasyāpi yad akṣamā

sapatnyā mātur uktasya hṛdayān nāpasarpati //

bho bhoḥ kṣatriyadāyāda nirvedād yat tvayādhunā

kartuṃ vyavasitaṃ tan naḥ kathyatāṃ yadi rocate //

yac ca kāryaṃ tavāsmābhiḥ sāhāyyam amitadyute

tad ucyatāṃ vivakṣus tvam asmābhir upalakṣyase //

nāham artham abhīpsāmi na rājyaṃ dvijasattamāḥ

tat sthānam ekam icchāmi bhuktaṃ nānyena yat purā //

etan me kriyatāṃ samyak kathyatāṃ prāpyate yathā

sthānam agryaṃ samastebhyaḥ sthānebhyo munisattamāḥ //

anārādhitagovindair naraiḥ sthānaṃ nṛpātmaja

na hi saṃprāpyate śreṣṭhaṃ tasmād ārādhayācyutam //

paraḥ parāṇāṃ puruṣo yasya tuṣṭo janārdanaḥ

sa prāpnoty akṣayaṃ sthānam etat satyaṃ mayoditam //

yasyāntaḥ sarvam evedam acyutasyāvyayātmanaḥ

tam ārādhaya govindaṃ sthānam agryaṃ yadīcchasi //

paraṃ brahma paraṃ dhāma yo 'sau brahma tathā param

tam ārādhya hariṃ yāti muktim apy atidurlabhām //

yo yajñapuruṣo yajñe yoge yaḥ paramaḥ pumān

tasmiṃs tuṣṭe yad aprāpyaṃ kiṃ tad asti janārdane //

aindram indraḥ paraṃ sthānaṃ yam ārādhya jagatpatim

prāpa yajñapatiṃ viṣṇuṃ tam ārādhaya suvrata //

prāpnoṣy ārādhite viṣṇau manasā yad yad icchasi

trailokyāntargataṃ sthānaṃ kim u vatsottamottamam //

Note: G2,3 ins.:

kṛṣṇārādhanam evaikaṃ puṃsaḥ sarvaphalapradam //

sarvair apy evam evoktaṃ tad upāyam abṛhat sate //

ārādhyaḥ kathito devo bhavadbhiḥ praṇatasya me

mayā tatparitoṣāya yaj japtavyaṃ tad ucyatām //

yathā cārādhanaṃ tasya mayā kāryaṃ mahātmanaḥ

prasādasumukhās tan me kathayantu maharṣayaḥ //

rājaputra yathā viṣṇor ārādhanaparair naraiḥ

kāryam ārādhanaṃ tan no yathāvac chrotum arhasi //

bāhyārthād akhilāc cittaṃ tyājayet prathamaṃ naraḥ

tasminn eva jagaddhāmni tataḥ kurvīta niścalam //

evam ekāgracittena tanmayena dhṛtātmanā

japtavyaṃ yan nibodhaitat tan naḥ pārthivanandana //

hiraṇyagarbhapuruṣapradhānavyaktarūpiṇe

oṃ namo vāsudevāya śuddhajñānasvabhāvine //

etaj jajāpa bhagavān japyaṃ svāyambhuvo manuḥ

pitāmahas tava purā tasya tuṣṭo janārdanaḥ //

dadau yathābhilaṣitām ṛddhiṃ trailokyadurlabhām

tathā tvam api govindaṃ toṣayaitat sadā japan //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

niśamyaitad aśeṣeṇa maitreya nṛpateḥ sutaḥ

nirjagāma vanāt tasmāt praṇipatya sa tān ṛṣīn //

kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyamānas tato dvija

madhusaṃjñaṃ mahāpuṇyaṃ jagāma yamunātaṭam //

punaś ca madhusaṃjñena daityenādhiṣṭhitaṃ yataḥ

tato madhuvanaṃ nāmnā khyātam atra mahītale //

hatvā ca lavaṇaṃ rakṣo madhuputraṃ mahābalam

śatrughno madhurāṃ nāma purīṃ yatra cakāra vai //

yatra vai devadevasya sāṃnidhyaṃ harimedhasaḥ

sarvapāpahare tasmiṃs tapas tīrthe cakāra saḥ //

marīcimiśrair munibhir yathoddiṣṭam abhūt tathā

ātmany aśeṣadeveśaṃ sthitaṃ viṣṇum amanyata //

ananyacetasas tasya dhyāyato bhagavān hariḥ

sarvabhūtagato vipra sarvabhāvagato 'bhavat //

manasy avasthite tasya viṣṇau maitreya yoginaḥ

na śaśāka dharā bhāram udvoḍhuṃ bhūtadhāriṇī //

vāmapādasthite tasmin nanāmārdhena medinī

dvitīyaṃ ca nanāmārdhaṃ kṣiter dakṣiṇataḥ sthite //

pādāṅguṣṭhena saṃpīḍya yadā sa vasudhāṃ sthitaḥ

tadā sā vasudhā vipra cacāla saha parvataiḥ //

nadyo nadāḥ samudrāś ca saṃkṣobhaṃ paramaṃ yayuḥ

tatkṣobhād amarāḥ kṣobhaṃ paraṃ jagmur mahāmune //

yāmā nāma tadā devā maitreya paramākulāḥ

indreṇa saha saṃmantrya dhyānabhaṅgaṃ pracakramuḥ //

kūṣmāṇḍā vividhai rūpair mahendreṇa mahāmune

samādhibhaṅgam atyantam ārabdhāḥ kartum āturāḥ //

sunītir nāma tanmātā sāsrā tatpurataḥ sthitā

putreti karuṇāṃ vācam āha māyāmayī tadā //

putrakāsmān nivartasva śarīravyayadāruṇāt

nirbandhato mayā labdho bahubhis tvaṃ manorathaiḥ //

dīnām ekāṃ parityaktum anāthāṃ na tvam arhasi

sapatnīvacanād vatsa agates tvaṃ gatir mama //

kva ca tvaṃ pañcavarṣīyaḥ kva caitad dāruṇaṃ tapaḥ

nivartyatāṃ manaḥ kaṣṭān nirbandhāt phalavarjitāt //

kālaḥ krīḍanakānāṃ te tadante 'dhyayanasya ca

tataḥ samastabhogānāṃ tadante ceṣyate tapaḥ //

kālaḥ krīḍanakānāṃ yas tava bālasya putraka

tasmiṃs tvam itthaṃ tapasi kiṃ nāśāyātmano rataḥ //

matprītiḥ paramo dharmo vayovasthākriyākramam

anuvartasva mā mohaṃ nivartāsmād adharmataḥ //

parityajati vatsādya yady etan na bhavāṃs tapaḥ

tyakṣyāmy aham api prāṇāṃs tato vai paśyatas tava //

sa tāṃ vilapatīm evaṃ bāṣpavyākulalocanām

samāhitamanā viṣṇau paśyann api na dṛṣṭavān //

vatsa vatsa sughorāṇi rakṣāṃsy etāni bhīṣaṇe

vane 'bhyudyataśastrāṇi samāyānty apagamyatām //

ity uktvā prayayau sātha rakṣāṃsy āvirbabhus tataḥ

abhyudyatograśastrāṇi jvālāmālākulair mukhaiḥ //

tato nādān atīvogrān rājaputrasya te puraḥ

mumucur dīptaśastrāṇi bhrāmayanto niśācarāḥ //

śivāś ca śataśo neduḥ sajvālakavalair mukhaiḥ

trāsāya tasya bālasya yogayuktasya sarvataḥ //

hanyatāṃ hanyatām eṣa chidyatāṃ chidyatām ayam

bhakṣyatāṃ bhakṣyatāṃ cāyam ity ūcus te niśācarāḥ //

tato nānāvidhān nādān siṃhoṣṭramakarānanāḥ

trāsāya rājaputrasya nedus te rajanīcarāḥ //

rakṣāṃsi tāni te nādāḥ śivās tāny āyudhāni ca

govindāsaktacittasya yayur nendriyagocaram //

ekāgracetāḥ satataṃ viṣṇum evātmasaṃśrayam

dṛṣṭavān pṛthivīnāthaputro nānyat kathaṃcana //

tataḥ sarvāsu māyāsu vilīnāsu punaḥ surāḥ

saṃkṣobhaṃ paramaṃ jagmus tatparābhavaśaṅkitāḥ //

te sametya jagadyonim anādinidhanaṃ harim

śaraṇyaṃ śaraṇaṃ yātās tapasā tasya tāpitāḥ //

devadeva jagannātha pareśa puruṣottama

dhruvasya tapasā taptās tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ //

dine dine kalāśeṣaiḥ śaśāṅkaḥ pūryate yathā

tathāyaṃ tapasā deva prayāty ṛddhim aharniśam //

auttānapāditapasā vayam itthaṃ janārdana

bhītās tvāṃ śaraṇaṃ yātās tapasas taṃ nivartaya //

na vidmaḥ kiṃ sa śakratvaṃ kiṃ sūryatvam abhīpsati

vittapāmbupasomānāṃ sābhilāṣaḥ padeṣu kim //

tad asmākaṃ prasīdeśa hṛdayāc chalyam uddhara

uttānapādatanayaṃ tapasaḥ saṃnivartaya //

nendratvaṃ na ca sūryatvaṃ naivāmbupadhaneśatām

prārthayaty eṣa yaṃ kāmaṃ taṃ karomy akhilaṃ surāḥ //

yāta devā yathākāmaṃ svasthānaṃ vigatajvarāḥ

nivartayāmy ahaṃ bālaṃ tapasy āsaktamānasam //

ity uktā devadevena praṇamya tridaśās tataḥ

prayayuḥ svāni dhiṣṇyāni śatakratupurogamāḥ //

bhagavān api sarvātmā tanmayatvena toṣitaḥ

gatvā dhruvam uvācedaṃ caturbhujavapur hariḥ //

auttānapāde bhadraṃ te tapasā paritoṣitaḥ

varado 'ham anuprāpto varaṃ varaya suvrata //

bāhyārthanirapekṣaṃ te mayi cittaṃ yad āhitam

tuṣṭo 'haṃ bhavatas tena tad vṛṇīṣva varaṃ param //

śrutvetthaṃ gaditaṃ tasya devadevasya bālakaḥ

unmīlitākṣo dadṛśe dhyānadṛṣṭaṃ hariṃ puraḥ //

śaṅkhacakragadāśārṅgavarāsidharam acyutam

kirīṭinaṃ samālokya jagāma śirasā mahīm //

romāñcitāṅgaḥ sahasā sādhvasaṃ paramaṃ gataḥ

stavāya devadevasya sa cakre mānasaṃ dhruvaḥ //

kiṃ vadāmi stutāv asya kenoktenāsya saṃstutiḥ

ity ākulamatir devaṃ tam eva śaraṇaṃ yayau //

bhagavan yadi me toṣaṃ tapasā paramaṃ gataḥ

stotuṃ tad aham icchāmi varam enaṃ prayaccha me //

brahmādyair vedavedajñair jñāyate yasya no gatiḥ

taṃ tvāṃ katham ahaṃ deva stotuṃ śakṣyāmi bālakaḥ //

tvadbhaktipravaṇaṃ hy etat parameśvara me manaḥ

stotuṃ pravṛttaṃ tvatpādau tatra prajñāṃ prayaccha me //

śaṅkhaprāntena govindas taṃ pasparśa kṛtāñjalim

uttānapādatanayaṃ dvijavarya jagatpatiḥ //

atha prasannavadanaḥ tatkṣaṇān nṛpanandanaḥ

tuṣṭāva praṇato bhūtvā bhūtadhātāram acyutam //

bhūmir āpo 'nalo vāyuḥ khaṃ mano buddhir eva ca

bhūtādir ādiprakṛtir yasya rūpaṃ nato 'smi tam //

śuddhaḥ sūkṣmo 'khilavyāpī pradhānāt parataḥ pumān

yasya rūpaṃ namas tasmai puruṣāya guṇātmane //

bhūrādīnāṃ samastānāṃ gandhādīnāṃ ca śāśvataḥ

buddhyādīnāṃ pradhānasya puruṣasya ca yaḥ paraḥ //

taṃ brahmabhūtam ātmānam aśeṣajagataḥ patim

prapadye śaraṇaṃ śuddhaṃ tvadrūpaṃ parameśvara //

bṛhattvād bṛṃhaṇatvāc ca yad rūpaṃ brahmasaṃjñitam

tasmai namas te sarvātman yogicintyāvikāravat //

sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt

sarvavyāpī bhuvaḥ sparśād atyatiṣṭhad daśāṅgulam //

yad bhūtaṃ yac ca vai bhavyaṃ puruṣottama tad bhavān

tvatto virāṭ svarāṭ samrāṭ tvattaś cāpy adhipūruṣaḥ //

atyaricyata so 'dhaś ca tiryag ūrdhvaṃ ca vai bhuvaḥ

tvatto viśvam idaṃ jātaṃ tvatto bhūtabhaviṣyatī //

tvadrūpadhāriṇaś cāntaḥ sarvabhūtam idaṃ jagat

tvatto yajñaḥ sarvahutaḥ pṛṣadājyaṃ paśur dvidhā //

tvatta ṛco 'tha sāmāni tvattaś chandāṃsi jajñire

tvatto yajūṃṣy ajāyanta tvatto 'śvāś caikatodataḥ //

gāvas tvattaḥ samudbhūtās tvatto 'jā avayo mṛgāḥ

tvanmukhād brāhmaṇā bāhvos tvattaḥ kṣatram ajāyata //

vaiśyās tavorujāḥ śūdrās tava padbhyāṃ samudgatāḥ

akṣṇoḥ sūryo 'nilaḥ prāṇāc candramā manasas tava //

prāṇo 'ntaḥsuṣirāj jāto mukhād agnir ajāyata
nābhito gaganaṃ dyauś ca śirasaḥ samavartata
diśaḥ śrotrāt kṣitiḥ padbhyāṃ tvattaḥ sarvam abhūd idam //

nyagrodhaḥ sumahān alpe yathā bīje vyavasthitaḥ

saṃyame viśvam akhilaṃ bījabhūte tathā tvayi //

bījād aṅkurasaṃbhūto nyagrodhaḥ sa samucchritaḥ

vistāraṃ ca yathā yāti tvattaḥ sṛṣṭau tathā jagat //

yathā hi kadalī nānyā tvakpatrān nātha dṛśyate

evaṃ viśvasya nānyas tvaṃ tvatsthāyīśvara dṛśyate //

hlādinī saṃdhinī saṃvit tvayy ekā sarvasaṃsthitau

hlādatāpakarī miśrā tvayi no guṇavarjite //

pṛthagbhūtaikabhūtāya bhūtabhūtāya te namaḥ

prabhūtabhūtabhūtāya tubhyaṃ bhūtātmane namaḥ //

vyaktapradhānapuruṣavirāṭ saṃrāṭ svarāṭ tathā

vibhāvyate 'ntaḥkaraṇe puruṣeṣv akṣayo bhavān //

sarvasmin sarvabhūtas tvaṃ sarvaḥ sarvasvarūpadhṛk

sarvaṃ tvattas tataś ca tvaṃ namaḥ sarvātmane 'stu te //

sarvātmako 'si sarveśa sarvabhūtasthito yataḥ

kathayāmi tataḥ kiṃ te sarvaṃ vetsi hṛdi sthitam //

sarvātman sarvabhūteśa sarvasattvasamudbhava

sarvabhūto bhavān vetti sarvasattvamanoratham //

yo me manoratho nātha saphalaḥ sa tvayā kṛtaḥ

tapaś ca taptaṃ saphalaṃ yad dṛṣṭo 'si jagatpate //

tapasas tat phalaṃ prāptaṃ yad dṛṣṭo 'haṃ tvayā dhruva

maddarśanaṃ hi viphalaṃ rājaputra na jāyate //

varaṃ varaya tasmāt tvaṃ yathābhimatam ātmanaḥ

sarvaṃ saṃpadyate puṃsāṃ mayi dṛṣṭipathaṃ gate //

bhagavan sarvabhūteśa sarvasyāste bhavān hṛdi

kim ajñātaṃ tava svāmin manasā yan mayepsitam //

tathāpi tubhyaṃ deveśa kathayiṣyāmi yan mayā

prārthyate durvinītena hṛdayenātidurlabham //

kiṃ vā sarvajagatsraṣṭaḥ prasanne tvayi durlabham

tvatprasādaphalaṃ bhuṅkte trailokyaṃ maghavān api //

naitad rājāsanaṃ yogyam ajātasya mamodarāt

iti garvād avocan māṃ sapatnī mātur uccakaiḥ //

ādhārabhūtaṃ jagataḥ sarveṣām uttamottamam

prārthayāmi prabho sthānaṃ tvatprasādād ato 'vyayam //

yat tvayā prārthitaṃ sthānam etat prāpsyati vai bhavān

tvayāhaṃ toṣitaḥ pūrvam anyajanmani bālaka //

tvam āsīr brāhmaṇaḥ pūrvaṃ mayy ekāgramatiḥ sadā

mātāpitroś ca śuśrūṣur nijadharmānupālakaḥ //

kālena gacchatā mitraṃ rājaputras tavābhavat

yauvane 'khilabhogāḍhyo darśanīyojjvalākṛtiḥ //

tatsaṅgāt tasya tām ṛddhim avalokyātidurlabhām

bhaveyaṃ rājaputro 'ham iti vāñchā tvayā kṛtā //

tato yathābhilaṣitā prāptā te rājaputratā

uttānapādasya gṛhe jāto 'si dhruva durlabhe //

anyeṣāṃ tad varaṃ sthānaṃ kule svāyambhuvasya yat //

tasyaitad aparaṃ bāla yenāhaṃ paritoṣitaḥ

mām ārādhya naro muktim avāpnoty avilambitam //

mayy arpitamanā bāla kim u svargādikaṃ padam
trailokyād adhike sthāne sarvatārāgrahāśrayaḥ
bhaviṣyati na saṃdeho matprasādād bhavān dhruva //

sūryāt somāt tathā bhaumāt somaputrād bṛhaspateḥ

sitārkatanayādīnāṃ sarvarkṣāṇāṃ tathā dhruva //

saptarṣīṇām aśeṣāṇāṃ ye ca vaimānikāḥ surāḥ

sarveṣām upari sthānaṃ tava dattaṃ mayā dhruva //

kecic caturyugaṃ yāvat kecin manvantaraṃ surāḥ

tiṣṭhanti bhavato dattā mayā vai kalpasaṃsthitiḥ //

sunītir api te mātā tvadāsannātinirmalā

vimāne tārakā bhūtvā tāvatkālaṃ nivatsyati //

ye ca tvāṃ mānavāḥ prātaḥ sāyaṃ ca susamāhitāḥ

kīrtayiṣyanti teṣāṃ ca mahat puṇyaṃ bhaviṣyati //

Note: D2 ins.:

.... .... ...tardadhe hariḥ //

dhruvo 'pi taṃ namaskṛtya jagāma svapitur gṛham //

ākarṇyātmajam āyāntaṃ saṃparetaṃ yathāgatam //

rājānaṃ śraddadhe candra sa candrasya suto mama //

satyaṃ devarṣiṇā uktam ākarṇya mudito bhavat //

vārtā hartur api prītyāṃ hīnaprādrān mahādhanam //

śaṅkhatūryaninādena brahmaghoṣeṇa bhūyasā //

niścakrāma purā tūrṇaṃ sadaśvaratham āsthitaḥ //

taṃ dṛṣṭvā pavanābhyāse āyāntaṃ tarasā rathāt //

avaruhya nṛpaxx dorbhyāṃ x parirebhire //

athābhinanditaḥ sarvair bandhuvargair dvijottama //

tenābhivāditāḥ sarve praviveśuḥ saharcix //

Note: while D4 ins.:

ity uktvā bhagavān īśaḥ tatraivāntaradhīyata //

evaṃ pūrvaṃ jagannāthād devadevāj janārdanāt

varaṃ prāpya dhruvaṃ sthānam adhyāste sa mahāmatiḥ //

Note: Ñ1,T3,M0,ed. Veṅk. ins.:

svayaṃ śuśrūṣaṇād dharmyān mātāpitroś ca vai tathā //

dvādaśākṣaramāhātmyāt tapasaś ca prabhāvataḥ //

tasyābhimānam ṛddhiṃ ca mahimānaṃ nirīkṣya ca

devāsurāṇām ācāryaḥ ślokam atrośanā jagau //

aho 'sya tapaso vīryam aho 'sya tapasaḥ phalam

yad enaṃ purataḥ kṛtvā dhruvaṃ saptarṣayaḥ sthitāḥ //

dhruvasya jananī ceyaṃ sunītir nāma sūnṛtā

asyāś ca mahimānaṃ kaḥ śakto varṇayituṃ bhuvi //

trailokyāśrayatāṃ prāptaṃ paraṃ sthānaṃ sthirāyati

sthānaṃ prāptā paraṃ kṛtvā yā kukṣivivare dhruvam //

yaś caitat kīrtayen nityaṃ dhruvasyārohaṇaṃ divi

sarvapāpavinirmuktaḥ svargaloke mahīyate //

sthānabhraṃśaṃ na cāpnoti divi vā yadi vā bhuvi

sarvakalyāṇasaṃyukto dīrghakālaṃ ca jīvati //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

dhruvāc chiṣṭiṃ ca bhavyaṃ ca bhavyāc chaṃbhur vyajāyata

śiṣṭer ādhatta succhāyā pañca putrān akalmaṣān //

ripuṃ ripuñjayaṃ vipraṃ vṛkalaṃ vṛkatejasam

ripor ādhatta bṛhatī cākṣuṣaṃ sarvatejasam //

ajījanat puṣkariṇyāṃ vāruṇyāṃ cākṣuṣo manum

prajāpater ātmajāyāṃ vīraṇasya mahātmanaḥ //

manor ajāyanta daśa naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ

kanyāyāṃ tapatāṃ śreṣṭha vairājasya prajāpateḥ //

kuruḥ puruḥ śatadyumnas tapasvī satyavāñ chuciḥ
agniṣṭud atirātraś ca sudyumnaś ceti te nava
abhimanyuś ca daśamo naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ //

kuror ajanayat putrān ṣaḍ āgneyī mahāprabhān

aṅgaṃ sumanasaṃ khyātiṃ kratum aṅgirasaṃ śibim //

aṅgāt sunīthāpatyaṃ vai venam ekam ajāyata

prajārtham ṛṣayas tasya mamanthur dakṣiṇaṃ karam //

venasya pāṇau mathite saṃbabhūva mahāmune

vainyo nāma mahīpālo yaḥ pṛthuḥ parikīrtyate //

yena dugdhā mahī pūrvaṃ prajānāṃ hitakāraṇāt //

kimarthaṃ mathitaḥ pāṇir venasya paramarṣibhiḥ

yatra jajñe mahāvīryaḥ sa pṛthur munisattama //

sunīthā nāma yā kanyā mṛtyoḥ prathamajābhavat

aṅgasya bhāryā sā dattā tasyāṃ veno vyajāyata //

sa mātāmahadoṣeṇa tena mṛtyoḥ sutātmajaḥ

nisargād eva maitreya duṣṭabhāvo vyajāyata //

abhiṣikto yadā rājye sa venaḥ paramarṣibhiḥ

ghoṣayām āsa sa tadā pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ //

na yaṣṭavyaṃ na hotavyaṃ na dātavyaṃ kathaṃcana

bhoktā yajñasya kas tv anyo hy ahaṃ yajñapatiḥ prabhuḥ //

tatas tam ṛṣayaḥ pūrvaṃ saṃpūjya pṛthivīpatim

ūcuḥ sāmakalaṃ samyaṅ maitreya samupasthitāḥ //

bho bho rājañ chṛṇuṣva tvaṃ yad vadāmas tava prabho

rājyadehopakārāya prajānāṃ ca hitaṃ param //

dīrghasatreṇa deveśaṃ sarvayajñeśvaraṃ harim

pūjayiṣyāma bhadraṃ te tatrāṃśas te bhaviṣyati //

yajñena yajñapuruṣo viṣṇuḥ saṃprīṇito nṛpa

asmābhir bhavataḥ kāmān sarvān eva pradāsyati //

yajñair yajñeśvaro yeṣāṃ rāṣṭre saṃpūjyate hariḥ

teṣāṃ sarvepsitāvāptiṃ dadāti nṛpa bhūbhṛtām //

mattaḥ ko 'bhyadhiko 'nyo 'sti kaś cārādhyo mamāparaḥ

ko 'yaṃ harir iti khyāto yo vai yajñeśvaro mataḥ //

brahmā janārdanaḥ śaṃbhur indro vāyur yamo raviḥ

hutabhug varuṇo dhātā pūṣā bhūmir niśākaraḥ //

ete cānye ca ye devāḥ śāpānugrahakāriṇaḥ

nṛpasyaite śarīrasthāḥ sarvadevamayo nṛpaḥ //

etaj jñātvā mayājñaptaṃ yad yathā kriyatāṃ tathā

na dātavyaṃ na hotavyaṃ na yaṣṭavyaṃ ca bho dvijāḥ //

bhartṛśuśrūṣaṇaṃ dharmo yathā strīṇāṃ paro mataḥ

mamājñāpālanaṃ dharmo bhavatāṃ ca tathā dvijāḥ //

dehy anujñāṃ mahārāja mā dharmo yātu saṃkṣayam

haviṣāṃ pariṇāmo 'yaṃ yad etad akhilaṃ jagat //

Note: V1,B2,D8 ins.:

dharme ca saṃkṣayaṃ yāte kṣīyate cākhilaṃ jagat //

iti vijñāpyamāno 'pi sa venaḥ paramarṣibhiḥ

pāpo dadāti nānujñāṃ tadā proktaḥ punaḥ punaḥ //

tatas te munayaḥ sarve kopāmarṣasamanvitāḥ

hanyatāṃ hanyatāṃ pāpa ity ūcus te parasparam //

yo yajñapuruṣaṃ viṣṇum anādinidhanaṃ prabhum

vinindaty adhamācāro na sa yogyo bhuvaḥ patiḥ //

ity uktvā mantrapūtais taiḥ kuśair munigaṇā nṛpam

nijaghnur nihataṃ pūrvaṃ bhagavannindanādinā //

tataś ca munayo reṇuṃ dadṛśuḥ sarvato dvija

kim etad iti cāsannaṃ papracchus te janaṃ tadā //

ākhyātaṃ ca janais teṣāṃ caurībhūtair arājake

rāṣṭre tu lokair ārabdhaṃ parasvādānam āturaiḥ //

teṣām udīrṇavegānāṃ caurāṇāṃ munisattamāḥ

sumahān dṛśyate reṇuḥ paravittāpahāriṇām //

tataḥ saṃmantrya te sarve munayas tasya bhūbhṛtaḥ

mamanthur ūruṃ putrārtham anapatyasya yatnataḥ //

mathyataś ca samuttasthau tasyoroḥ puruṣaḥ kila

dagdhasthūṇāpratīkāśaḥ kharvaṭāsyo 'tihrasvakaḥ //

kiṃ karomīti tān sarvān viprān āha tvarānvitaḥ

niṣīdeti tam ūcus te niṣādas tena so 'bhavat //

tatas tatsaṃbhavā jātā vindhyaśailanivāsinaḥ

niṣādā muniśārdūla pāpakarmopalakṣaṇāḥ //

tena dvāreṇa tat pāpaṃ niṣkrāntaṃ tasya bhūpateḥ

niṣādās te tato jātā venakalmaṣanāśanāḥ //

tato 'sya dakṣiṇaṃ hastaṃ mamanthus te dvijottamāḥ //

mathyamāne ca tatrābhūt pṛthur vainyaḥ pratāpavān

dīpyamānaḥ svavapuṣā sākṣād agnir iva jvalan //

ādyam ājagavaṃ nāma khāt papāta tato dhanuḥ

śarāś ca divyā nabhasaḥ kavacaṃ ca papāta ha //

tasmiñ jāte tu bhūtāni saṃprahṛṣṭāni sarvaśaḥ //

satputreṇa ca jātena veno 'pi tridivaṃ yayau

punnāmno narakāt trātaḥ sa tena sumahātmanā //

taṃ samudrāś ca nadyaś ca ratnāny ādāya sarvaśaḥ

toyāni cābhiṣekārthaṃ sarvāṇy evopatasthire //

pitāmahaś ca bhagavān devair āṅgirasaiḥ saha
sthāvarāṇi ca bhūtāni jaṅgamāni ca sarvaśaḥ
samāgamya tadā vainyam abhyaṣiñcan narādhipam //

haste tu dakṣiṇe cakraṃ dṛṣṭvā tasya pitāmahaḥ

viṣṇor aṃśaṃ pṛthuṃ matvā paritoṣaṃ paraṃ yayau //

viṣṇucihnaṃ kare cakraṃ sarveṣāṃ cakravartinām

bhavaty avyāhato yasya prabhāvas tridaśair api //

mahatā rājarājyena pṛthur vainyaḥ pratāpavān

so 'bhiṣikto mahātejā vidhivad dharmakovidaiḥ //

pitrāparañjitās tasya prajās tenānurañjitāḥ

anurāgāt tatas tasya nāma rājety ajāyata //

āpas tastambhire cāsya samudram abhiyāsyataḥ

parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat //

akṛṣṭapacyā pṛthivī siddhyanty annāni cintayā

sarvakāmadughā gāvaḥ puṭake puṭake madhu //

tasya vai jātamātrasya yajñe paitāmahe śubhe

sūtaḥ sūtyāṃ samutpannaḥ sautye 'hani mahāmatiḥ //

Note: D7 ins.:

pṛthur evābhavat tasmāt tataḥ pṛthur ajāyata //

tasminn eva mahāyajño jajñe prājño 'tha māgadhaḥ

proktau tadā munivarais tāv ubhau sūtamāgadhau //

stūyatām eṣa nṛpatiḥ pṛthur vainyaḥ pratāpavān

karmaitad anurūpaṃ ca pātraṃ stotrasya cāpy ayam //

tatas tāv ūcatur viprān sarvān eva kṛtāñjalī

adyajātasya no karma jñāyate 'sya mahīpateḥ //

guṇā na cāsya jñāyante na cāsya prathitaṃ yaśaḥ

stotraṃ kimāśrayaṃ tv asya kāryam asmābhir ucyatām //

kariṣyaty eṣa yat karma cakravartī mahābalaḥ

guṇā bhaviṣyā ye cāsya tair ayaṃ stūyatāṃ nṛpaḥ //

tataḥ sa nṛpatis toṣaṃ tac chrutvā paramaṃ yayau

sadguṇaiḥ ślāghyatām eti stavyāś cābhyāṃ guṇā mama //

tasmād yad atra stotre me guṇanirvarṇanaṃ tv imau

kariṣyete kariṣyāmi tad evāhaṃ samāhitaḥ //

yad imau varjanīyaṃ ca kiṃcid atra vadiṣyataḥ

tad ahaṃ varjayiṣyāmīty evaṃ cakre matiṃ nṛpaḥ //

atha tau cakratuḥ stotraṃ pṛthor vainyasya dhīmataḥ

bhaviṣyaiḥ karmabhiḥ samyak susvarau sūtamāgadhau //

satyavāg dānaśīlo 'yaṃ satyasandho nareśvaraḥ

hrīmān maitraḥ kṣamāśīlo vikrānto duṣṭaśāsanaḥ //

dharmajñāś ca kṛtajñāś ca dayāvān priyabhāṣakaḥ

mānyān mānayitā yajvā brahmaṇyaḥ sādhuvatsalaḥ //

samaḥ śatrau ca mitre ca vyavahārasthitau nṛpaḥ //

sūtenoktān guṇān itthaṃ sa tadā māgadhena ca

cakāra hṛdi tādṛk ca karmaṇā kṛtavān asau //

tataḥ sa pṛthivīpālaḥ pālayan vasudhām imām

iyāja vividhair yajñair mahadbhir bhūridakṣiṇaiḥ //

taṃ prajāḥ pṛthivīnātham upatasthuḥ kṣudhārditāḥ
oṣadhīṣu praṇaṣṭāsu tasmin kāle hy arājake
tam ūcus tena tāḥ pṛṣṭās tatrāgamanakāraṇam //

Note: D5 ins.:

prajāpatiguṇaṃ śūraṃ pṛthuṃ satyaparākramam //

arājake nṛpaśreṣṭha dharitryā sakalauṣadhīḥ

grastās tataḥ kṣayaṃ yānti prajāḥ sarvāḥ prajeśvara //

tvaṃ no vṛttiprado dhātrā prajāpālo nirūpitaḥ

dehi naḥ kṣutparītānāṃ prajānāṃ jīvanauṣadhīḥ //

tato 'tha nṛpatir divyam ādāyājagavaṃ dhanuḥ

śarāṃś ca divyān kupitaḥ so 'nvadhāvad vasuṃdharām //

tato nanāśa tvaritā gaur bhūtvā tu vasuṃdharā

sā lokān brahmalokādīn saṃtrāsād agaman mahī //

yatra yatra yayau devī sā tadā bhūtadhāriṇī

tatra tatra tu sā vainyaṃ dadṛśe 'bhyudyatāyudham //

tatas taṃ prāha vasudhā pṛthuṃ pṛthuparākramam

pravepamānā tadbāṇaparitrāṇaparāyaṇā //

strīvadhe tvaṃ mahāpāpaṃ kiṃ narendra na paśyasi

yena māṃ hantum atyarthaṃ prakaroṣi nṛpodyamam //

ekasmin yatra nidhanaṃ prāpite duṣṭacāriṇi

bahūnāṃ bhavati kṣemaṃ tasya puṇyaprado vadhaḥ //

prajānām upakārāya yadi māṃ tvaṃ haniṣyasi

ādhāraḥ kaḥ prajānāṃ te nṛpaśreṣṭha bhaviṣyati //

tvāṃ hatvā vasudhe bāṇair macchāsanaparāṅmukhīm

ātmayogabalenemā dhārayiṣyāmy ahaṃ prajāḥ //

tataḥ praṇamya vasudhā taṃ bhūyaḥ prāha pārthivam

pravepitāṅgī paramaṃ sādhvasaṃ samupāgatā //

upāyataḥ samārabdhāḥ sarve siddhyanty upakramāḥ

tasmād vadāmy upāyaṃ te taṃ kuruṣva yadīcchasi //

samastā yā mayā jīrṇā naranātha mahauṣadhīḥ

yadīcchasi pradāsyāmi tāḥ kṣīrapariṇāminīḥ //

tasmāt prajāhitārthāya mama dharmabhṛtāṃ vara

taṃ tu vatsaṃ prayaccha tvaṃ kṣareyaṃ yena vatsalā //

samāṃ ca kuru sarvatra yena kṣīraṃ samantataḥ

varauṣadhībījabhūtaṃ vīra sarvatra bhāvaye //

tata utsārayām āsa śailāñ chatasahasraśaḥ

dhanuṣkoṭyā tadā vainyas tena śailā vivardhitāḥ //

na hi pūrvavisarge vai viṣame pṛthivītale

pravibhāgaḥ purāṇāṃ vā grāmāṇāṃ vā tadābhavat //

na sasyāni na gorakṣyaṃ na kṛṣir na vaṇikpathaḥ

vainyāt prabhṛti maitreya sarvasyaitasya saṃbhavaḥ //

yatra yatra samaṃ tv asyā bhūmer āsīn narādhipaḥ

tatra tatra prajānāṃ hi nivāsaṃ samarocayat //

āhāraḥ phalamūlāni prajānām abhavat tadā

kṛcchreṇa mahatā so 'pi praṇaṣṭāsv oṣadhīṣu vai //

sa kalpayitvā vatsaṃ tu manuṃ svāyambhuvaṃ prabhum
sve pāṇau pṛthivīnātho dudoha pṛthivīṃ pṛthuḥ
sasyajātāni sarvāṇi prajānāṃ hitakāmyayā //

tenānnena prajās tāta vartante 'dyāpi nityaśaḥ //

prāṇapradānāt sa pṛthur yasmād bhūmer abhūt pitā

tatas tu pṛthivīsaṃjñām avāpākhiladhāriṇī //

tataś ca devair munibhir daityai rakṣobhir adribhiḥ

gandharvair uragair yakṣaiḥ pitṛbhis tarubhis tathā //

tat tat pātram upādāya tat tad dugdhaṃ mune payaḥ

vatsadogdhṛviśeṣāś ca teṣāṃ tadyonayo 'bhavan //

saiṣā dhātrī vidhātrī ca dhāriṇī poṣaṇī tathā

sarvasya jagataḥ pṛthvī viṣṇupādatalodbhavā //

evaṃprabhāvaḥ sa pṛthuḥ putro venasya vīryavān

jajñe mahīpatiḥ pūrvaṃ rājābhūj janarañjanāt //

ya idaṃ janma vainyasya pṛthoḥ saṃkīrtayen naraḥ

na tasya duṣkṛtaṃ kiṃcit phaladāyi prajāyate //

duḥsvapnopaśamaṃ nṝṇāṃ śṛṇvatāṃ caitad uttamam

pṛthor janma prabhāvaś ca karoti satataṃ nṛṇām //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

pṛthoḥ putrau mahāvīryau jajñāte 'ntardhivādinau

śikhaṇḍinī havirdhānam antardhānād vyajāyata //

havirdhānāt ṣaḍ āgneyī dhiṣaṇājanayat sutān

prācīnabarhiṣaṃ śukraṃ gayaṃ kṛṣṇaṃ vṛjājinau //

prācīnabarhir bhagavān mahān āsīt prajāpatiḥ

havirdhānir mahārājo yena saṃvardhitāḥ prajāḥ //

prācīnāgrāḥ kuśās tasya pṛthivyāṃ viśrutā mune

prācīnabarhir abhavat khyāto bhuvi mahābalaḥ //

samudratanayāyāṃ tu kṛtadāro mahīpatiḥ

mahatas tapasaḥ pāre savarṇāyāṃ mahīpateḥ //

savarṇādhatta sāmudrī daśa prācīnabarhiṣaḥ

sarve pracetaso nāma dhanurvedasya pāragāḥ //

apṛthagdharmacaraṇās te 'tapyanta mahat tapaḥ

daśa varṣasahasrāṇi samudrasalileśayāḥ //

yadarthaṃ te mahātmānas tapas tepur mahāmune

pracetasaḥ samudrāmbhasy etad ākhyātum arhasi //

pitrā pracetasaḥ proktāḥ prajārtham amitātmanā

prajāpatiniyuktena bahumānapuraḥsaram //

brahmaṇā devadevena samādiṣṭo 'smy ahaṃ sutāḥ

prajāḥ saṃvardhanīyās te mayā coktaṃ tatheti tat //

tan mama prītaye putrāḥ prajāvṛddhim atandritāḥ

kurudhvaṃ mānanīyā ca samyag ājñā prajāpateḥ //

tatas te tat pituḥ śrutvā vacanaṃ nṛpanandanāḥ

tathety uktvā ca taṃ bhūyaḥ papracchuḥ pitaraṃ mune //

yena tāta prajāvṛddhau samarthāḥ karmaṇā vayam

bhavema tat samastaṃ naḥ karma vyākhyātum arhasi //

ārādhya varadaṃ viṣṇum iṣṭaprāptim asaṃśayam

sameti nānyathā martyaḥ kim anyat kathayāmi vaḥ //

tasmāt prajāvivṛddhyarthaṃ sarvabhūtaprabhuṃ harim

ārādhayata govindaṃ yadi siddhim abhīpsatha //

dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca mokṣaṃ cānvicchatā sadā

ārādhanīyo bhagavān anādiḥ puruṣottamaḥ //

yasminn ārādhite sargaṃ cakārādau prajāpatiḥ

tam ārādhyācyutaṃ vṛddhiḥ prajānāṃ vo bhaviṣyati //

ity evam uktās te pitrā putrāḥ pracetaso daśa

magnāḥ payodhisalile tapas tepuḥ samāhitāḥ //

daśa varṣasahasrāṇi nyastacittā jagatpatau

nārāyaṇe muniśreṣṭha sarvalokaparāyaṇe //

tatraiva te sthitā devam ekāgramanaso harim

tuṣṭuvur yaḥ stutaḥ kāmān stotur iṣṭān prayacchati //

stavaṃ pracetaso viṣṇoḥ samudrāmbhasi saṃsthitāḥ

cakrus taṃ me muniśreṣṭha supuṇyaṃ vaktum arhasi //

śṛṇu maitreya govindaṃ yathāpūrvaṃ pracetasaḥ

tuṣṭuvus tanmayībhūtāḥ samudrasalileśayāḥ //

natāḥ sma sarvavacasāṃ pratiṣṭhā yatra śāśvatī

tam ādyantam aśeṣasya jagataḥ paramaṃ prabhum //

Note: D7 ins.:

jagadbījatayā natvā carurūpavibhāgataḥ //

śuddharūpapraṇāmeta tuṣṭo viṣṇuḥ pracetasām //

jyotir ādyam anaupamyam aṇv anantam apāravat

yonibhūtam aśeṣasya sthāvarasya carasya ca //

yasyāhaḥ prathamaṃ rūpam arūpasya tato niśā

saṃdhyā ca parameśasya tasmai kālātmane namaḥ //

bhujyate 'nudinaṃ devaiḥ pitṛbhiś ca sudhātmakaḥ

jīvabhūtaḥ samastasya tasmai somātmane namaḥ //

yas tamo hanti tīvrātmā svabhābhir bhāsayan nabhaḥ

gharmaśītāmbhasāṃ yonis tasmai sūryātmane namaḥ //

kāṭhinyavān yo bibharti jagad etad aśeṣataḥ

śabdādisaṃśrayo vyāpī tasmai bhūmyātmane namaḥ //

yad yonibhūtaṃ jagato bījaṃ yat sarvadehinām

tat toyarūpam īśasya namāmo harimedhasaḥ //

yo mukhaṃ sarvadevānāṃ havyabhuk kavyabhuk tathā

pitṝṇāṃ ca namas tasmai viṣṇave pāvakātmane //

pañcadhāvasthito dehe yaś ceṣṭāṃ kurute 'niśam

ākāśayonir bhagavāṃs tasmai vāyvātmane namaḥ //

avakāśam aśeṣāṇāṃ bhūtānāṃ yaḥ prayacchati

anantamūrtimāñ chuddhas tasmai vyomātmane namaḥ //

samastendriyavargasya yaḥ sadā sthānam uttamam

tasmai śabdādirūpāya namaḥ kṛṣṇāya vedhase //

gṛhṇāti viṣayān nityam indriyātmā kṣarākṣaraḥ

yas tasmai jñānamūlāya natāḥ sma harimedhase //

gṛhītān indriyair arthān ātmane yaḥ prayacchati

antaḥkaraṇabhūtāya tasmai viśvātmane namaḥ //

yasminn anante sakalaṃ viśvaṃ yasmāt tathodgatam

layasthānaṃ ca yas tasmai namaḥ prakṛtidharmiṇe //

śuddhaḥ saṃllakṣyate bhrāntyā guṇavān iva yo 'guṇaḥ

tam ātmarūpiṇaṃ devaṃ natāḥ sma puruṣottamam //

avikāram ajaṃ śuddhaṃ nirguṇaṃ yan nirañjanam

natāḥ sma tat paraṃ brahma viṣṇor yat paramaṃ padam //

adīrghahrasvam asthūlam anaṇv agryam alohitam

asnehacchāyam atanum asaktam asamīraṇam //

anākāśam asaṃsparśam agandham arasaṃ ca yat

acakṣuḥśrotram acalam avākpāṇim amānasam //

anāmagotram asukham atejaskam ahetukam

abhayaṃ bhrāntirahitam anidram ajarāmaram //

arajo 'śabdam amṛtam aplutaṃ yad asaṃvṛtam

pūrvāpare na vai yasmiṃs tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

param īśitvaguṇavat sarvabhūtam asaṃśrayam

natāḥ sma tat padaṃ viṣṇor jihvādṛggocaraṃ na yat //

evaṃ pracetaso viṣṇuṃ stuvantas tatsamādhayaḥ

daśa varṣasahasrāṇi tapaś cerur mahārṇave //

tataḥ prasanno bhagavāṃs teṣām antarjale hariḥ

dadau darśanam unnidranīlotpaladalacchaviḥ //

patatrirājam ārūḍham avalokya pracetasaḥ

praṇipetuḥ śirobhis taṃ bhaktibhārāvanāmitaiḥ //

tatas tān āha bhagavān vriyatām īpsito varaḥ

prasādasumukho 'haṃ vo varadaḥ samupasthitaḥ //

tatas tam ūcur varadaṃ praṇipatya pracetasaḥ

yathā pitrā samādiṣṭaṃ prajānāṃ vṛddhikāraṇam //

sa cāpi devas taṃ dattvā yathābhilaṣitaṃ varam

antardhānaṃ jagāmāśu te ca niścakramur jalāt //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

tapaś caratsu pṛthivīṃ pracetaḥsu mahīruhāḥ

arakṣyamāṇām āvavrur babhūvātha prajākṣayaḥ //

nāśakan māruto vātuṃ vṛtaṃ kham abhavad drumaiḥ

daśavarṣasahasrāṇi na śekuś ceṣṭituṃ prajāḥ //

tān dṛṣṭvā jalaniṣkrāntāḥ sarve kruddhāḥ pracetasaḥ

mukhebhyo vāyum agniṃ ca te 'sṛjañ jātamanyavaḥ //

unmūlān atha tān vṛkṣān kṛtvā vāyur aśoṣayat

tān agnir adahad ghoras tatrābhūd drumasaṃkṣayaḥ //

drumakṣayam atho dṛṣṭvā kiṃcic chiṣṭeṣu śākhiṣu

upagamyābravīd etān rājā somaḥ prajāpatīn //

kopaṃ yacchata rājānaḥ śṛṇudhvaṃ ca vaco mama

saṃdhānaṃ vaḥ kariṣyāmi saha kṣitiruhair aham //

ratnabhūtā ca kanyeyaṃ vārkṣeyī varavarṇinī

bhaviṣyaṃ jānatā pūrvaṃ mayā gobhir vivardhitā //

māriṣā nāma nāmnaiṣā vṛkṣāṇām iti nirmitā

bhāryā vo 'stu mahābhāgā dhruvaṃ vaṃśavivardhinī //

yuṣmākaṃ tejaso 'rdhena mama cārdhena tejasaḥ

asyām utpatsyate vidvān dakṣo nāma prajāpatiḥ //

mama cāṃśena saṃyukto yuṣmattejomayena vai

agnināgnisamo bhūyaḥ prajāḥ saṃvardhayiṣyati //

kaṇḍur nāma muniḥ pūrvam āsīd vedavidāṃ varaḥ

suramye gomatītīre sa tepe paramaṃ tapaḥ //

tatkṣobhāya surendreṇa pramlocākhyā varāpsarāḥ

prayuktā kṣobhayām āsa tam ṛṣiṃ sā śucismitā //

kṣobhitaḥ sa tayā sārdhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam

atiṣṭhan mandaradroṇyāṃ viṣayāsaktamānasaḥ //

sā taṃ prāha mahābhāga gantum icchāmy ahaṃ divam

prasādasumukho brahmann anujñāṃ dātum arhasi //

tayaivam uktaḥ sa munis tasyām āsaktamānasaḥ

dināni katicid bhadre sthīyatām ity abhāṣata //

evam uktā tatas tena sāgraṃ varṣaśataṃ punaḥ

bubhuje viṣayāṃs tanvī tena sārdhaṃ mahātmanā //

anujñāṃ dehi bhagavan vrajāmi tridaśālayam

uktas tayeti sa muniḥ sthīyatām ity abhāṣata //

punar gate varṣaśate sādhike sā śubhānanā

yāmīty āha divaṃ brahman praṇayasmitaśobhanam //

uktas tayaivaṃ sa munir upaguhyāyatekṣaṇām

prāhāsyatāṃ kṣaṇaṃ subhru cirakālaṃ gamiṣyasi //

tacchāpabhītā suśroṇī saha tenarṣiṇā punaḥ

śatadvayaṃ kiṃcid ūnaṃ varṣāṇām anvatiṣṭhata //

gamanāya mahābhāgo devarājaniveśanam

proktaḥ proktas tayā tanvyā sthīyatām ity abhāṣata //

Note: D7 ins.:

yayau ravaṃ bhayaṃ prema sadbhāvaṃ pūrvanāyake //

na muñcaty anyasaktāpi sā jñeyā dakṣiṇā budhaiḥ //

taṃ sā śāpabhayād bhītā dākṣiṇyena ca dakṣiṇā

proktā praṇayabhaṅgārtivedinī na jahau munim //

tayā ca ramatas tasya paramarṣer aharniśam

navaṃ navam abhūt prema manmathāviṣṭacetasaḥ //

ekadā tu tvarāyukto niścakrāmoṭajān muniḥ

niṣkrāmantaṃ ca kutreti gamyate prāha sā śubhā //

ity uktaḥ sa tayā prāha parivṛttam ahaḥ śubhe

saṃdhyopāstiṃ kariṣyāmi kriyālopo 'nyathā bhavet //

tataḥ prahasya muditā taṃ sā prāha mahāmunim

kim adya sarvadharmajña parivṛttam ahas tava //

bahūnāṃ vipra varṣāṇāṃ pariṇāmam ahas tava

gatam etan na kurute vismayaṃ kasya kathyatām //

prātas tvam āgatā bhadre nadītīram idaṃ śubham

mayā dṛṣṭā ca tanvaṅgi praviṣṭā ca mamāśramam //

Note: After 28, M3 ins.:

kṣaṇe kṣaṇe mayāsūtra praxxddhā nanūttame //

iyaṃ ca vartate saṃdhyā pariṇāmam ahar gatam

avahāsaḥ kimartho 'yaṃ sadbhāvaḥ kathyatāṃ mama //

pratyūṣasy āgatā brahman satyam etan na tan mṛṣā

kintv adya tasya kālasya gatāny abdaśatāni te //

tataḥ sasādhvaso vipras tāṃ papracchāyatekṣaṇām

kathyatāṃ bhīru kaḥ kālas tvayā me ramataḥ saha //

saptottarāṇy atītāni nava varṣaśatāni te

māsāś ca ṣaṭ tathaivānyat samatītaṃ dinatrayam //

satyaṃ bhīru vadasy etat parihāso 'tha vā śubhe

dinam ekam ahaṃ manye tvayā sārdham ihāsitam //

vadiṣyāmy anṛtaṃ brahman katham atra tavāntike

viśeṣeṇādya bhavatā pṛṣṭā mārgānuvartinā //

niśamya tad vacaḥ tasyāḥ sa munir nṛpanandanāḥ

dhiṅ māṃ dhiṅ mām atīvetthaṃ ninindātmānam ātmanā //

tapāṃsi mama naṣṭāni hataṃ brahmavidāṃ dhanam

hṛto vivekaḥ kenāpi yoṣin mohāya nirmitā //

ūrmiṣaṭkātigaṃ brahma jñeyam ātmajayena me

matir eṣā hṛtā yena dhik taṃ kāmaṃ mahāgraham //

Note: D7 ins.:

kṣuḍtṛxśokamohau ca jarāmṛtyū ṣaḍūrmayaḥ //

vratāni vedavedyāptikāraṇāny akhilāni ca

narakagrāmamārgeṇa saṅgenāpahṛtāni me //

vinindyetthaṃ sa dharmajñaḥ svayam ātmānam ātmanā

tām apsarasam āsīnām idaṃ vacanam abravīt //

gaccha pāpe yathā kāmaṃ yat kāryaṃ tat kṛtaṃ tvayā

devarājasya matkṣobhaṃ kurvantyā bhāvaceṣṭitaiḥ //

na tvāṃ karomy ahaṃ bhasma krodhatīvreṇa vahninā

satāṃ saptapadaṃ maitram uṣito 'haṃ tvayā saha //

atha vā tava ko doṣaḥ kiṃ vā kupyāmy ahaṃ tava

mamaiva doṣo nitarāṃ yenāham ajitendriyaḥ //

yayā śakrapriyārthinyā kṛto me tapaso vyayaḥ

tvayā dhik tvāṃ mahāmohamañjūṣāṃ sujugupsitām //

yāvad itthaṃ sa viprarṣis tāṃ bravīti sumadhyamām

tāvad galatsvedajalā sā babhūvātivepathuḥ //

pravepamānāṃ satataṃ khinnagātralatāṃ satīm

gaccha gaccheti sakrodham uvāca munisattamaḥ //

sā tu nirbhartsitā tena viniṣkramya tadāśramāt

ākāśagāminī svedaṃ mamārja tarupallavaiḥ //

vṛkṣād vṛkṣaṃ yayau bālā tadagrāruṇapallavaiḥ

nirmārjamānā gātrāṇi galatsvedajalāni vai //

ṛṣiṇā yas tadā garbhas tasyā dehe samāhitaḥ

nirjagāma saromāñcasvedarūpī tadaṅgataḥ //

taṃ vṛkṣā jagṛhur garbham ekaṃ cakre ca mārutaḥ

mayā cāpyāyito gobhiḥ sa tadā vavṛdhe śanaiḥ //

vṛkṣāgragarbhasaṃbhūtā māriṣākhyā varānanā

tāṃ pradāsyanti vo vṛkṣāḥ kopa eṣa praśāmyatām //

kaṇḍor apatyam evaṃ sā vṛkṣebhyaś ca samudgatā

mamāpatyaṃ tathā vāyoḥ pramlocātanayā ca sā //

sa cāpi bhagavān kaṇḍuḥ kṣīṇe tapasi sattamāḥ

puruṣottamākhyam adrīśaṃ viṣṇor āyatanaṃ yayau //

tatraikāgramatir bhūtvā cakārārādhanaṃ hareḥ
brahmapāramayaṃ kurvañ japam ekāgramānasaḥ
ūrdhvabāhur mahāyogī sthitvāsau bhūpanandanāḥ //

brahmapāraṃ muneḥ śrotum icchāmaḥ paramaṃ stavam

japatā kaṇḍunā devo yenārādhyata keśavaḥ //

pāraṃ paraṃ viṣṇur apārapāraḥ paraḥ parebhyaḥ paramārtharūpī

sa brahmapāraḥ parapārabhūtaḥ paraḥ parāṇām api pārapāraḥ //

Note: D7 ins.:

saṃkīrtya tvaṃ triślokyā x prārthanā ca caturthataḥ //

brahmapārastavenaivaṃ kaṇḍos tuṣṭo 'cirād dhariḥ //

sa kāraṇaṃ kāraṇatas tato 'pi tasyāpi hetuḥ parahetuhetuḥ

kāryeṣu caivaṃ saha karmakartṛ rūpair aśeṣair avatīha sarvam //

brahma prabhur brahma sa sarvabhūto brahma prajānāṃ patir acyuto 'sau

brahmāvyayaṃ nityam ajaṃ sa viṣṇur apakṣayādyair akhilair asaṅgi //

brahmākṣaram ajaṃ nityaṃ yathāsau puruṣottamaḥ

tathā rāgādayo doṣāḥ prayāntu praśamaṃ mama //

etad brahmaparākhyaṃ vai saṃstavaṃ paramaṃ japan

avāpa paramāṃ siddhiṃ sa samārādhya keśavam //

Note: B2,T3,ed. Veṅk. ins.:

imaṃ stavaṃ yaḥ paṭhati śṛṇuyād vāpi nityaśaḥ //

sa kāmadoṣair akhilair muktaḥ prāpnoti vāñchitam //

Note: while T3(sic) ins.:

yaḥ imaṃ stavaṃ paṭhate śṛṇuyād api nityaśaḥ //

sa kāmadoṣair akhilair vimukto bhavati dhruvam //

iyaṃ ca māriṣā pūrvam āsīd yā tāṃ bravīmi vaḥ

kāryagauravam etasyāḥ kathane phaladāyi vaḥ //

aputrā prāg iyaṃ viṣṇuṃ mṛte bhartari sattamāḥ

bhūpapatnī mahābhāgā toṣayām āsa bhaktitaḥ //

ārādhitas tayā viṣṇuḥ prāha pratyakṣatāṃ gataḥ

varaṃ vṛṇīṣveti śubhāṃ sā ca prāhātmavāñchitam //

bhagavan bālavaidhavyād vṛthājanmāham īdṛśī

mandabhāgyā samudbhūtā viphalā ca jagatpate //

bhavantu patayaḥ ślāghyā mama janmani janmani

tvatprasādāt tathā putraḥ prajāpatisamo 'stu me //

Note: ed. Veṅk. ins.:

kulaṃ śīlaṃ vayaḥ satyaṃ dākṣiṇyaṃ kṣiprakāritā //

avisaṃvāditā sattvaṃ vṛddhasevā kṛtajñatā //

rūpasaṃpatsamāyuktā sarvasya priyadarśanā

ayonijā ca jāyeyaṃ tvatprasādād adhokṣaja //

tayaivam ukto deveśo hṛṣīkeśa uvāca tām

praṇāmanamrām utthāpya varadaḥ parameśvaraḥ //

bhaviṣyanti mahāvīryā ekasminn eva janmani

prakhyātodārakarmāṇo bhavatyāḥ patayo daśa //

putraṃ ca sumahātmānam ativīryaparākramam

prajāpatiguṇair yuktaṃ tvam avāpsyasi śobhane //

vaṃśānāṃ tasya kartṛtvaṃ jagaty asmin bhaviṣyati

trailokyam akhilaṃ sūtis tasya cāpūrayiṣyati //

tvaṃ cāpy ayonijā sādhvī rūpaudāryaguṇānvitā

manaḥprītikarī nṝṇāṃ matprasādād bhaviṣyasi //

ity uktvāntardadhe devas tāṃ viśālavilocanām

sā ceyaṃ māriṣā jātā yuṣmatpatnī nṛpātmajāḥ //

tataḥ somasya vacanāj jagṛhus te pracetasaḥ

saṃhṛtya kopaṃ vṛkṣebhyaḥ patnīdharmeṇa māriṣām //

daśabhyas tu pracetobhyo māriṣāyāṃ prajāpatiḥ

jajñe dakṣo mahābhāgo yaḥ pūrvaṃ brahmaṇo 'bhavat //

sa tu dakṣo mahābhāgaḥ sṛṣṭyarthaṃ sumahāmate

putrān utpādayām āsa prajāsṛṣṭyartham ātmanaḥ //

acarāṃś ca carāṃś caiva dvipado 'tha catuṣpadaḥ

ādeśaṃ brahmaṇaḥ kurvan sṛṣṭyarthaṃ samavasthitaḥ //

sa sṛṣṭvā manasā dakṣaḥ pañcāśad asṛjat striyaḥ
dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
kālasya nayane yuktāḥ saptaviṃśatim indave //

tāsu devās tathā daityā nāgā gāvas tathā khagāḥ

gandharvāpsarasaś caiva dānavādyāś ca jajñire //

tataḥ prabhṛti maitreya prajā maithunasaṃbhavāḥ
saṃkalpād darśanāt sparśāt pūrveṣām abhavan prajāḥ
tapoviśaiṣair iddhānāṃ tadātyantatapasvinām //

aṅguṣṭhād dakṣiṇād dakṣaḥ pūrvaṃ jātaḥ śruto mayā

kathaṃ prācetaso bhūyaḥ sa saṃbhūto mahāmune //

eṣa me saṃśayo brahman sumahān hṛdi vartate

yad dauhitraś ca somasya punaḥ śvaśuratāṃ gataḥ //

utpattiś ca nirodhaś ca nityo bhūteṣu sattama

ṛṣayo 'tra na muhyanti ye cānye divyacakṣuṣaḥ //

yuge yuge bhavanty ete dakṣādyā munisattama

punaś caiva niruddhyante vidvāṃs tatra na muhyati //

kāniṣṭhyaṃ jyaiṣṭhyam apy eṣāṃ pūrvaṃ nābhūd dvijottama

tapa eva garīyo 'bhūt prabhāvaś caiva kāraṇam //

devānāṃ dānavānāṃ ca gandharvoragarakṣasām

utpattiṃ vistareṇeha mama brahman prakīrtaya //

prajāḥ sṛjeti vyādiṣṭaḥ pūrvaṃ dakṣaḥ svayaṃbhuvā

yathā sasarja bhūtāni tathā śṛṇu mahāmate //

manasā tv eva bhūtāni pūrvaṃ dakṣo 'sṛjat tadā

devān ṛṣīn sagandharvān asurān pannagāṃs tathā //

yadāsya sṛjamānasya na vyavardhanta tāḥ prajāḥ

tataḥ saṃcintya bahuśaḥ sṛṣṭihetoḥ prajāpatiḥ //

maithunenaiva dharmeṇa sisṛkṣur vividhāḥ prajāḥ
asiknīm āvahat kanyāṃ vīraṇasya prajāpateḥ
sutāṃ sutapasā yuktāṃ mahatīṃ lokadhāriṇīm //

atha putrasahasrāṇi vairiṇyāṃ pañca vīryavān

asiknyāṃ janayām āsa sargahetoḥ prajāpatiḥ //

tān dṛṣṭvā nārado vipra saṃvivarddhayiṣūn prajāḥ

saṃgamya priyasaṃvādo devarṣir idam abravīt //

he haryaśvā mahāvīryāḥ prajā yūyaṃ kariṣyatha

īdṛśo lakṣyate yatno bhavatāṃ śrūyatām idam //

bāliśā bata yūyaṃ vai nāsyā jānīta vai bhuvaḥ

antar ūrdhvam adhaś caiva kathaṃ srakṣyatha vai prajāḥ //

ūrdhvaṃ tiryag adhaś caiva yadāpratihatā gatiḥ

tadā kasmād bhuvo nāntaṃ sarve drakṣyatha bāliśāḥ //

te tu tadvacanaṃ śrutvā prayātāḥ sarvato diśam

adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ //

haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ prācetasaḥ punaḥ

vairiṇyām atha putrāṇāṃ sahasram asṛjat prabhuḥ //

vivardhayiṣavas te tu śabalāśvāḥ prajāḥ punaḥ

pūrvoktaṃ vacanaṃ brahman nāradenaiva coditāḥ //

anyonyam ūcus te sarve samyag āha mahāmuniḥ

bhrātṝṇāṃ padavī caiva gantavyā nātra saṃśayaḥ //

jñātvā pramāṇaṃ pṛthvyāś ca prajāḥ srakṣyāmahe tataḥ //

te 'pi tenaiva mārgeṇa prayātāḥ sarvato diśam

adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ //

tataḥ prabhṛti vai bhrātā bhrātur anveṣaṇe dvija

prayāto naśyati tathā tan na kāryaṃ vijānatā //

tāṃś cāpi naṣṭān vijñāya putrān dakṣaḥ prajāpatiḥ

krodhaṃ cakre mahābhāgo nāradaṃ sa śaśāpa ca //

Note: D3 ins.:

haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ kruddo śapaṃ dvijaḥ //

nāradā nāśam eheti garbhavāsaṃ vaseti ca //

tato dakṣasutāṃ prādāt priyāṃ vai parame dine //

tasmāt sa nārado jajñe bhūyaḥ śāpabalād ṛṣīn //

sargakāmas tato vidvān sa maitreya prajāpatiḥ

ṣaṣṭiṃ dakṣo 'sṛjat kanyā vairiṇyām iti naḥ śrutam //

dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa

saptaviṃśati somāya catasro 'riṣṭanemine //

dve caiva bahuputrāya dve caivāṅgirase tathā

dve kṛśāśvāya viduṣe tāsāṃ nāmāni me śṛṇu //

arundhatī vasur jāmir lambā bhānur marutvatī
saṃkalpā ca muhūrtā ca sādhyā viśvā ca tā daśa
dharmapatnyo daśa tv etās tāsv apatyāni me śṛṇu //

viśvedevās tu viśvāyāḥ sādhyā sādhyān vyajāyata

marutvatyā marutvanto vasos tu vasavaḥ smṛtāḥ //

bhānos tu bhānavas tatra muhūrtāyā muhūrtajāḥ

lambāyāś caiva ghoṣo 'tha nāgavīthī tu jāmijā //

pṛthivīviṣayaṃ sarvam arundhatyām ajāyata

saṃkalpāyās tu sarvātmā jajñe saṃkalpa eva ca //

ye tv anekavasuprāṇā devā jyotiḥpurogamāḥ

vasavo 'ṣṭau samākhyātās teṣāṃ vakṣyāmi vistaram //

āpo dhruvaś ca somaś ca dharaś caivānilo 'nalaḥ

pratyūṣaś ca prabhāsaś ca vasavo nāmabhiḥ smṛtāḥ //

āpasya putro vaitaṇḍaḥ śramaḥ śrānto 'dhunis tathā

dhruvasya putro bhagavān kālo lokaprakālanaḥ //

somasya bhagavān varcā varcasvī yena jāyate //

dharasya putro draviṇo hutahavyavahas tathā

manoharāyāṃ śiśiraḥ prāṇo 'tha ravaṇas tathā //

anilasya śivā bhāryā tasyāḥ putraḥ purojavaḥ

avijñātagatiś caiva dvau putrāv anilasya tu //

agniputraḥ kumāras tu śarastambe vyajāyata

tasya śākho viśākhaś ca naigameyaś ca pṛṣṭhajāḥ //

apatyaṃ kṛttikānāṃ tu kārttikeya iti smṛtaḥ //

pratyūṣasya viduḥ putraṃ ṛṣiṃ nāmnā tu devalam

dvau putrau devalasyāpi kṣamāvantau manīṣiṇau //

bṛhaspates tu bhaginī varastrī brahmacāriṇī
yogasiddhā jagat kṛtsnam asaktā vicaraty uta
prabhāsasya tu bhāryā sā vasūnām aṣṭamasya ha //

viśvakarmā mahābhāgas tasyāṃ jajñe prajāpatiḥ

kartā śilpasahasrāṇāṃ tridaśānāṃ ca vārddhakiḥ //

bhūṣaṇānāṃ ca sarveṣāṃ kartā śilpavatāṃ varaḥ
yaḥ sarveṣāṃ vimānāni devatānāṃ cakāra ha
manuṣyāś copajīvanti yasya śilpaṃ mahātmanaḥ //

Note: D1 ins.:

tasya putrāś ca catvāro teṣāṃ nāmāni me śṛṇu //

ajaikapād ahirbudhnyas tvaṣṭā rudraś ca buddhimān

tvaṣṭuś cāpy ātmajaḥ putro viśvarūpo mahātapāḥ //

haraś ca bahurūpaś ca tryambakaś cāparājitaḥ

vṛṣākapiś ca śaṃbhuś ca kapardī raivatas tathā //

mṛgavyādhaś ca śarvaś ca kapālī ca mahāmune

ekādaśaite kathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ //

śataṃ tv evaṃ samāmnātaṃ rudrāṇām amitaujasām //

Note: D3,4,T,G2,3,M0,3,4,ed. Veṅk. ins.:

kāśyapasya tu bhāryā yās tāsāṃ nāmāni me śṛṇu //

aditir ditir danuś caiva ariṣṭā surasā svasā
surabhir vinatā caiva tāmrā krodhavaśā irā
kadrur muniś ca dharmajña tadapatyāni me śṛṇu //

pūrvamanvantare śreṣṭhā dvādaśāsan surottamāḥ

tuṣitā nāma te 'nyonyam ūcur vaivasvate 'ntare //

upasthite 'tiyaśasaś cākṣuṣasyāntare manoḥ

samavāyīkṛtāḥ sarve samāgamya parasparam //

āgacchata drutaṃ devā aditiṃ saṃpraviśya vai

manvantare prasūyāmas tan naḥ śreyo bhaved iti //

Note: T2 ins.:

eva svāmin sa pitā caiva mitrāvaruṇa eva ca //

evam uktvā tu te sarve cākṣuṣasyāntare manoḥ

mārīcāt kaśyapāj jātās te 'dityā dakṣakanyayā //

tatra viṣṇuś ca śakraś ca jajñāte punar eva hi

aryamā caiva dhātā ca tvaṣṭā pūṣā tathaiva ca //

vivasvān savitā caiva mitro varuṇa eva ca

aṃśo bhagaś cātitejā ādityā dvādaśa smṛtāḥ //

cākṣuṣasyāntare pūrvam āsan ye tuṣitāḥ surāḥ

vaivasvate 'ntare te vai ādityā dvādaśa smṛtāḥ //

saptaviṃśati yāḥ proktāḥ somapatnyo 'tha suvratāḥ //

Note: After 133ab Ś,Ñ1,D1.2.7,D5,ed. Veṅk. ins.; while D5 ins. after 133:

sarvā nakṣatrayoginyas tannāmnaś caiva tāḥ smṛtāḥ //

Note: T3 ins. after 133ab:

dakṣaśāpād yā sapatyāḥ tāsu yakṣagṛhārthite //

tāsām apatyāny abhavan dīptāny amitatejasām //

ariṣṭanemipatnīnām apatyānīha ṣoḍaśa //

bahuputrasya viduṣaś catasro vidyutaḥ smṛtāḥ //

pratyaṅgirasajāḥ śreṣṭhā ṛco brahmarṣisatkṛtāḥ //

kṛśāśvasya tu devarṣer devapraharaṇāḥ sutāḥ //

ete yugasahasrānte jāyante punar eva hi
sarve devagaṇās tāta trayas triṃśat tu chandajāḥ
teṣām apīha satataṃ nirodhotpattir ucyate //

yathā sūryasya maitreya udayāstamanāv iha

evaṃ devanikāyās te saṃbhavanti yuge yuge //

dityā putradvayaṃ jajñe kaśyapād iti naḥ śrutam

hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣaś ca durjayaḥ //

siṃhikā cābhavat kanyā vipracitteḥ parigrahaḥ //

hiraṇyakaśipoḥ putrāś catvāraḥ prathitaujasaḥ
anuhlādaś ca hlādaś ca prahlādaś caiva dharmavān
saṃhlādaś ca mahāvīryā daityavaṃśavivardhanāḥ //

teṣāṃ madhye mahābhāgaḥ sarvatra samadṛg vaśī

prahlādaḥ paramāṃ bhaktiṃ ya uvāha janārdane //

Note: D7 ins.:

prahlādavan nṛsiṃhaikabhaktibhāvāya dehinām //

āvahac chravaṇautsukyaṃ tatprabhāvam asūcayat //

daityendradīpito vahniḥ sarvāṅgopacito dvija

na dadāha ca yaṃ pūrvaṃ vāsudeve hṛdi sthite //

mahārṇavāntaḥsalile sthitasya calato mahī

cacāla sakalā yasya pāśabaddhasya dhīmataḥ //

na bhinnaṃ vividhaiḥ śastrair yasya daityendrapātitaiḥ

śarīram adrikaṭhinaṃ sarvatrācyutacetasaḥ //

viṣānalojjvalamukhā yasya daityapracoditāḥ

nāntāya sarpapatayo babhūvur urutejasaḥ //

śailair ākrāntadeho 'pi yaḥ smaran puruṣottamam

tatyāja nātmanaḥ prāṇān viṣṇusmaraṇadaṃśitaḥ //

patantam uccād avanir yam upetya mahāmatim

dadhāra daityapatinā kṣiptaṃ svarganivāsinā //

yasya saṃśoṣako vāyur dehe daityendrayojitaḥ

avāpa saṃkṣayaṃ sadyaś cittasthe madhusūdane //

viṣāṇabhaṅgam unmattā madahāniṃ ca diggajāḥ

yasya vakṣaḥsthale prāptā daityendrapariṇāmitāḥ //

yasya cotpāditā kṛtyā daityarājapurohitaiḥ

babhūva nāntāya purā govindāsaktacetasaḥ //

śambarasya ca māyānāṃ sahasram atimāyinaḥ

yasmin prayuktaṃ cakreṇa kṛṣṇasya vitathīkṛtam //

daityendrasūdopahṛtaṃ yaś ca hālāhalaṃ viṣam

jarayām āsa matimān avikāram amatsarī //

samacetā jagaty asmin yaḥ sarveṣv eva jantuṣu

yathātmani tathānyatra paraṃ maitraguṇānvitaḥ //

dharmātmā satyaśaucādiguṇānām ākaraḥ paraḥ

upamānam aśeṣāṇāṃ sādhūnāṃ yaḥ sadābhavat //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

kathito bhavatā vaṃśo mānavānāṃ mahāmune

kāraṇaṃ cāsya jagato viṣṇur eva sanātanaḥ //

yat tv etad bhagavān āha prahlādaṃ daityasattamam

dadāha nāgnir nāstraiś ca kṣuṇṇas tatyāja jīvitam //

jagāma vasudhā kṣobhaṃ yatrābdhisalile sthite

bandhabaddho 'pi calati vikṣiptāṅgaiḥ samāhatā //

śailair ākrāntadeho 'pi na mamāra ca yaḥ purā

tvayaivātīva māhātmyaṃ kathitaṃ yasya dhīmataḥ //

tasya prabhāvam atulaṃ viṣṇor bhaktimato mune

śrotum icchāmi yasyaitac caritaṃ tv amitaujasaḥ //

kiṃnimittam asau śastrair vikṣato ditijair mune

kimarthaṃ cābdhisalile nikṣipto dharmatatparaḥ //

ākrāntaḥ parvataiḥ kasmāt kasmād daṣṭo mahoragaiḥ

kṣiptaḥ kim adriśikharāt kiṃ vā pāvakasaṃcaye //

digdantināṃ dantabhūmiḥ sa ca kasmān nirūpitaḥ

saṃśoṣako 'nilaś cāsya prayuktaḥ kiṃ mahāsuraiḥ //

kṛtyāṃ ca daityaguravo yuyujus te tu kiṃ mune

śambaraś cāpi māyānāṃ sahasraṃ kiṃ prayuktavān //

hālāhalaṃ viṣaṃ ghoraṃ daityasūdair mahātmanaḥ

kasmād dattaṃ vināśāya yaj jīrṇaṃ tena dhīmatā //

etat sarvaṃ mahābhāga prahlādasya mahātmanaḥ

caritaṃ śrotum icchāmi mahāmāhātmyasūcakam //

na hi kautūhalaṃ tatra yad daityair na hato hi saḥ

ananyamanaso viṣṇau kaḥ samartho nipātane //

tasmin dharmapare nityaṃ keśavārādhanodyate

svavaṃśaprabhavair daityaiḥ kartuṃ dveṣo 'tiduṣkaraḥ //

dharmātmani mahābhāge viṣṇubhakte vimatsare

daiteyaiḥ prahṛtaṃ kasmāt tan mamākhyātum arhasi //

praharanti mahātmāno vipakṣe cāpi nedṛśe

guṇaiḥ samanvite sādhau kiṃ punar yaḥ svapakṣajaḥ //

tad etat kathyatāṃ sarvaṃ vistarān munisattama

daityeśvarasya caritaṃ śrotum icchāmy aśeṣataḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya śrūyatāṃ samyak caritaṃ tasya dhīmataḥ

prahlādasya sadodāracaritasya mahātmanaḥ //

diteḥ putro mahāvīryo hiraṇyakaśipuḥ purā

trailokyaṃ vaśam āninye brahmaṇo varadarpitaḥ //

indratvam akarod daityaḥ sa cāsīt savitā svayam

vāyur agnir apāṃ nāthaḥ somaś cāsīn mahāsuraḥ //

dhanānām adhipaḥ so 'bhūt sa evāsīt svayaṃ yamaḥ

yajñabhāgān aśeṣāṃs tu sa svayaṃ bubhuje 'suraḥ //

devāḥ svargaṃ parityajya tattrāsān munisattama

vicerur avanau sarve bibhrāṇā mānuṣīṃ tanum //

jitvā tribhuvanaṃ sarvaṃ trailokyaiśvaryadarpitaḥ

udgīyamāno gandharvair bubhuje viṣayān priyān //

pānāsaktaṃ mahātmānaṃ hiraṇyakaśipuṃ tadā

upāsāṃ cakrire sarve siddhagandharvapannagāḥ //

avādayañ jaguś cānye jayaśabdān athāpare

daityeśvarasya purataś cakruḥ siddhā mudānvitāḥ //

tatra pranṛttāpsarasi sphāṭikābhramaye 'suraḥ

papau pānaṃ mudā yuktaḥ prāsāde sumanohare //

tasya putro mahābhāgaḥ prahlādo nāma nāmataḥ

papāṭha bālapāṭhyāni gurugehaṃ gato 'rbhakaḥ //

ekadā tu sa dharmātmā jagāma guruṇā saha

pānāsaktasya purataḥ pitur daityapates tadā //

pādapraṇāmāvanataṃ tam utthāpya pitā sutam

hiraṇyakaśipuḥ prāha prahlādam amitaujasam //

paṭhyatāṃ bhavatā vatsa sārabhūtaṃ subhāṣitam

kālenaitāvatā yat te sadodyuktena śikṣitam //

śrūyatāṃ tāta vakṣyāmi sārabhūtaṃ tavājñayā

samāhitamanā bhūtvā yan me cetasy avasthitam //

anādimadhyāntam ajam avṛddhikṣayam acyutam

praṇato 'smy antasaṃtānaṃ sarvakāraṇakāraṇam //

etan niśamya daityendraḥ kopasaṃraktalocanaḥ

vilokya tadguruṃ prāha sphuritādharapallavaḥ //

brahmabandho kim etat te vipakṣastutisaṃhitam

asāraṃ grāhito bālo mām avajñāya durmate //

daityeśvara na kopasya vaśam āgantum arhasi

mamopadeśajanitaṃ nāyaṃ vadati te sutaḥ //

anuśiṣṭo 'si kenedṛg vatsa prahlāda kathyatām

mayopadiṣṭaṃ nety eṣa prabravīti gurus tava //

śāstā viṣṇur aśeṣasya jagato yo hṛdi sthitaḥ

tam ṛte paramātmānaṃ tāta kaḥ kena śāsyate //

ko 'yaṃ viṣṇuḥ sudurbuddhe yaṃ bravīṣi punaḥ punaḥ

jagatām īśvarasyeha purataḥ prasabhaṃ mama //

na śabdagocaraṃ yasya yogidhyeyaṃ paraṃ padam

yato yaś ca svayaṃ viśvaṃ sa viṣṇuḥ parameśvaraḥ //

parameśvarasaṃjño 'jña kim anyo mayy avasthite

tavāsti martukāmas tvaṃ prabravīṣi punaḥ punaḥ //

na kevalaṃ tāta mama prajānāṃ sa brahmabhūto bhavataś ca viṣṇuḥ

dhātā vidhātā parameśvaraś ca prasīda kopaṃ kuruṣe kimartham //

praviṣṭaḥ ko 'sya hṛdayaṃ durbuddher atipāpakṛt

yenedṛśāny asādhūni vadaty āviṣṭamānasaḥ //

na kevalaṃ maddhṛdayaṃ sa viṣṇur ākramya lokān akhilān avasthitaḥ

sa māṃ tvadādīṃś ca pitaḥ samastān samastaceṣṭāsu yunakti sarvagaḥ //

niṣkrāmyatām ayaṃ duṣṭaḥ śāsyatāṃ ca guror gṛhe

yojito durmatiḥ kena vipakṣavitathastutau //

ity ukte sa tadā daityair nīto gurugṛhaṃ punaḥ

jagrāha vidyām aniśaṃ guruśuśrūṣaṇodyataḥ //

kāle 'tīte 'timahati prahlādam asureśvaraḥ

samāhūyābravīd gāthā kācit putraka gīyatām //

yataḥ pradhānapuruṣau yataś caitac carācaram

kāraṇaṃ sakalasyāsya sa no viṣṇuḥ prasīdatu //

durātmā vadhyatām eṣa nānenārtho 'sti jīvatā

svapakṣahānikartṛtvād yaḥ kulāṅgāratāṃ gataḥ //

ity ājñaptās tatas tena pragṛhītamahāyudhāḥ

udyatās tasya nāśāya daityāḥ śatasahasraśaḥ //

viṣṇuḥ śastreṣu yuṣmāsu mayi cāsau yathā sthitaḥ

daiteyās tena satyena mā krāmantv āyudhāni vaḥ //

tatas taiḥ śataśo daityaiḥ śastraughair āhato 'pi san

nāvāpa vedanām alpām abhūc caiva punar navaḥ //

durbuddhe vinivartasva vairipakṣastavād ataḥ

abhayaṃ te prayacchāmi mātimūḍhamatir bhava //

bhayaṃ bhayānām apahāriṇi sthite manasy anante mama kutra tiṣṭhati /

yasmin smṛte janmajarāntakādi bhayāni sarvāṇy apayānti tāta //

bho bhoḥ sarpāḥ durācāram enam atyantadurmatim

viṣajvālāvilair vaktraiḥ sadyo nayata saṃkṣayam //

ity uktās tena te sarpāḥ kuhakās takṣakādayaḥ

adaṃśanta samasteṣu gātreṣv ativiṣolbaṇāḥ //

sa tv āsaktamatiḥ kṛṣṇe daṃśyamāno mahoragaiḥ

na vivedātmano gātraṃ tatsmṛtyāhlādasaṃsthitaḥ //

daṃṣṭrā viśīrṇā maṇayaḥ sphuṭanti phaṇeṣu tāpo hṛdayeṣu kampaḥ

nāsya tvacaḥ svalpam apīha bhinnaṃ praśādhi daityeśvara karma cānyat //

he diggajāḥ saṃkaṭadantamiśrā ghnatainam asmadripupakṣabhinnam

tajjā vināśāya bhavanti tasya yathāraṇeḥ prajvalito hutāśaḥ //

tataḥ sa diggajair bālo bhūbhṛcchikharasaṃnibhaiḥ

pātito dharaṇīpṛṣṭhe viṣāṇair apy apīḍyata //

smaratas tasya govindam ibhadantāḥ sahasraśaḥ

śīrṇā vakṣaḥsthalaṃ prāpya sa prāha pitaraṃ tataḥ //

dantā gajānāṃ kuliśāgraniṣṭhurāḥ śīrṇā yad ete na balaṃ mamaitat

mahāvipatpāpavināśano 'yaṃ janārdanānusmaraṇānubhāvaḥ //

jvālyatām asurā vahnir apasarpata diggajāḥ

vāyo samedhayāgniṃ tvaṃ dahyatām eṣa pāpakṛt //

mahākāṣṭhacayacchannam asurendrasutaṃ tataḥ

prajvālya dānavā vahniṃ dadahuḥ svāmicoditāḥ //

tātaiṣa vahniḥ pavanerito 'pi na māṃ dahaty atra samantato 'ham

paśyāmi padmāstaraṇāstṛtāni śītāni sarvāṇi diśāṃ mukhāni //

Note: M2.3 ins.:

trailokyam etat sacarācaraṃ yad viṣṇuṃ vijiṣṇuṃ prabhaviṣṇum īḍyaṃ

alaṃ kariṣṇuṃ tv asahiṣṇum itthaṃ sthāṇuṃ sadā staumi sadā sadaiva //

atha daityeśvaraṃ procur bhārgavasyātmajā dvijāḥ

purohitā mahātmānaḥ sāmnā saṃstūya vāgminaḥ //

rājan niyamyatāṃ kopo bāle 'tra tanaye nije

kopo devanikāyeṣu tatra te saphalo yataḥ //

Note: ed. Veṅk. ins.:

tataḥ purohitair ukto hiraṇyakaśipuḥ svakaiḥ //

tathā tathainaṃ bālaṃ te śāsitāro vayaṃ nṛpa

yathā vipakṣanāśāya vinītas te bhaviṣyati //

bālatvaṃ sarvadoṣāṇāṃ daityarājāspadaṃ yataḥ

tato 'tra kopam atyarthaṃ yoktum arhasi nārbhake //

na tyakṣyati hareḥ pakṣam asmākaṃ vacanād yadi

tataḥ kṛtyāṃ vadhāyāsya kariṣyāmo 'nivartinīm //

evam abhyarthitas tais tu daityarājaḥ purohitaiḥ

daityair niṣkrāmayām āsa putraṃ pāvakasaṃcayāt //

tato gurugṛhe bālaḥ sa vasan bāladānavān

adhyāpayām āsa muhur upadeśāntare guroḥ //

śrūyatāṃ paramārtho me daiteyā ditijātmajāḥ

na cānyathaitan mantavyaṃ nātra lobhādikāraṇam //

janma bālyaṃ tataḥ sarvo jantuḥ prāpnoti yauvanam

avyāhataiva bhavati tato 'nudivasaṃ jarā //

tataś ca mṛtyum abhyeti jantur daityeśvarātmajāḥ

pratyakṣaṃ dṛśyate caitad asmākaṃ bhavatāṃ tathā //

mṛtasya ca punar janma bhavaty etac ca nānyathā

āgamo 'yaṃ tathā tac ca nopādānaṃ vinodbhavaḥ //

garbhavāsādi yāvat tu punarjanmopapādanam

samastāvasthakaṃ tāvad duḥkham evāvagamyatām //

kṣuttṛṣṇopaśamaṃ tadvac śītādyupaśamaṃ sukham

manyate bālabuddhitvād duḥkham eva hi tat punaḥ //

atyantastimitāṅgānāṃ vyāyāmena sukhaiṣiṇām

bhrāntijñānavatāṃ puṃsāṃ prahāro 'pi sukhāyate //

kva śarīram aśeṣāṇāṃ śleṣmādīnāṃ mahācayaḥ

kva cāṅgaśobhāsaurabhyakamanīyādayo guṇāḥ //

māṃsāsṛkpūyaviṇmūtrasnāyumajjāsthisaṃhatau

dehe cet prītimān mūḍho bhavitā narake 'pi saḥ //

agneḥ śītena toyasya tṛṣā bhaktasya ca kṣudhā

kriyate sukhakartṛtvaṃ tadvilomasya cetaraiḥ //

karoti he daityaputrā yāvanmātraṃ parigraham

tāvanmātraṃ sa evāsya duḥkhaṃ cetasi yacchati //

yāvataḥ kurute jantuḥ saṃbandhān manasaḥ priyān

tāvanto 'sya nikhanyante hṛdaye śokaśaṅkavaḥ //

yad yad gṛhe tan manasi yatra tatrāvatiṣṭhataḥ

nāśadāhāpaharaṇaṃ kutas tatraiva tiṣṭhati //

janmany atra mahad duḥkhaṃ mriyamāṇasya cāpi tat

yātanāsu yamasyograṃ garbhasaṃkramaṇeṣu ca //

garbhe ca sukhaleśo 'pi bhavadbhir anumīyate

yadi tat kathyatām evaṃ sarvaṃ duḥkhamayaṃ jagat //

tad etad atiduḥkhānām āspade 'tra bhavārṇave

bhavatāṃ kathyate satyaṃ viṣṇur ekaḥ parāyaṇaḥ //

mā jānīta vayaṃ bālā dehī deheṣu śāśvataḥ

jarāyauvanajanmādyā dharmā dehasya nātmanaḥ //

bālo 'haṃ tāvad icchāto yatiṣye śreyase yuvā

yuvāhaṃ vārddhake prāpte kariṣyāmy ātmano hitam //

vṛddho 'haṃ mama kāryāṇi samastāni na gocare

kiṃ kariṣyāmi mandātmā samarthena na yat kṛtam //

evaṃ durāśayākṣiptamānasaḥ puruṣaḥ sadā

śreyaso 'bhimukhaṃ yāti na kadācit pipāsitaḥ //

bālye krīḍanakāsaktā yauvane viṣayonmukhāḥ

ajñānayanty aśaktyā ca vārddhakaṃ samupasthitam //

tasmād bālye vivekātmā yateta śreyase sadā

bālyayauvanavṛddhādyair dehabhāvair asaṃyutaḥ //

tad etad vo mayākhyātaṃ yadi jānīta nānṛtam

tad asmatprītaye viṣṇuḥ smaryatāṃ bandhamuktidaḥ //

āyāsaḥ smaraṇe ko 'sya smṛto yacchati śobhanam

pāpakṣayaś ca bhavati smaratāṃ tam aharniśam //

sarvabhūtasthite tasmin matir maitrī divāniśam

bhavatāṃ jāyatām evaṃ sarvakleśān prahāsyatha //

tāpatrayeṇābhihataṃ yad etad akhilaṃ jagat

tadā śocyeṣu bhūteṣu dveṣaṃ prājñaḥ karoti kaḥ //

atha bhadrāṇi bhūtāni hīnaśaktir ahaṃ param

mudaṃ tathāpi kurvīta hānir dveṣaphalaṃ yataḥ //

baddhavairāṇi bhūtāni dveṣaṃ kurvanti cet tataḥ

śocyāny aho 'timohena vyāptānīti manīṣiṇām //

ete bhinnadṛśāṃ daityā vikalpāḥ kathitā mayā

kṛtvābhyupagamaṃ tatra saṃkṣepaḥ śrūyatāṃ mama //

vistāraḥ sarvabhūtasya viṣṇor viśvam idaṃ jagat

draṣṭavyam ātmavat tasmād abhedena vicakṣaṇaiḥ //

samutsṛjyāsuraṃ bhāvaṃ tasmād yūyaṃ yathā vayam

tathā yatnaṃ kariṣyāmo yathā prāpsyāma nirvṛtim //

naivāgninā na cārkeṇa nendunā na ca vāyunā

parjanyavaruṇābhyāṃ vā na siddhair na ca rākṣasaiḥ //

na yakṣair na ca daityendrair noragair na ca kiṃnaraiḥ

na manuṣyair na paśubhir doṣair naivātmasaṃbhavaiḥ //

jvarākṣirogātīsāraplīhagulmādikais tathā

dveṣerṣyāmatsarādyair vā rāgalobhādibhiḥ kṣayam //

na cānyair nīyate kaiścin nityā yātyantanirmalā

tām āpnoty amale nyasya keśave hṛdayaṃ naraḥ //

asārasaṃsāravivartaneṣu mā yāta toṣaṃ prasabhaṃ bravīmi

sarvatra daityāḥ samatām upeta samatvam ārādhanam acyutasya //

tasmin prasanne kim ihāsty alabhyaṃ dharmārthakāmair alam alpakās te

samāśritād brahmataror anantān niḥsaṃśayaṃ prāpsyatha vai mahat phalam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]

tasyaitāṃ dānavāś ceṣṭāṃ dṛṣṭvā daityapater bhayāt

ācacakṣuḥ sa covāca sūdān āhūya satvaraḥ //

he sūdā mama putro 'sāv anyeṣām api durmatiḥ

kumārgadeśiko duṣṭo hanyatām avilambitam //

hālāhalaṃ viṣaṃ tasya sarvabhakṣyeṣu dīyatām

avijñātam asau pāpo vadhyatāṃ mā vicāryatām //

te tathaiva tataś cakruḥ prahlādāya mahātmane

viṣadānaṃ yathājñaptaṃ pitrā tasya mahātmanaḥ //

hālāhalaṃ viṣaṃ ghoram anantoccāraṇena saḥ

abhimantrya sahānnena maitreya bubhuje tadā //

avikāraṃ sa tad bhuktvā prahlādaḥ svasthamānasaḥ

anantakhyātinirvīryaṃ jarayām āsa durviṣam //

tataḥ sūdā bhayatrastā jīrṇaṃ dṛṣṭvā mahāviṣam

daityeśvaram upāgamya praṇipatyedam abruvan //

daityarāja viṣaṃ dattam asmābhir atibhīṣaṇam

jīrṇaṃ tac ca sahānnena prahlādena sutena te //

tvaryatāṃ tvaryatāṃ sadyo he he daityapurohitāḥ

kṛtyāṃ tasya vināśāya utpādayata mā ciram //

sakāśam āgamya tataḥ prahlādasya purohitāḥ

sāmapūrvam athocus te prahlādaṃ vinayānvitam //

jātas trailokyavikhyāta āyuṣman brahmaṇaḥ kule

daityarājasya tanayo hiraṇyakaśipor bhavān //

kiṃ daivaiḥ kim anantena kim anyena tavāśrayaḥ

pitā samastalokānāṃ tvaṃ tathaiva bhaviṣyasi //

tasmāt parityajaināṃ tvaṃ vipakṣastavasaṃhitām

vācyaḥ pitā samastānāṃ gurūṇāṃ paramo guruḥ //

evam etan mahābhāgāḥ ślāghyam etan mahākulam

marīceḥ sakale 'py asmin trailokye nānyathā vadet //

pitā ca mama sarvasmiñ jagaty utkṛṣṭaceṣṭitaḥ

etad apy avagacchāmi satyam atrāpi nānṛtam //

gurūṇām api sarveṣāṃ pitā paramako guruḥ

yad uktaṃ bhrāntis tatrāpi svalpāpi hi na vidyate //

pitā gurur na saṃdehaḥ pūjanīyaḥ prayatnataḥ

tatrāpi nāparādhyāmīty evaṃ manasi me sthitam //

yat tv etat kim anantenety uktaṃ yuṣmābhir īdṛśam

ko bravīti yathāyuktaṃ kiṃ tu naitad vaco 'rthavat //

ity uktvā so 'bhavan maunī teṣāṃ gauravayantritaḥ

prahasya ca punaḥ prāha kim anantena sādhv iti //

sādhu bhoḥ kim anantena sādhu bho guravo mama

śrūyatāṃ yad anantena yadi khedaṃ na yāsyatha //

dharmārthakāmamokṣākhyaḥ puruṣārtha udāhṛtaḥ

catuṣṭayam idaṃ yasmāt tasmāt kiṃ kim idaṃ vṛthā //

marīcimiśrair dakṣeṇa tathaivānyair anantataḥ

dharmaḥ prāptas tathaivānyair arthaḥ kāmas tathāparaiḥ //

tattattvavedino bhūtvā jñānadhyānasamādhibhiḥ

avāpur muktim apare puruṣā dhvastabandhanāḥ //

saṃpadaiśvaryamāhātmyajñānasaṃtatikarmaṇām

vimukteś caikato labhyaṃ mūlam ārādhanaṃ hareḥ //

yato dharmārthakāmākhyaṃ vimuktiś ca phalaṃ dvijāḥ

tenāpi hi kim ity evam anantena kim ucyate //

kiṃ vātra bahunoktena bhavanto guravo mama

vadantu sādhu vāsādhu viveko 'smākam alpakaḥ //

Note: D3-5,T,G,M0,ed. Veṅk. ins. while M2.3 cont. after *54:

bahunātra kim uktena sa eva jagataḥ patiḥ //

sa kartā ca vikartā ca saṃhartā ca hṛdi sthitaḥ //

sa bhoktā bhojyam apy evaṃ sa eva jagadīśvaraḥ //

bhavadbhir etat kṣantavyaṃ bālyād uktaṃ tu yan mayā //

dahyamānas tvam asmābhir agninā bāla rakṣitaḥ

bhūyo na vakṣyasīty evaṃ naivaṃ jñāto 'sy abuddhimān //

yady asmadvacanān mohagrāhaṃ na tyakṣyate bhavān

tataḥ kṛtyāṃ vināśāya tava sṛkṣyāma durmate //

kaḥ kena rakṣyate jantur jantuḥ kaḥ kena hanyate

hanti rakṣati caivātmā jagat sarvaṃ carācaram //

Note: T3,M0,ed. Veṅk. ins.:

karmaṇā jāyate sarvaṃ karmaiva gatisādhanam //

tasmāt sarvaprayatnena sādhu karma samācaret //

ity uktās tena te kruddhā daityarājapurohitāḥ

kṛtyām utpādayām āsur jvālāmālojjvalānanām //

atibhīmā samāgamya pādanyāsakṣatakṣitiḥ

śūlena sā susaṃkruddhā taṃ jaghānātha vakṣasi //

tat tasya hṛdayaṃ prāpya śūlaṃ bālasya dīptimat

jagāma khaṇḍitaṃ bhūmau tatrāpi śatadhābhavat //

yatrānapāyī bhagavān hṛdy āste harir īśvaraḥ

bhaṅgo bhavati vajrasya tatra śūlasya kā kathā //

apāpe tatra pāpaiś ca pātitā daityayājakaiḥ

tān eva sā jaghānāśu kṛtyā nāśaṃ jagāma ca //

kṛtyayā dahyamānāṃs tān vilokya sa mahāmatiḥ

trāhi kṛṣṇety ananteti vadann abhyavapadyata //

sarvavyāpiñ jagadrūpa jagatsraṣṭar janārdana

trāhi viprān imān asmād duḥsahān mantrapāvakāt //

yathā sarveṣu bhūteṣu sarvavyāpī jagadguruḥ

viṣṇur eva tathā sarve jīvantv ete purohitāḥ //

yathā sarvagataṃ viṣṇuṃ manyamāno 'napāyinam

cintayāmy aripakṣe 'pi jīvantv ete tathā dvijāḥ //

ye hantum āgatā dattaṃ yair viṣaṃ yair hutāśanaḥ

yair diggajair ahaṃ kṣuṇṇo daṣṭaḥ sarpaiś ca yair aham //

teṣv ahaṃ mitrapakṣe ca samaḥ pāpo 'smi na kvacit

yathā tenādya satyena jīvantv asurayājakāḥ //

ity uktās tena te sarve saṃspṛṣṭāś ca nirāmayāḥ

samuttasthur dvijā bhūyas taṃ cocuḥ praśrayānvitam //

dīrghāyur apratihato balavīryasamanvitaḥ

putrapautradhanaiśvaryair yukto vatsa bhavottamaḥ //

ity uktvā taṃ tato gatvā yathāvṛttaṃ purohitāḥ

daityarājāya sakalam ācacakṣur mahāmune //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]

hiraṇyakaśipuḥ śrutvā tāṃ kṛtyāṃ vitathīkṛtām

āhūya putraṃ papraccha prabhāvasyāsya kāraṇam //

prahlāda suprabhāvo 'si kim etat te viceṣṭitam

etan mantrādijanitam utāho sahajaṃ tava //

evaṃ pṛṣṭas tadā pitrā prahlādo 'surabālakaḥ

praṇipatya pituḥ pādāv idaṃ vacanam abravīt //

na mantrādikṛtas tāta na ca naisargiko mama

prabhāva eṣa sāmānyo yasya yasyācyuto hṛdi //

anyeṣāṃ yo na pāpāni cintayaty ātmano yathā

tasya pāpāgamas tāta hetvabhāvān na vidyate //

karmaṇā manasā vācā parapīḍāṃ karoti yaḥ

tad bījaṃ janma phalati prabhūtaṃ tasya cāśubham //

so 'haṃ na pāpam icchāmi na karomi vadāmi vā

cintayan sarvabhūtastham ātmany api ca keśavam //

śārīraṃ mānasaṃ duḥkhaṃ daivaṃ bhūtabhavaṃ tathā

sarvatra śubhacittasya tasya me jāyate kutaḥ //

evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhaktir avyabhicāriṇī

kartavyā paṇḍitair jñātvā sarvabhūtamayaṃ harim //

iti śrutvā sa daityendraḥ prāsādaśikhare sthitaḥ

krodhāndhakāritamukhaḥ prāha daiteyakiṃkarān //

durātmā kṣipyatām asmāt prāsādāc chatayojanāt

giripṛṣṭhe patatv asmiñ śilābhinnāṅgasaṃhatiḥ //

tatas taṃ cikṣipuḥ sarve bālaṃ daiteyakiṃkarāḥ

papāta so 'py adhaḥ kṣipto hṛdayenodvahan harim //

patamānaṃ jagaddhātrī jagaddhātari keśave

bhaktiyuktaṃ dadhārainam upagamya ca medinī //

tato vilokya taṃ svastham aviśīrṇāsthibandhanam

hiraṇyakaśipuḥ prāha śambaraṃ māyināṃ varam //

nāsmābhiḥ śakyate hantum ayaṃ durvṛttabālakaḥ

māyāṃ vetti bhavāṃs tasmān māyayainaṃ niṣūdaya //

sūdayāmy eṣa daityendra paśya māyābalaṃ mama

sahasram atra māyānāṃ paśya koṭiśataṃ tathā //

tataḥ samasṛjan māyāḥ prahlāde śambaro 'suraḥ

vināśam icchan durbuddhiḥ sarvatra samadarśini //

samāhitamanā bhūtvā śambare 'pi vimatsaraḥ

maitreya so 'pi prahlādaḥ sasmāra madhusūdanam //

tato bhagavatā tasya rakṣārthaṃ cakram uttamam

ājagāma samājñaptaṃ jvālāmāli sudarśanam //

tena māyāsahasraṃ tac śambarasyāśugāminā

bālasya rakṣatā deham ekaikaśyena sūditam //

saṃśoṣakaṃ tato vāyuṃ daityendra idam abravīt

śīghram eṣa mamādeśād durātmā nīyatāṃ kṣayam //

tathety uktvātha so 'py enaṃ viveśa pavano laghuḥ

śīto 'tirūkṣaḥ śoṣāya taddehasyātiduḥsahaḥ //

tenāviṣṭaṃ tathātmānaṃ sa buddhvā daityabālakaḥ

hṛdayena mahātmānaṃ dadhāra dharaṇīdharam //

hṛdayasthas tatas tasya taṃ vāyum atiśoṣaṇam

papau janārdanaḥ kruddhaḥ sa yayau pavanaḥ kṣayam //

kṣīṇāsu sarvamāyāsu pavane saṃkṣayaṃ gate

jagāma so 'pi bhavanaṃ guror eva mahāmatiḥ //

ahany ahany athācāryo nītiṃ rājyaphalapradām

grāhayām āsa taṃ bālaṃ rājñām uśanasā kṛtām //

gṛhītanītiśāstraṃ taṃ vinītaṃ sa yadā guruḥ

mene tadainaṃ tatpitre kathayām āsa śikṣitam //

gṛhītanītiśāstras te putro daityapate kṛtaḥ

prahlādas tattvato vetti bhārgaveṇa yad īritam //

mitreṣu varteta katham arivargeṣu bhūpatiḥ

prahlāda triṣu kāleṣu madhyastheṣu kathaṃ caret //

kathaṃ mantriṣv amātyeṣu bāhyeṣv ābhyantareṣu ca

cāreṣu pauravargeṣu śaṅkiteṣv itareṣu ca //

kṛtyākṛtyavidhānaṃ ca durgāṭavikasādhanam

prahlāda kathyatāṃ samyak tathā kaṇṭakaśodhanam //

etac cānyac ca sakalam adhītaṃ bhavatā yathā

tathā me kathyatāṃ jñātuṃ tavecchāmi manogatam //

praṇipatya pituḥ pādau tataḥ praśrayabhūṣaṇaḥ

prahlādaḥ prāha daityendraṃ kṛtāñjalipuṭaḥ sthitaḥ //

mamopadiṣṭaṃ sakalaṃ guruṇā nātra saṃśayaḥ

gṛhītaṃ ca mayā kintu na sad etan mataṃ mama //

sāma copapradānaṃ ca bhedadaṇḍau tathaiva ca

upāyāḥ kathitā hy ete mitrādīnāṃ ca sādhane //

tān evāhaṃ na paśyāmi mitrādīṃs tāta mā krudhaḥ

sādhyābhāve mahābāho sādhanaiḥ kiṃ prayojanam //

sarvabhūtātmake tāta jagannāthe jaganmaye

paramātmani govinde mitrāmitrakathā kutaḥ //

tvayy asti bhagavān viṣṇur mayi cānyatra cāsti saḥ

yatas tato 'yaṃ mitraṃ me śatruś ceti pṛthak kutaḥ //

tad ebhir alam atyarthaṃ duṣṭārambhoktivistaraiḥ

avidyāntargatair yatnaḥ kartavyas tāta śobhane //

vidyābuddhir avidyāyām ajñānāt tāta jāyate

bālo 'gniṃ kiṃ na khadyotam asureśvara manyate //

tat karma yan na bandhāya sā vidyā yā vimuktaye

āyāsāyāparaṃ karma vidyānyā śilpanaipuṇam //

tad etad avagamyāham asāraṃ sādhyam uttamam

niśāmaya mahābhāga praṇipatya bravīmi yat //

na cintayati ko rājyaṃ ko dhanaṃ nābhivāñchati

tathāpi bhāvyam evaitad ubhayaṃ prāpyate naraiḥ //

sarva eva mahābhāga mahattvaṃ prati sodyamāḥ

tathāpi puṃsāṃ bhāgyāni nodyamā bhūtihetavaḥ //

jaḍānām avivekānām aśūrāṇām api prabho

bhāgyabhojyāni rājyāni santy anītimatām api //

tasmād yateta puṇyeṣu ya icchen mahatīṃ śriyam

yatitavyaṃ samatve ca nirvāṇam api cecchatā //

devā manuṣyāḥ paśavaḥ pakṣivṛkṣasarīsṛpāḥ

rūpam etad anantasya viṣṇor bhinnam iva sthitam //

etad vijānatā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

draṣṭavyam ātmavad viṣṇur yato 'yaṃ viśvarūpadhṛk //

evaṃ jñāte sa bhagavān anādiḥ parameśvaraḥ

prasīdaty acyutas tasmin prasanne kleśasaṃkṣayaḥ //

etac chrutvā tu kopena samutthāya varāsanāt

hiraṇyakaśipuḥ putraṃ padā vakṣasy atāḍayat //

uvāca ca sa kopena sāmarṣaḥ prajvalann iva

niṣpiṣya pāṇinā pāṇiṃ hantukāmo jagad yathā //

he vipracitte he rāho he balaiṣa mahārṇave

nāgapāśair dṛḍhaṃ baddhvā kṣipyatāṃ mā vilambatha //

anyathā sakalā lokās tathā daiteyadānavāḥ

anuyāsyanti mūḍhasya matam asya durātmanaḥ //

bahuśo vārito 'smābhir ayaṃ pāpas tathāpy areḥ

stutiṃ karoti duṣṭānāṃ vadha evopakārakaḥ //

tatas te satvarā daityā baddhvā taṃ nāgabandhanaiḥ

bhartur ājñāṃ puraskṛtya cikṣipuḥ salilārṇave //

tataś cacāla calatā prahlādena mahārṇavaḥ

udvelo 'bhūt paraṃ kṣobham upetya ca samantataḥ //

bhūrlokam akhilaṃ dṛṣṭvā plāvyamānaṃ mahāmbhasā

hiraṇyakaśipur daityān idam āha mahāmune //

daiteyāḥ sakalaiḥ śailair atraiva varuṇālaye

niśchidraiḥ sarvataḥ sarvaiś cīyatām eṣa durmatiḥ //

nāgnir dahati naivāyaṃ śastraiś chinno na coragaiḥ

kṣayaṃ nīto na vātena na viṣeṇa na kṛtyayā //

na māyābhir na caivoccāt pātito na ca diggajaiḥ

bālo 'tiduṣṭacitto 'yaṃ nānenārtho 'sti jīvatā //

tad eṣa toyadhāv atra samākrānto mahīdharaiḥ

tiṣṭhatv abdasahasrāntaṃ prāṇān hāsyati durmatiḥ //

tato daityā dānavāś ca parvatais taṃ mahodadhau

ākramya cayanaṃ cakrur yojanāni sahasraśaḥ //

sa citaḥ parvatair antaḥ samudrasya mahāmatiḥ

tuṣṭāvāhnikavelāyām ekāgramatir acyutam //

namas te puṇḍarīkākṣa namas te puruṣottama

namas te sarvalokātman namas te tigmacakriṇe //

namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca

jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ //

brahmatve sṛjate viśvaṃ sthitau pālayate punaḥ

rudrarūpāya kalpānte namas tubhyaṃ trimūrtaye //

devā yakṣāsurāḥ siddhā nāgā gandharvakiṃnarāḥ

piśācā rākṣasāś caiva manuṣyāḥ paśavas tathā //

pakṣiṇaḥ sthāvarāś caiva pipīlikasarīsṛpāḥ

bhūmyāpo 'gnir nabho vāyuḥ śabdaḥ sparśas tathā rasaḥ //

rūpaṃ gandho mano buddhir ātmā kālas tathā guṇāḥ

eteṣāṃ paramārthaś ca sarvam etat tvam acyuta //

vidyāvidye bhavān satyam asatyaṃ tvaṃ viṣāmṛte

pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca karma vedoditaṃ bhavān //

samastakarmabhoktā ca karmopakaraṇāni ca

tvam eva viṣṇo sarvāṇi sarvakarmaphalaṃ ca yat //

mayy anyatra tathāśeṣabhūteṣu bhuvaneṣu ca

tavaiva vyāptir aiśvaryaguṇasaṃsūcikī prabho //

tvāṃ yoginaś cintayanti tvāṃ yajanti ca yajvinaḥ

havyakavyabhug ekas tvaṃ pitṛdevasvarūpadhṛk //

rūpaṃ mahat te 'cyuta yatra viśvaṃ yataś ca sūkṣmaṃ jagad etad īśa

rūpāṇi sūkṣmāṇi ca bhūtabhedās teṣv antar ātmākhyam atīva sūkṣmam //

tasmāc ca sūkṣmādiviśeṣaṇānām agocare yat paramārtharūpam

kim apy acintyaṃ tava rūpam asti tasmai namas te puruṣottamāya //

sarvabhūteṣu sarvātman yā śaktir aparā tava

guṇāśrayā namas tasyai śāśvatāyai sureśvara //

yātītagocarā vācāṃ manasāṃ cāviśeṣaṇā

jñānijñānaparicchedyā tāṃ vande ceśvarīṃ parām //

oṃ namo vāsudevāya tasmai bhagavate sadā

vyatiriktaṃ na yasyāsti vyatirikto 'khilasya yaḥ //

namas tasmai namas tasmai namas tasmai mahātmane

nāmarūpaṃ na yasyaiko yo 'stitvenopalabhyate //

yasyāvatārarūpāṇi samarcanti divaukasaḥ

apaśyantaḥ paraṃ rūpaṃ namas tasmai mahātmane //

yo 'ntas tiṣṭhann aśeṣasya paśyatīśaḥ śubhāśubham

taṃ sarvasākṣiṇaṃ viṣṇuṃ namasye parameśvaram //

namo 'stu viṣṇave tasmai yasyābhinnam idaṃ jagat

dhyeyaḥ sa jagatām ādyaḥ sa prasīdatu me 'vyayaḥ //

yatrotam etat protaṃ ca viśvam akṣarasaṃjñake

ādhārabhūtaḥ sarvasya sa prasīdatu me hariḥ //

oṃ namo viṣṇave tasmai namas tasmai punaḥ punaḥ

yatra sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ //

sarvagatvād anantasya sa evāham avasthitaḥ

mattaḥ sarvam ahaṃ sarvaṃ mayi sarvaṃ sanātane //

aham evākṣayo nityaḥ paramātmātmasaṃśrayaḥ

brahmasaṃjño 'ham evāgre tathānte ca paraḥ pumān //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekonaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

evaṃ saṃcintayan viṣṇum abhedenātmano dvija

tanmayatvam avāpāgryaṃ mene cātmānam acyutam //

visasmāra tathātmānaṃ nānyat kiṃcid ajānata

aham evāvyayo 'nantaḥ paramātmety acintayat //

tasya tadbhāvanāyogāt kṣīṇapāpasya vai kramāt

śuddhe 'ntaḥkaraṇe viṣṇus tasthau jñānamayo 'cyutaḥ //

yogaprabhāvāt prahlāde jāte viṣṇumaye 'sure

calaty uragabandhais tair maitreya truṭitaṃ kṣaṇāt //

bhrāntagrāhagaṇaḥ sormir yayau kṣobhaṃ mahārṇavaḥ

cacāla ca mahī sarvā saśailavanakānanā //

sa ca taṃ śailasaṃghātaṃ daityair nyastam athopari

prakṣipya tasmāt salilān niścakrāma mahāmatiḥ //

dṛṣṭvā ca sa jagad bhūyo gaganādyupalakṣaṇam

prahlādo 'smīti sasmāra punar ātmānam ātmanā //

tuṣṭāva ca punar dhīmān anādiṃ puruṣottamam

ekāgramatir avyagro yatavākkāyamānasaḥ //

oṃ namaḥ paramārthārtha sthūlasūkṣma kṣarākṣara

vyaktāvyakta kalātīta sakaleśa nirañjana //

guṇāñjana guṇādhāra nirguṇātman guṇasthita

mūrtāmūrta mahāmūrte sūkṣmamūrte sphuṭāsphuṭa //

karālasaumyarūpātman vidyāvidyāmayācyuta

sadasadrūpasadbhāva sadasadbhāvabhāvana //

nityānitya prapañcātman niṣprapañcāmalāśraya

ekāneka namas tubhyaṃ vāsudevādikāraṇa //

yaḥ sthūlasūkṣmaḥ prakaṭaprakāśo yaḥ sarvabhūto na ca sarvabhūtaḥ

viśvaṃ yataś caitad aviśvahetor namo 'stu tasmai puruṣottamāya //

tasya taccetaso devaḥ stutim itthaṃ prakurvataḥ

āvirbabhūva bhagavān pītāmbaradharo hariḥ //

sasaṃbhramas tam ālokya samutthāyākulākṣaram

namo 'stu viṣṇavaity etad vyājahārāsakṛd dvija //

deva prapannārtihara prasādaṃ kuru keśava

avalokanadānena bhūyo māṃ pāvayāvyaya //

kurvatas te prasanno 'haṃ bhaktim avyabhicāriṇīm

yathābhilaṣito mattaḥ prahlāda vriyatāṃ varaḥ //

nātha yonisahasreṣu yeṣu yeṣu vrajāmy aham

teṣu teṣv acyutā bhaktir acyutāstu sadā tvayi //

yā prītir avivekānāṃ viṣayeṣv anapāyinī

tvām anusmarataḥ sā me hṛdayān māpasarpatu //

mayi bhaktis tavāsty eva bhūyo 'py evaṃ bhaviṣyati

varaś ca mattaḥ prahlāda vriyatāṃ yas tavepsitaḥ //

mayi dveṣānubandho 'bhūt saṃstutāv udyate tava

matpitus tatkṛtaṃ pāpaṃ deva tasya praṇaśyatu //

śastrāṇi pātitāny aṅge kṣipto yac cāgnisaṃhatau

daṃśitaś coragair dattaṃ yad viṣaṃ mama bhojane //

baddhvā samudre yat kṣipto yac cito 'smi śiloccayaiḥ

anyāni cāpy asādhūni yāni pitrā kṛtāni me //

tvayi bhaktimato dveṣād aghaṃ tatsaṃbhavaṃ ca yat

tvatprasādāt prabho sadyas tena mucyeta me pitā //

prahlāda sarvam etat te matprasādād bhaviṣyati

anyaṃ ca te varaṃ dadmi vriyatām asurātmaja //

kṛtakṛtyo 'smi bhagavan vareṇānena yat tvayi

bhavitrī tvatprasādena bhaktir avyabhicāriṇī //

dharmārthakāmaiḥ kiṃ tasya muktis tasya kare sthitā

samastajagatāṃ mūle yasya bhaktiḥ sthirā tvayi //

yathā te niścalaṃ ceto mayi bhaktisamanvitam

tathā tvaṃ matprasādena nirvāṇaṃ param āpsyasi //

ity uktvāntardadhe viṣṇus tasya maitreya paśyataḥ

sa cāpi punar āgamya vavande caraṇau pituḥ //

taṃ pitā mūrdhny upāghrāya pariṣvajya ca pīḍitam

jīvasīty āha vatseti bāṣpārdranayano dvija //

prītimāṃś cābhavat tasminn anutāpī mahāsuraḥ

gurupitroś cakāraivaṃ śuśrūṣāṃ so 'pi dharmavit //

pitary uparatiṃ nīte narasiṃhasvarūpiṇā

viṣṇunā so 'pi daityānāṃ maitreyābhūt patis tataḥ //

tadrājyabhūtiṃ saṃprāpya karmaśuddhikarīṃ dvija

putrapautrāṃś ca subahūn avāpyaiśvaryam eva ca //

kṣīṇādhikāraḥ sa yadā puṇyapāpavivarjitaḥ

tadāsau bhagavaddhyānāt paraṃ nirvāṇam āptavān //

evaṃprabhāvo daityo 'sau maitreyāsīn mahāmatiḥ

prahlādo bhagavadbhakto yaṃ tvaṃ mām anupṛcchasi //

yas tv etac caritaṃ tasya prahlādasya mahātmanaḥ

śṛṇoti tasya pāpāni sadyo gacchanti saṃkṣayam //

ahorātrakṛtaṃ pāpaṃ prahlādacaritaṃ naraḥ

śṛṇvan paṭhaṃś ca maitreya vyapohati na saṃśayaḥ //

paurṇamāsyām amāvāsyām aṣṭamyām atha vā paṭhan

dvādaśyāṃ vā tad āpnoti gopradānaphalaṃ dvija //

prahlādaṃ sakalāpatsu yathā rakṣitavān hariḥ

tathā rakṣati yas tasya śṛṇoti caritaṃ sadā //

Note: D7 ins.:

karuṇaṃ caraṇānamre cāruṇaṃ praṇatadruhi //

prahlādavaradaṃ vande nṛsiṃhaghṛṇibhīṣaṇaṃ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe viṃśo 'dhyāyaḥ ]]

saṃhlādaputra āyuṣmāñ śibir bāṣkala eva ca

virocanas tu prāhlādir balir jajñe virocanāt //

baleḥ putraśataṃ tv āsīd bāṇajyeṣṭhaṃ mahāmune

hiraṇyākṣasutāś cāsan sarva eva mahābalāḥ //

jharjharaḥ śakuniś caiva bhūtasaṃtāpanas tathā

mahānābho mahābāhuḥ kālanābhas tathāparaḥ //

abhavan danuputrāś ca dvimūrdhā śaṃkaras tathā

ayomukhaḥ śaṅkuśirāḥ kapilaḥ śambaras tathā //

ekacakro mahābāhus tārakaś ca mahābalaḥ

svarbhānur vṛṣaparvā ca pulomā ca mahābalaḥ //

ete danoḥ sutāḥ khyātā vipracittiś ca vīryavān //

svarbhānos tu prabhā kanyā śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī

upadānavī hayaśirāḥ prakhyātā varakanyakāḥ //

vaiśvānarasute cobhe pulomā kālakā tathā

ubhe te tu mahābhāge mārīces tu parigrahaḥ //

tābhyāṃ putrasahasrāṇi ṣaṣṭir dānavasattamāḥ

paulomāḥ kālakeyāś ca mārīcatanayāḥ smṛtāḥ //

tato 'pare mahāvīryā dāruṇās tv atinirghṛṇāḥ

siṃhikāyām athotpannā vipracitteḥ sutās tathā //

tryaṃśaḥ śalyaś ca balavān nabhaś caiva mahābalaḥ

vātāpir namuciś caiva ilvalaḥ khasṛmas tathā //

andhako narakaś caiva kālanābhas tathaiva ca

svarbhānuś ca mahāvīryo vaktrayodhī mahāsuraḥ //

ete vai dānavaśreṣṭhā danuvaṃśavivardhanāḥ

eteṣāṃ putrapautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ //

prahlādasya tu daityasya nivātakavacāḥ kule

samutpannāḥ sumahatā tapasā bhāvitātmanaḥ //

ṣaṭ sutāḥ sumahāsattvās tāmrāyāḥ parikīrtitāḥ

śukī śyenī ca bhāsī ca sugrīvī śucigṛdhrikā //

śukī śukān ajanayad ulūkī pratyulūkakān

śyenī śyenāṃs tathā bhāsī bhāsān gṛddhrāṃś ca gṛddhry api //

śucy audakān pakṣigaṇān sugrīvī tu vyajāyata

aśvān uṣṭrān gardabhāṃś ca tāmrāvaṃśāḥ prakīrtitāḥ //

vinatāyās tu dvau putrau vikhyātau garuḍāruṇau

suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho dāruṇaḥ pannagāśanaḥ //

surasāyāḥ sahasraṃ tu sarpāṇām amitaujasām

anekaśirasāṃ brahman khecarāṇāṃ mahātmanām //

kādraveyās tu balinaḥ sahasram amitaujasaḥ

suparṇavaśagā brahmañ jajñire naikamastakāḥ //

teṣāṃ pradhānabhūtās te śeṣavāsukitakṣakāḥ

śaṅkhaśveto mahāpadmaḥ kambalāśvatarāv ubhau //

elāputras tathā nāgaḥ karkoṭakadhanaṃjayau

ete cānye ca bahavo dandaśūkā viṣolbaṇāḥ //

gaṇaṃ krodhavaśaṃ viddhi te ca sarve ca daṃṣṭriṇaḥ

sthalajāḥ pakṣiṇo 'bjāś ca dāruṇāḥ piśitāśanāḥ //

Note: Ś,D1.7,ed. Veṅk. ins.:

krodhāt tu janayām āsa piśācāṃś ca mahābalān //

gās tu vai janayām āsa surabhir mahiṣīs tathā

irāvṛkṣalatāvallīs tṛṇajātīś ca sarvaśaḥ //

khaṣā tu yakṣarakṣāṃsi munir apsarasas tathā

ariṣṭā tu mahāsattvān gandharvān samajījanat //

ete kaśyapadāyādāḥ kīrtitāḥ sthāṇujaṅgamāḥ

teṣāṃ putrāś ca pautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ //

eṣa manvantare sargo brahman svārociṣe smṛtaḥ

vaivasvate ca mahati vāruṇe vitate kratau //

juhvānasya brahmaṇo vai prajāsarga ihocyate

pūrvaṃ yatra tu saptarṣīn utpannān sapta mānasān //

putratve kalpayām āsa svayam eva pitāmahaḥ

gandharvabhogidevānāṃ dānavānāṃ ca sattama //

ditir vinaṣṭaputrā vai toṣayām āsa kaśyapam

tayā cārādhitaḥ samyak kaśyapas tapatāṃ varaḥ //

vareṇa chandayām āsa sā ca vavre tato varam

putram indravadhārthāya samartham amitaujasam //

sa ca tasyai varaṃ prādād bhāryāyai munisattamaḥ

dattvā ca varam avyagraḥ kaśyapas tām uvāca ha //

śakraṃ putro nihantā te yadi garbhaṃ śaracchatam //

Note: D7 ins.:

saṃdhyāyāṃ naiva bhoktavyaṃ garbhiṇyā varavarṇini //

na sthātavyaṃ na bhoktavyaṃ vṛkṣamūleṣu sarvadā //

samāhitātiprayatā śucinī dhārayiṣyasi //

ity evam uktvā tāṃ devīṃ sa gataḥ kaśyapo muniḥ

dadhāra sā ca taṃ garbhaṃ samyak chaucasamanvitā //

garbham ātmavadhārthāya jñātvā taṃ maghavān api

śuśrūṣus tām athāgacchad vinayād amarādhipaḥ //

tasyāś caivāntaraprepsur atiṣṭhat pākaśāsanaḥ

ūne varṣaśate cāsyā dadarśāntaram ātmavān //

akṛtvā pādayoḥ śaucaṃ ditiḥ śayanam āviśat

nidrām āhārayām āsa tasyāḥ kukṣiṃ praviśya saḥ //

vajrapāṇir mahāgarbhaṃ taṃ cicchedātha saptadhā

sa pāṭyamāno vajreṇa prarurodātidāruṇam //

mā rodīr iti taṃ śakraḥ punaḥ punar abhāṣata

so 'bhavat saptadhā garbhas tam indraḥ kupitaḥ punaḥ //

ekaikaṃ saptadhā cakre vajreṇārividāriṇā

maruto nāma devās te babhūvur ativeginaḥ //

yad uktaṃ vai maghavatā tenaiva maruto 'bhavan

devā ekonapañcāśat sahāyā vajrapāṇinaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

yadābhiṣiktaḥ sa pṛthuḥ pūrvaṃ rājye maharṣibhiḥ

tataḥ krameṇa rājyāni dadau lokapitāmahaḥ //

nakṣatragrahaviprāṇāṃ vīrudhāṃ cāpy aśeṣataḥ

somaṃ rājye 'dadhad brahmā yajñānāṃ tapasām api //

rājñāṃ vaiśravaṇaṃ rājye jalānāṃ varuṇaṃ tathā

ādityānāṃ patiṃ viṣṇuṃ vasūnām atha pāvakam //

prajāpatīnāṃ dakṣaṃ tu vāsavaṃ marutām api

daityānāṃ dānavānāṃ ca prahlādam adhipaṃ dadau //

Note: D7 ins.:

marutāṃ ditiputrāṇāṃ vāsavam adhipaṃ dadau //

pitṝṇāṃ dharmarājānaṃ yamaṃ rājye 'bhyaṣecayat

airāvataṃ gajendrāṇām aśeṣāṇāṃ patiṃ dadau //

patatriṇāṃ ca garuḍaṃ devānām api vāsavam

uccaiḥśravasam aśvānāṃ vṛṣabhaṃ tu gavām api //

Note: After 6, D3,T2.3,M0,G3, ed. ins.; while G3 ins. l.1 of *63 and the marg. cont.:

himālayaṃ sthāvaraṇāṃ munīnāṃ kapilaṃ munim //

śeṣaṃ tu nāgarājānaṃ mṛgāṇāṃ siṃham īśvaram //

Note: For 7ab, D4,G1.2 subst. while G3 ins. l1 after 6 and l2 before 7cd, M0 ins. l2 only after 7ab, M3.4 subst. l1 only for 7ab:

mṛgāṇām api sarveṣāṃ rājye siṃhaṃ dadau vibhuḥ //

kravyādānāṃ daṃṣṭriṇāṃ ca mṛgāṇāṃ vyāghram īśvaram //

vanaspatīnāṃ rājānaṃ plakṣam evābhyaṣecayat //

Note: T1,M0,ed. Veṅk. ins. after 7:

evaṃ vibhajya jātīnāṃ prādhānyenākarot prabhūn //

evaṃ vibhajya rājyāni diśāṃ pālān anantaram

prajāpatipatir brahmā sthāpayām āsa sarvataḥ //

pūrvasyāṃ diśi rājānaṃ vairājasya prajāpateḥ

diśāpālaṃ sudhanvānaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //

dakṣiṇasyāṃ diśi tathā kardamasya prajāpateḥ

putraṃ śaṅkhapadaṃ nāma rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //

paścimasyāṃ diśi tathā rajasaḥ putram acyutam

ketumantaṃ mahātmānaṃ rājānam abhiṣiktavān //

tathā hiraṇyaromāṇaṃ parjanyasya prajāpateḥ

udīcyāṃ diśi durdharṣaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //

tair iyaṃ pṛthivī sarvā saptadvīpā sakānanā

yathāpradeśam adyāpi dharmataḥ paripālyate //

ete sarve pravṛttasya sthitau viṣṇor mahātmanaḥ

vibhūtibhūtā rājāno ye cānye munisattama //

ye bhaviṣyanti ye bhūtāḥ sarvabhūteśvarā dvija

te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśā dvijottama //

ye tu devādhipatayo ye ca daityādhipās tathā

dānavānāṃ ca ye nāthā ye nāthāḥ piśitāśinām //

paśūnāṃ ye ca patayaḥ patayo ye ca pakṣiṇām

manuṣyāṇāṃ ca sarpāṇāṃ nāgānāṃ cādhipās tu ye //

vṛkṣāṇāṃ parvatānāṃ ca grahāṇāṃ cāpi ye 'dhipāḥ
atītā vartamānāś ca ye bhaviṣyanti cāpare
te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśasamudbhavāḥ //

na hi pālanasāmarthyam ṛte sarveśvaraṃ harim

sthitau sthitaṃ mahāprājña bhavaty anyasya kasyacit //

sṛjaty eṣa jagat sṛṣṭau sthitau pāti sanātanaḥ

hanti caivāntakatve ca rajaḥsattvādisaṃśrayaḥ //

caturvibhāgaḥ saṃsṛṣṭau caturdhā saṃsthitaḥ sthitau

pralayaṃ ca karoty ante caturbhedo janārdanaḥ //

ekenāṃśena brahmāsau bhavaty avyaktamūrtimān

marīcimiśrāḥ patayaḥ prajānām anyabhāgataḥ //

kālas tṛtīyas tasyāṃśaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ

itthaṃ caturdhā saṃsṛṣṭau vartate 'sau rajoguṇaḥ //

ekāṃśenāsthito viṣṇuḥ karoti paripālanam

manvādirūpī cānyena kālarūpo 'pareṇa ca //

sarvabhūteṣu cānyena saṃsthitaḥ kurute sthitim

sattvaṃ guṇaṃ samāśritya jagataḥ puruṣottamaḥ //

āśritya tamaso vṛttim antakāle tathā prabhuḥ

rudrasvarūpī bhagavān ekāṃśena bhavaty ajaḥ //

agnyantakādirūpeṇa bhāgenānyena vartate

kālasvarūpo bhāgo 'nyaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ //

vināśaṃ kurvatas tasya caturdhaivaṃ mahātmanaḥ

vibhāgakalpanā brahman kathyate sārvakālikī //

brahmā dakṣādayaḥ kālas tathaivākhilajantavaḥ

vibhūtayo harer etā jagataḥ sṛṣṭihetavaḥ //

viṣṇur manvādayaḥ kālaḥ sarvabhūtāni ca dvija

sthiter nimittabhūtasya viṣṇor etā vibhūtayaḥ //

rudraḥ kālo 'ntakādyāś ca samastāś caiva jantavaḥ

caturdhā pralayāyaitā janārdanavibhūtayaḥ //

jagadādau tathā madhye sṛṣṭir āpralayād dvija

dhātrā marīcimiśraiś ca kriyate jantubhis tathā //

brahmā sṛjaty ādikāle marīcipramukhās tataḥ

utpādayanty apatyāni jantavaś ca pratikṣaṇam //

kālena na vinā brahmā sṛṣṭiniṣpādako dvija

na prajāpatayaḥ sarve na caivākhilajantavaḥ //

evam eva vibhāgo 'yaṃ sthitāv apy upadiśyate

caturdhā devadevasya maitreya pralaye tathā //

yat kiṃcit sṛjyate yena sattvajātena vai dvija

tasya sṛjyasya saṃbhūtau tat sarvaṃ vai hares tanuḥ //

hanti yāvat kvacit kiṃcit bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam

janārdanasya tad raudraṃ maitreyāntakaraṃ vapuḥ //

evam eva jagatsraṣṭā jagatpātā tathā jagat

jagadbhakṣayitā devaḥ samastasya janārdanaḥ //

sargasthityantakāleṣu tridhaivaṃ saṃpravartate

guṇapravṛttyā paramaṃ padaṃ tasyāguṇaṃ mahat //

tac ca jñānamayaṃ vyāpi svasaṃvedyam anaupamam

catuṣprakāraṃ tad api svarūpaṃ paramātmanaḥ //

catuṣprakāratāṃ tasya brahmabhūtasya vai mune

tvām ācakṣva yathānyāyaṃ yad uktaṃ paramaṃ padam //

maitreya kāraṇaṃ proktaṃ sādhanaṃ sarvavastuṣu

sādhyaṃ ca vastv abhimataṃ yat sādhayitum ātmanaḥ //

yogino muktikāmasya prāṇāyāmādi sādhanam

sādhyaṃ ca paramaṃ brahma punar nāvartate yataḥ //

sādhanālambanaṃ jñānaṃ muktaye yogināṃ hi yat

sa bhedaḥ prathamas tasya jñānabhūtasya vai mune //

yuñjataḥ kleśamuktyarthaṃ sādhyaṃ yad brahmayoginaḥ

tadālambanavijñānaṃ dvitīyo 'ṃśo mahāmune //

ubhayos tv avibhāgena sādhyasādhanayor hi yat

vijñānam advaitamayaṃ tadbhāgo 'nyo mayoditaḥ //

jñānatrayasya caitasya viśeṣo yo mahāmune

tan nirākaraṇadvāradarśitātmasvarūpavat //

nirvyāpāram anākhyeyaṃ vyāptimātram anaupamam

ātmasaṃbodhaviṣayaṃ sattāmātram alakṣaṇam //

praśāntam abhayaṃ śuddhaṃ durvibhāvyam asaṃśrayam

viṣṇor jñānamayasyoktaṃ taj jñānaṃ paramaṃ padam //

tatrājñānanirodhena yogino yānti ye layam

saṃsārakarṣaṇoptau te yānti nirbījatāṃ dvija //

evaṃprakāram amalaṃ nityaṃ vyāpakam akṣayam

samastaheyarahitaṃ viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam //

tad brahma paramaṃ yogī yato nāvartate punaḥ

apuṇyapuṇyoparame kṣīṇakleśo 'tinirmalaḥ //

dve rūpe brahmaṇas tasya mūrtaṃ cāmūrtam eva ca

kṣarākṣarasvarūpe te sarvabhūteṣu ca sthite //

akṣaraṃ tat paraṃ brahma kṣaraṃ sarvam idaṃ jagat
ekadeśasthitasyendor jyotsnā vistāriṇī yathā
parasya brahmaṇaḥ śaktis tathaitad akhilaṃ jagat //

tatrāpy āsannadūratvād bahutvasvalpatāmayaḥ

jyotsnābhedo 'sti tacchaktes tadvan maitreya vidyate //

brahmaviṣṇuśivā brahman pradhānā brahmaśaktayaḥ

tataś ca devā maitreya nyūnā dakṣādayas tataḥ //

tato manuṣyāḥ paśavo mṛgapakṣisarīsṛpāḥ

nyūnā nyūnatarāś caiva vṛkṣagulmādayas tataḥ //

tad etad akṣayaṃ nityaṃ jagan munivarākhilam

āvirbhāvatirobhāvajanmanāśavikalpavat //

sarvaśaktimayo viṣṇuḥ svarūpaṃ brahmaṇo 'param

mūrtaṃ yad yogibhiḥ pūrvaṃ yogārambheṣu cintyate //

sālambano mahāyogaḥ sabījo yatra saṃsthitaḥ

manasy avyāhate samyag yuñjatāṃ jāyate mune //

sa paraḥ sarvaśaktīnāṃ brahmaṇaḥ samanantaraḥ

mūrtaṃ brahma mahābhāga sarvabrahmamayo hariḥ //

tatra sarvam idaṃ protam otaṃ caivākhilaṃ jagat

tato jagaj jagat tasmin sa jagac cākhilaṃ mune //

kṣarākṣaramayo viṣṇur bibharty akhilam īśvaraḥ

puruṣāvyākṛtamayaṃ bhūṣaṇāstrasvarūpavat //

bhūṣaṇāstrasvarūpasthaṃ yad etad akhilaṃ jagat

bibharti bhagavān viṣṇus tan mamākhyātum arhasi //

namas kṛtvāprameyāya viṣṇave prabhaviṣṇave

kathayāmi yathākhyātaṃ vasiṣṭhena mamābhavat //

ātmānam asya jagato nirlepam aguṇāmalam

bibharti kaustubhamaṇisvarūpaṃ bhagavān hariḥ //

Note: D7 ins.:

asya jagata ātmānaṃ puruṣaṃ śuddhaṃ kṣatrajñam //

śrīvatsasaṃsthānadharam anante ca samāśritam

pradhānaṃ buddhir apy āste gadārūpeṇa mādhave //

bhūtādim indriyādiṃ ca dvidhāhaṃkāram īśvaraḥ

bibharti śaṅkharūpeṇa śārṅgarūpeṇa ca sthitam //

calatsvarūpam atyantaṃ javenāntaritānilam

cakrasvarūpaṃ ca mano dhatte viṣṇukare sthitam //

pañcarūpā tu yā mālā vaijayantī gadābhṛtaḥ

sā bhūtahetusaṃghātā bhūtamālā ca vai dvija //

yānīndriyāṇy aśeṣāṇi buddhikarmātmakāni vai

śararūpāṇy aśeṣāṇi tāni dhatte janārdanaḥ //

bibharti yac cāsiratnam acyuto 'tyantanirmalam

vidyāmayaṃ tu taj jñānam avidyācarmasaṃsthitam //

itthaṃ pumān pradhānaṃ ca buddhyahaṃkāram eva ca
bhūtāni ca hṛṣīkeśe manaḥ sarvendriyāṇi ca
vidyāvidye ca maitreya sarvam etat samāśritam //

astrabhūṣaṇasaṃsthānasvarūpaṃ rūpavarjitaḥ

bibharti māyārūpo 'sau śreyase prāṇināṃ hariḥ //

savikāraṃ pradhānaṃ ca pumāṃsaṃ cākhilaṃ jagat

bibharti puṇḍarīkākṣas tad evaṃ parameśvaraḥ //

yā vidyā yā tathāvidyā yat sad yac cāsad avyaye

tat sarvaṃ sarvabhūteśe maitreya madhusūdane //

kalākāṣṭhānimeṣādidinartvayanahāyanaiḥ

kālasvarūpo bhagavān apāro harir avyayaḥ //

bhūrloko 'tha bhuvarlokaḥ svarloko munisattama

mahar janas tapaḥ satyaṃ saptalokān imān vibhuḥ //

lokātmamūrtiḥ sarveṣāṃ pūrveṣām api pūrvajaḥ

ādhāraḥ sarvavidyānāṃ svayam eva hariḥ sthitaḥ //

devamānuṣapaśvādisvarūpair bahubhir vibhuḥ

sthitaḥ sarveśvaro 'nanto bhūtamūrtir amūrtimān //

ṛco yajūṃṣi sāmāni tathaivātharvaṇāni ca

itihāsopavedāś ca vedānteṣu tathoktayaḥ //

vedāṅgāni samastāni manvādigaditāni ca

śāstrāṇy aśeṣāṇy ākhyānāny anuvākāś ca ye kvacit //

kāvyālāpāś ca ye kecid gītakāny akhilāni ca

śabdamūrtidharasyaitad vapur viṣṇor mahātmanaḥ //

yāni mūrtāny amūrtāni yāny atrānyatra vā kvacit

santi vai vastujātāni tāni sarvāṇi tadvapuḥ //

ahaṃ hariḥ sarvam idaṃ janārdano nānyat tataḥ kāraṇakāryajātam

īdṛṅ mano yasya na tasya bhūyo bhavodbhavā dvandvagadā bhavanti //

ity eṣa te 'ṃśaḥ prathamaḥ purāṇasyāsya vai dvija

yathāvat kathito yasmiñ śrute pāpair vimucyate //

kārttikyāṃ puṣkarasnāne dvādaśābde tu yat phalam

tad asya śravaṇe sarvaṃ maitreyāpnoti mānavaḥ //

devarṣipitṛgandharvayakṣādīnāṃ ca saṃbhavam

bhavanti śṛṇvataḥ puṃso devādyā varadā mune //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvāvimśo 'dhyāyaḥ ]]

[[samāptaḥ prathamo 'ṃśaḥ ]]

bhagavan sarvam ākhyātaṃ mamaitad akhilaṃ tvayā

jagataḥ sargasaṃbandhi yat pṛṣṭo 'si guro mayā //

yo 'yam aṃśo jagatsṛṣṭisaṃbandho gaditas tvayā

tatrāhaṃ śrotum icchāmi bhūyo 'pi munisattama //

priyavratottānapādau sutau svāyambhuvasya yau

tayor uttānapādasya dhruvaḥ putras tvayoditaḥ //

priyavratasya naivoktā bhavatā dvija saṃtatiḥ

tām ahaṃ śrotum icchāmi prasanno vaktum arhasi //

kardamasyātmajāṃ kanyām upayeme priyavrataḥ

samrāṭ kukṣiś ca tatkanye daśaputrās tathāpare //

mahāprajñā mahāvīryā vinītā dayitāḥ pituḥ

priyavratasutāḥ khyātās teṣāṃ nāmāni me śṛṇu //

āgnīdhraś cāgnibāhuś ca vapuṣmān dyutimāṃs tathā

medhā medhātithir bhavyaḥ savanaḥ putra eva ca //

jyotiṣmān daśamas teṣāṃ satyanāmā suto 'bhavat

priyavratasya putrāṇāṃ prakhyātā balavīryataḥ //

medhāgnibāhuputrās tu trayo yogaparāyaṇāḥ

jātismarā mahābhāgā na rājyāya mano dadhuḥ //

nirmamāḥ sarvakālaṃ tu samastārtheṣu vai mune

cakruḥ kriyā yathānyāyam aphalākāṅkṣiṇo hi te //

priyavrato dadau teṣāṃ saptānāṃ munisattama

vibhajya sapta dvīpāni maitreya sumahātmanām //

jambūdvīpaṃ mahābhāga so 'gnīdhrāya dadau pitā

medhātithes tathā prādāt plakṣadvīpam athāparam //

śālmale ca vapuṣmantaṃ narendram abhiṣiktavān

jyotiṣmantaṃ kuśadvīpe rājānaṃ kṛtavān prabhuḥ //

dyutimantaṃ ca rājānaṃ krauñcadvīpe samādiśat

śākadvīpeśvaraṃ cāpi bhavyaṃ cakre priyavrataḥ //

puṣkarādhipatiṃ cakre savanaṃ cāpi sa prabhuḥ
jambūdvīpeśvaro yas tu āgnīdhro munisattama
tasya putrā babhūvus te prajāpatisamā nava //

nābhiḥ kiṃpuruṣaś caiva harivarṣa ilāvṛtaḥ
ramyo hiraṇvān ṣaṣṭhas tu kurur bhadrāśva eva ca
ketumālas tathaivānyaḥ sādhuceṣṭo nṛpo 'bhavat //

jambūdvīpavibhāgāṃs tu teṣāṃ vipra niśāmaya

pitrā dattaṃ himāhvaṃ tu varṣaṃ nābhes tu dakṣiṇam //

hemakūṭaṃ tathā varṣaṃ dadau kiṃpuruṣāya saḥ

tṛtīyaṃ naiṣadhaṃ varṣaṃ harivarṣāya dattavān //

ilāvṛtāya pradadau merur yatra tu madhyame

nīlācalāśritaṃ varṣaṃ ramyāya pradadau pitā //

śvetaṃ yad uttaraṃ tasmāt pitrā dattaṃ hiraṇvate //

yad uttaraṃ śṛṅgavato varṣaṃ tat kurave dadau

meroḥ pūrveṇa yad varṣaṃ bhadrāśvāya pradattavān //

gandhamādanavarṣaṃ tu ketumālāya dattavān

ity etāni dadau tebhyaḥ putrebhyaḥ sa nareśvaraḥ //

varṣeṣv eteṣu tān putrān abhiṣicya sa bhūpatiḥ

sālagrāmaṃ mahāpuṇyaṃ maitreya tapase yayau //

yāni kiṃpuruṣādīni varṣāṇy aṣṭau mahāmune

teṣāṃ svābhāvikī siddhiḥ sukhaprāyā hy ayatnataḥ //

viparyayo na teṣv asti jarāmṛtyubhayaṃ na ca

dharmādharmau na teṣv āstāṃ nottamādhamamadhyamāḥ //

na teṣv asti yugāvasthā kṣetreṣv aṣṭasu sarvadā
himāhvayaṃ tu vai varṣaṃ nābher āsīn mahātmanaḥ
tasyarṣabho 'bhavat putro merudevyāṃ mahādyutiḥ //

ṛṣabhād bharato jajñe jyeṣṭhaḥ putraśatasya saḥ

kṛtvā rājyaṃ svadharmeṇa tatheṣṭvā vividhān makhān //

abhiṣicya sutaṃ vīraṃ bharataṃ pṛthivīpatiḥ

tapase sa mahābhāgaḥ pulahasyāśramaṃ yayau //

vānaprasthavidhānena tatrāpi kṛtaniścayaḥ

tapas tepe yathānyāyam iyāja sa mahīpatiḥ //

tapasā karṣito 'tyarthaṃ kṛśo dhamanisaṃtataḥ

nagno vīṭāṃ mukhe dattvā vīrādhvānaṃ tato gataḥ //

tataś ca bhārataṃ varṣam etal lokeṣu gīyate

bharatāya yataḥ pitrā dattaṃ prātiṣṭhatā vanam //

sumatir bharatasyābhūt putraḥ paramadhārmikaḥ

kṛtvā samyag dadau tasmai rājyam iṣṭamakhaḥ pitā //

putrasaṃkrāmitaśrīs tu bharataḥ sa mahīpatiḥ

yogābhyāsarataḥ prāṇān sālagrāme 'tyajan mune //

ajāyata ca vipro 'sau yogināṃ pravare kule

maitreya tasya caritaṃ kathayiṣyāmi te punaḥ //

sumates tejasas tasmād indradyumno vyajāyata

parameṣṭhī tatas tasmāt pratihāras tadanvayaḥ //

pratiharteti vikhyāta utpannas tasya cātmajaḥ

bhuvas tasmād athodgīthaḥ prastāvas tatsuto vibhuḥ //

pṛthus tatas tato nakto naktasyāpi gayaḥ sutaḥ

naro gayasya tanayas tatputro 'bhūd virāṭ tataḥ //

tasya putro mahāvīryo dhīmāṃs tasmād ajāyata

mahānto 'pi tataś cābhūn manasyus tasya cātmajaḥ //

tvaṣṭā tvaṣṭuś ca virajo rajas tasyāpy abhūt sutaḥ

śatajid rajasas tasya jajñe putraśataṃ mune //

viṣvagjyotiḥpradhānās te yair imā vardhitāḥ prajāḥ

tair idaṃ bhārataṃ varṣaṃ navabhedam alaṃkṛtam //

teṣāṃ vaṃśaprasūtais tu bhukteyaṃ bhāratī purā

kṛtatretādisargeṇa yugākhyā hy ekasaptatiḥ //

eṣa svāyaṃbhuvaḥ sargo yenedaṃ pūritaṃ jagat

vārāhe tu mune kalpe pūrvamanvantarādhipaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

kathito bhavatā brahman sargaḥ svāyambhuvasya me

śrotum icchāmy ahaṃ tvattaḥ sakalaṃ maṇḍalaṃ bhuvaḥ //

yāvantaḥ sāgarā dvīpās tathā varṣāṇi parvatāḥ

vanāni saritaḥ puryo devādīnāṃ tathā mune //

yatpramāṇam idaṃ sarvaṃ yadādhāraṃ yadātmakam

saṃsthānam asya ca mune yathāvad vaktum arhasi //

maitreya śrūyatām etat saṃkṣepād gadato mama

nāsya varṣaśatenāpi vaktuṃ śaknomi vistaram //

jambūplakṣāhvayau dvīpau śālmalaś cāparo dvija

kuśaḥ krauñcas tathā śākaḥ puṣkaraś caiva saptamaḥ //

ete dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ

lavaṇekṣusurāsarpirdadhidugdhajalaiḥ samam //

jambūdvīpaḥ samastānām eteṣāṃ madhyasaṃsthitaḥ

tasyāpi merur maitreya madhye kanakaparvataḥ //

caturaśītisāhasro yojanair asya cocchrayaḥ //

praviṣṭaḥ ṣoḍaśādhastād dvātriṃśan mūrdhni vistṛtaḥ

mūle ṣoḍaśasāhasro vistāras tasya sarvataḥ //

bhūpadmasyāsya śailo 'sau karṇikākārasaṃsthitaḥ //

himavān hemakūṭaś ca niṣadhaś cāsya dakṣiṇe

nīlaḥ śvetaś ca śṛṅgī ca uttare varṣaparvatāḥ //

lakṣapramāṇau dvau madhyau daśahīnās tathāpare

sahasradvitayocchrāyās tāvadvistāriṇaś ca te //

bhārataṃ prathamaṃ varṣaṃ tataḥ kiṃpuruṣaṃ smṛtam

harivarṣaṃ tathaivānyan meror dakṣiṇato dvija //

ramyakaṃ cottaraṃ varṣaṃ tasyaivānu hiraṇmayam

uttarāḥ kuravaś caiva yathā vai bhārataṃ tathā //

navasāhasram ekaikam eteṣāṃ dvijasattama

ilāvṛtaṃ ca tanmadhye sauvarṇo merur ucchritaḥ //

meroś caturdiśaṃ tatra navasāhasravistṛtam

ilāvṛtaṃ mahābhāga catvāraś cātra parvatāḥ //

viṣkambhā racitā meror yojanāyutam ucchritāḥ //

Note: G3,M0-2.4,ed. Veṅk. ins.:

sarvaiḥ sarobhiś ca samaṃ dikṣv ete kesarācalāḥ //

pūrveṇa mandaro nāma dakṣiṇe gandhamādanaḥ //

vipulaḥ paścime pārśve supārśvaś cottare smṛtaḥ //

kadambas teṣu jambūś ca pippalo vaṭa eva ca

ekādaśaśatāyāmāḥ pādapā giriketavaḥ //

jambūdvīpasya sā jambūr nāmahetur mahāmune
mahāgajapramāṇāni jambvās tasyāḥ phalāni vai
patanti bhūbhṛtaḥ pṛṣṭhe śīryamāṇāni sarvataḥ //

rasena teṣāṃ prakhyātā tatra jambūnadīti vai

sarit pravartate sā ca pīyate tannivāsibhiḥ //

na svedo na ca daurgandhyaṃ na jarā nendriyakṣayaḥ

tatpānāt svacchamanasāṃ janānāṃ tatra jāyate //

tīramṛt tadrasaṃ prāpya sukhavāyuviśoṣitā

jāmbūnadākhyaṃ bhavati suvarṇaṃ siddhabhūṣaṇam //

bhadrāśvaṃ pūrvato meroḥ ketumālaṃ ca paścime

varṣe dve tu muniśreṣṭha tayor madhyam ilāvṛtam //

vanaṃ caitrarathaṃ pūrve dakṣiṇe gandhamādanam

vaibhrājaṃ paścime tadvad uttare nandanaṃ smṛtam //

aruṇodaṃ mahābhadram asitodaṃ samānasam

sarāṃsy etāni catvāri devabhogyāni sarvadā //

śītaambhaś ca kumundaś ca kurarī mālyavāṃs tathā

vaikaṅkapramukhā meroḥ pūrvataḥ kesarācalāḥ //

trikūṭaḥ śiśiraś caiva pataṃgo rucakas tathā

niṣadhādyā dakṣiṇatas tasya kesaraparvatāḥ //

śikhivāsāḥ savaiḍūryaḥ kapilo gandhamādanaḥ

jārudhipramukhās tadvat paścime kesarācalāḥ //

meror anantarāṅgeṣu jaṭharādiṣv avasthitāḥ
śaṅkhakūṭo 'tha ṛṣabho haṃso nāgas tathāparaḥ
kālañjanādyāś ca tadā uttare kesarācalāḥ //

Note: After 29, G1,2 ins.:

kesarās tu tathocchrāyas te 'śītipṛthulāyatāḥ //

caturdaśasahasrāṇi yojanānāṃ mahāpurī

meror upari maitreya brahmaṇaḥ prathitā divi //

tasyāḥ samantataś cāṣṭau diśāsu vidiśāsu ca

indrādilokapālānāṃ prakhyātāḥ pravarāḥ puraḥ //

viṣṇupādaviniṣkrāntā plāvayitvendumaṇḍalam

samantād brahmaṇaḥ puryāṃ gaṅgā patati vai divaḥ //

sā tatra patitā dikṣu caturdhā pratipadyate

sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca vai kramāt //

pūrveṇa sītā śailāt tu śailaṃ yāty antarikṣagā

tataś ca pūrvavarṣeṇa bhadrāśvenaiti sārṇavam //

tathaivālakanandāpi dakṣiṇenaitya bhāratam

prayāti sāgaraṃ bhūtvā saptabhedā mahāmune //

cakṣuś ca paścimagirīn atītya sakalāṃs tataḥ

paścimaṃ ketumālākhyaṃ varṣaṃ gatvaiti sāgaram //

bhadrā tathottaragirīn uttarāṃś ca tathā kurūn

atītyottaram ambhodhiṃ samabhyeti mahāmune //

ānīlaniṣadhāyāmau mālyavadgandhamādanau

tayor madhyagato meruḥ karṇikākārasaṃsthitaḥ //

bhāratāḥ ketumālāś ca bhadrāśvāḥ kuravas tathā

patrāṇi lokapadmasya maryādāśailabāhyataḥ //

jaṭharo devakūṭaś ca maryādāparvatāv ubhau

tau dakṣiṇottarāyāmāv ānīlaniṣadhāyatau //

gandhamādanakailāsau pūrvapaścāyatāv ubhau

aśītiyojanāyāmāv arṇavāntarvyavasthitau //

niṣadhaḥ pāriyātraś ca maryādāparvatāv ubhau

meroḥ paścimadigbhāge yathāpūrvau tathā sthitau //

triśṛṅgo jārudhiś caiva uttarau varṣaparvatau

pūrvapaścāyatāv etāv arṇavāntarvyavasthitau //

ity ete munivaryoktā maryādāparvatās tava

jaṭharādyāḥ sthitā meros yeṣāṃ dvau dvau caturdiśam //

meroś caturdiśaṃ ye tu proktāḥ kesaraparvatāḥ
śītādyāś ca mune teṣām atīva hi manoramāḥ
śailānām antaradroṇyaḥ siddhacāraṇasevitāḥ //

suramyāṇi tathā tāsu kānanāni purāṇi ca
lakṣmīviṣṇvagnisūryādidevānāṃ munisattama
tāsv āyatanavaryāṇi juṣṭāni varakiṃnaraiḥ //

gandharvayakṣarakṣāṃsi tathā daiteyadānavāḥ

krīḍanti tāsu ramyāsu śailadroṇīṣv aharniśam //

bhaumā hy ete smṛtāḥ svargā dharmiṇām ālayā mune

naiteṣu pāpakartāro yānti janmaśatair api //

bhadrāśve bhagavān viṣṇur āste hayaśirā dvija

varāhaḥ ketumāle tu bhārate kūrmarūpadhṛk //

matsyarūpaś ca govindaḥ kuruṣv āste janārdanaḥ

viśvarūpeṇa sarvatra sarvaḥ sarveśvaro hariḥ //

sarvasyādhārabhūto 'sau maitreyāste 'khilātmakaḥ //

yāni kiṃpuruṣādyāni varṣāṇy aṣṭau mahāmune

na teṣu śoko nāyāso nodvegaḥ kṣudbhayādikam //

svasthāḥ prajā nirātaṅkāḥ sarvaduḥkhavivarjitāḥ

daśa dvādaśavarṣāṇāṃ sahasrāṇi sthirāyuṣaḥ //

na teṣu varṣate devo bhaumāny ambhāṃsi teṣu vai

kṛtatretādikā naiva teṣu sthāneṣu kalpanā //

sarveṣv eteṣu varṣeṣu sapta sapta kulācalāḥ

nadyaś ca śataśas tebhyaḥ prasūtā yā dvijottama //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

uttaraṃ yat samudrasya himādreś caiva dakṣiṇam

varṣaṃ tad bhārataṃ nāma bhāratī yatra saṃtatiḥ //

navayojanasāhasro vistāro 'sya mahāmune

karmabhūmir iyaṃ svargam apavargaṃ ca gacchatām //

mahendro malayaḥ sahyaḥ śuktimān ṛkṣaparvataḥ

vindhyaś ca pāriyātraś ca saptātra kulaparvatāḥ //

ataḥ saṃprāpyate svargo muktim asmāt prayānti ca

tiryaktvaṃ narakaṃ cāpi yānty ataḥ puruṣā mune //

itaḥ svargaś ca mokṣaś ca madhyaṃ cāntaś ca gamyate

na khalv anyatra martyānāṃ karma bhūmau vidhīyate //

bhāratasyāsya varṣasya nava bhedān niśāmaya

indradvīpaḥ kaseruś ca tāmraparṇo gabhastimān //

nāgadvīpas tathā saumyo gāndharvas tv atha vāruṇaḥ

ayaṃ tu navamas teṣāṃ dvīpaḥ sāgarasaṃvṛtaḥ //

yojanānāṃ sahasraṃ tu dvīpo 'yaṃ dakṣiṇottarāt

pūrve kirātā yasyānte paścime yavanāḥ sthitāḥ //

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā madhye śūdrāś ca bhāgaśaḥ

ijyāyudhavaṇijyādyair vartayanto vyavasthitāḥ //

śatadrūcandrabhāgādyā himavatpādaniḥsṛtāḥ

vedasmṛtimukhāś cānyāḥ pāriyātrodbhavā mune //

narmadāsurasādyāś ca nadyo vindhyādrinirgatāḥ

tāpīpayoṣṇīnirvindhyāpramukhā ṛkṣasaṃbhavāḥ //

godāvarī bhīmarathī kṛṣṇaveṇyādikās tathā

sahyapādodbhavā nadyaḥ smṛtāḥ pāpabhayāpahāḥ //

kṛtamālātāmraparṇīpramukhā malayodbhavāḥ

trisāmā ṛṣikulyādyā mahendraprabhavāḥ smṛtāḥ //

ṛṣikulyākumārādyāḥ śuktimatpādasaṃbhavāḥ

āsāṃ nadyupanadyaś ca santy anyāś ca sahasraśaḥ //

tāsv ime kurupāñcālā madhyadeśādayo janāḥ

pūrvadeśādikāś caiva kāmarūpanivāsinaḥ //

puṇḍrāḥ kaliṅgā magadhā dākṣiṇādyāś ca kṛtsnaśaḥ

tathāparāntāḥ saurāṣṭrāḥ śūrābhīrās tathārbudāḥ //

kārūṣā mālavāś caiva pāriyātranivāsinaḥ

sauvīrāḥ saindhavā hūṇāḥ sālvāḥ śākalavāsinaḥ //

madrā rāmās tathāmbaṣṭhāḥ pārasīkādayas tathā
āsāṃ pibanti salilaṃ vasanti saritāṃ sadā
samīpato mahābhāgā hṛṣṭapuṣṭajanākulāḥ //

catvāri bhārate varṣe yugāny atra mahāmune

kṛtaṃ tretā dvāparaṃ ca kaliś cānyatra na kvacit //

tapas tapyanti yatayo juhvate cātra yajvinaḥ

dānāni cātra dīyante paralokārtham ādarāt //

puruṣair yajñapuruṣo jambūdvīpe sadejyate

yajñair yajñamayo viṣṇur anyadvīpeṣu cānyathā //

atrāpi bhārataṃ śreṣṭhaṃ jambūdvīpe mahāmune

yato hi karmabhūr eṣā hy ato 'nyā bhogabhūmayaḥ //

atra janmasahasrāṇāṃ sahasrair api sattama

kadācil labhate jantur mānuṣyaṃ puṇyasaṃcayāt //

gāyanti devāḥ kila gītakāni dhanyās tu ye bhāratabhūmibhāge

svargāpavargāspadahetubhūte bhavanti bhūyaḥ puruṣāḥ suratvāt //

karmāṇy asaṃkalpitatatphalāni saṃnyasya viṣṇau paramātmarūpe

avāpya tāṃ karmamahīm anante tasmiṃl layaṃ ye tv amalāḥ prayānti //

jānīma naitat kva vayaṃ vilīne svargaprade karmaṇi dehabandham

prāpsyāma dhanyāḥ khalu te manuṣyā ye bhārate nendriyaviprahīnāḥ //

navavarṣaṃ tu maitreya jambūdvīpam idaṃ mayā

lakṣayojanavistāraṃ saṃkṣepāt kathitaṃ tava //

jambūdvīpaṃ samāvṛtya lakṣayojanavistaraḥ

maitreya valayākāraḥ sthitaḥ kṣārodadhir bahiḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

kṣārodena yathā dvīpo jambūsaṃjño 'bhiveṣṭitaḥ

saṃveṣṭya kṣāram udadhiṃ plakṣadvīpas tathā sthitaḥ //

Note: Ś2,D7 ins.:

atha plakṣādikadvīpān varṣādrisaridabdhibhiḥ //

varṇarūpādibhedena varṇayaty ākaṭāhataḥ //

jambūdvīpasya vistāraḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ

sa evaṃ dviguṇo brahman plakṣadvīpa udāhṛtaḥ //

sapta medhātitheḥ putrāḥ plakṣadvīpeśvarasya vai

jyeṣṭhaḥ śāntabhayo nāma śiśiras tadanantaraḥ //

sukhodayas tathānandaḥ śivaḥ kṣemaka eva ca

dhruvaś ca saptamas teṣāṃ plakṣadvīpeśvarā hi te //

pūrvaṃ śāntabhayaṃ varṣaṃ śiśiraṃ sukhadaṃ tathā

ānandaṃ ca śivaṃ caiva kṣemakaṃ dhruvam eva ca //

maryādākārakās teṣāṃ tathānye varṣaparvatāḥ

saptaiva teṣāṃ nāmāni śṛṇuṣva munisattama //

gomedaś caiva candraś ca nārado dundubhis tathā

somakaḥ sumanāḥ śailo vaibhrājaś caiva saptamaḥ //

varṣācaleṣu ramyeṣu varṣeṣv eteṣu cānaghāḥ

vasanti devagandharvasahitāḥ satataṃ prajāḥ //

teṣu puṇyā janapadāś cirāc ca mriyate janaḥ

nādhayo vyādhayo vāpi sarvakālasukhaṃ hi tat //

teṣāṃ nadyaś ca saptaiva varṣāṇāṃ tu samudragāḥ

nāmatas tāḥ pravakṣyāmi śrutāḥ pāpaṃ haranti yāḥ //

anutaptā śikhī caiva vipāśā tridivā kramuḥ

amṛtā sukṛtā caiva saptaitās tatra nimnagāḥ //

ete śailās tathā nadyaḥ pradhānāḥ kathitās tava
kṣudranadyas tathā śailās tatra santi sahasraśaḥ
tāḥ pibanti sadā hṛṣṭā nadīr janapadās tu te //

apasarpiṇī na teṣāṃ vai na caivotsarpiṇī dvija

na tv evāsti yugāvasthā teṣu sthāneṣu saptasu //

tretāyugasamaḥ kālaḥ sarvadaiva mahāmate

plakṣadvīpādiṣu brahmañ śākadvīpāntikeṣu vai //

pañcavarṣasahasrāṇi janā jīvanty anāmayāḥ

dharmaḥ pañcasv athaiteṣu varṇāśramavibhāgaśaḥ //

varṇāś ca tatra catvāras tān nibodha vadāmi te //

āryakāḥ kurarāś caiva viviṃśā bhāvinaś ca ye

viprakṣatriyavaiśyās te śūdrāś ca munisattama //

jambūvṛkṣapramāṇas tu tanmadhye sumahāṃs taruḥ

plakṣas tannāmasaṃjño 'yaṃ plakṣadvīpo dvijottama //

ijyate tatra bhagavāṃs tair varṇair āryakādibhiḥ

somarūpī jagatsraṣṭā sarvaḥ sarveśvaro hariḥ //

plakṣadvīpapramāṇena plakṣadvīpaḥ samāvṛtaḥ

tathaivekṣurasodena pariveṣānukāriṇā //

ity eṣa tava maitreya plakṣadvīpa udāhṛtaḥ

saṃkṣepeṇa mayā bhūyaḥ śālmalaṃ me niśāmaya //

śālmalasyeśvaro vīro vapuṣmāṃs tatsutāñ chṛṇu

yeṣāṃ tu nāmasaṃjñāni sapta varṣāṇi tāni vai //

śveto 'tha haritaś caiva jīmūto rohitas tathā

vaidyuto mānasaś caiva suprabhaś ca mahāmune //

śālmalena samudro 'sau dvīpenekṣurasodakaḥ

vistāradviguṇenātha sarvataḥ saṃvṛtaḥ sthitaḥ //

tatrāpi parvatāḥ sapta vijñeyā ratnayonayaḥ

varṣābhivyañjakās te tu tathā saptaiva nimnagāḥ //

kumudaś connataś caiva tṛtīyaś ca balāhakaḥ

droṇo yatra mahauṣadhyaḥ sa caturtho mahīdharaḥ //

kaṅkas tu pañcamaḥ ṣaṣṭho mahiṣaḥ saptamas tathā

kakudmān parvatavaraḥ sarinnāmāni me śṛṇu //

yonī toyā vitṛṣṇā ca candrā śuklā vimocanī

nivṛttiḥ saptamī tāsāṃ smṛtās tāḥ pāpaśāntidāḥ //

śvetaṃ ca haritaṃ caiva jīmūtaṃ rohitaṃ tathā
vaidyutaṃ mānasaṃ caiva suprabhaṃ cātiśobhanam
saptaitāni tu varṣāṇi cāturvarṇyayutāni vai //

śālmale ye tu varṇāś ca vasanty ete mahāmune

kapilāś cāruṇāḥ pītāḥ kṛṣṇāś caiva pṛthak pṛthak //

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva yajanti tam
bhagavantaṃ samastasya viṣṇum ātmānam avyayam
vāyubhūtaṃ makhaśreṣṭhair yajvino yajñasaṃsthitam //

devānām atra sāṃnidhyam atīva sumanorame

śālmaliś ca mahāvṛkṣo nāma nirvṛtikārakaḥ //

eṣa dvīpaḥ samudreṇa surodena samāvṛtaḥ

vistārāc chālmalasyaiva samena tu samantataḥ //

surodakaḥ parivṛtaḥ kuśadvīpena sarvataḥ

śālmalasya tu vistārād dviguṇena samantataḥ //

jyotiṣmataḥ kuśadvīpe sapta putrān śṛṇuṣva tān //

udbhido veṇumāṃś caiva svairatho lambano dhṛtiḥ

prabhākaro 'tha kapilas tannāmā varṣapaddhatiḥ //

tasyāṃ vasanti manujāḥ saha daiteyadānavaiḥ

tathaiva devagandharvayakṣakiṃpuruṣādayaḥ //

varṇās tatrāpi catvāro nijānuṣṭhānatatparāḥ

daminaḥ śuṣmiṇaḥ snehā mandehāś ca mahāmune //

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ //

yathoktakarmakartṛtvāt svādhikārakṣayāya te
tatra te tu kuśadvīpe brahmarūpaṃ janārdanam
yajantaḥ kṣapayanty ugram adhikāraphalapradam //

vidrumo hemaśailaś ca dyutimān puṣpavāṃs tathā

kuśeśayo hariś caiva saptamo mandarācalaḥ //

varṣācalās tu saptaite tatra dvīpe mahāmune

nadyaś ca sapta tāsāṃ tu śṛṇu nāmāny anukramāt //

dhūtapāpā śivā caiva pavitrā saṃmatis tathā

vidyud ambhā mahī cānyā sarvapāpaharās tv imāḥ //

anyāḥ sahasraśas tatra kṣudranadyas tathācalāḥ

kuśadvīpe kuśastambaḥ saṃjñayā tasya tat smṛtam //

tatpramāṇena sa dvīpo ghṛtodena samāvṛtaḥ

ghṛtodaś ca samudro vai krauñcadvīpena saṃvṛtaḥ //

krauñcadvīpo mahābhāga śrūyatāṃ cāparo mahān

kuśadvīpasya vistārād dviguṇo yasya vistaraḥ //

krauñcadvīpe dyutimataḥ putrāḥ sapta mahātmanaḥ

tannāmāni ca varṣāṇi teṣāṃ cakre mahīpatiḥ //

kuśalo manugaś coṣṇaḥ pīvaro 'thāndhakārakaḥ

muniś ca dundubhiś caiva saptaite tatsutā mune //

tatrāpi devagandharvasevitāḥ sumanoramāḥ

varṣācalā mahābuddhe teṣāṃ nāmāni me śṛṇu //

krauñcaś ca vāmanaś caiva tṛtīyaś cāndhakārakaḥ

caturtho ratnaśailaś ca svāhinī hayasaṃnibhaḥ //

divāvṛt pañcamaś cātra tathānyaḥ puṇḍarīkavān
dundubhiś ca mahāśailo dviguṇās te parasparam
dvīpā dvīpeṣu ye śailā yathā dvīpāni te tathā //

varṣeṣv eteṣu ramyeṣu varṣaśailavareṣu ca

nivasanti nirātaṅkāḥ saha devagaṇaiḥ prajāḥ //

puṣkarāḥ puṣkalā dhanyās tiṣyākhyāś ca mahāmune

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ //

te tatra nadyo maitreya yāḥ pibanti śṛṇuṣva tāḥ

sapta pradhānāḥ śataśas tatrānyāḥ kṣudranimnagāḥ //

gaurī kumudvatī caiva saṃdhyā rātrir manojavā

khyātiś ca puṇḍarīkā ca saptaitā varṣanimnagāḥ //

atrāpi varṇair bhagavān puṣkarādyair janārdanaḥ

yāgai rudrasvarūpastha ijyate yajñasaṃnidhau //

krauñcadvīpaḥ samudreṇa dadhimaṇḍodakena tu

āvṛtaḥ sarvataḥ krauñcadvīpatulyena mānataḥ //

dadhimaṇḍodakaś cāpi śākadvīpena saṃvṛtaḥ

krauñcadvīpasya vistārād dviguṇena mahāmune //

śākadvīpeśvarasyāpi bhavyasya sumahātmanaḥ

saptaiva tanayās teṣāṃ dadau varṣāṇi sapta saḥ //

jaladaś ca kumāraś ca sukumāro maṇīcakaḥ

kusumodaḥ sumodākiḥ saptamaś ca mahādrumaḥ //

tatsaṃjñāny eva tatrāpi sapta varṣāṇy anukramāt

tatrāpi parvatāḥ sapta varṣavicchedakāriṇaḥ //

pūrvas tatrodayagirir jaladhāras tathāparaḥ
tathā raivatakaḥ śyāmas tathaivāmbhogirir dvija
āmbikeyas tathā ramyaḥ kesarī parvatottamaḥ //

Note: D6 ins.:

nivasanti mahātmāno nirātaṅkā nirāmayāḥ //

śākas tatra mahāvṛkṣaḥ siddhagandharvasevitaḥ

yatpatravātasaṃsparśād āhlādo jāyate paraḥ //

tatra puṇyā janapadāś cāturvarṇyasamanvitāḥ

nadyaś cātra mahāpuṇyāḥ sarvapāpabhayāpahāḥ //

sukumārī kumārī ca nalinī veṇukā ca yā

ikṣuś ca dhenukā caiva gabhastī saptamī tathā //

anyās tv ayutaśas tatra kṣudranadyo mahāmune

mahīdharās tathā santi śataśo 'tha sahasraśaḥ //

tāḥ pibanti mudā yuktā jaladādiṣu ye sthitāḥ

varṣeṣu te janapadāḥ svargād abhyetya medinīm //

dharmahānir na teṣv asti na saṃgharṣaḥ parasparam

maryādāvyutkramo vāpi teṣu deśeṣu saptasu //

magāś ca māgadhāś caiva mānasā mandagās tathā
magā brāhmaṇabhūyiṣṭhā māgadhāḥ kṣatriyās tu te
vaiśyās tu mānasās teṣāṃ śūdrās teṣāṃ tu mandagāḥ //

śākadvīpe tu tair viṣṇuḥ sūryarūpadharo mune

yathoktair ijyate samyak karmabhir niyatātmabhiḥ //

śākadvīpas tu maitreya kṣīrodena samantataḥ

śākadvīpapramāṇena valayeneva veṣṭitaḥ //

kṣīrābdhiḥ sarvato brahman puṣkarākhyena veṣṭitaḥ

dvīpena śākadvīpāt tu dviguṇena samantataḥ //

Note: D1 ins.:

puṣkareṇāvṛto brahman kṣīrodusāpi sarvataḥ //

puṣkare savanasyāpi mahāvīro 'bhavat sutaḥ
dhātakiś ca tayos tatra dve varṣe nāmacihnite
mahāvīraṃ tathaivānyad dhātakīkhaṇḍasaṃjñitam //

ekaś cātra mahābhāga prakhyāto varṣaparvataḥ

mānasottarasaṃjño vai madhyato valayākṛtiḥ //

yojanānāṃ sahasrāṇi ūrdhvaṃ pañcāśad ucchritaḥ

tāvad eva ca vistīrṇaḥ sarvataḥ parimaṇḍalaḥ //

puṣkaradvīpavalayaṃ madhyena vibhajann iva

sthito 'sau tena vicchinnaṃ jātaṃ varṣadvayaṃ mune //

valayākāram ekaikaṃ tayor varṣaṃ tathā giriḥ //

daśa varṣasahasrāṇi tatra jīvanti mānavāḥ

nirāmayā viśokāś ca rāgadveṣavivarjitāḥ //

adhamottamau na teṣv āstāṃ na vadhyavadhakau dvija

nerṣyāsūyā bhayaṃ roṣo doṣo lobhādiko na ca //

mahāvīraṃ bahir varṣaṃ dhātakīkhaṇḍam antataḥ

mānasottaraśailasya devadaityādisevitam //

satyānṛte na tatrāstāṃ dvīpe puṣkarasaṃjñite

na tatra nadyaḥ śailā vā dvīpe varṣadvayānvite //

tulyaveṣās tu manujā devais tatraikarūpiṇaḥ //

varṇāśramācārahīnaṃ dharmācaraṇavarjitam

trayīvārtādaṇḍanītiśuśrūṣārahitaṃ ca yat //

varṣadvayaṃ tu maitreya bhaumaḥ svargo 'yam uttamaḥ
sarvasya sukhadaḥ kālo jarārogādivarjitaḥ
puṣkare dhātakīṣaṇḍe mahāvīre ca vai mune //

nyagrodhaḥ puṣkaradvīpe brahmaṇaḥ sthānam uttamam

tasmin nivasati brahmā pūjyamānaḥ surāsuraiḥ //

svādūdakenodadhinā puṣkaraḥ pariveṣṭitaḥ

samena puṣkarasyaiva vistārān maṇḍalāt tathā //

evaṃ dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ

dvīpaś caiva samudraś ca samānau dviguṇau parau //

payāṃsi sarvadā sarvasamudreṣu samāni vai

nyūnātiriktatā teṣāṃ kadācin naiva jāyate //

sthālīstham agnisaṃyogād udreki salilaṃ yathā

tathenduvṛddhau salilam ambhodhau munisattama //

anyūnānatiriktāś ca vardhanty āpo hrasanti ca

udayāstamayeṣv indoḥ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ //

daśottarāṇi pañcaiva aṅgulānāṃ śatāni vai

apāṃ vṛddhikṣayau dṛṣṭau sāmudrīṇāṃ mahāmune //

bhojanaṃ puṣkaradvīpe tatra svayam upasthitam

ṣaḍrasaṃ bhuñjate vipra prajāḥ sarvāḥ sadaiva hi //

svādūdakasya purato dṛśyate 'lokasaṃsthitiḥ

dviguṇā kāñcanī bhūmiḥ sarvajantuvivarjitā //

lokālokas tataḥ śailo yojanāyutavistṛtaḥ

ucchrāyeṇāpi tāvanti sahasrāṇy acalo hi saḥ //

tatas tamaḥ samāvṛtya taṃ śailaṃ sarvataḥ sthitam

tamaś cāṇḍakaṭāhena samantāt pariveṣṭitam //

Note: D7 ins.:

kvacit kvacit purāṇeṣu virodho yadi lakṣyate //

kalpabhedādibhis tatra vyavasthā sadbhir iṣyate //

pañcāśatkoṭivistārā seyam urvī mahāmune

sahaivāṇḍakaṭāhena sadvīpābdhimahīdharā //

seyaṃ dhātrī vidhātrī ca sarvabhūtaguṇādhikā

ādhārabhūtā sarveṣāṃ maitreya jagatām iti //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

vistāra eṣa kathitaḥ pṛthivyā bhavato mayā

saptatis tu sahasrāṇi dvijocchrāyo 'pi kathyate //

Note: Ś2,D7 ins., G2 ins. after 1ab:

saptabhūmikavistāraḥ prāsādavad adhobhuvaḥ //

saptapātālavyaktis tu varṇyate 'nantamastake //

daśasāhasram ekaikaṃ pātālaṃ munisattama
atalaṃ vitalaṃ caiva nitalaṃ ca gabhastimat
mahākhyaṃ sutalaṃ cāgryaṃ pātālaṃ cāpi saptamam //

śuklakṛṣṇāruṇāḥ pītāḥ śarkarāḥ śailakāñcanāḥ

bhūmayo yatra maitreya varaprāsādaśobhitāḥ //

teṣu dānavadaiteyajātayaḥ śatasaṃghaśaḥ

nivasanti mahānāgajātayaś ca mahāmune //

svarlokād api ramyāṇi pātālānīti nāradaḥ

prāha svargasadāṃ madhye pātālābhyāgato divi //

āhlādakāriṇaḥ śubhrā maṇayo yatra suprabhāḥ

nāgābharaṇabhūṣāsu pātālaṃ kena tatsamam //

daityadānavakanyābhir itaś cetaś ca śobhite

pātāle kasya na prītir vimuktasyāpi jāyate //

divārkaraśmayo yatra prabhāṃ tanvanti nātapam

śaśinaś ca na śītāya niśi dyotāya kevalam //

bhakṣyabhojyamahāpānamuditair atibhogibhiḥ

yatra na jñāyate kālo gato 'pi danujādibhiḥ //

vanāni nadyo ramyāṇi sarāṃsi kamalākarāḥ

puṃskokilābhilāpāś ca manojñāny ambarāṇi ca //

bhūṣaṇāny atiśubhrāṇi gandhāḍhyaṃ cānulepanam

vīṇāveṇumṛdaṅgānāṃ svanās tūryāṇi ca dvija //

etāny anyāni codārabhāgyabhogyāni dānavaiḥ

daityoragaiś ca bhujyante pātālāntaragocaraiḥ //

pātālānām adhaś cāste viṣṇor yā tāmasī tanuḥ

śeṣākhyā yadguṇān vaktuṃ na śaktā daityadānavāḥ //

yo 'nantaḥ paṭhyate siddhair devadevarṣipūjitaḥ

sahasraśirasā vyaktasvastikāmalabhūṣaṇaḥ //

phaṇāmaṇisahasreṇa yaḥ sa vidyotayan diśaḥ

sarvān karoti nirvīryān hitāya jagato 'surān //

madāghūrṇitanetro 'sau yaḥ sadaivaikakuṇḍalaḥ

kirīṭī sragdharo bhāti sāgniḥ śveta ivācalaḥ //

nīlavāsā madotsiktaḥ śvetahāropaśobhitaḥ

sābhragaṅgāprapāto 'sau kailāsādrir ivonnataḥ //

lāṅgalāsaktahastāgro bibhran musalam uttamam

upāsyate svayaṃ kāntyā yo vāruṇyā ca mūrtayā //

kalpānte yasya vaktrebhyo viṣānalaśikhojjvalaḥ

saṃkarṣaṇātmako rudro niṣkramyātti jagattrayam //

sa bibhrac chekharībhūtam aśeṣaṃ kṣitimaṇḍalam

āste pātālamūlasthaḥ śeṣo 'śeṣasurārcitaḥ //

tasya vīryaṃ prabhāvaś ca svarūpaṃ rūpam eva ca

na hi varṇayituṃ śakyaṃ jñātuṃ vā tridaśair api //

yasyaiṣā sakalā pṛthvī phaṇāmaṇiśikhāruṇā

āste kusumamāleva kas tadvīryaṃ vadiṣyati //

yadā vijṛmbhate 'nanto madāghūrṇitalocanaḥ

tadā calati bhūr eṣā sādritoyā sakānanā //

gandharvāpsarasaḥ siddhāḥ kiṃnaroragacāraṇāḥ

nāntaṃ guṇānāṃ gacchanti tenānanto 'yam avyayaḥ //

yasya nāgavadhūhastair lepitaṃ haricandanam

muhuḥ śvāsānilāpāstaṃ yāti dikṣūdavāsatām //

yam ārādhya purāṇarṣir gargo jyotīṃṣi tattvataḥ

jñātavān sakalaṃ caiva nimittapaṭhitaṃ phalam //

teneyaṃ nāgavaryeṇa śirasā vidhṛtā mahī

bibharti mālāṃ lokānāṃ sadevāsuramānuṣām //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

tataś ca narakān vipra bhuvo 'dhaḥ salilasya ca

pāpino yeṣu pātyante tāñ chṛṇuṣva mahāmune //

rauravaḥ sūkaro rodhas tālo viśasanas tathā

mahājvālas taptakumbho lavaṇo 'tha vilohitaḥ //

rudhirāmbho vaitaraṇī kṛmiśaḥ kṛmibhojanaḥ

asipatravanaṃ kṛṣṇo lālābhakṣaś ca dāruṇaḥ //

tathā pūyavahaḥ pāpo vahnijvālo hy adhaḥśirāḥ

saṃdaṃśaḥ kṛṣṇasūtraś ca tamaś cāvīcir eva ca //

śvabhojano 'thāpratiṣṭho avīciś ca tathāparaḥ

ity evamādayaś cānye narakā bhṛśadāruṇāḥ //

yamasya viṣaye ghorāḥ śastrāgnibhayadāyinaḥ

patanti yeṣu puruṣāḥ pāpakarmaratās tu ye //

kūṭasākṣī tathāsamyak pakṣapātena yo vadet

yaś cānyad anṛtaṃ vakti sa naro yāti rauravam //

bhrūṇahā guruhantā ca goghnaś ca munisattama

yānti te narakaṃ rodhaṃ yaś cocchvāsanirodhakaḥ //

surāpo brahmahā hartā suvarṇasya ca sūkare

prayāti narake yaś ca taiḥ saṃsargam upaiti vai //

rājanyavaiśyahā tāle tathaiva gurutalpagaḥ

taptakumbhe svasāgāmī hanti rājabhaṭāṃś ca yaḥ //

sādhvīvikrayakṛd bandhapālaḥ kesarivikrayī

taptalohe patanty ete yaś ca bhaktaṃ parityajet //

snuṣāṃ sutāṃ cāpi gatvā mahājvāle nipātyate

avamantā gurūṇāṃ yo yaś cākroṣṭā narādhamaḥ //

vedadūṣayitā yaś ca vedavikrayakaś ca yaḥ

agamyagāmī yaś ca syāt te yānti lavaṇaṃ dvija //

cauro vimohe patati maryādādūṣakas tathā //

devadvijapitṛdveṣṭā ratnadūṣayitā ca yaḥ

sa yāti kṛmibhakṣe vai kṛmiśe ca duriṣṭakṛt //

pitṛdevātithīn yas tu paryaśnāti narādhamaḥ

lālābhakṣe sa yāty ugre śarakartā ca vedhake //

karoti karṇino yaś ca yaś ca khaḍgādikṛn naraḥ

prayānty ete viśasane narake bhṛśadāruṇe //

asatpratigrahītā tu narake yāty adhomukhe

ayājyayājakas tatra tathā nakṣatrasūcakaḥ //

vegī pūyavahaṃ caiko yāti miṣṭānnabhuṅ naraḥ //

lākṣāmāṃsarasānāṃ ca tilānāṃ lavaṇasya ca

vikretā brāhmaṇo yāti tam eva narakaṃ dvija //

mārjārakukkuṭacchāgaśvavarāhavihaṃgamān

poṣayan narakaṃ yāti tam eva dvijasattama //

Note: M0 ins.:

apūpavikrayāc caiva tathā pustakavikrayāḥ //

raṅgopajīvī kaivartaḥ kuṇḍāśī garadas tathā

sūcī māhiṣikaś caiva parvagāmī ca yo dvijaḥ //

agāradāhī mitraghnaḥ śākunir grāmayājakaḥ

rudhirāndhe patanty ete somaṃ vikrīṇate ca ye //

madhuhā grāmahantā ca yāti vaitaraṇīṃ naraḥ //

dhanayauvanamattās tu maryādābhedino hi ye

te kṛṣṇe yānty aśaucāś ca kuhakājīvinaś ca ye //

asipatravanaṃ yāti vanacchedī vṛthaiva yaḥ

aurabhriko mṛgavyādho vahnijvāle patanti vai //

yānty ete dvija tatraiva yaś cāpākeṣu vahnidaḥ //

vrateṣu lopako yaś ca svāśramād vicyutaś ca yaḥ

saṃdaṃśayātanāmadhye patatas tāv ubhāv api //

divā svapneṣu skandante ye narā brahmacāriṇaḥ

putrair adhyāpitā ye ca te patanti śvabhojane //

ete cānye ca narakāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ

yeṣu duṣkṛtakarmāṇaḥ pacyante yātanāgatāḥ //

tathaiva pāpāny etāni tathānyāni sahasraśaḥ

bhujyante yāni puruṣair narakāntaragocaraiḥ //

varṇāśramaviruddhaṃ ca karma kurvanti ye narāḥ

karmaṇā manasā vācā nirayeṣu patanti te //

adhaḥśirobhir dṛśyante nārakair divi devatāḥ

devāś cādhomukhān sarvān adhaḥ paśyanti nārakān //

sthāvarāḥ kṛmayo 'bjāś ca pakṣiṇaḥ paśavo narāḥ

dhārmikās tridaśās tadvan mokṣiṇaś ca yathākramam //

sahasrabhāgaprathamā dvitīyānukramās tathā

sarve hy ete mahābhāga yāvan muktisamāśrayāḥ //

yāvanto jantavaḥ svarge tāvanto narakaukasaḥ

pāpakṛd yāti narakaṃ prāyaścittaparāṅmukhaḥ //

pāpānām anurūpāṇi prāyaścittāni yad yathā

tathā tathaiva saṃsmṛtya proktāni paramarṣibhiḥ //

pāpe gurūṇi guruṇi svalpāny alpe ca tadvidaḥ

prāyaścittāni maitreya jaguḥ svāyaṃbhuvādayaḥ //

prāyaścittāny aśeṣāṇi tapaḥkarmātmakāni vai

yāni teṣām aśeṣāṇāṃ kṛṣṇānusmaraṇaṃ param //

kṛte pāpe 'nutāpo vai yasya puṃsaḥ prajāyate

prāyaścittaṃ tu tasyaikaṃ harisaṃsmaraṇaṃ param //

prātar niśi tathā saṃdhyāmadhyāhnādiṣu saṃsmaran

nārāyaṇam avāpnoti sadyaḥ pāpakṣayaṃ naraḥ //

viṣṇusaṃsmaraṇāt kṣīṇasamastakleśasaṃcayaḥ

muktiṃ prayāti svargāptis tasya vighno 'numīyate //

vāsudeve mano yasya japahomārcanādiṣu

tasyāntarāyo maitreya devendratvādikaṃ phalam //

kva nākapṛṣṭhagamanaṃ punarāvṛttilakṣaṇam

kva japo vāsudeveti muktibījam anuttamam //

tasmād aharniśaṃ viṣṇuṃ saṃsmaran puruṣo mune

na yāti narakaṃ śuddhaḥ saṃkṣīṇākhilapātakaḥ //

manaḥprītikaraḥ svargo narakas tadviparyayaḥ

narakasvargasaṃjñe vai pāpapuṇye dvijottama //

vastv ekam eva duḥkhāya sukhāyerṣyodbhavāya ca

kopāya ca yatas tasmād vastu vastvātmakaṃ kutaḥ //

tad eva prītaye bhūtvā punar duḥkhāya jāyate

tad eva kopāya yataḥ prasādāya ca jāyate //

tasmād duḥkhātmakaṃ nāsti na ca kiṃcit sukhātmakam

manasaḥ pariṇāmo 'yaṃ sukhaduḥkhādilakṣaṇaḥ //

jñānam eva paraṃ brahma jñānaṃ bandhāya ceṣyate

jñānātmakam idaṃ viśvaṃ na jñānād vidyate param //

vidyāvidyeti maitreya jñānam evopadhāraya //

evam etan mayākhyātaṃ bhavato maṇḍalaṃ bhuvaḥ

pātālāni ca sarvāṇi tathaiva narakā dvija //

samudrāḥ parvatāś caiva dvīpā varṣāṇi nimnagāḥ

saṃkṣepāt sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

kathitaṃ bhavatā brahman mamaitad akhilaṃ tvayā

bhuvarlokādikāṃl lokāñ śrotum icchāmy ahaṃ mune //

tathaiva grahasaṃsthānaṃ pramāṇāni yathātatham

samācakṣva mahābhāga mahyaṃ tvaṃ paripṛcchate //

ravicandramasor yāvan mayūkhair avabhāsyate

sasamudrasaricchailā tāvatī pṛthivī smṛtā //

yāvatpramāṇā pṛthivī vistāraparimaṇḍalāt

nabhas tāvatpramāṇaṃ vai vyāsamaṇḍalato dvija //

bhūmer yojanalakṣe tu sauraṃ maitreya maṇḍalam

lakṣe divākarasyāpi maṇḍalaṃ śaśinaḥ sthitam //

pūrṇe śatasahasre tu yojanānāṃ niśākarāt

nakṣatramaṇḍalaṃ kṛtsnam upariṣṭāt prakāśate //

dve lakṣe cottare brahman budho nakṣatramaṇḍalāt

tāvatpramāṇabhāge tu budhasyāpy uśanā sthitaḥ //

aṅgārako 'pi śukrasya tatpramāṇe vyavasthitaḥ

lakṣadvaye tu bhaumasya sthito devapurohitaḥ //

saurir bṛhaspateś cordhvaṃ dvilakṣe samavasthitaḥ

saptarṣimaṇḍalaṃ tasmāl lakṣam ekaṃ dvijottama //

ṛṣibhyas tu sahasrāṇāṃ śatād ūrdhvaṃ vyavasthitaḥ

meḍhībhūtaḥ samastasya jyotiścakrasya vai dhruvaḥ //

trailokyam etat kathitam utsedhena mahāmune

ijyāphalasya bhūr eṣā ijyā cātra pratiṣṭhitā //

dhruvād ūrdhvaṃ maharloko yatra te kalpavāsinaḥ

ekayojanakoṭī tu maharloko 'bhidhīyate //

dve koṭī tu jano loko yatra te brahmaṇaḥ sutāḥ

sanandanādyāḥ kathitā maitreyāmalacetasaḥ //

caturguṇottare cordhvaṃ janalokāt tapaḥ smṛtaḥ

vairājā yatra te devāḥ sthitā dāhavivarjitāḥ //

ṣaḍguṇena tapolokāt satyaloko virājate

apunarmārakā yatra brahmaloko hi sa smṛtaḥ //

pādagamyaṃ tu yat kiṃcid vastv asti pṛthivīmayam

sa bhūrlokaḥ samākhyāto vistaro 'sya mayoditaḥ //

bhūmisūryāntaraṃ yat tu siddhādimunisevitam

bhuvarlokas tu so 'py ukto dvitīyo munisattama //

dhruvasūryāntaraṃ yat tu niyutāni caturdaśa

svarlokaḥ so 'pi gadito lokasaṃsthānacintakaiḥ //

trailokyam etat kṛtakaṃ maitreya paripaṭhyate

janas tapas tathā satyam iti cākṛtakaṃ trayam //

kṛtakākṛtayor madhye maharloka iti smṛtaḥ

śūnyo bhavati kalpānte yo 'tyantaṃ na vinaśyati //

ete sapta mayā lokā maitreya kathitās tava

pātālāni ca saptaiva brahmāṇḍasyaiṣa vistaraḥ //

etad aṇḍakaṭāhena tiryak cordhvam adhas tathā

kapitthasya yathā bījaṃ sarvato vai samāvṛtam //

daśottareṇa payasā maitreyāṇḍaṃ ca tad vṛtam

sarvo 'mbuparidhāno 'sau vahninā veṣṭito bahiḥ //

vahniś ca vāyunā vāyur maitreya nabhasā vṛtaḥ
bhūtādinā nabhaḥ so 'pi mahatā pariveṣṭitaḥ
daśottarāṇy aśeṣāṇi maitreyaitāni sapta vai //

mahāntaṃ ca samāvṛtya pradhānaṃ samavasthitam

anantasya na tasyāntaḥ saṃkhyānaṃ vāpi vidyate //

tad anantam asaṃkhyātapramāṇaṃ cāpi vai yataḥ

hetubhūtam aśeṣasya prakṛtiḥ sā parā mune //

aṇḍānāṃ tu sahasrāṇāṃ sahasrāṇy ayutāni ca

īdṛśānāṃ tathā tatra koṭikoṭiśatāni ca //

dāruṇy agnir yathā tailaṃ tile tadvat pumān api

pradhāne 'vasthito vyāpī cetanātmātmavedanaḥ //

pradhānaṃ ca pumāṃś caiva sarvabhūtātmabhūtayā

viṣṇuśaktyā mahābuddhe vṛtau saṃśrayadharmiṇau //

tayoḥ saiva pṛthagbhāvakāraṇaṃ saṃśrayasya ca

kṣobhakāraṇabhūtā ca sargakāle mahāmate //

yathā saktaṃ jale vāto bibharti kaṇikāśatam

śaktiḥ sāpi tathā viṣṇoḥ pradhānapuruṣātmakam //

yathā ca pādapo mūlaskandhaśākhādisaṃyutaḥ

ādibījāt prabhavati bījāny anyāni vai tataḥ //

prabhavanti tatas tebhyaḥ saṃbhavanty apare drumāḥ

te 'pi tallakṣaṇadravyakāraṇānugatā mune //

evam avyākṛtāt pūrvaṃ jāyante mahadādayaḥ
viśeṣāntās tatas tebhyaḥ saṃbhavanti surādayaḥ
tebhyaś ca putrās teṣāṃ ca putrāṇām apare sutāḥ //

bījād vṛkṣapraroheṇa yathā nāpacayas taroḥ

bhūtānāṃ bhūtasargeṇa naivāsty apacayas tathā //

saṃnidhānād yathākāśakālādyāḥ kāraṇaṃ taroḥ

tathaivāpariṇāmena viśvasya bhagavān hariḥ //

vrīhibīje yathā mūlaṃ nālaṃ patrāṅkurau tathā

kāṇḍakoṣas tathā puṣpaṃ kṣīraṃ tadvac ca taṇḍulāḥ //

tuṣāḥ kaṇāś ca santo vai yānty āvirbhāvam ātmanaḥ

prarohahetusāmagrīm āsādya munisattama //

tathā karmasv anekeṣu devādyāḥ samavasthitāḥ

viṣṇuśaktiṃ samāsādya praroham upayānti vai //

sa ca viṣṇuḥ paraṃ brahma yataḥ sarvam idaṃ jagat

jagac ca yo yatra cedaṃ yasmiṃś ca layam eṣyati //

tad brahma tat paraṃ dhāma sadasatparamaṃ padam

yasya sarvam abhedena jagad etac carācaram //

sa eva mūlaprakṛtir vyaktarūpī jagac ca saḥ

tasminn eva layaṃ sarvaṃ yāti tatra ca tiṣṭhati //

kartā kriyāṇāṃ sa ca ijyate kratuḥ sa eva tatkarmaphalaṃ ca tasya yat

srugādi yat sādhanam apy aśeṣato harer na kiṃcid vyatiriktam asti vai //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

vyākhyātam etad brahmāṇḍasaṃsthānaṃ tava suvrata

tataḥ pramāṇasaṃsthāne sūryādīnāṃ śṛṇuṣva me //

yojanānāṃ sahasrāṇi bhāskarasya ratho nava

īṣādaṇḍas tathaivāsya dviguṇo munisattama //

sārdhakoṭis tathā sapta niyutāny adhikāni vai

yojanānāṃ tu tasyākṣas tatra cakraṃ pratiṣṭhitam //

trinābhimati pañcāre ṣaṇṇeminy akṣayātmake

saṃvatsaramaye kṛtsnaṃ kālacakraṃ pratiṣṭhitam //

catvāriṃśat sahasrāṇi dvitīyo 'kṣo vivasvataḥ

pañcānyāni tu sārdhāni syandanasya mahāmate //

akṣapramāṇam ubhayoḥ pramāṇaṃ tadyugārdhayoḥ
hrasvo 'kṣas tadyugārdhaṃ ca dhruvādhāro rathasya vai
dvitīye 'kṣe tu tac cakraṃ saṃsthitaṃ mānasācale //

hayāś ca sapta chandāṃsi teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
gāyatrī ca bṛhaty uṣṇig jagatī triṣṭub eva ca
anuṣṭup paṅktir ity uktāś chandāṃsi harayo raveḥ //

mānasottaraśaile tu pūrvato vāsavī purī
dakṣiṇena yamasyānyā pratīcyāṃ varuṇasya ca
uttareṇa ca somasya tāsāṃ nāmāni me śṛṇu //

vasvokasārā śakrasya yāmyā saṃyamanī tathā

purī sukhā jaleśasya somasya ca vibhāvarī //

kāṣṭhāṃ gato dakṣiṇataḥ kṣipteṣur iva sarpati

maitreya bhagavān bhānur jyotiṣāṃ cakrasaṃyutaḥ //

ahorātravyavasthānakāraṇaṃ bhagavān raviḥ

devayānaḥ paraḥ panthā yogināṃ kleśasaṃkṣaye //

divasasya ravir madhye sarvakālaṃ vyavasthitaḥ

sarvadvīpeṣu maitreya niśārdhasya ca saṃmukhaḥ //

udayāstamane caiva sarvakālaṃ tu saṃmukhe

diśāsv aśeṣāsu tathā maitreya vidiśāsu ca //

yair yatra dṛśyate bhāsvān sa teṣām udayaḥ smṛtaḥ

tirobhāvaṃ ca yatraiti tatraivāstamanaṃ raveḥ //

naivāstamanam arkasya nodayaḥ sarvadā sataḥ

udayāstamanākhyaṃ hi darśanādarśanaṃ raveḥ //

śakrādīnāṃ pure tiṣṭhan spṛśaty eṣa puratrayam

vikarṇau dvau vikarṇasthas trīn koṇān dve pure tathā //

udito vardhamānābhir āmadhyāhnāt tapan raviḥ

tataḥ paraṃ hrasantībhir gobhir astaṃ niyacchati //

udayāstamanābhyāṃ ca smṛte pūrvāpare diśau

yāvat purastāt tapati tāvat pṛṣṭhe ca pārśvayoḥ //

ṛte 'maragirer meror upari brahmaṇaḥ sabhām
ye ye marīcayo 'rkasya prayānti brahmaṇaḥ sabhām
te te nirastās tadbhāsā pratīpam upayānti vai //

tasmād diśy uttarasyāṃ vai divārātriḥ sadaiva hi

sarveṣāṃ dvīpavarṣāṇāṃ merur uttarato yataḥ //

prabhā vivasvato rātrāv astaṃ gacchati bhāskare

viśaty agnim ato rātrau vahnir dūrāt prakāśate //

vahnipādas tathā bhānuṃ dineṣv āviśati dvija

atīva vahnisaṃyogād ataḥ sūryaḥ prakāśate //

tejasī bhāskarāgneye prakāśoṣṇasvarūpiṇī

parasparānupraveśād āpyāyete divāniśam //

dakṣiṇottarabhūmyardhe samuttiṣṭhati bhāskare

ahorātraṃ viśaty ambhas tamaḥprākāśyaśīlavat //

ātāmrā hi bhavanty āpo divā naktapraveśanāt
dinaṃ viśati caivāmbho bhāskare 'stam upāgate
tasmāc chuklībhavanty āpo naktam ahnaḥ praveśanāt //

evaṃ puṣkaramadhye tu yadā yāti divākaraḥ

triṃśadbhāgaṃ tu medinyās tadā mauhūrtikī gatiḥ //

kulālacakraparyanto bhramann eṣa divākaraḥ

karoty ahas tathā rātriṃ vimuñcan medinīṃ dvija //

ayanasyottarasyādau makaraṃ yāti bhāskaraḥ

tataḥ kumbhaṃ ca mīnaṃ ca rāśe rāśyantaraṃ dvija //

triṣv eteṣv atha bhukteṣu tato vaiṣuvatīṃ gatim

prayāti savitā kurvann ahorātraṃ tataḥ samam //

tato rātriḥ kṣayaṃ yāti vardhate 'nudinaṃ dinam //

tataś ca mithunasyānte parāṃ kāṣṭhām upāgataḥ

rāśiṃ karkaṭakaṃ prāpya kurute dakṣiṇāyanam //

kulālacakraparyanto yathā śīghraṃ pravartate

dakṣiṇe prakrame sūryas tathā śīghraṃ pravartate //

ativegitayā kālaṃ vāyuvegagatiś caran

tasmāt prakṛṣṭāṃ bhūmiṃ tu kālenālpena gacchati //

sūryo dvādaśabhiḥ śaighryān muhūrtair dakṣiṇāyane
trayodaśārdham ṛkṣāṇām ahnā tu carate dvija
muhūrtais tāvadṛkṣāṇi naktam aṣṭādaśaiś caran //

kulālacakramadhyastho yathā mandaṃ prasarpati

tathodagayane sūryaḥ sarpate mandavikramaḥ //

tasmād dīrgheṇa kālena bhūmim alpāṃ tu gacchati

aṣṭādaśamuhūrtaṃ yad uttarāyaṇapaścimam //

ahar bhavati tatrāpi carate mandavikramaḥ //

trayodaśārdham ahnaiva ṛkṣāṇāṃ carate raviḥ

muhūrtais tāvadṛkṣāṇi rātrau dvādaśabhiś caran //

adho mandataraṃ nābhyāṃ cakraṃ bhramati vai yathā

mṛtpiṇḍa iva madhyastho dhruvo bhramati vai tathā //

kulālacakranābhis tu yathā tatraiva vartate

dhruvas tathā hi maitreya tatraiva parivartate //

ubhayoḥ kāṣṭhayor madhye bhramato maṇḍalāni ca

divā naktaṃ ca sūryasya mandā śīghrā ca vai gatiḥ //

mandāhni yasminn ayane śīghrā naktaṃ tadā gatiḥ

śīghrā niśi yadā cāsya tadā mandā divā gatiḥ //

ekapramāṇam evaiṣa mārgaṃ yāti divākaraḥ

ahorātreṇa yo bhuṅkte samastā rāśayo dvija //

ṣaḍ eva rāśayo bhuṅkte rātrāv anyāṃś ca ṣaḍ divā //

rāśipramāṇajanitā dīrghahrasvātmatā dine

tathā niśāyāṃ rāśīnāṃ pramāṇair laghudīrghatā //

dināder dīrghahrasvatvaṃ tadbhogenaiva jāyate

uttare prakrame śīghrā niśi mandā gatir divā //

dakṣiṇe tv ayane caiva viparītā vivasvataḥ //

uṣā rātriḥ samākhyātā vyuṣṭiś cāpy ucyate dinam

procyate ca tathā saṃdhyā uṣāvyuṣṭyor yad antaram //

saṃdhyākāle tu saṃprāpte raudre paramadāruṇe

mandehā rākṣasā ghorāḥ sūryam icchanti khāditum //

prajāpatikṛtaḥ śāpas teṣāṃ maitreya rakṣasām

akṣayatvaṃ śarīrāṇāṃ maraṇaṃ ca dine dine //

tataḥ sūryasya tair yuddhaṃ bhavaty atyantadāruṇam

tato dvijottamās toyaṃ yat kṣipanti mahāmune //

oṃkārabrahmasaṃyuktaṃ gāyatryā cābhimantritam

tena dahyanti te pāpā vajrībhūtena vāriṇā //

agnihotre hūyate yā samantrā prathamāhutiḥ

sūryo jyotiḥ sahasrāṃśus tayā dīpyati bhāskaraḥ //

oṃkāro bhagavān viṣṇus tridhāmā vacasāṃ patiḥ

taduccāraṇatas te tu vināśaṃ yānti rākṣasāḥ //

vaiṣṇavo 'ṃśaḥ paraḥ sūryo yo 'ntarjyotir asaṃplavam

abhidhāyaka oṃkāras tasya sa prerakaḥ paraḥ //

tena tat preritaṃ jyotir oṃkāreṇātha dīptimat

dahaty aśeṣarakṣāṃsi mandehākhyāny aghāni vai //

tasmān nollaṅghanaṃ kāryaṃ saṃdhyopāsanakarmaṇaḥ

sa hanti sūryaṃ saṃdhyāyā nopāstiṃ kurute hi yaḥ //

tataḥ prayāti bhagavān brāhmaṇair abhirakṣitaḥ

vālakhilyādibhiś caiva jagataḥ pālanodyataḥ //

Note: After 58c D3,4,T1,M0,4 ins.:

.... .... prabhur vaikhānasair api //

mahātmabhir mahātmā vai .... .... //

kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva triṃśac ca kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām

triṃśatkalāś caiva bhaven muhūrtas tais triṃśatā rātryahanī samete //

hrāsavṛddhī tv aharbhāgair divasānāṃ yathākramam

saṃdhyā muhūrtamātrā vai hrāsavṛddhau samā smṛtā //

rekhāprabhṛty athāditye trimuhūrtagate tu vai

prātaḥ smṛtas tataḥ kālo bhāgaś cāhnaḥ sa pañcamaḥ //

tasmāt prātastanāt kālāt trimuhūrtas tu saṃgavaḥ

madhyāhnas trimuhūrtas tu tasmāt kālāt tu saṃgavāt //

tasmān mādhyāhnikāt kālād aparāhṇa iti smṛtaḥ

traya eva muhūrtās tu kālabhāgaḥ smṛto budhaiḥ //

aparāhṇe vyatīte tu kālaḥ sāyāhna ucyate

daśapañcamuhūrtāho muhūrtās traya eva ca //

daśapañcamuhūrtaṃ vai ahar vaiṣuvataṃ smṛtam //

vardhate 'ho hrasati ca ayane dakṣiṇottare

ahas tu grasate rātriṃ rātrir grasati vāsaram //

śaradvasantayor madhye viṣuvaṃ tu vibhāvyate

tulāmeṣagate bhānau samarātridinaṃ tu tat //

karkaṭāvasthite bhānau dakṣiṇāyanam ucyate

uttarāyaṇam apy uktaṃ makarasthe divākare //

triṃśanmuhūrtaṃ kathitam ahorātraṃ tu yan mayā

tāni pañcadaśa brahman pakṣa ity abhidhīyate //

māsaḥ pakṣadvayenokto dvau māsau cārkajāv ṛtuḥ

ṛtutrayaṃ cāpy ayanaṃ dve 'yane varṣasaṃjñite //

saṃvatsarādayaḥ pañca caturmāsavikalpitāḥ

niścayaḥ sarvakālasya yugam ity abhidhīyate //

saṃvatsaras tu prathamo dvitīyaḥ parivatsaraḥ
idvatsaras tṛtīyas tu caturthaś cānuvatsaraḥ
vatsaraḥ pañcamaś cātra kālo 'yaṃ yugasaṃjñitaḥ //

yaḥ śvetasyottare śailaḥ śṛṅgavān iti viśrutaḥ

trīṇi tasya tu śṛṅgāṇi yair asau śṛṅgavān smṛtaḥ //

dakṣiṇaṃ cottaraṃ caiva madhyaṃ vaiṣuvataṃ tathā
śaradvasantayor madhye tad bhānuḥ pratipadyate
meṣādau ca tulādau ca maitreya viṣuvatsthitaḥ //

tadā tulyam ahorātraṃ karoti timirāpahaḥ

daśapañcamuhūrtaṃ vai tad etad ubhayaṃ smṛtam //

prathame kṛttikābhāge yadā bhāsvāṃs tadā śaśī

viśākhānāṃ caturthe 'ṃśe mune tiṣṭhaty asaṃśayam //

viśākhānāṃ yadā sūryaś caraty aṃśaṃ tṛtīyakam

tadā candraṃ vijānīyāt kṛttikāśirasi sthitam //

tadaiva viṣuvākhyo vai kālaḥ puṇyo 'bhidhīyate

tadā dānāni deyāni devebhyaḥ prayatātmabhiḥ //

brāhmaṇebhyaḥ pitṛbhyaś ca mukham etat tu dānajam

dattadānas tu viṣuve kṛtakṛtyo 'bhijāyate //

ahorātrārdhamāsau tu kalāḥ kāṣṭhāḥ kṣaṇās tathā
paurṇamāsī tathā jñeyā amāvāsyā tathaiva ca
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatis tathā //

tapastapasyau madhumādhavau ca śukraḥ śuciś cāyanam uttaraṃ syāt

nabho nabhasyo 'tha iṣaś ca sorjaḥ sahaḥsahasyāv iti dakṣiṇaṃ syāt //

lokālokas tu yaḥ śailaḥ prāgukto bhavato mayā

lokapālās tu catvāras tatra tiṣṭhanti suvratāḥ //

sudhāmā śaṅkhapāc caiva kardamasyātmajau dvija

hiraṇyaromā caivānyaś caturthaḥ ketumān api //

nirdvaṃdvā nirabhīmānā nistandrā niṣparigrahāḥ

lokapālāḥ sthitā hy ete lokāloke caturdiśam //

uttaraṃ yad agastyasya ajavīthyāś ca dakṣiṇam

pitṛyānaḥ sa vai panthā vaiśvānarapathād bahiḥ //

tatrāsate mahātmāna ṛṣayo ye 'gnihotriṇaḥ
bhūtārambhakṛtaṃ brahma śaṃsanta ṛtvigudyatāḥ
lokārambhaṃ prārabhante teṣāṃ panthāḥ sa dakṣiṇaḥ //

calitaṃ te punar brahma sthāpayanti yuge yuge

saṃtatyā tapasā caiva maryādābhiḥ śrutena ca //

jāyamānās tu pūrve tu paścimānāṃ gṛheṣu vai

paścimāś caiva pūrveṣāṃ jāyante nidhaneṣv iha //

evam āvartamānās te tiṣṭhanty ābhūtasaṃplavāt

savitur dakṣiṇaṃ mārgaṃ śritā hy ācandratārakam //

nāgavīthyuttaraṃ yac ca saptarṣibhyaś ca dakṣiṇam

uttaraḥ savituḥ panthā devayānas tu sa smṛtaḥ //

tatra te vaśinaḥ siddhā vimalā brahmacāriṇaḥ

saṃtatiṃ te jugupsanti tasmān mṛtyur jitaś ca taiḥ //

aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnām ūrdhvaretasām

udakpanthānam aryamṇaḥ śritā hy ābhūtasaṃplavāt //

te 'saṃprayogāl lobhasya maithunasya ca varjanāt

icchādveṣāpravṛttyā ca bhūtārambhavivarjanāt //

punaś cākāmasaṃyogāc śabdāder doṣadarśanāt

ity ebhiḥ kāraṇaiḥ śuddhās te 'mṛtatvaṃ hi bhejire //

ābhūtasaṃplavaṃ sthānam amṛtatvaṃ vibhāvyate

trailokyasthitikālo 'yam apunarmāra ucyate //

brahmahatyāśvamedhābhyāṃ pāpapuṇyakṛto vidhiḥ

ābhūtasaṃplavāntāntaṃ phalam uktaṃ tayor dvija //

yāvanmātrapradeśe tu maitreyāvasthito dhruvaḥ

kṣayam āyāti tāvat tu bhūmer ābhūtasaṃplave //

ūrdhvottaram ṛṣibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaḥ

etad viṣṇupadaṃ divyaṃ tṛtīyaṃ vyomni bhāsvaram //

nirdhūtadoṣapaṅkānāṃ yatīnāṃ saṃyatātmanām

sthānaṃ tat paramaṃ vipra puṇyapāpaparikṣaye //

apuṇyapuṇyoparame kṣīṇāśeṣāptihetavaḥ

yatra gatvā na śocanti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

dharmadhruvādyās tiṣṭhanti yatra te lokasākṣiṇaḥ

tatsārṣṭyotpannayogeddhās tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

yatrotam etat protaṃ ca yad bhūtaṃ sacarācaram

bhāvyaṃ ca viśvaṃ maitreya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

divīva cakṣur ātataṃ vitataṃ yan mahātmanām

vivekajñānadṛṣṭaṃ ca tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

yasmin pratiṣṭhito bhāsvān meḍhībhūtaḥ svayaṃ dhruvaḥ

dhruve ca sarvajyotīṃṣi jyotiṣv ambhomuco dvija //

megheṣu saṃtatā vṛṣṭir vṛṣṭeḥ sṛṣṭeś ca poṣaṇam

āpyāyanaṃ ca sarveṣāṃ devādīnāṃ mahāmune //

tataś cājyāhutidvārā poṣitās te havirbhujaḥ

vṛṣṭeḥ kāraṇatāṃ yānti bhūtānāṃ sthitaye punaḥ //

evam etat padaṃ viṣṇos tṛtīyam amalātmakam

ādhārabhūtaṃ lokānāṃ trayāṇāṃ vṛṣṭikāraṇam //

tataḥ prabhavati brahman sarvapāpaharā sarit

gaṅgā devāṅganāṅgānām anulepanapiñjarā //

vāmapādāmbujāṅguṣṭhanakhasrotovinirgatām

viṣṇor bibharti yāṃ bhaktyā śirasāharniśaṃ dhruvaḥ //

tataḥ saptarṣayo yasyāḥ prāṇāyāmaparāyaṇāḥ

tiṣṭhanti vīcimālābhir uhyamānajaṭājale //

vāryoghaiḥ saṃtatair yasyāḥ plāvitaṃ śaśimaṇḍalam

bhūyo 'dhikatarāṃ kāntiṃ vahaty etad upakṣayam //

merupṛṣṭhe pataty uccair niṣkrāntā śaśimaṇḍalāt

jagataḥ pāvanārthāya yā prayāti caturdiśam //

sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca saṃsthitā

ekaiva yā caturbhedā digbhedagatilakṣaṇā //

bhedaṃ cālakanandākhyaṃ yasyāḥ śarvo 'pi dakṣiṇam

dadhāra śirasā prītyā varṣāṇām adhikaṃ śatam //

śambhor jaṭākalāpāc ca viniṣkrāntāsthiśarkarān

plāvayitvā divaṃ ninye yā pāpān sagarātmajān //

snātasya salile yasyāḥ sadyaḥ pāpaṃ praṇaśyati

apūrvapuṇyaprāptiś ca sadyo maitreya jāyate //

dattāḥ pitṛbhyo yatrāpas tanayaiḥ śraddhayānvitaiḥ

samātrayaṃ prayacchanti tṛptiṃ maitreya durlabhām //

yasyām iṣṭvā mahāyajñair yajñeśaṃ puruṣottamam

dvijabhūpāḥ parām ṛddhim avāpur divi ceha ca //

snānād vidhūtapāpāś ca yajjale yatayas tathā

keśavāsaktamanasaḥ prāptā nirvāṇam uttamam //

śrutābhilaṣitā dṛṣṭā spṛṣṭā pītāvagāhitā

yā pāvayati bhūtāni kīrtitā ca dine dine //

gaṅgā gaṅgeti yan nāma yojanānāṃ śateṣv api

sthitair uccāritaṃ hanti pāpaṃ janmatrayārjitam //

yataḥ sā pāvanāyālaṃ trayāṇāṃ jagatām api

samudbhūtā paraṃ tat tu tṛtīyaṃ bhagavatpadam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

tārāmayaṃ bhagavataḥ śiśumārākṛti prabhoḥ

divi rūpaṃ harer yat tu tasya pucche sthito dhruvaḥ //

eṣa bhraman bhrāmayati candrādityādikān grahān

bhramantam anu taṃ yānti nakṣatrāṇi ca cakravat //

sūryācandramasau tārā nakṣatrāṇi grahaiḥ saha

vātānīkamayair bandhair dhruve baddhāni tāni vai //

śiśumārākṛti proktaṃ yad rūpaṃ jyotiṣāṃ divi //

Note: G2 ins.:

ity evaṃ vāyavaḥ sapta vahanti bhuvanatrayam //

nārāyaṇo 'yanaṃ dhāmnāṃ tasyādhāraḥ svayaṃ hṛdi //

uttānapādaputras tu tam ārādhya jagatpatim

satārāśiśumārasya dhruvaḥ pucche vyavasthitaḥ //

ādhāraḥ śiśumārasya sarvādhyakṣo janārdanaḥ

dhruvasya śiśumāraś ca dhruve bhānur vyavasthitaḥ //

tadādhāraṃ jagac cedaṃ sadevāsuramānuṣam //

yena vipra vidhānena tan mamaikamanāḥ śṛṇu
vivasvān aṣṭabhir māsair ādāyāpo rasānvitāḥ
varṣaty ambu tataś cānnam annād apy akhilaṃ jagat //

vivasvān aṃśubhis tīkṣṇair ādāya jagato jalam
some muñcaty athenduś ca vāyunāḍīmayair divi
nālair vikṣipate 'bhreṣu dhūmāgnyanilamūrtiṣu //

na bhraśyanti yatas tebhyo jalāny abhrāṇi tāny ataḥ
abhrasthāḥ prapatanty āpo vāyunā samudīritāḥ
saṃskāraṃ kālajanitaṃ maitreyāsādya nirmalāḥ //

saritsamudrabhaumās tu tathāpaḥ prāṇisaṃbhavāḥ

catuṣprakārā bhagavān ādatte savitā mune //

ākāśagaṅgāsalilaṃ tathādāya gabhastimān

anabhragatam evorvyāṃ sadyaḥ kṣipati raśmibhiḥ //

tasya saṃsparśanirdhūtapāpapaṅko dvijottama

na yāti narakaṃ martyo divyaṃ snānaṃ hi tat smṛtam //

dṛṣṭasūryaṃ hi yad vāri pataty abhrair vinā divaḥ

ākāśagaṅgāsalilaṃ tad gobhiḥ kṣipyate raveḥ //

kṛttikādiṣu ṛkṣeṣu viṣameṣv ambu yad divaḥ

dṛṣṭārkaṃ patitaṃ jñeyaṃ tad gāṅgaṃ diggajojjhitam //

yugmarkṣeṣu tu yat toyaṃ pataty arkojjhitaṃ divaḥ

tat sūryaraśmibhiḥ sadyaḥ samādāya nirasyate //

ubhayaṃ puṇyam atyarthaṃ nṛṇāṃ pāpaharaṃ dvija

ākāśagaṅgāsalilaṃ divyaṃ snānaṃ mahāmune //

yat tu meghaiḥ samutsṛṣṭaṃ vāri tat prāṇināṃ dvija

puṣṇāty oṣadhayaḥ sarvā jīvanāyāmṛtaṃ hi tat //

tena vṛddhiṃ parāṃ nītaḥ salilenauṣadhīgaṇaḥ

sādhakaḥ phalapākāntaḥ prajānāṃ dvija jāyate //

tena yajñān yathāproktān mānavāḥ śāstracakṣuṣaḥ

kurvanty aharahas taiś ca devān āpyāyayanti te //

evaṃ yajñāś ca vedāś ca varṇāś ca dvijapūrvakāḥ

sarve devanikāyāś ca paśubhūtagaṇāś ca ye //

vṛṣṭyā dhṛtam idaṃ sarvam annaṃ niṣpādyate yayā

sāpi niṣpādyate vṛṣṭiḥ savitrā munisattama //

ādhārabhūtaḥ savitur dhruvo munivarottama

dhruvasya śiśumāro 'sau so 'pi nārāyaṇāśrayaḥ //

hṛdi nārāyaṇas tasya śiśumārasya saṃsthitaḥ

bibhartā sarvabhūtānām ādibhūtaḥ sanātanaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

aśītimaṇḍalaśataṃ kāṣṭhayor antaraṃ dvayoḥ

ārohaṇāvarohābhyāṃ bhānor abdena yā gatiḥ //

sa ratho 'dhiṣṭhito devair ādityai ṛṣibhis tathā

gandharvair apsarobhiś ca grāmaṇīsarparākṣasaiḥ //

dhātā kṛtasthalā caiva pulastyo vāsukis tathā

rathakṛd grāmaṇīr hetis tumburuś caiva saptamaḥ //

ete vasanti vai caitre madhumāse sadaiva hi

maitreya syandane bhānoḥ sapta māsādhikāriṇaḥ //

aryamā pulahaś caiva rathaujāḥ puñjikasthalā

prahetiḥ kacchanīraś ca nāradaś ca rathe raveḥ //

mādhave nivasanty ete śucisaṃjñe nibodha me //

mitro 'tris takṣako rakṣaḥ pauruṣeyo 'tha menakā

hāhā rathasvanaś caiva maitreyaite vasanti vai //

varuṇo vasiṣṭho rambhā sahajanyā huhū rathaḥ

rathacitras tathā śukre vasanty āṣāḍhasaṃjñite //

indro viśvāvasuḥ srota elāpatras tathāṅgirāḥ

pramlocā ca nabhasy ete sarpaś cārke vasanti vai //

vivasvān ugrasenaś ca bhṛgur āpūraṇas tathā

umlocā śaṅkhapālaś ca vyāghro bhādrapade tathā //

pūṣā ca surucir vāto gautamo 'tha dhanaṃjayaḥ

suṣeṇo 'nyo ghṛtācī ca vasanty āśvayuje ravau //

viśvāvasur bharadvājaḥ parjanyairāvatau tathā

viśvācī senajic cāpi kārttike cādhikāriṇaḥ //

aṃśukāśyapatārkṣyās tu mahāpadmas tathorvaśī

citrasenas tathā vidyun mārgaśīrṣādhikāriṇaḥ //

kratur bhagas tathorṇāyuḥ sphūrjaḥ karkoṭakas tathā

ariṣṭanemiś caivānyā pūrvacittir varāpsarāḥ //

pauṣamāse vasanty ete sapta bhāskaramaṇḍale

lokaprakāśanārthāya vipravaryādhikāriṇaḥ //

tvaṣṭā ca jamadagniś ca kambalo 'tha tilottamā

brahmāpeto 'tha ṛtajid dhṛtarāṣṭraś ca saptamaḥ //

māghamāse vasanty ete sapta maitreya bhāskare

śrūyatāṃ cāpare sūrye phālgune nivasanti ye //

viṣṇur aśvataro rambhā sūryavarcāś ca satyajit

viśvāmitras tathā rakṣo yajñopeto mahāmune //

māseṣv eteṣu maitreya vasanty ete tu saptakāḥ

savitur maṇḍale brahman viṣṇuśaktyupabṛṃhitāḥ //

stuvanti munayaḥ sūryaṃ gandharvair gīyate puraḥ

nṛtyanty apsaraso yānti sūryasyānu niśācarāḥ //

vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ //

vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate //

so 'yaṃ saptagaṇaḥ sūryamaṇḍale munisattama

himoṣṇavārivṛṣṭīnāṃ hetuḥ svasamayaṃ gataḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

yad etad bhagavān āha gaṇaḥ saptavidho raveḥ

maṇḍale himatāpādeḥ kāraṇaṃ tan mayā śrutam //

vyāpārāś cāpi kathitā gandharvoragarakṣasām

ṛṣīṇāṃ vālakhilyānāṃ tathaivāpsarasāṃ guro //

yakṣāṇāṃ ca rathe bhānor viṣṇuśaktidhṛtātmanām

kiṃ tvādityasya yat karma tan nātroktaṃ tvayā mune //

yadi saptagaṇo vāri himam uṣṇaṃ ca varṣati

tat kim atra raver yena vṛṣṭiḥ sūryād itīryate //

vivasvān udito madhye yāty astam iti kiṃ janaḥ

bravīty etat samaṃ karma yadi saptagaṇasya tat //

maitreya śrūyatām etad yad bhavān paripṛcchati

yathā saptagaṇe 'py ekaḥ prādhānyenādhiko raviḥ //

yā tu śaktiḥ parā viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā

saiṣā trayī tapaty aṃho jagataś ca hinasti yat //

saiṣa viṣṇuḥ sthitaḥ sthityāṃ jagataḥ pālanodyataḥ

ṛgyajuḥsāmabhūto 'ntaḥ savitur dvija tiṣṭhati //

māsi māsi ravir yo yas tatra tatra hi sā parā

trayīmayī viṣṇuśaktir avasthānaṃ karoti vai //

ṛcas tapanti pūrvāhṇe madhyāhne ca yajūṃṣy atha

bṛhadrathantarādīni sāmāny ahnaḥ kṣaye ravau //

aṃśa eṣā trayī viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā

viṣṇuśaktir avasthānaṃ sadāditye karoti sā //

na kevalaṃ raveḥ śaktir vaiṣṇavī sā trayīmayī

brahmātha puruṣo rudras trayam etat trayīmayam //

sargādau ṛṅmayo brahmā sthitau viṣṇur yajurmayaḥ

rudraḥ sāmamayo 'ntāya tasmāt tasyāśucir dhvaniḥ //

evaṃ sā sāttvikī śaktir vaiṣṇavī yā trayīmayī

ātmasaptagaṇasthaṃ taṃ bhāsvantam adhitiṣṭhati //

tayā cādhiṣṭhitaḥ so 'pi jājvalīti svaraśmibhiḥ

tamaḥ samastajagatāṃ nāśaṃ nayati cākhilam //

stuvanti taṃ vai munayo gandharvair gīyate puraḥ

nṛtyanty apsaraso yānti tasya cānu niśācarāḥ //

vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ

vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate //

nodetā nāstametā ca kadācic chaktirūpadhṛk

viṣṇur viṣṇoḥ pṛthak tasya gaṇaḥ saptavidho 'py ayam //

stambhasthadarpaṇasyaiti yo 'yam āsannatāṃ naraḥ

chāyādarśanasaṃyogaṃ sa saṃprāpnoty athātmanaḥ //

evaṃ sā vaiṣṇavī śaktir naivāpaiti tato dvija

māsānumāsaṃ bhāsvantam adhyāste tatra saṃsthitam //

pitṛdevamanuṣyādīn sa sadāpyāyayan prabhuḥ

parivartaty ahorātrakāraṇaṃ savitā dvija //

sūryaraśmiḥ suṣumṇo yas tarpitas tena candramāḥ

kṛṣṇapakṣe 'maraiḥ śaśvat pīyate vai sudhāmayaḥ //

pītaṃ taṃ dvikalaṃ somaṃ kṛṣṇapakṣakṣaye dvija

pibanti pitaras teṣāṃ bhāskarāt tarpaṇaṃ tathā //

ādatte raśmibhir yaṃ tu kṣitisaṃsthaṃ rasaṃ raviḥ

tam utsṛjati bhūtānāṃ puṣṭyarthaṃ sasyavṛddhaye //

tena prīṇāty aśeṣāṇi bhūtāni bhagavān raviḥ

pitṛdevamanuṣyādīn evam āpyāyayaty asau //

pakṣatṛptiṃ tu devānāṃ pitṝṇāṃ caiva māsikīm

śaśvat tṛptiṃ ca martyānāṃ maitreyārkaḥ prayacchati //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

rathas tricakraḥ somasya kundābhās tasya vājinaḥ

vāmadakṣiṇato yuktā daśa tena caraty asau //

vīthyāśrayāṇi ṛkṣāṇi dhruvādhāreṇa veginā

hrāsavṛddhikramas tasya raśmīnāṃ savitur yathā //

arkasyeva hi tasyāśvāḥ sakṛdyuktā vahanti te

kalpam ekaṃ muniśreṣṭha vārigarbhasamudbhavāḥ //

kṣīṇaṃ pītaṃ suraiḥ somam āpyāyayati dīptimān

maitreyaikakalaṃ santaṃ raśminaikena bhāskaraḥ //

krameṇa yena pīto 'sau devais tena niśākaram

āpyāyayaty anudinaṃ bhāskaro vāritaskaraḥ //

saṃbhṛtaṃ cārdhamāsena tat somasthaṃ sudhāmṛtam

pibanti devā maitreya sudhāhārā yato 'marāḥ //

trayas triṃśatsahasrāṇi trayas triṃśacchatāni ca

trayas triṃśat tathā devāḥ pibanti kṣaṇadākaram //

kalādvayāvaśiṣṭas tu praviṣṭaḥ sūryamaṇḍalam

amākhyaraśmau vasati amāvāsyā tataḥ smṛtā //

apsu tasminn ahorātre pūrvaṃ viśati candramāḥ

tato vīrutsu vasati prayāty arkaṃ tataḥ kramāt //

chinatti vīrudho yas tu vīrutsaṃsthe niśākare

patraṃ vā pātayaty ekaṃ brahmahatyāṃ sa vindati //

śeṣe pañcadaśe bhāge kiṃcicchiṣṭe kalātmake

aparāhṇe pitṛgaṇā jaghanyaṃ paryupāsate //

pibanti dvikalaṃ somaṃ śiṣṭā tasya kalā tu yā

sudhāmṛtamayī puṇyā tām indoḥ pitaro mune //

niḥsṛtaṃ tad amāvāsyāṃ gabhastibhyaḥ sudhāmṛtam
māsatṛptim avāpyāgryāṃ pitaraḥ santi nirvṛtāḥ
saumyā barhiṣadaś caiva agniṣvāttāś ca te tridhā //

evaṃ devān site pakṣe kṛṣṇapakṣe tathā pitṝn

vīrudhaś cāmṛtamayaiḥ śītair apparamāṇubhiḥ //

vīrudhauṣadhiniṣpattyā manuṣyapaśukīṭakān

āpyāyayati śītāṃśuḥ prākāśyāhlādanena tu //

vāyvagnidravyasaṃbhūto rathaś candrasutasya ca

piśaṅgais turagair yuktaḥ so 'ṣṭābhir vāyuvegibhiḥ //

savarūthaḥ sānukarṣo yukto bhūsaṃbhavair hayaiḥ

sopāsaṅgapatākas tu śukrasyāpi ratho mahān //

aṣṭāśvaḥ kāñcanaḥ śrīmān bhaumasyāpi ratho mahān

padmarāgāruṇair aśvaiḥ saṃyukto vahnisaṃbhavaiḥ //

aṣṭābhiḥ pāṇḍarair yuktair vājibhiḥ kāñcane rathe

tasmiṃs tiṣṭhati varṣaṃ vai rāśau rāśau bṛhaspatiḥ //

ākāśasaṃbhavair aśvaiḥ śabalaiḥ syandanaṃ yutam

samāruhya śanair yāti mandagāmī śanaiścaraḥ //

svarbhānos turagā hy aṣṭau bhṛṅgābhā dhūsaraṃ ratham

sakṛdyuktās tu maitreya vahanty avirataṃ sadā //

ādityān niḥsṛto rāhuḥ somaṃ gacchati parvasu

ādityam eti somāc ca punaḥ saureṣu parvasu //

tathā keturathasyāśvā aṣṭau te vātaraṃhasaḥ

palāladhūmavarṇābhā lākṣārasanibhāruṇāḥ //

ete mayā grahāṇāṃ vai tavākhyātā rathā nava

sarve dhruve mahābhāga prabaddhā vāyuraśmibhiḥ //

graharkṣatārādhiṣṇyāni dhruve baddhāny aśeṣataḥ

bhramanty ucitacāreṇa maitreyānilaraśmibhiḥ //

yāvantyaś caiva tārās tās tāvanto vātaraśmayaḥ

sarve dhruve nibaddhās te bhramanto bhrāmayanti tam //

tailapīḍā yathā cakraṃ bhramanto bhrāmayanti vai

tathā bhramanti jyotīṃṣi vātaviddhāni sarvaśaḥ //

alātacakravad yānti vātacakreritāni tu

yasmāj jyotīṃṣi vahati pravahas tena sa smṛtaḥ //

śiśumāras tu yaḥ proktaḥ sa dhruvo yatra tiṣṭhati

saṃniveśaṃ ca tasyāpi śṛṇuṣva munisattama //

yad ahnā kurute pāpaṃ dṛṣṭvā taṃ niśi mucyate
yāvantyaś caiva tārās tāḥ śiśumārāśritā divi
tāvanty eva tu varṣāṇi jīvaty abhyadhikāni ca //

uttānapādas tasyātha vijñeyo hy uttaro hanuḥ

yajño 'dharaś ca vijñeyo dharmo mūrdhānam āśritaḥ //

hṛdi nārāyaṇaś cāste aśvinau pūrvapādayoḥ

varuṇaś cāryamā caiva paścime tasya sakthinī //

śiśnaṃ saṃvatsaras tasya mitro 'pānaṃ samāśritaḥ //

pucche 'gniś ca mahendraś ca kaśyapo 'tha tato dhruvaḥ

tārakā śiśumārasya nāstam eti catuṣṭayam //

ity eṣa saṃniveśo yaḥ pṛthivyā jyotiṣāṃ tathā

dvīpānām udadhīnāṃ ca parvatānāṃ ca kīrtitaḥ //

varṣāṇāṃ ca nadīnāṃ ca ye ca teṣu vasanti vai

teṣāṃ svarūpam ākhyātaṃ saṃkṣepāc chrūyatāṃ punaḥ //

yad ambu vaiṣṇavaḥ kāyas tato vipra vasuṃdharā

padmākārā samudbhūtā parvatābdhyādisaṃyutā //

jyotīṃṣi viṣṇur bhuvanāni viṣṇur vanāni viṣṇur girayo diśaś ca

nadyaḥ samudrāś ca sa eva sarvaṃ yad asti yan nāsti ca vipravarya //

jñānasvarūpo bhagavān yato 'sāv aśeṣamūrtir na tu vastubhūtaḥ

tato hi śailābdhidharādibhedāñ jānīhi vijñānavijṛmbhitāni //

yadā tu śuddhaṃ nijarūpi sarvaṃ karmakṣaye jñānam apāstadoṣam

tadā hi saṃkalpataroḥ phalāni bhavanti no vastuṣu vastubhedāḥ //

vastv asti kiṃ kutracid ādimadhya paryantahīnaṃ satataikarūpam

yac cānyathātvaṃ dvija yāti bhūyo na tat tathā tatra kuto hi tattvam //

mahī ghaṭatvaṃ ghaṭataḥ kapālikā kapālikā cūrṇarajas tato 'ṇuḥ

janaiḥ svakarmastimitātmaniścayair ālakṣyate brūhi kim atra vastu //

tasmān na vijñānam ṛte 'sti kiṃcit kvacit kadācid dvija vastujātam

vijñānam ekaṃ nijakarmabheda vibhinnacittair bahudhābhyupetam //

jñānaṃ viśuddhaṃ vimalaṃ viśokam aśeṣalobhādinirastasaṅgam

ekaṃ sadaikaṃ paramaḥ pareśaḥ sa vāsudevo na yato 'nyad asti //

sadbhāva eṣo bhavato mayokto jñānaṃ yathā satyam asatyam anyat

etat tu yat saṃvyavahārabhūtaṃ tatrāpi coktaṃ bhuvanāśritaṃ te //

yajñaḥ paśur vahnir aśeṣa-ṛtvik somaḥ surāḥ svargamayaś ca kāmaḥ

ityādikarmāśritamārgadṛṣṭaṃ bhūrādibhogāś ca phalāni teṣām //

yac caitad bhuvanagataṃ mayā tavoktaṃ sarvatra vrajati hi karmavaśya ekaḥ

jñātvaivaṃ dhruvam acalaṃ sadaikarūpaṃ tat kuryād viśati hi yena vāsudevam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

bhagavan samyag ākhyātaṃ yat pṛṣṭo 'si mayākhilam

bhūsamudrādisaritāṃ saṃsthānaṃ grahasaṃsthitiḥ //

viṣṇvādhāraṃ yathā caitat trailokyaṃ samavasthitam

paramārthaś ca me prokto yathā jñānaṃ pradhānataḥ //

yat tu tad bhagavān āha bharatasya mahīpateḥ

kathayiṣyāmi caritaṃ tan mamākhyātum arhasi //

bharataḥ sa mahīpālaḥ sālagrāme 'vasat kila

yogayuktaḥ samādhāya vāsudeve manaḥ sadā //

puṇyadeśaprabhāvena dhyāyataś ca sadā harim

kathaṃ tu nābhavan muktir yadābhūt sa dvijaḥ punaḥ //

vipratve ca kṛtaṃ tena yad bhūyaḥ sumahātmanā

pūrvakarmasvabhāvena tan mamākhyātum arhasi //

sālagrāme mahābhāgo bhagavannyastamānasaḥ

uvāsa suciraṃ kālaṃ maitreya pṛthivīpatiḥ //

ahiṃsādiṣv aśeṣeṣu guṇeṣu guṇināṃ varaḥ

avāpa paramāṃ kāṣṭhāṃ manasaś cāpi saṃyame //

yajñeśācyuta govinda mādhavānanta keśava

kṛṣṇa viṣṇo hṛṣīkeśety āha rājā sa kevalam //

Note: After 9c ed. Veṅk. ins.:

.... .... vāsudeva namo 'stu te //

iti rājāha bharato ... //

nānyaj jagāda maitreya kiṃcit svapnāntareṣv api

etat padaṃ tadarthaṃ ca vinā nānyad acintayat //

samitpuṣpakuśādānaṃ cakre devakriyākṛte

nānyāni cakre karmāṇi niḥsaṅgo yogatāpasaḥ //

jagāma so 'bhiṣekārtham ekadā tu mahānadīm

sasnau tatra tadā cakre snānasyānantarakriyāḥ //

athājagāma tat tīrthaṃ jalaṃ pātuṃ pipāsitā

āsannaprasavā brahmann ekaiva hariṇī vanāt //

tataḥ samabhavat tatra pītaprāye jale tayā

siṃhasya nādaḥ sumahān sarvaprāṇibhayaṃkaraḥ //

tataḥ sā sahasā trāsād āplutā nimnagātaṭam

atyuccārohaṇenāsyā nadyāṃ garbhaḥ papāta saḥ //

tam ūhyamānaṃ vegena vīcimālāpariplutam

jagrāha sa nṛpo garbhāt patitaṃ mṛgapotakam //

garbhapracyutiduḥkhena prottuṅgākramaṇena ca

maitreya sāpi hariṇī papāta ca mamāra ca //

hariṇīṃ tāṃ vilokyātha vipannāṃ nṛpatāpasaḥ

mṛgapotaṃ samādāya punar āśramam āgataḥ //

cakārānudinaṃ cāsau mṛgapotasya vai nṛpaḥ

poṣaṇaṃ puṣyamāṇaś ca sa tena vavṛdhe mune //

cacārāśramaparyante tṛṇāni gahaneṣu saḥ

dūraṃ gatvā ca śārdūlatrāsād abhyāyayau punaḥ //

prātar gatvātidūraṃ ca sāyam āyāt tadāśramam

punaś ca bharatasyābhūd āśramasyoṭajājire //

tasya tasmin mṛge dūrasamīpaparivartini

āsīc cetaḥ samāsaktaṃ na yayāv anyato dvija //

vimuktarājyatanayaḥ projjhitāśeṣabāndhavaḥ

mamatvaṃ sa cakāroccais tasmin hariṇabālake //

kiṃ vṛkair bhakṣito vyāghraiḥ kiṃ siṃhena nipātitaḥ

cirāyamāṇe niṣkrānte tasyāsīd iti mānasam //

eṣā vasumatī tasya khurāgrakṣatakarburā //

prītaye mama yāto 'sau kva mamaiṇakabālakaḥ
viṣāṇāgreṇa madbāhukaṇḍūyanaparo hi saḥ
kṣemeṇābhyāgato 'raṇyād api māṃ sukhayiṣyati //

ete lūnaśikhās tasya daśanair acirodgataiḥ

kuśakāśā virājante baṭavaḥ sāmagā iva //

itthaṃ ciragate tasmin sa cakre mānasaṃ muniḥ

prītiprasannavadanaḥ pārśvasthe cābhavan mṛge //

samādhibhaṅgas tasyāsīt tanmayatvādṛtātmanaḥ

saṃtyaktarājyabhogarddhisvajanasyāpi bhūpateḥ //

capale capalaṃ tasmin dūragaṃ dūragāmini

mṛgapote 'bhavac cittaṃ sthairyavat tasya bhūpateḥ //

kālena gacchatā so 'tha kālaṃ cakre mahīpatiḥ

piteva sāsraṃ putreṇa mṛgapotena vīkṣitaḥ //

mṛgam eṣa tadādrākṣīt tyajan prāṇān asāv api

tanmayatvena maitreya nānyat kiṃcid acintayat //

tataś ca tatkālakṛtāṃ bhāvanāṃ prāpya tādṛśīm

jambūmārge mahāraṇye jajñe jātismaro mṛgaḥ //

jātismaratvād udvignaḥ saṃsārāt sa dvijottama

vihāya mātaraṃ bhūyaḥ sālagrāmam upāyayau //

śuṣkais tṛṇais tathā parṇaiḥ sa kurvann ātmapoṣaṇam

mṛgatvahetubhūtasya karmaṇo niṣkṛtiṃ yayau //

tatra cotsṛṣṭadeho 'sau jajñe jātismaro dvijaḥ

sadācāravatāṃ śuddhe yogināṃ pravare kule //

sarvavijñānasaṃpannaḥ sarvaśāstrārthatattvavit

apaśyat sa ca maitreya ātmānaṃ prakṛteḥ param //

ātmano 'dhigatajñāno devādīni mahāmune

sarvabhūtāny abhedena dadarśa sa mahāmatiḥ //

na papāṭha guruproktāṃ kṛtopanayanaḥ śrutim

na dadarśa ca karmāṇi śāstrāṇi jagṛhe na ca //

ukto 'pi bahuśaḥ kiṃcij jaḍavākyam abhāṣata

tad apy asaṃskāraguṇaṃ grāmyavākyoktisaṃśritam //

apadhvastavapuḥ so 'tha malināmbaradhṛg dvijaḥ

klinnadantāntaraḥ sarvaiḥ paribhūtaḥ sa nāgaraiḥ //

saṃmānanā parāṃ hāniṃ yogarddheḥ kurute yataḥ

janenāvamato yogī yogasiddhiṃ ca vindati //

tasmāc careta vai yogī satāṃ dharmam adūṣayan

janā yathāvamanyeran gaccheyur naiva saṃgatim //

hiraṇyagarbhavacanaṃ vicintyetthaṃ mahāmatiḥ

ātmānaṃ darśayām āsa jaḍonmattākṛtiṃ jane //

bhuṅkte kulmāṣavāṭyādiśākaṃ vanyaṃ phalaṃ kaṇān

yad yad āpnoti subahu tad atte kālasaṃyamam //

pitary uparate so 'tha bhrātṛbhrātṛvyabāndhavaiḥ

kāritaḥ kṣetrakarmādi kadannāhārapoṣitaḥ //

sa rūkṣapīnāvayavo jaḍakārī ca karmaṇi

sarvalokopakaraṇaṃ babhūvāhāravetanaḥ //

taṃ tādṛśam asaṃskāraṃ viprākṛtiviceṣṭitam

kṣattā sauvīrarājasya viṣṭiyogyam amanyata //

Note: After 48c D4,T3,G2,3,ed. Veṅk. ins.:

.... .... kālyai paśum ayojayat //

rātrau taṃ samalaṃkṛtya vaiśaṃsanavidhānataḥ //

adhiṣṭhitaṃ mahākālī jñātvā yogeśvaraṃ tadā //

tataḥ khaḍgaṃ samādāya niśitaṃ niśi sā tadā //

kṣattāraṃ krūrakarmāṇam acchinat kaṇṭhamūlataḥ //

piśitārthaparikaraiḥ papau rudhiram ulbaṇam //

tataḥ sauvīrarājasya prayātasya mahātmanaḥ //

viṣṭikartātha taṃ tatra viṣṭiyogyo 'yam ity api //

kṣattā sauvīrarājasya .... .... //

sa rājā śibikārūḍho gantuṃ kṛtamatir dvija

babhūvekṣumatītīre kapilarṣer varāśramam //

śreyaḥ kim atra saṃsāre duḥkhaprāye nṛṇām iti

praṣṭuṃ taṃ mokṣadharmajñaṃ kapilākhyaṃ mahāmunim //

uvāha śibikāṃ tasya kṣattur vacanacoditaḥ

nṛṇāṃ viṣṭigṛhītānām anyeṣāṃ so 'pi madhyagaḥ //

gṛhīto viṣṭinā vipraḥ sarvajñānaikabhājanaḥ

jātismaro 'sau pāpasya kṣayakāma uvāha tām //

yayau jaḍagatiḥ so 'tha yugamātrāvalokanam

kurvan matimatāṃ śreṣṭhas te tv anye tvaritaṃ yayuḥ //

vilokya nṛpatiḥ so 'pi viṣamāṃ śibikāgatim

kim etad ity āha samaṃ gamyatāṃ śibikāvahāḥ //

punas tathaiva śibikāṃ vilokya viṣamāṃ hasan

nṛpaḥ kim etad ity āha bhavadbhir gamyate 'nyathā //

bhūpater vadatas tasya śrutvetthaṃ bahuśo vacaḥ

śibikodvāhakāḥ procur ayaṃ yātīty asatvaram //

kiṃ śrānto 'sy alpam adhvānaṃ tvayoḍhā śibikā mama

kim āyāsasaho na tvaṃ pīvān asi nirīkṣyase //

nāhaṃ pīvā na caivoḍhā śibikā bhavato mayā

na śrānto 'smi na cāyāsaḥ soḍhavyo 'sti mahīpate //

pratyakṣaṃ dṛśyase pīvān adyāpi śibikā tvayi

śramaś ca bhārodvahane bhavaty eva hi dehinām //

pratyakṣaṃ bhavatā bhūpa yad dṛṣṭaṃ mama tad vada

balavān abalaś ceti vācyaṃ paścād viśeṣaṇam //

tvayoḍhā śibikā ceti tvayy adyāpi ca saṃsthitā

mithyaitad atra tu bhavāñ śṛṇotu vacanaṃ mama //

bhūmau pādayugasyāsthā jaṅghe pādadvaye sthite

ūrū jaṅghādvayāvasthau tadādhāraṃ tathodaram //

vakṣaḥsthalaṃ tathā bāhū skandhau codarasaṃsthitau

skandhāśriteyaṃ śibikā mama bhāro 'tra kiṃ kṛtaḥ //

śibikāyāṃ sthitaṃ cedaṃ dehaṃ tvadupalakṣitam

tatra tvam aham apy atra procyate cedam anyathā //

ahaṃ tvaṃ ca tathānye ca bhūtair uhyāma pārthiva

guṇapravāhapatito bhūtavargo 'pi yāty ayam //

karmavaśyā guṇā hy ete sattvādyāḥ pṛthivīpate

avidyāsaṃcitaṃ karma tac cāśeṣeṣu jantuṣu //

ātmā śuddho 'kṣaraḥ śānto nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ

pravṛddhyapacayau nāsya ekasyākhilajantuṣu //

yadā nopacayas tasya na caivāpacayo nṛpa

tadā pīvān asītītthaṃ kayā yuktyā tvayeritam //

bhūpādajaṅghākaṭyūrujaṭharādiṣu saṃsthite

śibikeyaṃ yadā skandhe tadā bhāraḥ samas tvayā //

tathānyair jantubhir bhūpa śibikottho na kevalam

śailadrumagṛhottho 'pi pṛthivīsaṃbhavo 'pi vā //

yadā puṃsaḥ pṛthagbhāvaḥ prākṛtaiḥ kāraṇair nṛpa

voḍhavyas tu tadā bhāraḥ katamo nṛpate mayā //

yaddravyā śibikā ceyaṃ taddravyo bhūtasaṃgrahaḥ

bhavato me 'khilasyāsya mamatvenopabṛṃhitaḥ //

evam uktvābhavan maunī sa vahañ chibikāṃ dvijaḥ

so 'pi rājāvatīryorvyāṃ tatpādau jagṛhe tvaran //

bho bho visṛjya śibikāṃ prasādaṃ kuru me dvija

kathyatāṃ ko bhavān atra jālmarūpadharaḥ sthitaḥ //

yo bhavān yan nimittaṃ vā yad āgamanakāraṇam

tat sarvaṃ kathyatāṃ vidvan mahyaṃ śuśrūṣave tvayā //

śrūyatāṃ ko 'ham ity etad vaktuṃ bhūpa na śakyate

upabhoganimittaṃ ca sarvatrāgamanakriyā //

sukhaduḥkhopabhogau tu tau dehādyupapādakau

dharmādharmodbhavau bhoktuṃ jantur dehādim ṛcchati //

sarvasyaiva hi bhūpāla jantoḥ sarvatra kāraṇam

dharmādharmau yatas tasmāt kāraṇaṃ pṛcchyate kutaḥ //

dharmādharmau na saṃdehaḥ sarvakāryeṣu kāraṇam

upabhoganimittaṃ ca dehīdeśāntarāgamaḥ //

yat tv etad bhavatā proktaṃ ko 'ham ity etad ātmanaḥ

vaktuṃ na śakyate śrotuṃ tan mamecchā pravartate //

yo 'sti so 'ham iti brahman kathaṃ vaktuṃ na śakyate

ātmany eva na doṣāya śabdo 'ham iti yo dvija //

śabdo 'ham iti doṣāya nātmany eṣa tathaiva tat

anātmany ātmavijñānaṃ śabdo vā bhrāntilakṣaṇaḥ //

jihvā bravīty aham iti dantauṣṭhau tālukaṃ nṛpa

ete nāhaṃ yataḥ sarve vāṅniṣpādanahetavaḥ //

kiṃ hetubhir vadaty eṣā vāg evāham iti svayam

tathāpi vāṅ nāham etad vaktum itthaṃ na yujyate //

piṇḍaḥ pṛthag yataḥ puṃsaḥ śiraḥpāṇyādilakṣaṇaḥ

tato 'ham iti kutraitāṃ saṃjñāṃ rājan karomy aham //

yady anyo 'sti paraḥ ko 'pi mattaḥ pārthivasattama

tadaiṣo 'ham ayaṃ cānyo vaktum evam apīṣyate //

yadā samastadeheṣu pumān eko vyavasthitaḥ

tadā hi ko bhavān ko 'ham ity etad viphalaṃ vacaḥ //

tvaṃ rājā śibikā ceyam vayaṃ vāhāḥ puraḥsarāḥ

ayaṃ ca bhavato loko na sad etan nṛpocyate //

vṛkṣād dāru tataś ceyaṃ śibikā tvadadhiṣṭhitā

kva vṛkṣasaṃjñā yātā syād dārusaṃjñātha vā nṛpa //

vṛkṣārūḍho mahārājo nāyaṃ vadati te janaḥ

na ca dāruṇi sarvas tvāṃ bravīti śibikāgatam //

śibikādārusaṃghāto racanāsthitisaṃsthitiḥ

anviṣyatāṃ nṛpaśreṣṭha tadbhede śibikā tvayā //

evaṃ chatraśalākānāṃ pṛthagbhāvo vimṛśyatām

kva yātaṃ chatram ity eṣa nyāyas tvayi tathā mayi //

pumān strī gaur ayaṃ vājī kuñjaro vihagas taruḥ

deheṣu lokasaṃjñeyaṃ vijñeyā karmahetuṣu //

pumān na devo na naro na paśur na ca pādapaḥ

śarīrākṛtibhedās tu bhūpaite karmayonayaḥ //

vastu rājeti yal loke yac ca rājabhaṭātmakam

tathānyac ca nṛpetthaṃ tan na satsaṃkalpanāmayam //

yat tu kālāntareṇāpi nānyasaṃjñām upaiti vai

pariṇāmādisaṃbhūtaṃ tad vastu nṛpa tac ca kim //

tvaṃ rājā sarvalokasya pituḥ putro ripo ripuḥ

patnyāḥ patiḥ pitā sūnoḥ kaṃ tvāṃ bhūpa vadāmy aham //

tvaṃ kim etac chiraḥ kiṃ nu śiras tava tathodaram

kim u pādādikaṃ tvaṃ vai tavaitat kiṃ mahīpate //

samastāvayavebhyas tvaṃ pṛthag bhūpa vyavasthitaḥ

ko 'ham ity eva nipuṇo bhūtvā cintaya pārthiva //

evaṃ vyavasthite tattve mayāham iti bhāṣitum

pṛthakkaraṇaniṣpādyaṃ śakyate nṛpate katham //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

niśamya tasyeti vacaḥ paramārthasamanvitam

praśrayāvanato bhūtvā tam āha nṛpatir dvijam //

Note: Ś2,D7 ins.:

nāham ityādivākyena pramāṇāsaṃbhave gate //

prameyāsaṃbhavāśaṅkī bhūyo bhūyo 'tha pṛcchati //

bhagavan yat tvayā proktaṃ paramārthamayaṃ vacaḥ

śrute tasmin bhramantīva manaso mama vṛttayaḥ //

etad vivekavijñānaṃ yad aśeṣeṣu jantuṣu

bhavatā darśitaṃ vipra tat paraṃ prakṛter mahat //

nāhaṃ vahāmi śibikāṃ śibikā na mayi sthitā

śarīram anyad asmatto yeneyaṃ śibikā dhṛtā //

guṇapravṛttyā bhūtānāṃ pravṛttiḥ karmacoditā

pravartante guṇāś caite kiṃ mameti tvayoditam //

etasmin paramārthajña mama śrotrapathaṃ gate

mano vihvalatām eti paramārthārthitāṃ gatam //

pūrvam eva mahābhāgaṃ kapilarṣim ahaṃ dvija

praṣṭum abhyudyato gatvā śreyaḥ kiṃ nv ity asaṃśayam //

tadantare ca bhavatā yad idaṃ vākyam īritam

tenaiva paramārthārthaṃ tvayi cetaḥ pradhāvati //

kapilarṣir bhagavataḥ sarvabhūtasya vai kila

viṣṇor aṃśo jaganmohanāśāyorvīm upāgataḥ //

sa eva bhagavān nūnam asmākaṃ hitakāmyayā

pratyakṣatām atra gato yathaitad bhavatocyate //

tan mahyaṃ praṇatāya tvaṃ yac chreyaḥ paramaṃ dvija

tad vadākhilavijñānajalavīcyudadhir bhavān //

bhūpa pṛcchasi kiṃ śreyaḥ paramārthaṃ nu pṛcchasi

śreyāṃsy aparamārthāni aśeṣāṇy eva bhūpate //

devatārādhanaṃ kṛtvā dhanasaṃpadam icchati

putrān icchati rājyaṃ ca śreyas tatprāptilakṣaṇam //

karma yajñātmakaṃ śreyaḥ svarlokaphaladāyi yat

śreyaḥ pradhānaṃ ca phale tad evānabhisaṃhite //

ātmā dhyeyaḥ sadā bhūpa yogayuktais tathā param

śreyas tasyaiva saṃyogaḥ śreyo yaḥ paramātmanaḥ //

śreyāṃsy evam anekāni śataśo 'tha sahasraśaḥ

santy atra paramārthās tu na tv ete śrūyatāṃ ca me //

dharmāya tyajyate kiṃ tu paramārtho dhanaṃ yadi

vyayaś ca kriyate kasmāt kāmaprāptyupalakṣaṇaḥ //

putraś cet paramārthākhyaḥ so 'py anyasya nareśvara

paramārthabhūtaḥ so 'nyasya paramārtho hi tatpitā //

evaṃ na paramārtho 'sti jagaty asmiṃś carācare

paramārtho hi kāryāṇi kāraṇānām aśeṣataḥ //

rājyādiprāptir atroktā paramārthatayā yadi

paramārthā bhavanty atra na bhavanti ca vai tataḥ //

ṛgyajuḥsāmaniṣpādyaṃ yajñakarma mataṃ tava

paramārthabhūtaṃ tatrāpi śrūyatāṃ gadato mama //

yat tu niṣpādyate kāryaṃ mṛdā kāraṇabhūtayā

tat kāraṇānugamanāj jñāyate nṛpa mṛṇmayam //

evaṃ vināśibhir dravyaiḥ samidājyakuśādibhiḥ

niṣpādyate kriyā yā tu sā bhavitrī vināśinī //

anāśī paramārthaś ca prājñair abhyupagamyate

tat tu nāśi na saṃdeho nāśidravyopapāditam //

tad evāphaladaṃ karma paramārtho matas tava

muktisādhanabhūtatvāt paramārtho na sādhanam //

dhyānaṃ caivātmano bhūpa paramārthārthaśabditam

bhedakāri parebhyas tat paramārtho na bhedavān //

paramātmātmanor yogaḥ paramārtha itīṣyate

mithyaitad anyadravyaṃ hi naiti taddravyatāṃ yataḥ //

tasmāc chreyāṃsy aśeṣāṇi nṛpaitāni na saṃśayaḥ

paramārthas tu bhūpāla saṃkṣepāc chrūyatāṃ mama //

eko vyāpī samaḥ śuddho nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ

janmavṛddhyādirahita ātmā sarvagato 'vyayaḥ //

parajñānamayo 'sadbhir nāmajātyādibhir vibhuḥ

na yogavān na yukto 'bhūn naiva pārthiva yokṣyati //

tasyātmaparadeheṣu sato 'py ekamayaṃ hi yat

vijñānaṃ paramārtho 'sau dvaitino 'tattvadarśinaḥ //

veṇurandhravibhedena bhedaḥ ṣaḍjādisaṃjñitaḥ

abhedavyāpino vāyos tathā tasya mahātmanaḥ //

ekatvaṃ rūpabhedaś ca bāhyakarmapravṛttijaḥ

devādibhede 'padhvaste nāsty evāvaraṇo hi saḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

ity ukte mauninaṃ bhūyaś cintayānaṃ mahīpatim

pratyuvācātha vipro 'sāv advaitāntargatāṃ kathām //

śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yad gītam ṛbhuṇā purā

avabodhaṃ janayatā nidāghasya dvijanmanaḥ //

ṛbhur nāmābhavat putro brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ

vijñātatattvasadbhāvo nisargād eva bhūpate //

Note: Ś2,D7 ins.:

pramāṇatarkataḥ samyak māne meye 'pi niścite //

tasya śiṣyo nidāgho 'bhūt pulastyatanayaḥ purā

prādād aśeṣavijñānaṃ sa tasmai parayā mudā //

avāptajñānatattvasya na tasyādvaitavāsanām

sa ṛbhus tarkayām āsa nidāghasya nareśvara //

devikāyās taṭe vīranagaraṃ nāma vai puram

samṛddham atiramyaṃ ca pulastyena niveśitam //

ramyopavanaparyante sa tasmin pārthivottama

nidāgho nāma yogajña ṛbhuśiṣyo 'vasat purā //

divye varṣasahasre tu samatīte 'sya tat puram

jagāma sa ṛbhuḥ śiṣyaṃ nidāgham avalokitum //

sa tasya vaiśvadevānte dvārālokanagocare

sthitas tena gṛhītārgho nijaveśmapraveśitaḥ //

prakṣālitāṅghripāṇiṃ ca kṛtāsanaparigraham

uvāca sa dvijaśreṣṭho bhujyatām iti sādaram //

bho vipravarya bhoktavyaṃ yad annaṃ bhavato gṛhe

tat kathyatāṃ kadanneṣu na prītiḥ satataṃ mama //

saktuyāvakavāṭyānām apūpānāṃ ca me gṛhe

yad rocate dvijaśreṣṭha tat tvaṃ bhuṅkṣva yathecchayā //

kadannāni dvijaitāni miṣṭam annaṃ prayaccha me

saṃyāvapāyasādīni drapsaphāṇitavanti ca //

he he śālini madgehe yat kiṃcid atiśobhanam

bhakṣyopasādhanaṃ miṣṭaṃ tenāsyānnaṃ prasādhaya //

ity uktā tena sā patnī miṣṭam annaṃ dvijasya yat

prasādhitavatī tad vai bhartur vacanagauravāt //

taṃ bhuktavantam icchāto miṣṭam annaṃ mahāmunim

nidāghaḥ prāha bhūpāla praśrayāvanataḥ sthitaḥ //

api te paramā tṛptir utpannā tuṣṭir eva ca

api te mānasaṃ svastham āhāreṇa kṛtaṃ dvija //

kvanivāso bhavān vipra kva ca gantuṃ samudyataḥ

āgamyate ca bhavatā yatas tac ca dvijocyatām //

kṣud yasya tasya bhukte 'nne tṛptir brāhmaṇa jāyate

na me kṣud abhavat tṛptiṃ kasmān māṃ paripṛcchasi //

vahninā pārthive dhātau kṣapite kṣutsamudbhavaḥ

bhavaty ambhasi ca kṣīṇe nṛṇāṃ tṛḍ api jāyate //

kṣuttṛṣṇe dehadharmākhye na mamaite yato dvija

tataḥ kṣutsaṃbhavābhāvāt tṛptir asty eva me sadā //

manasaḥ svasthatā tuṣṭiś cittadharmāv imau dvija

cetaso yasya tat pṛccha pumān ebhir na yujyate //

kva nivāsas tavety uktaṃ kva gantāsi ca yat tvayā

kutaś cāgamyate tatra tritaye 'pi nibodha me //

pumān sarvagato vyāpī ākāśavad ayaṃ yataḥ

kutaḥ kutra kva gantāsīty etad apy arthavat katham //

so 'haṃ gantā na cāgantā naikadeśaniketanaḥ

tvaṃ cānye ca na ca tvaṃ ca nānye naivāham apy aham //

mṛṣṭaṃ na mṛṣṭam ity eṣā jijñāsā me kṛtā tava

kiṃ vakṣyatīti tatrāpi śrūyatāṃ dvijasattama //

kim asvādv atha vā mṛṣṭaṃ bhuñjato 'nnaṃ dvijottama

mṛṣṭam eva yadāmṛṣṭaṃ tad evodvegakāraṇam //

amṛṣṭaṃ jāyate mṛṣṭaṃ mṛṣṭād udvijate janaḥ

ādimadhyāvasāneṣu kim annaṃ rucikārakam //

mṛṇmayaṃ hi gṛhaṃ yadvan mṛdā liptaṃ sthiraṃ bhavet

pārthivo 'yaṃ tathā dehaḥ pārthivaiḥ paramāṇubhiḥ //

Note: M0 ins.:

ālipta āpyāyayataḥ puṃso bhogo 'tra kiṃ kṛtaḥ //

yavagodhūmamudgādi ghṛtaṃ tailaṃ payo dadhi

guḍaṃ phalādīni tathā pārthivāḥ paramāṇavaḥ //

tad etad bhavatā jñātvā mṛṣṭāmṛṣṭavicāri yat

tan manaḥ samatālambi kāryaṃ sāmyaṃ hi muktaye //

ity ākarṇya vacas tasya paramārthāśritaṃ nṛpa

praṇipatya mahābhāgo nidāgho vākyam abravīt //

prasīda maddhitārthāya kathyatāṃ yas tvam āgataḥ

naṣṭo mohas tavākarṇya vacāṃsy etāni me dvija //

ṛbhur asmi tavācāryaḥ prajñādānāya te dvija

ihāgato 'haṃ yāsyāmi paramārthas tavoditaḥ //

evam ekam idaṃ viddhi na bhedi sakalaṃ jagat

vāsudevābhidheyasya svarūpaṃ paramātmanaḥ //

tathety uktvā nidāghena praṇipātapuraḥsaram

pūjitaḥ parayā bhaktyā icchātaḥ prayayāv ṛbhuḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

ṛbhur varṣasahasre tu samatīte nareśvara

nidāghajñānadānāya tad eva nagaraṃ yayau //

nagarasya bahiḥ so 'tha nidāghaṃ dadṛśe muniḥ

mahābalaparīvāre puraṃ viśati pārthive //

dūre sthitaṃ mahābhāgaṃ janasaṃmardavarjakam

kṣutkṣāmakaṇṭham āyāntam araṇyāt sasamitkuśam //

dṛṣṭvā nidāghaṃ sa ṛbhur upagamyābhivādya ca

uvāca kasmād ekānte sthīyate bhavatā dvija //

bho vipra janasaṃmardo mahān eṣa nareśvare

pravivikṣau puraṃ ramyaṃ tenātra sthīyate mayā //

narādhipo 'tra katamaḥ katamaś cetaro janaḥ

kathyatāṃ me dvijaśreṣṭha tvam abhijño mato mama //

yo 'yaṃ gajendram unmattam adriśṛṅgasamucchritam

adhirūḍho narendro 'yaṃ parilokas tathetaraḥ //

etau hi gajarājānau yugapad darśitau mama

bhavatā na viśeṣeṇa pṛthakcihnopalakṣaṇau //

tat kathyatāṃ mahābhāga viśeṣo bhavatānayoḥ

jñātum icchāmy ahaṃ ko 'tra gajaḥ ko vā narādhipaḥ //

gajo yo 'yam adho brahmann upary asyaiva bhūpatiḥ

vāhyavāhakasaṃbandhaṃ ko na jānāti vai dvija //

jānāmy ahaṃ yathā brahmaṃs tathā mām avabodhaya

adhaḥśabdanigadyaṃ kiṃ kiṃ cordhvam abhidhīyate //

ity uktaḥ sahasāruhya nidāghaḥ prāha tam ṛbhum

śrūyatāṃ kathayāmy eṣa yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi //

upary ahaṃ yathā rājā tvam adhaḥ kuñjaro yathā

avabodhāya te brahman dṛṣṭānto darśito mayā //

tvaṃ rājeva dvijaśreṣṭha sthito 'haṃ gajavad yadi

tad eva tvaṃ mamācakṣva katamas tvam ahaṃ tathā //

ity uktaḥ satvaras tasya pragṛhya caraṇāv ubhau

nidāghaḥ prāha bhagavān ācāryas tvam ṛbhur dhruvam //

nānyasyādvaitasaṃskārasaṃskṛtaṃ mānasaṃ tathā

yathācāryasya tena tvāṃ manye prāptam ahaṃ gurum //

tavopadeśadānāya pūrvaśuśrūṣaṇādṛtaḥ

gurus te 'ham ṛbhur nāmnā nidāgha samupāgataḥ //

tad etad upadiṣṭaṃ te saṃkṣepeṇa mahāmate

paramārthasārabhūtaṃ yad advaitam aśeṣataḥ //

evam uktvā yayau vidvān nidāghaṃ sa ṛbhur guruḥ

nidāgho 'py upadeśena tenādvaitaparo 'bhavat //

sarvabhūtāny abhedena dadṛśe sa tadātmanaḥ

tathā brahma tato muktim avāpa paramāṃ dvijaḥ //

tathā tvam api dharmajña tulyātmaripubāndhavaḥ

bhava sarvagataṃ jānann ātmānam avanīpate //

sitanīlādibhedena yathaikaṃ dṛśyate nabhaḥ

bhrāntadṛṣṭibhir ātmāpi tathaikaḥ san pṛthak pṛthak //

ekaḥ samastaṃ yad ihāsti kiṃcit tad acyuto vāsti paraṃ tato 'nyat

so 'haṃ sa ca tvaṃ sa ca sarvam etad ātmasvarūpaṃ tyaja bhedamoham //

itīritas tena sa rājavaryas tatyāja bhedaṃ paramārthadṛṣṭiḥ

sa cāpi jātismaraṇāptabodhas tatraiva janmany apavargam āpa //

iti bharatanarendrasāravṛttaṃ kathayati yaś ca śṛṇoti bhaktiyuktaḥ

sa vimalamatir eti nātmamohaṃ bhavati ca saṃsaraṇeṣu muktiyogyaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

kathitā guruṇā samyag bhūsamudrādisaṃsthitiḥ

sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ jyotiṣām api vistarāt //

devādīnāṃ tathā sṛṣṭir ṛṣīṇāṃ cāpi varṇitā

cāturvarṇyasya cotpattis tiryagyonigatasya ca //

dhruvaprahlādacaritaṃ vistarāc ca tvayoditam

manvantarāṇy aśeṣāṇi śrotum icchāmy anukramāt //

manvantarādhipāṃś caiva śakradevapurogamān

bhavatā kathitān etāñ śrotum icchāmy ahaṃ guro //

atītānāgatānīha yāni manvantarāṇi vai

tāny ahaṃ bhavate samyak kathayāmi yathākramam //

svāyaṃbhuvo manuḥ pūrvaṃ manuḥ svārociṣas tathā

uttamas tāmasaś caiva raivataś cākṣuṣas tathā //

ṣaḍ ete manavo 'tītāḥ sāmprataṃ tu raveḥ sutaḥ

vaivasvato 'yaṃ yasyaitat saptamaṃ vartate 'ntaram //

svāyaṃbhuvaṃ tu kathitaṃ kalpādāv antaraṃ mayā

devās tatrarṣayaś caiva yathāvat kathitā mayā //

ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi manoḥ svārociṣasya tu

manvantarādhipān samyag devarṣīṃs tatsutāṃs tathā //

pārāvatāḥ satuṣitā devāḥ svārociṣe 'ntare

vipaścit tatra devendro maitreyāsīn mahābalaḥ //

ūrjaḥ stambhas tathā prāṇo dattolir ṛṣabhas tathā

niścaraś cārvarīvāṃś ca tatra saptarṣayo 'bhavan //

caitrakiṃpuruṣādyāś ca sutāḥ svārociṣasya tu

dvitīyam etat kathitam antaraṃ śṛṇu cottaram //

tṛtīye 'py antare brahmann uttamo nāma yo manuḥ

suśāntir nāma devendro maitreyābhūt sureśvaraḥ //

sudhāmānas tathā satyāḥ śivāś cāsan pratardanāḥ

vaśavartinaś ca pañcaite gaṇā dvādaśakāḥ smṛtāḥ //

vasiṣṭhatanayās tatra sapta saptarṣayo 'bhavan

ajaḥ paraśudivyādyās tathottamamanoḥ sutāḥ //

tāmasasyāntare devāḥ surūpā harayas tathā

satyāś ca sudhiyaś caiva saptaviṃśatikā gaṇāḥ //

śibir indras tathā cāsīc śatayajñopalakṣaṇaḥ

saptarṣayaś ca ye teṣāṃ tatra nāmāni me śṛṇu //

jyotirdhāmā pṛthuḥ kāvyaś caitro 'gnir vanakas tathā

pīvaraś carṣayo hy ete sapta tatrāpi cāntare //

naraḥ khyātiḥ śāntahayo jānujaṅghādayas tathā

putrās tu tāmasasyāsan rājānaḥ sumahābalāḥ //

pañcame cāpi maitreya raivato nāma nāmataḥ

manur vibhuś ca tatrendro devāṃś caivāntare śṛṇu //

amitābhā bhūtarayā vaikuṇṭhāḥ sasumedhasaḥ

ete devagaṇās tatra caturdaśa caturdaśa //

hiraṇyaromā vedaśrīr ūrdhvabāhus tathāparaḥ
vedabāhuḥ sudhāmā ca parjanyaś ca mahāmuniḥ
ete saptarṣayo vipra tatrāsan raivate 'ntare //

balabandhuḥ susaṃbhāvyaḥ satyakādyāś ca tatsutāḥ

narendrāḥ sumahāvīryā babhūvur munisattama //

svārociṣaś cottamaś ca tāmaso raivatas tathā

priyavratānvayā hy ete catvāro manavaḥ smṛtāḥ //

viṣṇum ārādhya tapasā sa rājarṣiḥ priyavrataḥ

manvantarādhipān etāṃl labdhavān ātmavaṃśajān //

ṣaṣṭhe manvantare cāsīc cākṣuṣākhyas tathā manuḥ

manojavas tathaivendro devān api nibodha me //

āpyāḥ prasūtā bhavyāś ca pṛthugāś ca divaukasaḥ

mahānubhāvā lekhāś ca pañcaite hy aṣṭakā gaṇāḥ //

sumedhā virajāś caiva haviṣmān uttamo madhuḥ

atināmā sahiṣṇuś ca saptāsann iti carṣayaḥ //

ūruḥ pūruḥ śatadyumnapramukhāḥ sumahābalāḥ

cākṣuṣasya manoḥ putrāḥ pṛthivīpatayo 'bhavan //

vivasvataḥ suto vipra śrāddhadevo mahādyutiḥ

manuḥ saṃvartate dhīmān sāmprataṃ saptame 'ntare //

ādityavasurudrādyā devāś cātra mahāmune

puraṃdaras tathaivātra maitreya tridaśeśvaraḥ //

vasiṣṭhaḥ kāśyapo 'thātrir jamadagniḥ sagautamaḥ

viśvāmitrabharadvājau sapta saptarṣayo 'tra tu //

ikṣvākuś ca nṛgaś caiva dhṛṣṭaḥ śaryātir eva ca

nariṣyantaś ca vikhyāto nābhāgo diṣṭa eva ca //

karūṣaś ca pṛṣadhraś ca vasumāṃl lokaviśrutaḥ

manor vaivasvatasyaite nava putrāḥ sudhārmikāḥ //

viṣṇuśaktir anaupamyā sattvodriktā sthitau sthitā

manvantareṣv aśeṣeṣu devatvenādhitiṣṭhati //

aṃśena tasyā jajñe 'sau yajñaḥ svāyaṃbhuve 'ntare

ākūtyāṃ mānaso deva utpannaḥ prathame 'ntare //

tataḥ punaḥ sa vai devaḥ prāpte svārociṣe 'ntare

tuṣitāyāṃ samutpanno hy ajitas tuṣitaiḥ saha //

auttame hy antare cāpi tuṣitas tu punaḥ sa vai

satyāyām abhavat satyaḥ satyaiḥ saha surottamaiḥ //

tāmasasyāntare caiva saṃprāpte punar eva hi

haryāyāṃ haribhiḥ sārdhaṃ harir eva babhūva ha //

raivate 'py antare devaḥ saṃbhūtyāṃ mānaso 'bhavat

saṃbhūto rājasaiḥ sārdhaṃ devair devavaro hariḥ //

cākṣuṣe cāntare devo vaikuṇṭhaḥ puruṣottamaḥ

vikuṇṭhāyām asau jajñe vaikuṇṭhair daivataiḥ saha //

manvantare tu saṃprāpte tathā vaivasvate dvija

vāmanaḥ kaśyapād viṣṇur adityāṃ saṃbabhūva ha //

tribhiḥ kramair imāṃl lokāñ jitvā yena mahātmanā

puraṃdarāya trailokyaṃ dattaṃ nihatakaṇṭakam //

ity etās tanavas tasya sapta manvantareṣu vai

saptasv evābhavan vipra yābhiḥ saṃrakṣitāḥ prajāḥ //

yasmād viṣṭam idaṃ sarvaṃ tasya śaktyā mahātmanaḥ

tasmāt sa procyate viṣṇur viśer dhātoḥ praveśanāt //

sarve ca devā manavaḥ samastāḥ saptarṣayo ye manusūnavaś ca

indraś ca yo yas tridaśeśabhūto viṣṇor aśeṣās tu vibhūtayas tāḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

proktāny etāni bhavatā sapta manvantarāṇi vai

bhaviṣyāṇy api viprarṣe mamākhyātuṃ tvam arhasi //

sūryasya patnī saṃjñābhūt tanayā viśvakarmaṇaḥ

manur yamo yamī caiva tadapatyāni vai mune //

asahantī tu sā bhartus tejaś chāyāṃ yuyoja vai

bhartuḥ śuśrūṣaṇe 'raṇyaṃ svayaṃ ca tapase yayau //

saṃjñeyam ity athārkaś ca chāyāyām ātmajatrayam

śanaiścaraṃ manuṃ cānyaṃ tapatīṃ cāpy ajījanat //

chāyāsaṃjñā dadau śāpaṃ yamāya kupitā yadā

tadānyeyam asau buddhir ity āsīd yamasūryayoḥ //

tato vivasvān ākhyāte tayaivāraṇyasaṃsthitām

samādhidṛṣṭyā dadṛśe tām aśvāṃ tapasi sthitām //

vājirūpadharaḥ so 'pi tasyāṃ devāv athāśvinau

janayām āsa revantaṃ retaso 'nte ca bhāskaraḥ //

āninye ca punaḥ saṃjñāṃ svasthānaṃ bhagavān raviḥ

tejasaḥ śamanaṃ cāsya viśvakarmā cakāra ha //

bhramam āropya sūryaṃ tu tasya tejoviśātanam

kṛtavān aṣṭamaṃ bhāgaṃ na vyaśātayatāvyayam //

yat sūryād vaiṣṇavaṃ tejaḥ śātitaṃ viśvakarmaṇā

jājvalyamānam apatat tad bhūmau munisattama //

tvaṣṭaiva tejasā tena viṣṇoś cakram akalpayat

triśūlaṃ caiva śarvasya śibikāṃ dhanadasya ca //

śaktiṃ guhasya devānām anyeṣāṃ ca yad āyudham

tat sarvaṃ tejasā tena viśvakarmā vyavardhayat //

chāyāsaṃjñāsuto yo 'sau dvitīyaḥ kathito manuḥ

pūrvajasya savarṇo 'sau sāvarṇis tena kathyate //

tasya manvantaraṃ hy etat sāvarṇikam athāṣṭamam

tac chṛṇuṣva mahābhāga bhaviṣyaṃ kathayāmi te //

sāvarṇis tu manur yo 'sau maitreya bhavitā tataḥ

sutapāś cāmitābhāś ca mukhyāś cāpi tadā surāḥ //

teṣāṃ gaṇas tu devānām ekaiko viṃśakaḥ smṛtaḥ

saptarṣīn api vakṣyāmi bhaviṣyān munisattama //

dīptimān gālavo rāmaḥ kṛpo drauṇis tathāparaḥ

matputraś ca tathā vyāsa ṛśyaśṛṅgaś ca saptamaḥ //

viṣṇuprasādād anaghaḥ pātālāntaragocaraḥ

virocanasutas teṣāṃ balir indro bhaviṣyati //

virajāś cārvarīvaṃś ca nirmohādyās tathāpare

sāvarṇes tu manoḥ putrā bhaviṣyanti nareśvarāḥ //

navamo dakṣasāvarṇir maitreya bhavitā manuḥ //

pārā marīcigarbhāś ca sudharmāṇas tathā tridhā

bhaviṣyanti tadā devā ekaiko dvādaśo gaṇaḥ //

teṣām indro mahāvīryo bhaviṣyaty adbhuto dvija //

savano dyutimān bhavyo vasur medhātithis tathā

jyotiṣmān saptamaḥ satyas tatraite ca maharṣayaḥ //

dhṛtaketur dīptiketuḥ pañcahasto nirāmayaḥ

pṛthuśravādyāś ca tathā dakṣasāvarṇikātmajāḥ //

daśamo brahmasāvarṇir bhaviṣyati mune manuḥ

sudhāmāno viruddhāś ca śatasaṃkhyās tathā surāḥ //

teṣām indraś ca bhavitā śāntir nāma mahābalaḥ

saptarṣayo bhaviṣyanti ye tadā tāñ chṛṇuṣva ca //

haviṣmān sukṛtiḥ satyo hy apāṃmūrtis tathāparaḥ

nābhāgo 'pratimaujāś ca satyaketus tathaiva ca //

sukṣetraś cottamaujāś ca bhūriṣeṇādayo daśa

brahmasāvarṇiputrās tu rakṣiṣyanti vasuṃdharām //

ekādaśaś ca bhavitā dharmasāvarṇiko manuḥ //

vihaṃgamāḥ kāmagamā nirmāṇarucayas tathā
gaṇās tv ete tadā mukhyā devānāṃ ca bhaviṣyatām
ekaikas triṃśakas teṣāṃ gaṇaś cendraś ca vai vṛṣaḥ //

niścaraś cāgnitejāś ca vapuṣmān viṣṇur āruṇiḥ

haviṣmān anaghaś caite bhavyāḥ saptarṣayas tathā //

sarvagaḥ sarvadharmā ca devānīkādayas tathā

bhaviṣyanti manos tasya tanayāḥ pṛthivīśvarāḥ //

rudraputras tu sāvarṇir bhavitā dvādaśo manuḥ

ṛtadhāmā ca tatrendro bhavitā śṛṇu me surān //

haritā lohitā devās tathā sumanaso dvija

sukarmāṇaḥ supārāś ca daśakāḥ pañca vai gaṇāḥ //

tapasvī sutapāś caiva tapomūrtis taporatiḥ

tapodhṛtir dyutiś cānyaḥ saptamas tu tapodhanaḥ //

devavān upadevaś ca devaśreṣṭhādayas tathā

manos tasya mahāvīryā bhaviṣyanti sutā nṛpāḥ //

trayodaśo raucyanāmā bhaviṣyati mune manuḥ //

sutrāmāṇaḥ sukarmāṇaḥ sudharmāṇas tathā surāḥ

trayas triṃśadvibhedās te devānāṃ ye tu vai gaṇāḥ //

divaspatir mahāvīryas teṣām indro bhaviṣyati //

nirmohas tattvadarśī ca niṣprakampo nirutsukaḥ
dhṛtimān avyayaś cānyaḥ saptamaḥ sutapā muniḥ
saptarṣayas tv ime tasya putrān api nibodha me //

citrasenavicitrādyā bhaviṣyanti mahīkṣitaḥ //

bhautyaś caturdaśaś cātra maitreya bhavitā manuḥ

śucir indraḥ suragaṇās tatra pañca śṛṇuṣva tān //

cākṣuṣāś ca pavitrāś ca kaniṣṭhā bhrājirās tathā

vācāvṛddhāś ca vai devāḥ saptarṣīn api me śṛṇu //

agnibāhuḥ śuciḥ śukro māgadho 'gnīdhra eva ca

yuktas tathā jitaś cānyo manuputrān ataḥ śṛṇu //

ūrugambhīrabudhnādyā manos tasya sutā nṛpāḥ

kathitā muniśārdūla pālayiṣyanti ye mahīm //

caturyugānte vedānāṃ jāyate kila viplavaḥ

pravartayanti tān etya bhuvi saptarṣayo divaḥ //

kṛte kṛte smṛter vipra praṇetā jāyate manuḥ

devā yajñabhujas te tu yāvan manvantaraṃ tu tat //

bhavanti ye manoḥ putrā yāvan manvantaraṃ tu taiḥ

tadanvayodbhavaiś caiva tāvad bhūḥ paripālyate //

manuḥ saptarṣayo devā bhūpālāś ca manoḥ sutāḥ

manvantare bhavanty ete śakraś caivādhikāriṇaḥ //

caturdaśabhir etais tu gatair manvantarair dvija

sahasrayugaparyantaḥ kalpo niḥśeṣa ucyate //

tāvatpramāṇā ca niśā tato bhavati sattama

brahmarūpadharaḥ śete śeṣāhāv ambusaṃplave //

trailokyam akhilaṃ grastvā bhagavān ādikṛd vibhuḥ

svamāyāsaṃsthito vipra sarvabhūto janārdanaḥ //

tataḥ prabuddho bhagavān yathā pūrvaṃ tathā punaḥ

sṛṣṭiṃ karoty avyayātmā kalpe kalpe rajoguṇaḥ //

manavo bhūbhujaḥ sendrā devāḥ saptarṣayas tathā

sāttviko 'ṃśaḥ sthitikaro jagato dvijasattama //

caturyuge 'py asau viṣṇuḥ sthitivyāpāralakṣaṇaḥ

yugavyavasthāṃ kurute yathā maitreya tac chṛṇu //

kṛte yuge paraṃ jñānaṃ kapilādisvarūpadhṛk

dadāti sarvabhūtātmā sarvabhūtahite rataḥ //

cakravartisvarūpeṇa tretāyām api sa prabhuḥ

duṣṭānāṃ nigrahaṃ kurvan paripāti jagattrayam //

vedam ekaṃ caturbhedaṃ kṛtvā śākhāśatair vibhuḥ

karoti bahulaṃ bhūyo vedavyāsasvarūpadhṛk //

vedāṃs tu dvāpare vyasya kaler ante punar hariḥ

kalkisvarūpī durvṛttān mārge sthāpayati prabhuḥ //

evam eṣa jagat sarvaṃ paripāti karoti ca

hanti cānteṣv anantātmā nāsty asmād vyatireki yat //

bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ ca sarvabhūtān mahātmanaḥ

tad atrānyatra vā vipra sadbhāvaḥ kathitas tava //

manvantarāṇy aśeṣāṇi kathitāni mayā tava

manvantarādhipāṃś caiva kim anyat kathayāmi te //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

jñātam etan mayā tvatto yathā sarvam idaṃ jagat

viṣṇur viṣṇau viṣṇutaś ca na paraṃ vidyate tataḥ //

etat tu śrotum icchāmi vyastā vedā mahātmanā

vedavyāsasvarūpeṇa yathā tena yuge yuge //

yasmin yasmin yuge vyāso yo ya āsīn mahāmune

taṃ tam ācakṣva bhagavañ śākhābhedāṃś ca me vada //

vedadrumasya maitreya śākhābhedaiḥ sahasraśaḥ

na śakyo vistaro vaktuṃ saṃkṣepeṇa śṛṇuṣva tam //

dvāpare dvāpare viṣṇur vyāsarūpī mahāmune

vedam ekaṃ sa bahudhā kurute jagato hitaḥ //

vīryaṃ tejo balaṃ cālpaṃ manuṣyāṇām avekṣya ca

hitāya sarvabhūtānāṃ vedabhedān karoti saḥ //

yayā sa kurute tanvā vedam ekaṃ pṛthak prabhuḥ

vedavyāsābhidhānā tu sā mūrtir madhuvidviṣaḥ //

yasmin manvantare ye ye vyāsās tāṃs tān nibodha me

yathā ca bhedaḥ śākhānāṃ vyāsena kriyate mune //

aṣṭāviṃśatikṛtvo vai vedo vyasto maharṣibhiḥ

vaivasvate 'ntare tasmin dvāpareṣu punaḥ punaḥ //

vedavyāsā vyatītā ye aṣṭāviṃśati sattama

caturdhā yaiḥ kṛto vedo dvāpareṣu punaḥ punaḥ //

dvāpare prathame vyastāḥ svayaṃ vedāḥ svayaṃbhuvā

dvitīye dvāpare caiva vedavyāsaḥ prajāpatiḥ //

tṛtīye cośanā vyāsaś caturthe ca bṛhaspatiḥ

savitā pañcame vyāso mṛtyuḥ ṣaṣṭhe smṛtaḥ prabhuḥ //

saptame ca tathaivendro vasiṣṭhaś cāṣṭame smṛtaḥ

sārasvataś ca navame tridhāmā daśame smṛtaḥ //

ekādaśe tu trivṛṣā bhāradvājas tataḥ param

trayodaśe cāntarikṣo varṇī cāpi caturdaśe //

trayyāruṇaḥ pañcadaśe ṣoḍaśe tu dhanaṃjayaḥ

kratuṃjayaḥ saptadaśe ṛṇajyo 'ṣṭādaśe smṛtaḥ //

tato vyāso bharadvājo bharadvājāt tu gautamaḥ

gautamād uttamo vyāso haryātmā yo 'bhidhīyate //

atha haryātmano venaḥ smṛto vājaśravās tu yaḥ

somaḥ śuṣmāyaṇas tasmāt tṛṇabindur iti smṛtaḥ //

ṛkṣo 'bhūd bhārgavas tasmād vālmīkir yo 'bhidhīyate

tasmād asmatpitā śaktir vyāsas tasmād ahaṃ mune //

jātukarṇo 'bhavan mattaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tataḥ

aṣṭāviṃśatir ity ete vedavyāsāḥ purātanāḥ //

eko vedaś caturdhā tu yaiḥ kṛto dvāparādiṣu //

bhaviṣye dvāpare cāpi drauṇir vyāso bhaviṣyati

vyatīte mama putre 'smin kṛṣṇadvaipāyane munau //

dhruvam ekākṣaraṃ brahma om ity evaṃ vyavasthitam

bṛhatvād bṛṃhaṇatvāc ca tad brahmety abhidhīyate //

praṇavāvasthitaṃ nityaṃ bhūr bhuvaḥ svar itīryate

ṛgyajuḥsāmātharvāṇaṃ yat tasmai brahmaṇe namaḥ //

jagataḥ pralayotpattau yat tat kāraṇasaṃjñitam

mahataḥ paramaṃ guhyaṃ tasmai subrahmaṇe namaḥ //

agādhāpāram akṣayyaṃ jagatsaṃmohanālayam

saṃprakāśapravṛttibhyāṃ puruṣārthaprayojanam //

sāṃkhyajñānavatāṃ niṣṭhā gatiḥ śamadamātmanām

yat tad avyaktam amṛtaṃ pravṛttir brahma śāśvatam //

pradhānam ātmayoniś ca guhāsattvaṃ ca śabdyate

avibhāgaṃ tathā śukram akṣaraṃ bahudhātmakam //

paramabrahmaṇe tasmai nityam eva namo namaḥ

yad rūpaṃ vāsudevasya paramātmasvarūpiṇaḥ //

etad brahma tridhābhedam abhedam api sa prabhuḥ

sarvabhūteṣv abhedo 'sau bhidyate bhinnabuddhibhiḥ //

sa ṛṅmayaḥ sāmamayaḥ sarvātmā sa yajurmayaḥ

ṛgyajuḥsāmasārātmā sa evātmā śarīriṇām //

sa bhidyate vedamayaḥ sa vedaṃ karoti bhedair bahubhiḥ saśākham

śākhāpraṇetā sa samastaśākhā jñānasvarūpo bhagavān anantaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

ādyo vedaś catuṣpādaḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ

tato daśaguṇaḥ kṛtsno yajño 'yaṃ sarvakāmadhuk //

tato 'tra matsuto vyāso 'ṣṭāviṃśatitame 'ntare

vedam ekaṃ catuṣpādaṃ caturdhā vyabhajat prabhuḥ //

yathā tu tena vai vyastā vedavyāsena dhīmatā

vedās tathā samastais tair vyastā vyāsais tathā mayā //

tad anenaiva vedānāṃ śākhābhedān dvijottama

caturyugeṣu racitān samasteṣv avadhāraya //

kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum

ko 'nyo hi bhuvi maitreya mahābhāratakṛd bhavet //

tena vyastā yathā vedā matputreṇa mahātmanā

dvāpare hy atra maitreya tan me śṛṇu yathārthataḥ //

brahmaṇā codito vyāso vedān vyastuṃ pracakrame

atha śiṣyān sa jagrāha caturo vedapāragān //

ṛgvedaśrāvakaṃ pailaṃ jagrāha sa mahāmuniḥ

vaiśampāyananāmānaṃ yajurvedasya cāgrahīt //

jaiminiṃ sāmavedasya tathaivātharvavedavit

sumantus tasya śiṣyo 'bhūd vedavyāsasya dhīmataḥ //

romaharṣaṇanāmānaṃ mahābuddhiṃ mahāmuniḥ

sūtaṃ jagrāha śiṣyaṃ sa itihāsapurāṇayoḥ //

Note: Ś2,D7,G3 ins.:

ārṣādi bahudhā sthānaṃ devarṣiracitāśrayam //

itihāsam iti proktaṃ sthaviṣṭhādbhutakarmayuk //

eka āsīd yajurvedas taṃ caturdhā vyakalpayat

cāturhotram abhūd yasmiṃs tena yajñam athākarot //

ādhvaryavaṃ yajurbhis tu ṛgbhir hotraṃ tathā muniḥ

audgātraṃ sāmabhiś cakre brahmatvaṃ cāpy atharvabhiḥ //

tataḥ sa ṛca uddhṛtya ṛgvedaṃ kṛtavān muniḥ

yajūṃṣi ca yajurvedaṃ sāmavedaṃ ca sāmabhiḥ //

rājñas tv atharvavedena sarvakarmāṇi sa prabhuḥ

kārayām āsa maitreya brahmatvaṃ ca yathāsthitiḥ //

so 'yam eko mahāvedatarus tena pṛthakkṛtaḥ

caturdhā tu tato jātaṃ vedapādapakānanam //

bibheda prathamaṃ vipra paila ṛgvedapādapam

indrapramataye prādād bāṣkalāya ca saṃhite //

caturdhā sa bibhedātha bāṣkalo nijasaṃhitām

baudhyādibhyo dadau tās tu śiṣyebhyaḥ sa mahāmatiḥ //

baudhyāgnimāṭharau tadvad yājñavalkyaparāśarau

pratiśākhās tu śākhāyās tasyās te jagṛhur mune //

indrapramatir ekāṃ tu saṃhitāṃ svasutaṃ tataḥ

māṇḍukeyaṃ mahātmānaṃ maitreyādhyāpayat tadā //

tasya śiṣyapraśiṣyebhyaḥ putraśiṣyān kramād yayau //

vedamitras tu śākalyaḥ saṃhitāṃ tām adhītavān

cakāra saṃhitāḥ pañca śiṣyebhyaḥ pradadau ca tāḥ //

tasya śiṣyās tu ye pañca teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
mudgalo gālavaś caiva vātsyaḥ śālīya eva ca
śiśiraḥ pañcamaś cāsīt maitreya sumahāmuniḥ //

Note: D3,T1.3,G3 ins.:

etāni pañcanāmāni saṃhitāyāḥ samāśritāḥ //

saṃhitātritayaṃ cakre śākapūṇir athetaraḥ

niruktam akarot tadvac caturthaṃ munisattama //

krauñco vaitālakis tadvad balākaś ca mahāmuniḥ

niruktaś ca caturtho 'bhūd vedavedāṅgapāragaḥ //

ity etāḥ pratiśākhābhyo 'py anuśākhā dvijottama
bāṣkalaś cāparās tisraḥ saṃhitāḥ kṛtavān dvija
śiṣyaḥ kālāyanir gārgyas tṛtīyaś ca tathā javaḥ //

ity ete bahvṛcāḥ proktāḥ saṃhitā yaiḥ pravartitāḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

yajurvedataroḥ śākhāḥ saptaviṃśan mahāmatiḥ

vaiśampāyananāmāsau vyāsaśiṣyaś cakāra vai //

śiṣyebhyaḥ pradadau tāś ca jagṛhus te 'py anukramāt //

yājñavalkyas tu tasyābhūd brahmarātasuto dvija

śiṣyaḥ paramadharmajño guruvṛttiparaḥ sadā //

ṛṣir yo 'dya mahāmerau samājenāgamiṣyati

tasya vai saptarātrāt tu brahmahatyā bhaviṣyati //

pūrvam evaṃ munigaṇaiḥ samayo 'bhūt kṛto dvija

vaiśampāyana ekas tu taṃ vyatikrāntavāṃs tadā //

svasrīyaṃ bālakaṃ so 'tha padā spṛṣṭam aghātayat //

śiṣyān āha ca bhoḥ śiṣyā brahmahatyāpahaṃ vratam

caradhvaṃ matkṛte sarve na vicāryam idaṃ tathā //

athāha yājñavalkyas taṃ kim ebhir bhagavan dvijaiḥ

kleśitair alpatejobhiś cariṣye 'ham idaṃ vratam //

tataḥ kruddho guruḥ prāha yājñavalkyaṃ mahāmatiḥ

mucyatāṃ yat tvayādhītaṃ matto viprāvamānaka //

nistejaso vadasy etān yas tvaṃ brāhmaṇapuṃgavān

tena śiṣyeṇa nārtho 'sti mamājñābhaṅgakāriṇā //

yājñavalkyas tataḥ prāha bhaktyaitat te mayoditam

mamāpy alaṃ tvayādhītaṃ yan mayā tad idaṃ dvija //

ity uktvā rudhirāktāni sarūpāṇi yajūṃṣi saḥ

chardayitvā dadau tasmai yayau ca svecchayā muniḥ //

yajūṃṣy atha visṛṣṭāni yājñavalkyena vai dvija

jagṛhus tittirībhūtvā taittirīyās tu te tataḥ //

brahmahatyā vrataṃ cīrṇaṃ guruṇā coditais tu yaiḥ

carakādhvaryavas te tu caraṇān munisattama //

yājñavalkyo 'pi maitreya prāṇāyāmaparāyaṇaḥ

tuṣṭāva praṇataḥ sūryaṃ yajūṃṣy abhilaṣaṃs tataḥ //

namaḥ savitre dvārāya mukter amitatejase

ṛgyajuḥsāmabhūtāya trayīdhāmavate namaḥ //

namo 'gnīṣomabhūtāya jagataḥ kāraṇātmane

bhāskarāya paraṃ tejaḥ sauṣumṇam uru bibhrate //

kalākāṣṭhānimeṣādikālajñānātmane namaḥ

dhyeyāya viṣṇurūpāya paramākṣararūpiṇe //

bibharti yaḥ suragaṇān āpyāyenduṃ svaraśmibhiḥ

svadhāmṛtena ca pitṝṃs tasmai tṛptyātmane namaḥ //

Note: Ś,D2.7 ins.:

namo 'gnīsomabhūtāya sarvasiddhikarāya ca //

himāmbugharmavṛṣṭīnāṃ kartā bhartā ca yaḥ prabhuḥ

tasmai trikālabhūtāya namaḥ sūryāya vedhase //

apahanti tamo yaś ca jagato 'sya jagatpatiḥ

sattvadhāmadharo devo namas tasmai vivasvate //

satkarmayogyo na jano naivāpaḥ śaucakāraṇam

yasminn anudite tasmai namo devāya bhāsvate //

spṛṣṭo yadaṃśubhir lokaḥ kriyāyogyo 'bhijāyate

pavitratākāraṇāya tasmai śuddhātmane namaḥ //

namaḥ savitre sūryāya bhāskarāya vivasvate

ādityāyādibhūtāya devādīnāṃ namo namaḥ //

hiraṇmayaṃ rathaṃ yasya ketavo 'mṛtadhāriṇaḥ

vahanti bhuvanālokacakṣuṣas taṃ namāmy aham //

ity evamādibhis tena stūyamānaḥ stavai raviḥ

vājirūpadharaḥ prāha vrīyatām iti vāñchitam //

yājñavalkyas tadā prāha praṇipatya divākaram

yajūṃṣi tāni me dehi yāni santi na me gurau //

evam ukto dadau tasmai yajūṃṣi bhagavān raviḥ

ayātayāmasaṃjñāni yāni vetti na tadguruḥ //

yajūṃṣi yair adhītāni tāni viprair dvijottama

vājinas te samākhyātāḥ sūryo 'śvaḥ so 'bhavad yataḥ //

śākhābhedās tu teṣāṃ vai daśa pañca ca vājinām

kaṇvādyāḥ sumahābhāgā yājñavalkyapravartitāḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

sāmavedataroḥ śākhā vyāsaśiṣyaḥ sa jaiminiḥ

krameṇa yena maitreya bibheda śṛṇu tan mama //

Note: Ś,D7 ins.:

ṛgyajuḥśākhiśākho 'yaṃ śākhāsaṃkhyyā prapañcitā //

sāmātharvapurāṇoktaṃ śākhāsaṃjñātha kathyate //

sumantus tasya putro 'bhūt sukarmāsyāpy abhūt sutaḥ

adhītavantāv ekaikāṃ saṃhitāṃ tau mahāmunī //

sāhasraṃ saṃhitābhedaṃ sukarmā tatsutas tataḥ

cakāra taṃ ca tacchiṣyau jagṛhāte mahāvratau //

Note: Ś2,D7 ins.:

putram adhyāpayām āsa sumantum atha jaiminiḥ //

sumantuś capi sumulaṃ putram adhyāpayan muniḥ //

hiraṇyanābhaḥ kausalyaḥ pauṣpiñjiś ca dvijottama

udīcyāḥ sāmagāḥ śiṣyās tasya pañcadaśa smṛtāḥ //

hiraṇyanābhāt tāvatyaḥ saṃhitā yair dvijottamaiḥ

gṛhītās te 'pi cocyante paṇḍitaiḥ prācyasāmagāḥ //

lokākṣiḥ kuthumiś caiva kuṣīdī lāṅgalis tathā

pauṣpiñjiśiṣyās tadbhedaiḥ saṃhitā bahulīkṛtāḥ //

hiraṇyanābhaśiṣyaś ca caturviṃśatisaṃhitāḥ

provāca kṛtināmāsau śiṣyebhyaḥ sumahāmatiḥ //

taiś cāpi sāmavedo 'sau śākhābhir bahulīkṛtaḥ
atharvaṇām atho vakṣye saṃhitānāṃ samuccayam
atharvavedaṃ sa muniḥ sumantur amitadyutiḥ //

śiṣyam adhyāpayām āsa kabandhaṃ so 'pi taṃ dvidhā

kṛtvā tu devadarśāya tathā pathyāya dattavān //

devadarśasya śiṣyās tu maudgo brahmabalis tathā

śaulkāyaniḥ pippalādas tathānyo munisattama //

pathyasyāpi trayaḥ śiṣyāḥ kṛtā yair dvija saṃhitāḥ

jājaliḥ kumudādiś ca tṛtīyaḥ śaunako dvija //

śaunakas tu dvidhā kṛtvā dadāv ekāṃ tu babhrave

dvitīyāṃ saṃhitāṃ prādāt saindhavāya ca saṃjñine //

saindhavān muñjakeśaś ca 'bhinad vedaṃ dvidhā punaḥ

nakṣatrakalpo vedānāṃ saṃhitānāṃ tathaiva ca //

caturthaḥ syād āṅgirasaḥ śāntikalpaś ca pañcamaḥ

śreṣṭhās tv atharvaṇām ete saṃhitānāṃ vikalpakāḥ //

ākhyānaiś cāpy upākhyānair gāthābhiḥ kalpaśuddhibhiḥ

purāṇasaṃhitāṃ cakre purāṇārthaviśāradaḥ //

Note: Ś2,D7 ins.:

svayaṃ dṛṣṭvārthakathanaṃ prāhur ākhyānakaṃ budhāḥ //

śrutasyārthasya kathanam upākhyānaṃ pracakṣate //

prakhyāto vyāsaśiṣyo 'bhūt sūto vai romaharṣaṇaḥ

purāṇasaṃhitāṃ tasmai dadau vyāso mahāmuniḥ //

sumatiś cāgnivarcāś ca mitrāyuḥ śāṃśapāyanaḥ

akṛtavraṇo 'tha sāvarṇiḥ ṣaṭ śiṣyās tasya cābhavan //

kāśyapaḥ saṃhitākartā sāvarṇiḥ śāṃśapāyanaḥ

romaharṣaṇikā cānyā tisṝṇāṃ mūlasaṃhitā //

catuṣṭayenāpy etena saṃhitānām idaṃ mune //

ādyaṃ sarvapurāṇānāṃ purāṇaṃ brāhmam ucyate

aṣṭādaśa purāṇāni purāṇajñāḥ pracakṣate //

brāhmaṃ pādmaṃ vaiṣṇavaṃ ca śaivaṃ bhāgavataṃ tathā

tathānyaṃ nāradīyaṃ ca mārkaṇḍeyaṃ ca saptamam //

āgneyam aṣṭamaṃ caiva bhaviṣyaṃ navamaṃ tathā

daśamaṃ brahmavaivartaṃ laiṅgam ekādaśaṃ smṛtam //

vārāhaṃ dvādaśaṃ caiva skāndaṃ cātra trayodaśam
caturdaśaṃ vāmanaṃ ca kaurmaṃ pañcadaśaṃ smṛtam
mātsyaṃ ca gāruḍaṃ caiva brahmāṇḍaṃ ca tataḥ param //

Note: D3,M0, ed. Veṅk. ins.:

mahāpurāṇāny etāni hy aṣṭādaśa mahāmune //

tathā copapurāṇāni munibhiḥ kathitāni ca //

sargaś ca pratisargaś ca vaṃśo manvantarāṇi ca

sarveṣv eteṣu kathyante vaṃśānucaritaṃ ca yat //

yad etat tava maitreya purāṇaṃ kathyate mayā

etad vaiṣṇavasaṃjñaṃ vai pādmasya samanantaram //

sarge ca pratisarge ca vaṃśamanvantarādiṣu

kathyate bhagavān viṣṇur aśeṣeṣv eva sattama //

aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ

purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa //

āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś caiva te trayaḥ

arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tāḥ //

jñeyā brahmarṣayaḥ pūrvaṃ tebhyo devarṣayaḥ punaḥ

rājarṣayaḥ punas tebhya ṛṣiprakṛtayas trayaḥ //

iti śākhāḥ samākhyātāḥ śākhābhedās tathaiva ca

kartāraś caiva śākhānāṃ bhedahetus tathoditaḥ //

sarvamanvantareṣv evaṃ śākhābhedāḥ samāḥ smṛtāḥ //

prājāpatyā śrutir nityā tadvikalpās tv ime dvija //

etat tavoditaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā

maitreya vedasaṃbaddhaṃ kim anyat kathayāmi te //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

yathāvat kathitaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mayā guro

śrotum icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tad bhavān prabravītu me //

Note: Ś2 ins.:

vedarāśir apāro 'sāv uktaḥ śākhāvibhāgataḥ //

xxxx paro dharmo varṇādīnām athocyate //

saptadvīpāni pātālavīthyaś ca sumahāmune

sapta lokāś ca ye 'ntaḥsthā brahmāṇḍasyāsya sarvataḥ //

sthūlaiḥ sūkṣmais tathāsūkṣmaiḥ sūkṣmāt sūkṣmatarais tathā

sthūlaiḥ sthūlataraiś caitat sarvaṃ prāṇibhir āvṛtam //

aṅgulasyāṣṭabhāgo 'pi na so 'sti munisattama

na santi prāṇino yatra karmabandhanibandhanāḥ //

sarve caite vaśaṃ yānti yamasya bhagavan kila

āyuṣo 'nte tato yānti yātanās tatpracoditāḥ //

yātanābhyaḥ paribhraṣṭā devādyāsv atha yoniṣu

jantavaḥ parivartante śāstrāṇām eṣa nirṇayaḥ //

so 'ham icchāmi tac chrotuṃ yamasya vaśavartinaḥ

na bhavanti narā yena tat karma kathayāmalam //

ayam eva mune praśno nakulena mahātmanā

pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ prāha bhīṣmo yat tac chṛṇuṣva me //

purā mamāgato vatsa sakhā kāliṅgako dvijaḥ

mām uvāca sa pṛṣṭo vai mayā jātismaro muniḥ //

tenākhyātam idaṃ cedam itthaṃ caitad bhaviṣyati

tathā ca tad abhūd vatsa yathoktaṃ tena dhīmatā //

sa pṛṣṭaś ca mayā bhūyaḥ śraddadhānena vai dvijaḥ

yad yad āha na tad dṛṣṭam anyathā hi mayā kvacit //

ekadā tu mayā pṛṣṭam yad etad bhavatoditam

prāha kāliṅgako vipraḥ smṛtvā tasya muner vacaḥ //

jātismareṇa kathitaṃ rahasyaṃ paramaṃ mama

yamakiṃkarayor yo 'bhūt saṃvādas taṃ bravīmi te //

Note: G1,M1.2 ins.:

narake pacyamānas tu yamena paribhāṣitaḥ //

kiṃ tvayā nārcito devaḥ keśavaḥ kleśanāśanaḥ //

svapuruṣam abhivīkṣya pāśahastaṃ vadati yamaḥ kila tasya karṇamūle

parihara madhusūdanaprapannān prabhur aham anyanṛṇāṃ na vaiṣṇavānām //

aham amaragaṇārcitena dhātrā yama iti lokahitāhite niyuktaḥ //

Note: M1.2 ins.:

hariguruvimukhān praśāsmi martyān haricaraṇapraṇatān namaskaromi

sugatim abhilaṣāmi vāsudevād aham api bhāgavatasthitāntarātmā //

hariguruvaśago 'smi na svatantraḥ prabhavati saṃyamane mamāpi viṣṇuḥ //

Note: M1.2 ins.:

varṣaśatam apīha dharmyamānaṃ vrajati na kāñcanatāmayaḥ kadācit

bhagavati vimukhasya nāsti siddhir viṣam amṛtaṃ bhavatīti naitad asti //

na hi śaśikaluṣacchaviḥ kadācit timiraparābhavatām upaiti candraḥ

bhavati hi harau sthitāntarātmā bhṛśamalino 'pi virājate manuṣyaḥ //

vṛṣagaṇakaṇabhakṣaśaṃkaroktir daśabalapañcaśikhākṣapādavādān

mahad api suvicārya lokatantraṃ bhagavadupāsyam ṛte na siddhir asti //

mukulitakarakuṅmalaiḥ surendraiḥ satatanamaskṛtapādapaṅkajāya

avihatagataye sanātanāya prathamajagatpataye namo 'stv ajāya //

kaṭakamukuṭakarṇikādibhedaiḥ kanakam abhedam apīṣyate yathaikam

surapaśumanujādikalpanābhir harir akhilābhir udīryate tathaikaḥ //

kṣitijalaparamāṇavo 'nilānte punar api yānti yathaikatāṃ dharitryāḥ

surapaśumanujādayas tathānte guṇakaluṣeṇa sanātanena tena //

harim amaragaṇārcitāṅghripadmaṃ praṇamati yaḥ paramārthato hi martyaḥ

tam apagatasamastapāpabandhaṃ vraja parihṛtya yathāgnim ājyasiktam //

iti yamavacanaṃ niśamya pāśī yamapuruṣas tam uvāca dharmarājam

kathaya mama vibho samastadhātur bhavati hareḥ khalu yādṛśo 'sya bhaktaḥ //

na calati nijavarṇadharmato yaḥ samamatir ātmasuhṛdvipakṣapakṣe

na harati na ca hanti kiṃcid uccaiḥ sitamanasaṃ tam avaihi viṣṇubhaktam //

kalikaluṣamalena yasya nātmā vimalamater malinīkṛto 'stamohe

manasi kṛtajanārdanaṃ manuṣyaṃ satatam avaihi harer atīva bhaktam //

kanakam api rahasy avekṣya buddhyā tṛṇam iva yaḥ samavaiti vai parasvam

bhavati ca bhagavaty ananyacetāḥ puruṣavaraṃ tam avaihi viṣṇubhaktam //

sphaṭikagiriśilāmalaḥ kva viṣṇur manasi nṛṇāṃ kva ca matsarādidoṣaḥ

na hi tuhinamayūkharaśmipuñje bhavati hutāśanadīptijaḥ pratāpaḥ //

vimalamatir amatsaraḥ praśāntaḥ śucicarito 'khilasattvamitrabhūtaḥ

priyahitavacano 'stamānamāyo vasati sadā hṛdi tasya vāsudevaḥ //

vasati hṛdi sanātane ca tasmin bhavati pumāñ jagato 'sya saumyarūpaḥ

kṣitirasam atiramyam ātmano 'ntaḥ kathayati cārutayaiva śālapotaḥ //

yamaniyamavidhūtakalmaṣāṇām anudinam acyutasaktamānasānām

apagatamadamānamatsarāṇāṃ vraja bhaṭa dūratareṇa mānavānām //

hṛdi yadi bhagavān anādir āste harir asiśaṅkhagadādharo 'vyayātmā

tadagham aghavighātakartṛbhinnaṃ bhavati kathaṃ sati cāndhakāram arke //

harati paradhanaṃ nihanti jantūn vadati tathānṛtaniṣṭhurāṇi yaś ca

aśubhajanitadurmadasya puṃsaḥ kaluṣamater hṛdi tasya nāsty anantaḥ //

na sahati parasaṃpadaṃ vinindāṃ kaluṣamatiḥ kurute satām asādhuḥ

na yajati na dadāti yaś ca santaṃ manasi na tasya janārdano 'dhamasya //

paramasuhṛdi bāndhave kalatre sutatanayāpitṛmātṛbhṛtyavarge

śaṭhamatir upayāti yo 'rthatṛṣṇāṃ tam adhamaceṣṭam avaihi nāsya bhaktam //

aśubhamatir asatpravṛttisaktaḥ satatam anāryaviśālasaṅgamattaḥ

anudinakṛtapāpabandhayatnaḥ puruṣapaśur na hi vāsudevabhaktaḥ //

sakalam idam ahaṃ ca vāsudevaḥ paramapumān parameśvaraḥ sa ekaḥ

iti matir amalā bhavaty anante hṛdayagate vraja tān vihāya dūrāt //

kamalanayana vāsudeva viṣṇo dharaṇidharācyuta śaṅkhacakrapāṇe

bhava śaraṇam itīrayanti ye vai tyaja bhaṭa dūratareṇa tān apāpān //

vasati manasi yasya so 'vyayātmā puruṣavarasya na tasya dṛṣṭipāte

tava gatir athavā mamāsti cakra pratihatavīryabalasya so 'nyalokyaḥ //

iti nijabhaṭaśāsanāya devo ravitanayaḥ sa kilāha dharmarājaḥ

mama kathitam idaṃ ca tena tubhyaṃ kuruvara samyag idaṃ mayāpi coktam //

nakulaitan mamākhyātaṃ pūrvaṃ tena dvijanmanā

kaliṅgadeśād abhyetya prīyatā sumahātmanā //

mayāpy etad yathānyāyaṃ samyag vatsa tavoditam

yathā viṣṇum ṛte nānyat trāṇaṃ saṃsārasāgare //

kiṃkarā daṇḍapāśau vā na yamo na ca yātanā

samarthās tasya yasyātmā keśavālambanaḥ sadā //

etan mune tavākhyātaṃ gītaṃ vaivasvatena yat

tvatpraśnānugataṃ samyak kim anyac chrotum icchasi //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

bhagavan bhagavān devaḥ saṃsāravijigīṣubhiḥ

samākhyāhi jagannātho viṣṇur ārādhyate yathā //

Note: D7 ins.:

viṣṇubhaktādicihnaṃ yo nijadharmaḥ puroditaḥ //

tam evātisphuṭaṃ vaktuṃ pañcādhyāyī vidhīyate //

ārādhitāc ca govindād ārādhanaparair naraiḥ

yat prāpyate phalaṃ śrotuṃ tac cecchāmi mahāmune //

yat pṛcchati bhavān etat sagareṇa mahātmanā

aurvaḥ prāha yathā pṛṣṭas tan me kathayataḥ śṛṇu //

sagaraḥ praṇipatyedam aurvaṃ papraccha bhārgavam

viṣṇor ārādhanopāyasaṃbandhaṃ munisattama //

phalaṃ cārādhite viṣṇau yat puṃsām abhijāyate

sa cāha pṛṣṭo yat tena tan maitreyākhilaṃ śṛṇu //

bhaumān manorathān svargaṃ svargavandyaṃ tathāspadam

prāpnoty ārādhite viṣṇau nirvāṇam api cottamam //

yad yad icchati yāvac ca phalam ārādhite 'cyute

tat tad āpnoti rājendra bhūri svalpam athāpi vā //

yat tu pṛcchasi bhūpāla katham ārādhyate hi saḥ

tad ahaṃ sakalaṃ tubhyaṃ kathayāmi nibodha me //

varṇāśramācāravatā puruṣeṇa paraḥ pumān

viṣṇur ārādhyate panthā nānyas tattoṣakāraṇam //

yajan yajñān yajaty enaṃ japaty enaṃ japan nṛpa

ghnaṃs tathānyān hinasty enaṃ sarvabhūto yato hariḥ //

tasmāt sadācāravatā puruṣeṇa janārdanaḥ

ārādhyate svavarṇoktadharmānuṣṭhānakāriṇā //

brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdraś ca pṛthivīpate

svadharmatatparo viṣṇum ārādhayati nānyathā //

parāpavādaṃ paiśunyam anṛtaṃ ca na bhāṣate

anyodvegakaraṃ vāpi toṣyate tena keśavaḥ //

parapatnīparadravyaparahiṃsāsu yo matim

na karoti pumān bhūpa toṣyate tena keśavaḥ //

na tāḍayati no hanti prāṇino 'nyāṃś ca dehinaḥ

yo manuṣyo manuṣyendra toṣyate tena keśavaḥ //

devadvijagurūṇāṃ yaḥ śuśrūṣāsu sadodyataḥ

toṣyate tena govindaḥ puruṣeṇa nareśvara //

yathātmani ca putre ca sarvabhūteṣu yas tathā

hitakāmo haris tena toṣyate sarvadā sukham //

yasya rāgādidoṣeṇa na duṣṭaṃ nṛpa mānasam

viśuddhacetasā viṣṇus toṣyate tena sarvadā //

varṇāśrameṣu ye dharmāḥ śāstroktā nṛpasattama

teṣu tiṣṭhan naro viṣṇum ārādhayati nānyathā //

tad ahaṃ śrotum icchāmi varṇadharmān aśeṣataḥ

tathaivāśramadharmāṃś ca dvijavarya bravīhi tān //

brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca yathākramam

tvam ekāgramanā bhūtvā śṛṇu dharmān mayoditān //

dānaṃ dadyād yajed devān yajñaiḥ svādhyāyatatparaḥ

nityodakī bhaved vipraḥ kuryāc cāgniparigraham //

vṛttyarthaṃ yājayec cānyān anyān adhyāpayet tathā

kuryāt pratigrahādānaṃ gurvarthaṃ nyāyato dvijaḥ //

sarvalokahitaṃ kuryān nāhitaṃ kasyacid dvijaḥ

maitrī samastabhūteṣu brāhmaṇasyottamaṃ dhanam //

grāvṇi ratne ca pārakye samabuddhir bhaved dvijaḥ

ṛtāv abhigamaḥ patnyāṃ śasyate cāsya pārthiva //

dānāni dadyād icchāto dvijebhyaḥ kṣatriyo 'pi hi

yajec ca vividhair yajñair adhīyīta ca pārthivaḥ //

śastrājīvo mahīrakṣā pravarā tasya jīvikā

tasyāpi prathame kalpe pṛthivīparipālanam //

dharitrīpālanenaiva kṛtakṛtyo narādhipaḥ

bhavanti nṛpater aṃśā yato yajñādikarmaṇām //

duṣṭānāṃ śāsanād rājā śiṣṭānāṃ paripālanāt

prāpnoty abhimatāṃl lokān varṇasaṃsthākaro nṛpaḥ //

paśupālyaṃ vaṇijyaṃ ca kṛṣiṃ ca manujeśvara

vaiśyāya jīvikāṃ brahmā dadau lokapitāmahaḥ //

tasyāpy adhyayanaṃ yajño dānaṃ dharmaś ca śasyate

nityanaimittikādīnām anuṣṭhānaṃ ca karmaṇām //

dvijātisaṃśrayaṃ karma tādarthyaṃ tena poṣaṇam

krayavikrayajair vāpi dhanaiḥ kārūdbhavena vā //

Note: M0.3,ed. Veṅk. ins.:

śūdrasya sannatiḥ śaucaṃ sevā svāminy amāyayā //

amantrayajñā hy aste 'yaṃ tatsaṅgo viprarakṣaṇam //

dānaṃ ca dadyāc chūdro 'pi pākayajñair yajeta ca

pitryādikaṃ ca vai sarvaṃ śūdraḥ kurvīta tena vai //

bhṛtyādibharaṇārthāya sarveṣāṃ ca parigrahaḥ

ṛtukālābhigamanaṃ svadāreṣu mahīpate //

dayā samastabhūteṣu titikṣā nābhimānitā

satyaṃ śaucam anāyāso maṅgalaṃ priyavāditā //

Note: Ś2,D7 ins.:

śarīraṃ yā tṛtīyena svaśubhenāpi karmaṇā //

atyantaṃ na tu kartavyam anāyāsaḥ sa ucyate //

maitry aspṛhā tathā tadvad akārpaṇyaṃ nareśvara

anasūyā ca sāmānyā varṇānāṃ kathitā guṇāḥ //

āśramāṇāṃ ca sarveṣām ete sāmānyalakṣaṇāḥ

guṇāṃs tathāpaddharmāṃś ca viprādīnām imāñ chṛṇu //

kṣātraṃ karma dvijasyoktaṃ vaiśyakarma tathāpadi

rājanyasya ca vaiśyoktaṃ śūdrakarma na caitayoḥ //

sāmarthye sati tat tyājyam ubhābhyām api pārthiva

tad evāpadi kartavyaṃ na kuryāt karmasaṃkaram //

ity ete kathitā rājan varṇadharmā mayā tava

dharmam āśramiṇāṃ samyag bruvato me niśāmaya //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

bālaḥ kṛtopanayano vedāharaṇatatparaḥ

gurugehe vased bhūpa brahmacārī samāhitaḥ //

śaucācāravatā tatra kāryaṃ śuśrūṣaṇaṃ guroḥ

vratāni caratā grāhyo vedaś ca kṛtabuddhinā //

ubhe saṃdhye raviṃ bhūpa tathaivāgniṃ samāhitaḥ

upatiṣṭhet tathā kuryād guror apy abhivādanam //

sthite tiṣṭhed vrajed yāte nīcair āsīta cāsati

śiṣyo gurau nṛpaśreṣṭha pratikūlaṃ na saṃcaret //

tenaivoktaḥ paṭhed vedaṃ nānyacittaḥ puraḥ sthitaḥ

anujñātaś ca bhikṣānnam aśnīyād guruṇā tataḥ //

avagāhed apaḥ pūrvam ācāryeṇāvagāhitāḥ

samijjalādikaṃ cāsya kālyaṃ kālyam upānayet //

gṛhītagrāhyavedaś ca tato 'nujñām avāpya vai

gārhasthyam āvaset prājño niṣpannaguruniṣkṛtiḥ //

vidhināvāptadāras tu dhanaṃ prāpya svakarmaṇā

gṛhasthakāryam akhilaṃ kuryād bhūpāla śaktitaḥ //

nivāpena pitṝn arced yajñair devāṃs tathātithīn

annair munīṃś ca svādhyāyair apatyena prajāpatim //

balikarmaṇā ca bhūtāni vātsalyenākhilaṃ jagat

prāpnoti lokān puruṣo nijakarmasamārjitān //

bhikṣābhujaś ca ye kecit parivrāḍbrahmacāriṇaḥ

te 'py atraiva pratiṣṭhante gārhasthyaṃ tena vai param //

vedāharaṇakāryeṇa tīrthasnānāya ca prabho

aṭanti vasudhāṃ viprāḥ pṛthivīdarśanāya ca //

aniketā hy anāhārā yatrasāyaṃgṛhās tu ye

teṣāṃ gṛhasthaḥ sarveṣāṃ pratiṣṭhā yonir eva ca //

teṣāṃ svāgatadānādi vaktavyaṃ madhuraṃ nṛpa

gṛhāgatānāṃ dadyāc ca śayanāsanabhojanam //

atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate

sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati //

avajñānam ahaṃkāro dambhaś caiva gṛhe sataḥ

paritāpopaghātau ca pāruṣyaṃ ca na śasyate //

yas tu samyak karoty evaṃ gṛhasthaḥ paramaṃ vidhim

sarvabandhavimukto 'sau lokān āpnoty anuttamān //

vayaḥpariṇatau rājan kṛtakṛtyo gṛhāśramī

putreṣu bhāryāṃ nikṣipya vanaṃ gacchet sahaiva vā //

parṇamūlaphalāhāraḥ keśaśmaśrujaṭādharaḥ

bhūmiśāyī bhavet tatra muniḥ sarvātithir nṛpa //

carmakāśakuśaiḥ kuryāt paridhānottarīyake

tadvat triṣavaṇaṃ snānaṃ śastam asya nareśvara //

devatābhyarcanaṃ homaḥ sarvābhyāgatapūjanam

bhikṣābalipradānaṃ ca śastam asya nareśvara //

vanyasnehena gātrāṇām abhyaṅgaś cāsya śasyate

tapasyataś ca rājendra śītoṣṇādisahiṣṇutā //

yas tv etāṃ niyataś caryāṃ vānaprasthaś caren muniḥ

sa dahaty agnivad doṣāñ jayel lokāṃś ca śāśvatān //

caturthaś cāśramo bhikṣoḥ procyate yo manīṣibhiḥ

tasya svarūpaṃ gadato mama śrotuṃ nṛpārhasi //

putradravyakalatreṣu tyaktasneho narādhipa

caturtham āśramasthānaṃ gacchen nirdhūtamatsaraḥ //

traivargikāṃs tyajet sarvān ārambhān avanīpate

mitrādiṣu samo maitraḥ samasteṣv eva jantuṣu //

jarāyujāṇḍajādīnāṃ vāṅmanaḥkarmabhiḥ kvacit

yuktaḥ kurvīta na drohaṃ sarvasaṅgāṃś ca varjayet //

ekarātrasthitir grāme pañcarātrasthitiḥ pure

tathā tiṣṭhed yathā prītir dveṣo vā nāsya jāyate //

prāṇayātrānimittaṃ ca vyaṅgāre bhuktavajjane

kāle praśastavarṇānāṃ bhikṣārthaṃ paryaṭed gṛhān //

kāmaḥ krodhas tathā darpamohalobhādayaś ca ye

tāṃs tu doṣān parityajya parivrāḍ nirmamo bhavet //

abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā yaś carate muniḥ

na tasya sarvabhūtebhyo bhayam utpadyate kvacit //

kṛtvāgnihotraṃ svaśarīrasaṃsthaṃ śārīram agniṃ svamukhe juhoti

vipras tu bhikṣopagatair havirbhiś citāgninā sa vrajati sma lokān //

mokṣāśramaṃ yaś carate yathoktaṃ śuciḥ svasaṃkalpitabuddhiyuktaḥ

anindhanaṃ jyotir iva praśāntaḥ sa brahmalokaṃ śrayate dvijātiḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

kathitaṃ cāturāśramyaṃ cāturvarṇyakriyās tathā

puṃsaḥ kriyām ahaṃ śrotum icchāmi dvijasattama //

nityāṃ naimittikīṃ kāmyāṃ kriyāṃ puṃsām aśeṣataḥ

samākhyāhi bhṛguśreṣṭha sarvajño hy asi me mataḥ //

yad etad uktaṃ bhavatā nityanaimittikāśritam

tad ahaṃ kathayiṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā nṛpa //

jātasya jātakarmādi kriyākāṇḍam aśeṣataḥ

putrasya kurvīta pitā śrāddhaṃ cābhyudayātmakam //

yugmāṃs tu prāṅmukhān viprān bhojayen manujeśvara

yathāvṛtti tathā kuryād daivaṃ pitryaṃ dvijanmanām //

dadhnā yavaiḥ sabadarair miśrān piṇḍān mudā yutaḥ

nāndīmukhebhyas tīrthena dadyād daivena pārthiva //

prājāpatyena vā sarvam upacāraṃ pradakṣiṇam

kurvīta tat tathāśeṣavṛddhikāleṣu bhūpate //

tataś ca nāma kurvīta pitaiva daśame 'hani

devapūrvaṃ narākhyaṃ hi śarmavarmādisaṃyutam //

Note: Ś,D7 ins.:

nāmadheyaṃ daśamyāṃ tu kecid icchanti pārthiva //

dvādaśyām athavā rājan māse pūrṇe 'thavā pare //

śarmeti brāhmaṇasyoktaṃ varmeti kṣatrasaṃśrayam

guptadāsātmakaṃ nāma praśastaṃ vaiśyaśūdrayoḥ //

nārthahīnaṃ na cāśastaṃ nāpaśabdayutaṃ tathā

nāmaṅgalyaṃ jugupsyaṃ vā nāma kuryāt samākṣaram //

nātidīrghaṃ na hrasvaṃ vā nātigurvakṣarānvitam

sukhoccāryaṃ tu tan nāma kuryād yat pravaṇākṣaram //

tato 'nantarasaṃskārasaṃskṛto guruveśmani

yathoktaṃ vidhim āśritya kuryād vidyāparigraham //

gṛhītavidyo gurave dattvā ca gurudakṣiṇām

gārhasthyam icchan bhūpāla kuryād dāraparigraham //

brahmacaryeṇa vā kālaṃ kuryāt saṃkalpapūrvakam

guroḥ śuśrūṣaṇaṃ kuryāt tatputrāder athāpi vā //

vaikhānaso vāpi bhavet parivrāḍ athavecchayā

pūrvasaṃkalpitaṃ yādṛk tādṛk kuryān mahīpate //

varṣair ekaguṇāṃ bhāryām udvahet triguṇaḥ svayam

nātikeśām akeśāṃ vā nātikṛṣṇāṃ na piṅgalām //

nisargato vikalāṅgīm adhikāṅgīṃ ca nodvahet

nāviśuddhāṃ saromāṃ vā 'kulajāṃ vātirogiṇīm //

na duṣṭāṃ duṣṭavācālāṃ vyaṅginīṃ pitṛmātṛtaḥ

na śmaśruvyañjanavatīṃ na caiva puruṣākṛtim //

na ghargharasvarāṃ kṣāmavākyāṃ kākasvarāṃ na ca

nātibaddhekṣaṇāṃ tadvad vṛttākṣīṃ nodvahet striyam //

yasyāś ca lomaśe jaṅghe gulphau yasyās tathonnatau

kūpo yasyā hasantyāś ca gaṇḍayos tāṃ ca nodvahet //

Note: Ś1,Ñ,V1,B1.2,D8 ins.:

nodvahet tādṛśīṃ kanyāṃ prājñaḥ kāryaviśāradaḥ //

nātirūkṣacchaviṃ pāṇḍukarajām aruṇekṣaṇām

āpīnahastapādāṃ ca na kanyām udvahed budhaḥ //

na vāmanāṃ nātidīrghāṃ nodvahet saṃhatabhruvam

na cāticchidradaśanāṃ na karālamukhīṃ naraḥ //

pañcamīṃ mātṛpakṣāc ca pitṛpakṣāc ca saptamīm

gṛhasthas tūdvahet kanyāṃ nyāyyena vidhinā nṛpa //

brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyas tathāsuraḥ

gāndharvarākṣasau cānyau paiśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ //

Note: Ś,D7 ins.:

yajñeṣu ṛtvije daiva ādāyārṣas tu godvayam //

sahau tau caratāṃ dharmaṃ prājāpatyo vidhiḥ smṛtaḥ //

eteṣāṃ yasya yo dharmo varṇasyokto maharṣibhiḥ

kurvīta dārāharaṇaṃ tenānyaṃ parivarjayet //

sadharmacāriṇīṃ prāpya gārhasthyaṃ sahitas tayā

samudvahed dadāty etat samyagūḍhaṃ mahāphalam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

gṛhasthasya sadācāraṃ śrotum icchāmy ahaṃ mune

lokād asmāt parasmāc ca yam ātiṣṭhan na hīyate //

śrūyatāṃ pṛthivīpāla sadācārasya lakṣaṇam

sadācāravatā puṃsā jitau lokāv ubhāv api //

sādhavaḥ kṣīṇadoṣās tu sacchabdaḥ sādhuvācakaḥ

teṣām ācaraṇaṃ yat tu sadācāraḥ sa ucyate //

saptarṣayo 'tha manavaḥ prajānāṃ patayas tathā

sadācārasya vaktāraḥ kartāraś ca mahīpate //

brāhme muhūrte svasthe ca mānase matimān nṛpa

vibuddhaś cintayed dharmam arthaṃ cāsyāvirodhinam //

apīḍayā tayoḥ kāmam ubhayor api cintayet

dṛṣṭādṛṣṭavināśāya trivarge samadarśitā //

parityajed arthakāmau dharmapīḍākarau nṛpa

dharmam apy asukhodarkaṃ lokavikruṣṭam eva ca //

tataḥ kalyaṃ samutthāya kuryān maitraṃ nareśvara //

nairṛtyām iṣuvikṣepam atītyābhyadhikaṃ bhuvaḥ

dūrād āvasathān mūtraṃ purīṣaṃ ca samutsṛjet //

pādāvasecanocchiṣṭe prakṣipen na gṛhāṅgaṇe //

ātmacchāyāṃ tarucchāyāṃ gosūryāgnyanilāṃs tathā

guruṃ dvijātīṃś ca budho na meheta kadācana //

na kṛṣṭe sasyamadhye vā govraje janasaṃsadi

na vartmani na nadyāditīrtheṣu puruṣarṣabha //

nāpsu naivāmbhasas tīre śmaśāne na samācaret

utsargaṃ vai purīṣasya mūtrasya ca visarjanam //

udaṅmukho divā mūtraṃ viparītamukho niśi

kurvītānāpadi prājño mūtrotsargaṃ ca pārthiva //

tṛṇair āstīrya vasudhāṃ vastraprāvṛtamastakaḥ

tiṣṭhen nāticiraṃ tatra naiva kiṃcid udīrayet //

valmīkamūṣikotkhātāṃ mṛdaṃ nāntarjalāṃ tathā

śaucāvaśiṣṭāṃ gehāc ca nādadyāl lepasaṃbhavām //

antaḥprāṇyavapannāṃ ca halotkhātāṃ ca pārthiva

parityajen mṛdaś caitāḥ sakalāḥ śaucasādhane //

ekā liṅge gude tisro daśa vāmakare nṛpa //

Note: After 18a T2.3,G2 ins.:

.... .... ubhayor mṛdvayaṃ smṛtam //

pañcāpāne gṛhasthasya .... .... //

hastadvaye ca saptānyā mṛdaḥ śaucopapādikāḥ //

acchenāgandhaphenena jalenābudbudena ca

ācāmeta mṛdaṃ bhūyas tathā dadyāt samāhitaḥ //

niṣpāditāṅghriśaucas tu pādāv abhyukṣya vai punaḥ

triḥ pibet salilaṃ tena tathā dviḥ parimārjayet //

śīrṣaṇyāni tataḥ khāni mūrdhānaṃ ca nṛpālabhet

bāhū nābhiṃ ca toyena hṛdayaṃ cāpi saṃspṛśet //

Note: Ś2,D7 ins.:

prakṣālya pādau hastau ca triḥ pibed ambu vīkṣitam //

saṃvṛtyāṅguṣṭhamūlena dviḥ pramṛjet tato mukham //

saṃhatābhis tribhiḥ pūrvaṃ soṣṭaṃ tu samupaspṛśet //

aṅguṣṭhena pradeśinyā xxxxxxxx [lacuna] //

aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ ca cakṣuḥ śrotraṃ punaḥ punaḥ //

kaniṣṭhāṅguṣṭhato nābhiṃ hṛdayaṃ tu talena vai //

sarvāṅgeṣu śiraḥ paścāc cāśreṇa [??] saṃspṛśed iti //

svācāntaś ca tataḥ kuryāt pumān keśaprasādhanam

ādarśāñjanamāṅgalyaṃ durvādyālambhanāni ca //

tataḥ svavarṇadharmeṇa vṛttyarthaṃ ca dhanārjanam

kurvīta śraddhāsaṃpanno yajec ca pṛthivīpate //

somasaṃsthā haviḥsaṃsthāḥ pākasaṃsthāś ca saṃsthitāḥ

dhane yato manuṣyāṇāṃ yatetāto dhanārjane //

nadīnadataḍāgeṣu devakhātajaleṣu ca

nityakriyārthaṃ snāyīta giriprasravaṇeṣu ca //

kūpeṣūddhṛtatoyena snānaṃ kurvīta vā bhuvi

snāyītoddhṛtatoyena athavā bhuvy asaṃbhave //

śucivastradharaḥ snāto devarṣipitṛtarpaṇam

teṣām eva hi tīrthena kurvīta susamāhitaḥ //

trir apaḥ prīṇanārthāya devānām apavarjayet

tatharṣīṇāṃ yathānyāyaṃ sakṛc cāpi prajāpateḥ //

pitṝṇāṃ prīṇanārthāya trir apaḥ pṛthivīpate

pitāmahebhyaś ca tathā prīṇayet prapitāmahān //

mātāmahāya tatpitre tatpitre ca samāhitaḥ

dadyāt paitreṇa tīrthena kāmyaṃ cānyac chṛṇuṣva me //

mātre pramātre tanmātre gurupatnyai tathā nṛpa

gurave mātulādīnāṃ snigdhamitrāya bhūbhuje //

idaṃ cāpi japed ambu dadyād ātmecchayā nṛpa

upakārāya bhūtānāṃ kṛtadevāditarpaṇaḥ //

devāsurās tathā yakṣā nāgā gandharvarākṣasāḥ

piśācā guhyakāḥ siddhāḥ kūṣmāṇḍās taravaḥ khagāḥ //

jalecarā bhūnilayā vāyvādhārāś ca jantavaḥ

tṛptim ete prayāntv āśu maddattenāmbunākhilāḥ //

narakeṣu samasteṣu yātanāsu ca ye sthitāḥ

teṣām āpyāyanāyaitad dīyate salilaṃ mayā //

ye bāndhavābāndhavā vā ye 'nyajanmani bāndhavāḥ

te tṛptim akhilā yāntu ye cāsmattoyakāṅkṣiṇaḥ //

yatra kvacana saṃsthānāṃ kṣuttṛṣṇopahatātmanām

idam apy akṣayaṃ cāstu mayā dattaṃ tilodakam //

kāmyodakapradānaṃ te mayaitat kathitaṃ nṛpa
yad dattvā prīṇayed etan manuṣyaḥ sakalaṃ jagat
jagadāpyāyanodbhūtaṃ puṇyam āpnoti cānagha //

dattvā kāmyodakaṃ samyag etebhyaḥ śraddhayānvitaḥ

ācamya ca tato dadyāt sūryāya salilāñjalim //

namo vivasvate brahman bhāsvate viṣṇutejase

jagatsavitre śucaye savitre karmadāyine //

tato gṛhārcanaṃ kuryād abhīṣṭasurapūjanam

jalābhiṣekapuṣpāṇāṃ dhūpādeś ca nivedanaiḥ //

apūrvam agnihotraṃ ca kuryāt prāg brahmaṇe tataḥ //

prajāpatiṃ samuddiśya dadyād āhutim ādarāt

gṛhebhyaḥ kāśyapāyātha tato 'numataye kramāt //

taccheṣaṃ maṇikebhyo 'tha parjanyebhyaḥ kṣipet tataḥ

dvāre dhātur vidhātuś ca madhye ca brahmaṇaḥ kṣipet //

gṛhasya puruṣavyāghra digdevān api me śṛṇu //

indrāya dharmarājāya varuṇāya tathendave

prācyādiṣu budho dadyād dhutaśeṣātmakaṃ balim //

prāguttare ca digbhāge dhanvantaribaliṃ budhaḥ

nirvaped vaiśvadevaṃ ca karma kuryād ataḥ param //

vāyavye vāyave dikṣu samastāsu tato diśām

brahmaṇe cāntarikṣāya bhānave ca kṣiped balim //

viśvedevān viśvabhūtāṃs tathā viśvapatīn pitṝn

yakṣmāṇaṃ ca samuddiśya baliṃ dadyān nareśvara //

tato 'nyad annam ādāya bhūmibhāge śucau budhaḥ

dadyād aśeṣabhūtebhyaḥ svecchayā tatsamāhitaḥ //

devā manuṣyāḥ paśavo vayāṃsi siddhāḥ sayakṣoragadaityasaṅghāḥ

pretāḥ piśācās taravaḥ samastā ye cānnam icchanti mayā pradattam //

pipīlikāḥ kīṭapataṃgakādyā bubhukṣitāḥ karmanibandhabaddhāḥ

prayāntu te tṛptim idaṃ mayānnaṃ tebhyo visṛṣṭaṃ sukhino bhavantu //

yeṣāṃ na mātā na pitā na bandhur naivānnasiddhir na tadānnam asti

tattṛptaye 'nnaṃ bhuvi dattam etat te yāntu tṛptiṃ muditā bhavantu //

bhūtāni sarvāṇi tathānnam etad ahaṃ ca viṣṇur na yato 'nyad asti

tasmād ahaṃ bhūtanikāyabhūtam annaṃ prayacchāmi bhavāya teṣām //

caturdaśo bhūtagaṇo ya eṣa tatra sthitā ye 'khilabhūtasaṅghāḥ

tṛptyartham annaṃ hi mayā nisṛṣṭaṃ teṣām idaṃ te muditā bhavantu //

ity uccārya naro dadyād annaṃ śraddhāsamanvitaḥ

bhuvi bhūtopakārāya gṛhī sarvāśrayo yataḥ //

śvacaṇḍālavihaṃgānāṃ bhuvi dadyāt tato naraḥ

ye cānye patitāḥ kecid apātrā bhuvi mānavāḥ //

tato godohamātraṃ vai kālaṃ tiṣṭhed gṛhāṅgaṇe

atithigrahaṇārthāya tadūrdhvaṃ vā yathecchayā //

atithiṃ tatra saṃprāptaṃ pūjayet svāgatādinā

tathāsanapradānena pādaprakṣālanena ca //

śraddhayā cānnadānena priyapraśnottareṇa ca

gacchataś cānuyānena prītim utpādayed gṛhī //

ajñātakulanāmānam anyataḥ samupāgatam

pūjayed atithiṃ samyaṅ naikagrāmanivāsinam //

akiṃcanam asaṃbandham anyadeśād upāgatam

asaṃpūjyātithiṃ bhuñjan bhoktukāmaṃ vrajaty adhaḥ //

svādhyāyagotracaraṇam apṛṣṭvā ca tathā kulam

hiraṇyagarbhabuddhyā taṃ manyetābhyāgataṃ gṛhī //

pitrarthaṃ cāparaṃ vipram ekam apy āśayen nṛpa

taddeśyaṃ viditācārasaṃbhūtiṃ pāñcayajñikam //

annāgraṃ ca samuddhṛtya hantakāropakalpitam

nirvāpabhūtaṃ bhūpāla śrotriyāyopapādayet //

dadyāc ca bhikṣātritayaṃ parivrāḍbrahmacāriṇām

icchayā ca budho dadyād vibhave saty avāritam //

ity ete 'tithayaḥ proktāḥ prāguktā bhikṣavaś ca ye

caturaḥ pūjayed etān nṛyajñarṇāt pramucyate //

atithir yasya bhagnāśo gṛhād yāty anyatomukhaḥ

sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati //

dhātā prajāpatiḥ śakro vahnir vasugaṇo 'ryamā

praviśyātithim ete vai bhuñjante 'nnaṃ nareśvara //

Note: D1,M1 ins.:

ye ca viṣṇuparā nityaṃ ye ca vikhānasāśramāḥ //

pañcarātraṃ vidhānajñā ye ca viṣṇuparāyaṇāḥ //

viṣṇurūpadharā ye te viṣṇum eva samāśritāḥ //

sarvo viṣṇumayo loka iti matvā sthitāś ca ye //

sarva ete hy atithayo mṛṣyā vai sārvakālikam //

eteṣām ekam atithiṃ pūjayet puṇyalokabhāk //

tasmād atithipūjāyāṃ yateta satataṃ naraḥ

sa kevalam aghaṃ bhuṅkte yo bhuṅkte tv atithiṃ vinā //

tataḥ suvāsinīduḥkhigarbhiṇīvṛddhabālakān

bhojayet saṃskṛtānnena prathamaṃ caramaṃ gṛhī //

abhuktavatsu caiteṣu bhuñjan bhuṅkte 'tiduṣkṛtam

mṛtaś ca narakaṃ gatvā śleṣmabhug jāyate naraḥ //

asnātāśī malaṃ bhuṅkte hy ajapī pūyaśoṇitam

asaṃskṛtānnabhuṅ mūtraṃ bālādiprathamaṃ śakṛt //

Note: T3, ed. Veṅk. ins. after 73, G2 after 73ab, D3 before 74ab:

abhūtāśī kṛmiṃ bhuṅkte adātā viṣam aśnute //

tasmāc chṛṇuṣva rājendra yathā bhuñjīta vai gṛhī

bhuñjataś ca yathā puṃsaḥ pāpabandho na jāyate //

iha cārogyam atulaṃ balavṛddhis tathā nṛpa

bhavaty ariṣṭaśāntiś ca vairipakṣābhicārikā //

snāto yathāvat kṛtvā ca devarṣipitṛtarpaṇam

praśastaratnapāṇiś ca bhuñjīta prayato gṛhī //

kṛte jape hute vahnau śuddhavastradharo nṛpa
dattvātithibhyo viprebhyo gurubhyaḥ saṃśritāya ca
puṇyagandhadharaḥ śastamālyadhārī nareśvara //

naikavastradharo 'thārdrapāṇipādo nareśvara

viśuddhavadanaḥ prīto bhuñjīta na vidiṅmukhaḥ //

prāṅmukhodaṅmukho vāpi na caivānyamanā naraḥ

annaṃ praśastaṃ pathyaṃ ca prokṣitaṃ prokṣaṇodakaiḥ //

na kutsitāhṛtaṃ naiva jugupsāvad asaṃskṛtam

dattvā tu bhuktaṃ śiṣyebhyaḥ kṣudhitebhyas tathā gṛhī //

praśastaśuddhapātreṣu bhuñjītākupito nṛpa //

nāsandīsaṃsthite pātre nādeśe ca nareśvara

nākāle nātisaṃkīrṇe dattvāgraṃ ca naro 'gnaye //

mantrābhimantritaṃ śastaṃ na ca paryuṣitaṃ nṛpa

anyatra phalamāṃsebhyaḥ śuṣkaśākādikāṃs tathā //

tadvad bādarikebhyaś ca guḍapakvebhya eva ca

bhuñjītoddhṛtasārāṇi na kadācin nareśvara //

nāśeṣaṃ puruṣo 'śnīyād anyatra jagatīpate

madhvambudadhisarpibhyaḥ saktubhyaś ca vivekavān //

aśnīyāt tanmanā bhūtvā pūrvaṃ tu madhuraṃ rasam

lavaṇāmlau tathā madhye kaṭutiktādikaṃ tataḥ //

prāg dravaṃ puruṣo 'śnan vai madhye ca kaṭhināśanam

punar ante dravāśī tu balārogye na muñcati //

anindyaṃ bhakṣayed itthaṃ vāgyato 'nnam akutsayan

pañcagrāsaṃ mahāmaunaṃ prāṇādyāpyāyanāya tat //

bhuktvā samyag athācamya prāṅmukhodaṅmukho 'pi vā

yathāvat punar ācāmet pāṇī prakṣālya mūlataḥ //

svasthaḥ praśāntacittas tu kṛtāsanaparigrahaḥ

abhīṣṭadevatānāṃ tu kurvīta smaraṇaṃ naraḥ //

agnir āpyāyayatv annaṃ pārthivaṃ pavaneritaḥ

dattāvakāśaṃ nabhasā jarayatv astu me sukham //

annaṃ balāya me bhūmer apām agnyanilasya ca

bhavatv etat pariṇatau mamāstv avyāhataṃ sukham //

prāṇāpānasamānānām udānavyānayos tathā

annaṃ puṣṭikaraṃ cāstu mamāstv avyāhataṃ sukham //

agastir agnir vaḍavānalaś ca bhuktaṃ mayānnaṃ jarayatv aśeṣam

sukhaṃ ca me tatpariṇāmasaṃbhavaṃ yacchantv arogo mama cāstu dehe //

Note: D4 ins.:

deheṣu sarveṣu yathā ca dehī .... //

viṣṇuḥ samastendriyadehadehī pradhānabhūto bhagavān yathaikaḥ

satyena tenānnam aśeṣam etad ārogyadaṃ me pariṇāmam etu //

viṣṇur attā tathaivānnaṃ pariṇāmaś ca vai yathā

satyena tena vai bhuktaṃ jīryatv annam idaṃ tathā //

ity uccārya svahastena parimṛjya tathodaram

anāyāsapradāyīni kuryāt karmāṇy atandritaḥ //

sacchāstrādivinodena sanmārgād avirodhinā

dinaṃ nayet tataḥ saṃdhyām upatiṣṭhet samāhitaḥ //

dināntasaṃdhyāṃ sūryeṇa pūrvām ṛkṣair yutāṃ budhaḥ

upatiṣṭhed yathānyāyaṃ samyag ācamya pārthiva //

sarvakālam upasthānaṃ saṃdhyayoḥ pārthiveṣyate

anyatrasūtakāśaucavibhramāturabhītitaḥ //

sūryeṇābhyudito yaś ca tyaktaḥ sūryeṇa ca svapan

anyatrāturabhāvāt tu prāyaścittīyate naraḥ //

tasmād anudite sūrye samutthāya mahīpate

upatiṣṭhen naraḥ saṃdhyām asvapaṃś ca dināntajām //

upatiṣṭhanti ye saṃdhyāṃ na pūrvāṃ na ca paścimām

vrajanti te durātmānas tāmisraṃ narakaṃ nṛpa //

punaḥ pākam upādāya sāyam apy avanīpate

vaiśvadevanimittaṃ vai patny amantraṃ baliṃ haret //

tatrāpi śvapacādibhyas tathaivānnāpavarjanam //

atithiṃ cāgataṃ tatra svaśaktyā pūjayed budhaḥ
pādaśaucāsanaprahvasvāgatoktyā ca pūjanam
tataś cānnapradānena śayanena ca pārthiva //

dinātithau tu vimukhe gate yat pātakaṃ nṛpa

tad evāṣṭaguṇaṃ puṃsāṃ sūryoḍhe vimukhe gate //

tasmāt svaśaktyā rājendra sūryoḍham atithiṃ naraḥ

pūjayet pūjite tasmin pūjitāḥ sarvadevatāḥ //

annaśākāmbudānena svaśaktyā prīṇayet pumān

śayanaprastaramahīpradānair athavāpi tam //

kṛtapādādiśaucaś ca bhuktvā sāyaṃ tato gṛhī

gacched asphuṭitāṃ śayyām api dārumayīṃ nṛpa //

nāviśālāṃ na vā bhagnāṃ nāsamāṃ malināṃ na ca

na ca jantumayīṃ śayyām adhitiṣṭhed anāstṛtām //

prācyāṃ diśi śiraḥ śastaṃ yāmyāyām athavā nṛpa

sadaiva svapataḥ puṃso viparītaṃ tu rogadam //

ṛtāv upagamaḥ śastaḥ svapatnyām avanīpate

punnāmarkṣe śubhe kāle jyeṣṭhayugmāsu rātriṣu //

nāsnātāṃ tu striyaṃ gacchen nāturāṃ na rajasvalām

nāniṣṭāṃ na prakupitāṃ nāpraśastāṃ na garbhiṇīm //

nādakṣiṇāṃ nānyakāmāṃ nākāmāṃ nānyayoṣitam

kṣutkṣāmām atibhuktāṃ vā svayaṃ caibhir guṇair yutaḥ //

snātaḥ sraggandhadhṛk prītaḥ nādhmātaḥ kṣudhito 'pi vā

sakāmaḥ sānurāgaś ca vyavāyaṃ puruṣo vrajet //

caturdaśy aṣṭamī caiva amāvāsyātha pūrṇimā

parvāṇy etāni rājendra ravisaṃkrāntir eva ca //

tailastrīmāṃsasaṃbhogī parvasv eteṣu vai pumān

viṇmūtrabhojanaṃ nāma prayāti narakaṃ mṛtaḥ //

aśeṣaparvasv eteṣu tasmāt saṃyamibhir budhaiḥ

bhāvyaṃ sacchāstradevejyādhyānajapyaparair naraiḥ //

nānyayonāv ayonau vā nopayuktauṣadhas tathā

devadvijagurūṇāṃ ca vyavāyī nāśraye bhavet //

caityacatvaratīreṣu naiva goṣṭhe catuṣpathe

naiva śmaśānopavane salileṣu mahīpate //

proktaparvasv aśeṣeṣu naiva bhūpāla saṃdhyayoḥ

gacched vyavāyaṃ matimān na mūtroccārapīḍitaḥ //

parvasv abhigamo 'dhanyo divā pāpaprado nṛpa

bhuvi rogaprado nṝṇām apraśasto jalāśaye //

paradārān na gaccheta manasāpi kadācana

kim u vācāsthibandho 'pi nāsti teṣu vyavāyinām //

mṛto narakam abhyeti hīyate 'trāpi cāyuṣaḥ

paradāraratiḥ puṃsām ubhayatrāpi bhītidā //

iti matvā svadāreṣu ṛtumatsu budho vrajet

yathoktadoṣahīneṣu sakāmeṣv anṛtāv api //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

devagobrāhmaṇān siddhavṛddhācāryāṃs tathārcayet

dvikālaṃ ca namet saṃdhyām agnīn upacaret tathā //

sadānupahate vastre praśastāś ca tathauṣadhīḥ

gāruḍāni ca ratnāni bibhṛyāt prayato naraḥ //

prasnigdhāmalakeśaś ca sugandhaś cāruveṣadhṛk

sitāḥ sumanaso hṛdyā bibhṛyāc ca naraḥ sadā //

kiṃcit parasvaṃ na haren nālpam apy apriyaṃ vadet

priyaṃ ca nānṛtaṃ brūyān nānyadoṣān udīrayet //

nānyastriyaṃ tathā vairaṃ rocayet puruṣeśvara

na duṣṭayānam ārohet kūlacchāyāṃ na saṃśrayet //

vidviṣṭapatitonmattabahuvairādikīṭakaiḥ

bandhakībandhakībhartṛkṣudrānṛtakathaiḥ saha //

tathātivyayaśīlaiś ca parivādarataiḥ śaṭhaiḥ

budho maitrīṃ na kurvīta naikaḥ panthānam āśrayet //

nāvagāhej jalaughasya vegam agre nareśvara

pradīptaṃ veśma na viśen nārohec chikharaṃ taroḥ //

na kuryād dantasaṃgharṣaṃ na kuṣṇīyāc ca nāsikām

nāsaṃvṛtamukho jṛmbhec śvāsakāsau ca varjayet //

noccair haset saśabdaṃ ca na muñcet pavanaṃ budhaḥ

nakhān na khādayec chindyān na tṛṇaṃ na mahīṃ likhet //

na śmaśru bhakṣayel loṣṭaṃ na mṛd nīyād vicakṣaṇaḥ

jyotīṃṣy amedhyaḥ śastāni nābhivīkṣeta ca prabho //

nagnāṃ parastriyaṃ caiva sūryaṃ cāstamanodaye

na huṃkuryāc chavaṃ caiva śavagandho hi somajaḥ //

catuṣpathaṃ caityataruṃ śmaśānopavanāni ca

duṣṭastrīsaṃnikarṣaṃ ca varjayen niśi sarvadā //

pūjyadevadvijajyotiśchāyāṃ nātikramed budhaḥ

naikaḥ śūnyāṭavīṃ gacchen na ca śūnyagṛhe vaset //

keśāsthikaṇṭakāmedhyabalibhasmatuṣāṃs tathā

snānārdradharaṇīṃ caiva dūrataḥ parivarjayet //

nānāryān āśrayet kāṃścin na jihmaṃ rocayed budhaḥ

upasarpeta na vyālāṃś ciraṃ tiṣṭhen na cotthitaḥ //

atīva jāgarasvapne tadvat sthānāsane budhaḥ

na seveta tathā śayyāṃ vyāyāmaṃ ca nareśvara //

daṃṣṭriṇaḥ śṛṅgiṇaś caiva prājño dūreṇa varjayet

avaśyāyaṃ ca rājendra puro vātātapau tathā //

na snāyān na svapen nagno na caivopaspṛśed budhaḥ

muktakacchaś ca nācāmed devādyarcāṃ ca varjayet //

homadevārcanādyāsu kriyāsv ācamane tathā

naikavastraḥ pravarteta dvijavācanake jape //

nāsamañjasaśīlais tu sahāsīta kadācana

sadvṛttasaṃnikarṣo hi kṣaṇārdham api śasyate //

virodhaṃ nottamair gacchen nādhamaiś ca sadā budhaḥ

vivāhaś ca vivādaś ca tulyaśīlair nṛpeṣyate //

nārabheta kaliṃ prājñaḥ śuṣkavairaṃ ca varjayet

apy alpahāniḥ soḍhavyā vaireṇārthāgamaṃ tyajet //

snāto nāṅgāni nirmārjet snānaśāṭyā na pāṇinā

na ca nirdhūnayet keśān nācāmec caiva cotthitaḥ //

pādena nākramet pādaṃ na pūjyābhimukhaṃ nayet

vīrāsanaṃ guror agre bhajeta vinayānvitaḥ //

apasavyaṃ na gacchec ca devāgāracatuṣpathān

māṅgalyapūjyāṃś ca tato viparītān na dakṣiṇam //

somāgnyarkāmbuvāyūnāṃ pūjyānāṃ ca na saṃmukham

kuryāt ṣṭhīvanaviṇmūtrasamutsargaṃ ca paṇḍitaḥ //

tiṣṭhan na mūtrayet tadvat panthānaṃ nāvamūtrayet

śleṣmaviṇmūtraraktāni sarvadaiva na laṅghayet //

śleṣmasiṃhānakotsargo nānnakāle praśasyate

balimaṅgalajapyādau na home na mahājane //

yoṣito nāvamanyeta na cāsāṃ viśvased budhaḥ

na caiverṣyur bhavet tāsu nādhikuryāt kadācana //

maṅgalyapuṣparatnājyapūjyān anabhivādya ca

na niṣkramed gṛhāt prājñaḥ sadācāraparo nṛpa //

catuṣpathān namas kuryāt kāle homaparo bhavet

dīnān abhyuddharet sādhūn upāsīta bahuśrutān //

devarṣipūjakaḥ samyak pitṛpiṇḍodakapradaḥ

satkartā cātithīnāṃ yaḥ sa lokān uttamān vrajet //

Note: D5 ins.:

ekāgracittasya dṛḍhavratasya sarvendriyaprītinivartakasya

adhyātmayoge yatamānasasya mokṣo dhruvaṃ nityam ahiṃsakasya //

hitaṃ mitaṃ priyaṃ kāle vaśyātmā yo 'bhibhāṣate

sa yāti lokān āhlādahetubhūtān nṛpākṣayān //

dhīmān hrīmān kṣamāyukta āstiko vinayānvitaḥ

vidyābhijanavṛddhānāṃ yāti lokān anuttamān //

akālagarjitādau tu parvasv āśaucakādiṣu

anadhyāyaṃ budhaḥ kuryād uparāgādike tathā //

śamaṃ nayati yaḥ kruddhān sarvabandhur amatsarī

bhītāśvāsanakṛt sādhuḥ svargas tasyālpakaṃ phalam //

varṣātapādike chatrī daṇḍī rātryaṭavīṣu ca

śarīratrāṇakāmo vai sopānatkaḥ sadā vrajet //

nordhvaṃ na tiryag dūraṃ vā nirīkṣan paryaṭed budhaḥ

yugamātraṃ mahīpṛṣṭhaṃ naro gacched vilokayan //

doṣahetūn aśeṣāṃś ca vaśyātmā yo nirasyati

tasya dharmārthakāmānāṃ hānir nālpāpi jāyate //

Note: G2.3,ed. Veṅk. ins.:

sadācārarataḥ prājño vidyāvinayaśikṣitaḥ //

pāpe 'py apāpaḥ puruṣe 'py abhidhatte priyāṇi yaḥ

maitrīdravāntaḥkaraṇas tasya muktiḥ kare sthitā //

ye kāmakrodhalobhānāṃ vītarāgā na gocare

sadācārasthitās teṣām anubhāvair dhṛtā mahī //

tasmāt satyaṃ vadet prājño yat paraprītikāraṇam

satyaṃ yat paraduḥkhāya tatra maunaparo bhavet //

priyam uktaṃ hitaṃ naitad iti matvā na tad vadet

śreyas tatra hitaṃ vākyaṃ yady apy atyantam apriyam //

prāṇinām upakārāya yad eveha paratra ca

karmaṇā manasā vācā tad eva matimān bhajet //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

sacailasya pituḥ snānaṃ jāte putre vidhīyate

jātakarma tathā kuryāc śrāddham abhyudaye ca yat //

yugmān devāṃś ca pitryāṃś ca samyak savyakramād dvijān

pūjayed bhojayec caiva tanmanā nānyamānasaḥ //

dadhyakṣataiḥ sabadaraiḥ prāṅmukhodaṅmukho 'pi vā

devatīrthena vai piṇḍān dadyāt kāyena vā nṛpa //

nāndīmukhaḥ pitṛgaṇas tena śrāddhena pārthiva

prīyate tat tu kartavyaṃ puruṣaiḥ sarvavṛddhiṣu //

kanyāputravivāheṣu praveśe navaveśmanaḥ

nāmakarmaṇi bālānāṃ cūḍākarmādike tathā //

sīmantonnayane caiva putrādimukhadarśane

nāndīmukhaṃ pitṛgaṇaṃ pūjayet prayato gṛhī //

pitṛpūjākramaḥ prokto vṛddhāv eṣa samāsataḥ

śrūyatām avanīpāla pretakarmakriyāvidhiḥ //

pretadehaṃ śubhaiḥ snānaiḥ snāpitaṃ sragvibhūṣitam

dagdhvā grāmād bahiḥ snātvā sacailāḥ salilāśaye //

yatra tatra sthitāyaitad amukāyeti vādinaḥ

dakṣiṇābhimukhā dadyur bāndhavāḥ salilāñjalim //

praviṣṭāś ca samaṃ gobhir grāmaṃ nakṣatradarśane

kaṭadharmāṃs tataḥ kuryur bhūmau prastaraśāyinaḥ //

dātavyo 'nudinaṃ piṇḍaḥ pretāya bhuvi pārthiva

divā ca bhaktaṃ bhoktavyam amāṃsaṃ manujarṣabha //

dināni tāni cecchātaḥ kartavyaṃ viprabhojanam

pretas tṛptiṃ tathā yāti bandhuvargeṇa bhuñjatā //

prathame 'hni tṛtīye ca saptame navame tathā

vastratyāgaṃ bahiḥsnānaṃ kṛtvā dadyāt tilodakam //

Note: Ś2,D7 ins.:

tato 'nubandhuvargas tu bhuvi dadyāt tilodakam //

caturthe 'hni ca kartavyaṃ bhasmāsthicayanaṃ nṛpa

tadūrdhvam aṅgasparśaś ca sapiṇḍānām apīṣyate //

yogyāḥ sarvakriyāṇāṃ tu samānasalilās tathā

anulepanapuṣpādibhogād anyatra pārthiva //

śayyāsanopabhogaś ca sapiṇḍānām apīṣyate

bhasmāsthicayanād ūrdhvaṃ saṃyogo na tu yoṣitām //

bāle deśāntarasthe ca patite ca munau mṛte

sadyaḥ śaucaṃ tathecchāto jalāgnyudbandhanādiṣu //

mṛtabandhor daśāhāni kulasyānnaṃ na bhujyate

dānaṃ pratigraho yajñaḥ svādhyāyaś ca nivartate //

viprasyaitad dvādaśāhaṃ rājanyasyāpy aśaucakam

ardhamāsaṃ tu vaiśyasya māsaṃ śūdrasya śuddhaye //

ayujo bhojayet kāmaṃ dvijān ādye tato dine

dadyād darbheṣu piṇḍaṃ ca pretāyocchiṣṭasaṃnidhau //

vāryāyudhapratodās tu daṇḍaś ca dvijabhojanāt

spraṣṭavyo 'nantaraṃ varṇaiḥ śudhyeraṃs te tataḥ kramāt //

tataḥ svavarṇadharmā ye viprādīnām udāhṛtāḥ

tān kurvīta pumāñ jīven nijadharmārjanais tathā //

mṛte 'hani ca kartavyam ekoddiṣṭam ataḥ param

āhvānādikriyādaivaniyogarahitaṃ hi tat //

eko 'rghyas tatra dātavyas tathaivaikaṃ pavitrakam

pretāya piṇḍo dātavyo bhuktavatsu dvijātiṣu //

praśnaś ca tatrābhiratir yajamānadvijanmanām

akṣayyam amukasyeti vaktavyaṃ viratau tathā //

ekoddiṣṭamayo dharma ittham āvatsarāt smṛtaḥ

sapiṇḍīkaraṇaṃ tasmin kāle rājendra tac chṛṇu //

ekoddiṣṭavidhānena kāryaṃ tad api pārthiva //

Note: After 27ab, D3,G2,ed. Veṅk. ins.:

saṃvatsare 'tha ṣaṣṭhe vā māsi vā dvādaśe 'hni vā //

tilagandhodakair yuktaṃ tatra pātracatuṣṭayam //

pātraṃ pretasya tatraikaṃ paitraṃ pātratrayaṃ tathā

secayet pitṛpātreṣu pretapātraṃ nṛpa triṣu //

tataḥ pitṛtvam āpanne tasmin prete mahīpate

śrāddhadharmair aśeṣais tu tatpūrvān arcayet pitṝn //

putraḥ pautraḥ prapautro vā bandhur vā bhrātṛsaṃtatiḥ

sapiṇḍasaṃtatir vāpi kriyārho nṛpa jāyate //

teṣām abhāve sarveṣāṃ samānodakasaṃtatiḥ

mātṛpakṣasya piṇḍena saṃbaddhā ye jalena vā //

kuladvaye 'pi cocchinne strībhiḥ kāryāḥ kriyā nṛpa
saṃghātāntargatair vāpi kāryāḥ pretasya yāḥ kriyāḥ
utsannabandhurikthānāṃ kārayed avanīpatiḥ //

pūrvāḥ kriyā madhyamāś ca tathā caivottarāḥ kriyāḥ

triḥprakārāḥ kriyā hy etās tāsāṃ bhedaṃ śṛṇuṣva me //

ādāhavāryāyudhādisparśādyantās tu yāḥ kriyāḥ

tāḥ pūrvā madhyamā māsi māsy ekoddiṣṭasaṃjñitāḥ //

prete pitṛtvam āpanne sapiṇḍīkaraṇād anu

kriyante yāḥ kriyāḥ pitryāḥ procyante tā nṛpottarāḥ //

pitṛmātṛsapiṇḍais tu samānasalilais tathā

tatsaṃghātagataiś caiva rājñā vā dhanahāriṇā //

pūrvāḥ kriyās tu kartavyāḥ putrādyair eva cottarāḥ

dauhitrair vā naraśreṣṭha kāryās tattanayais tathā //

mṛtāhani ca kartavyāḥ strīṇām apy uttarāḥ kriyāḥ

pratisaṃvatsaraṃ rājann ekoddiṣṭavidhānataḥ //

tasmād uttarasaṃjñā yāḥ kriyās tāḥ śṛṇu pārthiva

yadā yadā ca kartavyā vidhinā yena cānagha //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

brahmendrarudranāsatyasūryāgnivasumārutān

viśvedevān ṛṣigaṇān vayāṃsi manujān paśūn //

sarīsṛpān pitṛgaṇān yac cānyad bhūtasaṃjñitam

śrāddhaṃ śraddhānvitaḥ kurvan tarpayaty akhilaṃ jagat //

māsi māsy asite pakṣe pañcadaśyāṃ nareśvara

tathāṣṭakāsu kurvīta kāmyān kālāñ chṛṇuṣva me //

śrāddhārham āgataṃ dravyaṃ viśiṣṭam athavā dvijam

śrāddhaṃ kurvīta vijñāya vyatīpāte 'yane tathā //

viṣuve cāpi saṃprāpte grahaṇe śaśisūryayoḥ

samasteṣv eva bhūpāla rāśiṣv arke ca gacchati //

nakṣatragrahapīḍāsu duṣṭasvapnāvalokane

icchāśrāddhāni kurvīta navasasyāgame tathā //

amāvāsyā yadā maitraviśākhāsvātiyoginī

śrāddhaiḥ pitṛgaṇas tṛptiṃ tathāpnoty aṣṭavārṣikīm //

amāvāsyā yadā puṣye raudre carkṣe punarvasau

dvādaśābdaṃ tadā tṛptiṃ prayānti pitaro 'rcitāḥ //

vāsavājaikapādarkṣe pitṝṇāṃ tṛptim icchatām

vāruṇe cāpy amāvāsyā devānām api durlabhā //

navasv ṛkṣeṣv amāvāsyā yadaiteṣv avanīpate

tadā tṛptipradaṃ śrāddhaṃ pitṝṇāṃ śṛṇu cāparam //

gītaṃ sanatkumāreṇa yad'ilāya mahātmane

pṛcchate pitṛbhaktāya śraddhayāvanatāya ca //

vaiśākhamāsasya ca yā tṛtīyā navamy asau kārttikaśuklapakṣe

nabhasyamāsasya tu kṛṣṇapakṣe trayodaśī pañcadaśī ca māghe //

etā yugādyās tithayaś catasro 'py anantapuṇyā nṛpa saṃpradiṣṭāḥ //

Note: Ś2,D7 ins. after 13ab:

dve śukle dve tathā kṛṣṇe yugādye munayo viduḥ //

śukle pūrvāhnike grāhye kṛṣṇe caivāparāhnike //

yugādyeṣu yugānteṣu dattam akṣayam iṣyate //

upaplave candramaso raveś ca triṣv aṣṭakāsv apy ayanadvaye ca //

Note: Ś,D1.6.7 ins., D5 ins. l. 1-2 after 13ab and l. 3-4 after 13:

candrakṣaye māghavamāsi yatra dinakṣaye vai viṣuvaddvayaṃ ca

manvantarādyās tithayas tathaiva chāyāgajasya vyatipātakālaḥ //

pānīyam apy atra tilair vimiśraṃ dadyāt pitṛbhyaḥ prayato manuṣyaḥ

śrāddhaṃ kṛtaṃ tena samāḥ sahasraṃ rahasyam etat pitaro vadanti //

māghāsite pañcadaśī kadācid upaiti yogaṃ yadi vāruṇena

ṛkṣeṇa kālaḥ sa paraḥ pitṝṇāṃ na hy alpapuṇyair nṛpa labhyate 'sau //

kāle dhaniṣṭhā yadi nāma tasmin bhavanti bhūpāla tadā pitṛbhyaḥ

dattaṃ jalānnaṃ pradadāti tṛptiṃ varṣāyutaṃ tatkulajair manuṣyaiḥ //

tatraiva ced bhādrapadās tu pūrvāḥ kāle tadā yat kriyate pitṛbhyaḥ

śrāddhaṃ parāṃ tṛptim upetya tena yugaṃ samagraṃ pitaraḥ svapanti //

gaṅgāṃ śatadrūm atha vā vipāśāṃ sarasvatīṃ naimiṣagomatīṃ vā

tato 'vagāhyārcanam ādareṇa kṛtvā pitṝṇāṃ duritāni hanti //

gāyanti caitat pitaraḥ sadaiva varṣāmaghātṛptim avāpya bhūyaḥ

māghāsitānte śubhatīrthatoyair yāsyāma tṛptiṃ tanayādidattaiḥ //

cittaṃ ca vittaṃ ca nṛṇāṃ viśuddhaṃ śastaś ca kālaḥ kathito vidhiś ca

pātraṃ yathoktaṃ paramā ca bhaktir nṛṇāṃ prayacchaty abhivāñchitāni //

pitṛgītāṃs tathaivātra ślokāṃs tāṃś ca śṛṇuṣva me

śrutvā tathaiva bhavatā bhāvyaṃ tatrādṛtātmanā //

api dhanyaḥ kule jāyād asmākaṃ matimān naraḥ

akurvan vittaśāṭhyaṃ yaḥ piṇḍānno nirvapiṣyati //

ratnavastramahīyānamahābhogādikaṃ vasu

vibhave sati viprebhyo yo 'smān uddiśya dāsyati //

annena vā yathāśaktyā kāle 'smin bhaktinamradhīḥ

bhojayiṣyati viprāgryāṃs tanmātravibhavo naraḥ //

asamartho 'nnadānasya dhānyam āmaṃ svaśaktitaḥ

pradāsyati dvijāgrebhyaḥ svalpālpāṃ vāpi dakṣiṇām //

tatrāpy asāmarthyayutaḥ karāgrāgrasthitāṃs tilān

praṇamya dvijamukhyāya kasmaicid bhūpa dāsyati //

tilaiḥ saptāṣṭabhir vāpi samavetāñ jalāñjalīn

bhaktinamraḥ samuddiśya bhuvy asmākaṃ pradāsyati //

yataḥ kutaścit saṃprāpya gobhyo vāpi gavāhnikam

abhāve prīṇayann asmāñ śraddhāyuktaḥ pradāsyati //

sarvābhāve vanaṃ gatvā kakṣamūlapradarśakaḥ

sūryādilokapālānām idam uccair paṭhiṣyati //

na me 'sti vittaṃ na dhanaṃ ca nānyac chrāddhopayogyaṃ svapitṝn nato 'smi

tṛpyantu bhaktyā pitaro mayaitau kṛtau bhujau vartmani mārutasya //

ity etat pitṛbhir gītaṃ bhāvābhāvaprayojanam

yaḥ karoti kṛtaṃ tena śrāddhaṃ bhavati pārthiva //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

brāhmaṇān bhojayec chrāddhe yadguṇāṃs tān nibodha me //

triṇāciketas trimadhus trisuparṇaḥ ṣaḍaṅgavit

vedavic chrotriyo yogī tathā vai jyeṣṭhasāmagaḥ //

ṛtviksvasrīyadauhitrajāmātṛśvaśurās tathā
mātulo 'tha taponiṣṭhaḥ pañcāgnyabhiratas tathā
śiṣyāḥ saṃbandhinaś caiva mātāpitṛrataś ca yaḥ //

etān niyojayec chrāddhe pūrvoktān prathamaṃ nṛpa

brāhmaṇān pitṛpuṣṭyartham anukalpeṣv anantarān //

mitradhruk kunakhī klībaḥ śyāvadantas tathā dvijaḥ

kanyādūṣayitā vahnivedojjhaḥ somavikrayī //

abhiśastas tathā stenaḥ piśuno grāmayājakaḥ

bhṛtakādhyāpakas tadvad bhṛtakādhyāpitaś ca yaḥ //

parapūrvāpatiś caiva mātāpitros tathojjhakaḥ //

Note: D3.4,T2 ins.:

tathā bhrātṛparityāgī dūṣakaḥ sarvanindakaḥ //

vṛṣalīsūtipoṣṭā ca vṛṣalīpatir eva ca //

tathā devalakaś caiva śrāddhe nārhati ketanam //

prathame 'hni budhaḥ śastāñ śrotriyādīn nimantrayet

kathayec ca tadaivaiṣāṃ niyogān pitṛdaivikān //

tataḥ krodhavyavāyādīn āyāsaṃ ca dvijaiḥ saha

yajamāno na kurvīta doṣas tatra mahān ayam //

śrāddhe niyukto bhuktvā vā bhojayitvā niyujya ca

vyavāyī retaso garte majjayaty ātmanaḥ pitṝn //

tasmāt prathamam atroktaṃ dvijāgryāṇāṃ nimantraṇam

animantrya dvijān geham āgatān bhojayed yatīn //

pādaśaucādinā geham āgatān pūjayed dvijān //

pavitrapāṇir ācāntān āsaneṣūpaveśayet

pitṝṇām ayujo yugmān devānām icchayā dvijān //

devānām ekam ekaṃ vā pitṝṇāṃ ca niyojayet //

tathā mātāmahaśrāddhaṃ vaiśvadevasamanvitam

kurvīta bhaktisaṃpannas tantraṃ vā vaiśvadevikam //

prāṅmukhān bhojayed viprān devānām ubhayātmakān

pitṛpaitāmahānāṃ ca bhojayec cāpy udaṅmukhān //

pṛthak tayoḥ kecid āhuḥ śrāddhasya karaṇaṃ nṛpa

ekatraikena pākena vadanty anye maharṣayaḥ //

viṣṭarārthaṃ kuśān dattvā saṃpūjyārghyaṃ vidhānataḥ

kuryād āvāhanaṃ prājño devānāṃ tadanujñayā //

yavāmbunā ca devānāṃ dadyād arghyaṃ vidhānataḥ

sraggandhadhūpadīpāṃś ca dattvā tebhyo yathāvidhi //

pitṝṇām apasavyaṃ tat sarvam evopakalpayet

anujñāṃ ca tataḥ prāpya dattvā darbhān dvidhākṛtān //

mantrapūrvaṃ pitṝṇāṃ tu kuryād āvāhanaṃ budhaḥ

tilāmbunā cāpasavyaṃ dadyād arghyādikaṃ nṛpa //

kāle tatrātithiṃ prāptam annakāmaṃ nṛpādhvagam

brāhmaṇair abhyanujñātaḥ kāmaṃ tam api bhojayet //

yogino vividhai rūpair narāṇām upakāriṇaḥ

bhramanti pṛthivīm etām avijñātasvarūpiṇaḥ //

tasmād abhyarcayet prāptaṃ śrāddhakāle 'tithiṃ budhaḥ

śrāddhakriyāphalaṃ hanti narendrāpūjito 'tithiḥ //

juhuyād vyañjanakṣāravarjam annaṃ tato 'nale

anujñāto dvijais tais tu trikṛtvaḥ puruṣarṣabha //

agnaye kavyavāhāya svāhety ādau nṛpāhutiḥ

somāya vai pitṛmate dātavyā tadanantaram //

vaivasvatāya caivānyā tṛtīyā dīyate tataḥ

hutāvaśiṣṭam alpālpaṃ viprapātreṣu nirvapet //

tato 'nnaṃ mṛṣṭam atyartham abhīṣṭam atisaṃskṛtam

dattvā juṣadhvam icchāto vācyam etad aniṣṭhuram //

bhoktavyaṃ taiś ca taccittair maunibhiḥ sumukhaiḥ sukham

akrudhyatā cātvaratā deyaṃ tenāpi bhaktitaḥ //

rakṣoghnamantrapaṭhanaṃ bhūmer āstaraṇaṃ tilaiḥ

kṛtvā dhyeyāḥ svapitaras ta eva dvijasattamāḥ //

pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ

mama tṛptiṃ prayāntv adya vipradeheṣu saṃsthitāḥ //

pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ

mama tṛptiṃ prayāntv agnihomāpyāyitamūrtayaḥ //

pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ

tṛptiṃ prayāntu piṇḍena mayā dattena bhūtale //

pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ

tṛptiṃ prayāntu me bhaktyā yan mayaitad ihāhṛtam //

mātāmahas tṛptim upaitu tasya tathā pitā tasya pitā tathānyaḥ

viśve ca devāḥ paramāṃ prayāntu tṛptiṃ praṇaśyantu ca yātudhānāḥ //

yajñeśvaro havyasamastakavya bhoktāvyayātmā harir īśvaro 'tra

tatsaṃnidhānād apayāntu sadyo rakṣāṃsy aśeṣāṇy asurāś ca sarve //

tṛpteṣu teṣu vikired annaṃ vipreṣu bhūtale

dadyāc cācamanārthāya tebhyo vāri sakṛt sakṛt //

sutṛptais tair anujñātaḥ sarveṇānnena bhūtale

satilena tataḥ piṇḍān samyag dadyāt samāhitaḥ //

pitṛtīrthena salilaṃ dadyād atha jalāñjalim

mātāmahebhyas tenaiva piṇḍāṃs tīrthena nirvapet //

Note: Ś2,Ñ2,V1,B2,D5.7.8 ins.:

dakṣiṇāpravaṇaṃ caiva prayatnenopapādayet //

avakāśeṣu cokṣeṣu jalatīreṣu caiva hi //

dakṣiṇāgreṣu darbheṣu puṣpadhūpādipūjitam

svapitre prathamaṃ piṇḍaṃ dadyād ucchiṣṭasaṃnidhau //

pitāmahāya caivānyaṃ tatpitre ca tathā param

darbhamūle lepabhujaḥ prīṇayel lepagharṣaṇaiḥ //

piṇḍair mātāmahāṃs tadvad gandhamālyādisaṃyutaiḥ

pūjayitvā dvijāgryāṇāṃ dadyād ācamanaṃ tataḥ //

pitṛbhyaḥ prathamaṃ bhaktyā tanmanasko nareśvara

susvadhety āśiṣā yuktāṃ dadyāc chaktyā ca dakṣiṇām //

dattvā ca dakṣiṇāṃ tebhyo vācayed vaiśvadevikān

prīyantām iti ye viśvedevās tena itīrayet //

tatheti cokte tair vipraiḥ prārthanīyās tathāśiṣaḥ

paścād visarjayed devān pūrvaṃ paitrān mahāmate //

mātāmahānām apy evaṃ saha devaiḥ kramaḥ smṛtaḥ

bhojane ca svaśaktyā ca dāne tadvad visarjane //

āpādaśaucanāt pūrvaṃ kuryād devadvijanmasu

visarjanaṃ tu prathamaṃ paitraṃ mātāmaheṣu vai //

visarjayet prītivacaḥ sanmānābhyarcitāṃs tataḥ

nivartetābhyanujñāta ādvārāt tān anuvrajet //

tatas tu vaiśvadevākhyāṃ kuryān nityakriyāṃ budhaḥ

bhuñjīyāc ca samaṃ pūjyabhṛtyabandhubhir ātmanaḥ //

evaṃ śrāddhaṃ budhaḥ kuryāt paitraṃ mātāmahaṃ tathā

śrāddhair āpyāyitā dadyuḥ sarvakāmān pitāmahāḥ //

trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapas tilāḥ

rajatasya tathā dānaṃ kathāsaṃdarśanādikam //

varjyāni kurvatā śrāddhaṃ kopo 'dhvagamanaṃ tvarā

bhoktur apy atra rājendra trayam etan na śasyate //

viśvedevāḥ sapitaras tathā mātāmahā nṛpa

kulaṃ cāpyāyyate puṃsāṃ sarvaṃ śrāddhaṃ prakurvatām //

somādhāraḥ pitṛgaṇo yogādhāraś ca candramāḥ

śrāddhe yoginiyogas tu tasmād bhūpāla śasyate //

sahasrasyāpi viprāṇāṃ yogī cet purataḥ sthitaḥ

sarvān bhoktṝṃs tārayati yajamānaṃ tathā nṛpa //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

haviṣyamatsyamāṃsais tu śaśasya śakunasya ca

saukaracchāgalaiṇeyarauravair gavayena ca //

aurabhragavyaiś ca tathā māsavṛddhyā pitāmahāḥ

prayānti tṛptiṃ māṃsais tu nityaṃ vārdhrīṇasām iṣaiḥ //

khaḍgamāṃsam atīvātra kālaśākaṃ tathā madhu

śastāni karmaṇy atyantatṛptidāni nareśvara //

gayām upetya yaḥ śrāddhaṃ karoti pṛthivīpate

saphalaṃ tasya taj janma jāyate pitṛtuṣṭidam //

prasātikāḥ sanīvārāḥ śyāmākā dvividhās tathā

vanyauṣadhīpradhānās tu śrāddhārhāḥ puruṣarṣabha //

yavāḥ priyaṃgavo mudgā godhūmā vrīhayas tilāḥ

niṣpāvāḥ kovidārāś ca sarṣapāś cātra śobhanāḥ //

akṛtāgrayaṇaṃ yac ca dhānyajātaṃ nareśvara

rājamāṣān aṇūṃś caiva masūrāṃś ca vivarjayet //

alābuṃ gṛñjanaṃ caiva palāṇḍuṃ piṇḍamūlakam

gandhārakaṃ karambhāṇi lavaṇāny auṣarāṇi ca //

āraktāś caiva niryāsāḥ pratyakṣalavaṇāni ca

varjyāny etāni vai śrāddhe yac ca vācā na śasyate //

naktāhṛtam anutsṛṣṭaṃ tṛpyate na ca yatra gauḥ

durgandhi phenilaṃ cāmbu śrāddhayogyaṃ na pārthiva //

kṣīram ekaśaphānāṃ yad auṣṭram āvikam eva ca

mārgaṃ ca māhiṣaṃ caiva varjayec chrāddhakarmaṇi //

ṣaṇḍāpaviddhacaṇḍālapāṣaṇḍyunmattarogibhiḥ

kṛkavākuśvanagnaiś ca vānaragrāmasūkaraiḥ //

udakyāsūtikāśaucimṛtahāraiś ca vīkṣite

śrāddhe surā na pitaro bhuñjate puruṣarṣabha //

tasmāt pariśrite kuryāc śrāddhaṃ śraddhāsamanvitaḥ

urvyāṃ ca tilavikṣepād yātudhānān nivārayet //

na pūti naivopapannaṃ keśakīṭādibhir nṛpa

na caivābhiṣavair miśram annaṃ paryuṣitaṃ tathā //

śraddhāsamanvitair dattaṃ pitṛbhyo nāmagotrataḥ

yadāhārās tu te jātās tadāhāratvam eti tat //

śrūyante cāpi pitṛbhir gītā gāthā mahīpate

ikṣvākor manuputrasya kalāpopavane purā //

api nas te bhaviṣyanti kule sanmārgaśīlinaḥ

gayām upetya ye piṇḍān dāsyanty asmākam ādarāt //

api naḥ sa kule jāyād yo no dadyāt trayodaśīm

pāyasaṃ madhusarpibhyāṃ varṣāsu ca maghāsu ca //

gaurīṃ vāpy udvahet kanyāṃ nīlaṃ vā vṛṣam utsṛjet

yajeta vāśvamedhena vidhivad dakṣiṇāvatā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

ity āha bhagavān aurvaḥ sagarāya mahātmane

sadācārān purā samyaṅ maitreya paripṛcchate //

Note: Ś2,D7 ins.:

evaṃ navabhir adhyāyais trayīdharmaḥ prapañcitaḥ //

tatparityāganindārtham adhyāyadvayam uttaram //

mayāpy etad aśeṣeṇa kathitaṃ bhavato dvija

samullaṅghya sadācāraṃ kaścin nāpnoti śobhanam //

ṣaṇḍāpaviddhapramukhā viditā bhagavan mayā

udakyādyāś ca ye sarve nagnam icchāmi veditum //

ko nagnaḥ kiṃsamācāro nagnasaṃjñāṃ naro labhet

nagnasvarūpam icchāmi yathāvat gaditaṃ tvayā //

Note: D4,T2.3,G2,ed. Veṅk. ins.:

śrotuṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha na hy asty aviditaṃ tava //

ṛgyajuḥsāmasaṃjñeyaṃ trayī varṇāvṛtir dvija

etām ujjhati yo mohāt sa nagnaḥ pātakī smṛtaḥ //

trayī samastavarṇānāṃ dvija saṃvaraṇaṃ yataḥ

nagno bhavaty ujjhitāyām atas tasyām asaṃśayam //

idaṃ ca śrūyatām anyad bhīṣmāya sumahātmane

kathayām āsa dharmajño vasiṣṭho 'smatpitāmahaḥ //

mayāpi tasya gadataḥ śrutam etan mahātmanaḥ

nagnasaṃbandhi maitreya yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā //

devāsuram abhūd yuddhaṃ divyam abdaṃ purā dvija

tasmin parājitā devā daityair hrādapurogamaiḥ //

kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ gatvātapyanta vai tapaḥ

viṣṇor ārādhanārthāya jaguś cemaṃ stavaṃ tadā //

ārādhanāya lokānāṃ viṣṇor īśasya yāṃ giram

vakṣyāmo bhagavān ādyas tayā viṣṇuḥ prasīdatu //

yato bhūtāny aśeṣāṇi prasūtāni mahātmanaḥ

yasmiṃś ca layam eṣyanti kas taṃ saṃstotum īśvaraḥ //

tathāpy arātividhvaṃsadhvastavīryā bhavārthinaḥ

tvāṃ stoṣyāmas tavoktīnāṃ yāthārthyaṃ naiva gocare //

tvam urvī salilaṃ vahnir vāyur ākāśam eva ca

samastam antaḥkaraṇaṃ pradhānaṃ tatparaḥ pumān //

ekaṃ tavaitad bhūtātman mūrtāmūrtamayaṃ vapuḥ

ābrahmastambaparyantaṃ sthānakālavibhedavat //

tatreśa tava yat pūrvaṃ tvannābhikamalodbhavam

rūpaṃ sargopakārāya tasmai brahmātmane namaḥ //

śakrārkarudravasvaśvimarutsomādibhedavat

vayam evaṃ svarūpaṃ te tasmai devātmane namaḥ //

dambhaprāyam asaṃbodhi titikṣādamavarjitam

yad rūpaṃ tava govinda tasmai daityātmane namaḥ //

nātijñānavahā yasmin nāḍyaḥ stimitatejasi

śabdādilobhi yat tasmai tubhyaṃ yakṣātmane namaḥ //

krauryamāyāmayaṃ ghoraṃ yac ca rūpaṃ tavāsitam

niśācarātmane tasmai namas te puruṣottama //

svargasthadharmisaddharmaphalopakaraṇaṃ tava

dharmākhyaṃ ca tathā rūpaṃ namas tasmai janārdana //

harṣaprāyam asaṃsargi gatimad gamanādiṣu

siddhātmaṃs tava yad rūpaṃ tasmai siddhātmane namaḥ //

atitikṣādhanaṃ krūram upabhogasahaṃ hare

dvijihvaṃ tava yad rūpaṃ tasmai sarpātmane namaḥ //

avabodhi ca yac chāntam adoṣam apakalmaṣam

ṛṣirūpātmane tasmai viṣṇo rūpāya te namaḥ //

bhakṣayaty atha kalpānte bhūtāni yad avāritam

tvadrūpaṃ puṇḍarīkākṣa tasmai kālātmane namaḥ //

saṃbhakṣya sarvabhūtāni devādīny aviśeṣataḥ

nṛtyaty ante ca yad rūpaṃ tasmai rudrātmane namaḥ //

pravṛttyā rajaso yac ca karmaṇāṃ kāraṇātmakam

janārdana namas tasmai tvadrūpāya narātmane //

aṣṭāviṃśadvadhopetaṃ yad rūpaṃ tāmasaṃ tava

unmārgagāmi sarvātmaṃs tasmai paśvātmane namaḥ //

yajñāṅgabhūtaṃ yad rūpaṃ jagataḥ siddhisādhanam

vṛkṣādibhedair yad bhedi tasmai mukhyātmane namaḥ //

tiryaṅmanuṣyadevādivyomaśabdādikaṃ ca yat

rūpaṃ tavādeḥ sarvasya tasmai sarvātmane namaḥ //

pradhānabuddhyādimayād aśeṣād yad anyad asmāt paramaṃ parātman

rūpaṃ tavādyaṃ na yad anyatulyaṃ tasmai namaḥ kāraṇakāraṇāya //

śuklādidīrghādighanādihīnam agocare yac ca viśeṣaṇānām

śuddhātiśuddhaṃ paramarṣidṛśyaṃ rūpāya tasmai bhagavan natāḥ smaḥ //

yan naḥ śarīreṣu yad anyadeheṣv aśeṣavastuṣv ajam avyayaṃ yat

yasmāc ca nānyad vyatiriktam asti brahmasvarūpāya natāḥ sma tasmai //

sakalam idam ajasya yasya rūpaṃ paramapadātmavataḥ sanātanasya

tam anidhanam aśeṣabījabhūtaṃ prabhum amalaṃ praṇatāḥ sma vāsudevam //

stotrasyāsyāvasāne tu dadṛśuḥ parameśvaram

śaṅkhacakragadāpāṇiṃ garuḍasthaṃ surā harim //

tam ūcuḥ sakalā devāḥ praṇipātapuraḥsaram

prasīda deva daityebhyas trāhīti śaraṇārthinaḥ //

trailokyaṃ yajñabhāgāś ca daityair hrādapurogamaiḥ

hṛtaṃ no brahmaṇo 'py ājñām ullaṅghya parameśvara //

yady apy aśeṣabhūtasya vayaṃ te ca tavāṃśakāḥ

tathāpy avidyābhedena bhinnaṃ paśyāmahe jagat //

svavarṇadharmābhiratā vedamārgānusāriṇaḥ

na śakyās te 'rayo hantum asmābhis tapasānvitāḥ //

tam upāyam aśeṣātmann asmākaṃ dātum arhasi

yena tān asurān hantuṃ bhavema bhagavan kṣamāḥ //

ity ukto bhagavāṃs tebhyo māyāmohaṃ śarīrataḥ

samutpādya dadau viṣṇuḥ prāha cedaṃ surottamān //

māyāmoho 'yam akhilān daityāṃs tān mohayiṣyati

tato vadhyā bhaviṣyanti vedamārgabahiṣkṛtāḥ //

sthitau sthitasya me vadhyā yāvantaḥ paripanthinaḥ

brahmaṇo hy adhikārasya devā daityādikāḥ surāḥ //

tad gacchata na bhīḥ kāryā māyāmoho 'yam agrataḥ

gacchatv adyopakārāya bhavatāṃ bhavitā surāḥ //

ity uktāḥ praṇipatyainaṃ yayur devā yathāgatam

māyāmoho 'pi taiḥ sārdhaṃ yayau yatra mahāsurāḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]

tapasy abhiratān so 'tha māyāmoho mahāsurān

maitreya dadṛśe gatvā narmadātīrasaṃśrayān //

tato digambaro muṇḍo barhipatradharo dvija

māyāmoho 'surān ślakṣṇam idaṃ vacanam abravīt //

bho daityapatayo brūta yadarthaṃ tapyate tapaḥ

aihikaṃ vātha pāratryaṃ tapasaḥ phalam icchatha //

pāratryaphalalābhāya tapaścaryā mahāmate

asmābhir iyam ārabdhā kiṃ vā te 'tra vivakṣitam //

kurudhvaṃ mama vākyāni yadi muktim abhīpsatha

arhadhvaṃ dharmam etaṃ ca muktidvāram asaṃvṛtam //

dharmo vimukter arho 'yaṃ naitasmād aparaḥ paraḥ

atraivāvasthitāḥ svargaṃ vimuktiṃ vā gamiṣyatha //

arhadhvaṃ dharmam etaṃ ca sarve yūyaṃ mahābalāḥ //

evaṃprakārair bahubhir yuktidarśanavardhitaiḥ

māyāmohena daityās te vedamārgād apākṛtāḥ //

dharmāyaitad adharmāya sad etan na sad ity api

vimuktaye tv idaṃ naitad vimuktiṃ saṃprayacchati //

paramārtho 'yam atyarthaṃ paramārtho na cāpy ayam //

kāryam etad akāryaṃ ca naitad evaṃ sphuṭaṃ tv idam

digvāsasām ayaṃ dharmo dharmo 'yaṃ bahuvāsasām //

ity anekāntavādaṃ ca māyāmohena naikadhā

tena darśayatā daityāḥ svadharmāṃs tyājitā dvija //

arhathemaṃ mahādharmaṃ māyāmohena te yataḥ

proktās tam āśritā dharmam arhatās tena te 'bhavan //

trayīdharmasamutsargaṃ māyāmohena te 'surāḥ

kāritās tanmayā hy āsaṃs tathānye tatprabodhitāḥ //

tair apy anye pare taiś ca tair apy anye pare ca taiḥ

alpair ahobhiḥ saṃtyaktā tair daityaiḥ prāyaśas trayī //

punaś ca raktāmbaradhṛṅ māyāmoho 'jitekṣaṇaḥ

anyān āhāsurān gatvā mṛdvalpamadhurākṣaram //

svargārthaṃ yadi vo vāñchā nirvāṇārtham athāsurāḥ

tad alaṃ paśughātādiduṣṭadharmaṃ nibodhata //

vijñānamayam evaitad aśeṣam avagacchata

budhyadhvaṃ me vacaḥ samyag budhair evam udīritam //

jagad etad anādhāraṃ bhrāntijñānārthatatparam

rāgādiduṣṭam atyarthaṃ bhrāmyate bhavasaṃkaṭe //

evaṃ budhyata budhyadhvaṃ budhyataivam itīrayan

māyāmohaḥ sa daityeyān dharmam atyājayan nijam //

nānāprakāravacanaṃ sa teṣāṃ yuktiyojitam

tathā tathāvadad dharmaṃ tatyajus te yathā yathā //

te 'py anyeṣāṃ tathaivocur anyair anye tathoditāḥ

maitreya tatyajur dharmaṃ vedasmṛtyuditaṃ param //

anyān apy anyapāṣaṇḍaprakārair bahubhir dvija

daiteyān mohayām āsa māyāmoho 'timohakṛt //

svalpenaiva hi kālena māyāmohena te 'surāḥ

mohitās tatyajuḥ sarvāṃ trayīmārgāśritāṃ kathām //

kecid vinindāṃ vedānāṃ devānām apare dvija

yajñakarmakalāpasya tathānye ca dvijanmanām //

naitad yuktisahaṃ vākyaṃ hiṃsā dharmāya neṣyate

havīṃṣy analadagdhāni phalāyety arbhakoditam //

yajñair anekair devatvam avāpyendreṇa bhujyate

śamyādi yadi cet kāṣṭhaṃ tadvaraṃ patrabhuk paśuḥ //

Note: After 27c M1 ins.:

.... .... bhaved yajñasya sādhanam //

tadāhāras tadā nityaṃ .... .... //

nihatasya paśor yajñe svargaprāptir yadīṣyate

svapitā yajamānena kiṃ nu tasmān na hanyate //

tṛptaye jāyate puṃso bhuktam anyena cet tataḥ

dadyāc chrāddhaṃ śraddhayānnaṃ na vaheyuḥ pravāsinaḥ //

janaśraddheyam ity etad avagamya tato 'tra vaḥ

upekṣā śreyasī vākyaṃ rocatāṃ yan mayeritam //

na hy āptavādā nabhaso nipatanti mahāsurāḥ

yuktimad vacanaṃ grāhyaṃ mayānyaiś ca bhavadvidhaiḥ //

māyāmohena te daityāḥ prakārair bahubhis tathā

vyutthāpitā yathā naiṣāṃ trayīṃ kaścid arocayat //

ittham unmārgayāteṣu teṣu daityeṣu te 'marāḥ

udyogaṃ paramaṃ kṛtvā yuddhāya samupasthitāḥ //

tato devāsuraṃ yuddhaṃ punar evābhavad dvija

hatāś ca te 'surā devaiḥ sanmārgaparipanthinaḥ //

saddharmakavacas teṣām abhūd yaḥ prathamaṃ dvija

tena rakṣābhavat pūrvaṃ neśur naṣṭe ca tatra te //

tato maitreya tanmārgavartino ye 'bhavañ janāḥ

nagnās te tair yatas tyaktaṃ trayīsaṃvaraṇaṃ vṛthā //

Note: ed. Veṅk. ins.:

kṛtāś ca te 'surā devair nānāvedavinindakāḥ //

brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprasthas tathāśramāḥ

parivrāḍ vā caturtho 'tra pañcamo nopapadyate //

yas tu saṃtyajya gārhasthyaṃ vānaprastho na jāyate

parivrāḍ vāpi maitreya sa nagnaḥ pāpakṛn naraḥ //

nityānāṃ karmaṇāṃ vipra tasya hānir aharniśam

akurvan vihitaṃ karma śaktaḥ patati taddine //

prāyaścittena mahatā śuddhiṃ prāpnoty anāpadi

pakṣaṃ nityakriyāhāneḥ kartā maitreya mānavaḥ //

saṃvatsaraṃ kriyāhānir yasya puṃso 'bhijāyate

tasyāvalokanāt sūryo nirīkṣyaḥ sādhubhiḥ sadā //

spṛṣṭe snānaṃ sacailasya śuddhihetur mahāmune

puṃso bhavati tasyoktā na śuddhiḥ pāpakarmaṇaḥ //

devarṣipitṛbhūtāni yasya niḥśvasya veśmani

prayānty anarcitāny atra na tasmāt pāpakṛn naraḥ //

devādiniḥśvāsahataṃ śarīraṃ yasya veśma ca

na tena saṃkaraṃ kuryād gṛhāsanaparicchadaiḥ //

saṃbhāṣaṇānupraśnādi sahāsyaṃ caiva kurvataḥ

jāyate tulyatā puṃsas tenaiva dvija vatsaram //

atha bhuṅkte gṛhe tasya karoty āsyāṃ tathāsane

śete cāpy ekaśayane sa sadyas tatsamo bhavet //

devatāpitṛbhūtāni tathānabhyarcya yo 'tithīn

bhuṅkte sa pātakaṃ bhuṅkte niṣkṛtis tasya kīdṛśī //

brāhmaṇādyāś ca ye varṇāḥ svadharmād anyatomukham

yānti te nagnasaṃjñāṃ tu hīnakarmasv avasthitāḥ //

caturṇāṃ yatra varṇānāṃ maitreyātyantasaṃkaraḥ

tatrāsyā sādhuvṛttīnām upaghātāya jāyate //

anabhyarcya ṛṣīn devān pitṛbhūtātithīṃs tathā

yo bhuṅkte tasya saṃbhāṣāt patanti narake narāḥ //

tasmād etān naro nagnāṃs trayīsaṃtyāgadūṣitān

sarvadā varjayet prājña ālāpasparśanādiṣu //

śraddhāvadbhiḥ kṛtaṃ yatnād devān pitṛpitāmahān

na prīṇayati tac chrāddhaṃ yady ebhir avalokitam //

śrūyate ca purā khyāto rājā śatadhanur bhuvi

patnī ca śaibyā tasyābhūd atidharmaparāyaṇā //

pativratā mahābhāgā satyaśaucadayānvitā

sarvalakṣaṇasaṃpannā saṃpannā vinayena ca //

sa tu rājā tayā sārdhaṃ devadevaṃ janārdanam

ārādhayām āsa vibhuṃ parameṇa samādhinā //

homair japais tathā dānair upavāsaiś ca bhaktitaḥ

pūjābhiś cānudivasaṃ tanmanā nānyamānasaḥ //

ekadā tu samaṃ snātau tau tu bhāryāpatī jale
bhāgīrathyāḥ samuttīrṇau kārttikyāṃ samupoṣitau
pāṣaṇḍinam apaśyetām āyāntaṃ saṃmukhaṃ dvija //

cāpācāryasya tasyāsau sakhā rājño mahātmanaḥ

atas tadgauravāt tena sahālāpam athākarot //

na tu sā vāgyatā devī tasya patnī yatavratā

upoṣitāsmīti raviṃ tasmin dṛṣṭe dadarśa ca //

samāgamya yathānyāyaṃ dampatī tau yathāvidhi

viṣṇoḥ pūjādikaṃ sarvaṃ kṛtavantau dvijottama //

kālena gacchatā rājā mamārāsau sapatnajit

anvāruroha taṃ devī citāsthaṃ bhūpatiṃ patim //

sa tu tenāpacāreṇa śvā jajñe vasudhādhipaḥ

upoṣitena pāṣaṇḍasaṃbhāṣo yaḥ kṛto 'bhavat //

sāpi jātismarā jajñe kāśirājasutā śubhā

sarvavijñānasaṃpannā sarvalakṣaṇabhūṣitā //

tāṃ pitā dātukāmo 'bhūd varāya vinivāritaḥ

tayaiva tanvyā virato vivāhārambhato nṛpaḥ //

tataḥ sā divyayā dṛṣṭyā dṛṣṭvā śvānaṃ nijaṃ patim

vaidiśākhyaṃ puraṃ gatvā tadavasthaṃ dadarśa tam //

taṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgā śvānabhūtaṃ patiṃ tathā

dadau tasmai varāhāraṃ satkārapravaṇaṃ śubham //

bhuñjan dattaṃ tayā so 'nnam atimiṣṭam abhīpsitam

śvajātilalitaṃ kurvan bahu cāṭu cakāra vai //

atīva vrīḍitā bālā kurvatā cāṭu tena sā

praṇāmapūrvam āhedaṃ dayitaṃ taṃ kuyonijam //

smaryatāṃ tan mahārāja dākṣiṇyalalitaṃ tvayā

yena śvayonim āpanno mama cāṭukaro bhavān //

pāṣaṇḍinaṃ samābhāṣya tīrthasnānād anantaram

prāpto 'si kutsitāṃ yoniṃ kiṃ na smarasi tat prabho //

tayaivaṃ smārite tatra pūrvajātikṛte tadā

dadhyau ciram athāvāpa nirvedam atidurlabham //

nirviṇṇacittaḥ sa tato nirgamya nagarād bahiḥ

maruprapatanaṃ kṛtvā śārgālīṃ yonim āgataḥ //

sāpi dvitīye saṃprāpte varṣe divyena cakṣuṣā

jñātvā sṛgālaṃ taṃ draṣṭuṃ yayau kolāhalaṃ girim //

tatrāpi dṛṣṭvā taṃ prāha śārgālīṃ yonim āgatam

bhartāram api cārvaṅgī tanayā pṛthivīkṣitaḥ //

api smarasi rājendra śvayonisthasya yan mayā

proktaṃ te pūrvacaritaṃ pāṣaṇḍālāpasaṃśrayam //

punas tayoktaṃ taj jñātvā satyaṃ satyavatāṃ varaḥ

kānane sa nirāhāras tatyāja svaṃ kalevaram //

bhūyas tato vṛkaṃ jātaṃ gatvā taṃ nirjane vane

smārayām āsa bhartāraṃ pūrvavṛttam aninditā //

na tvaṃ vṛko mahābhāga rājā śatadhanur bhavān

śvā bhūtvā tvaṃ śṛgālo 'bhūr vṛkatvaṃ sāmprataṃ gataḥ //

smāritena yathā vyaktas tenātmā gṛdhratāṃ gataḥ

apāpā sā punaś cainaṃ bodhayām āsa bhāminī //

narendra smaryatām ātmā hy alaṃ te gṛdhraceṣṭayā

pāṣaṇḍālāpajāto 'yaṃ doṣo yad gṛdhratāṃ gataḥ //

tataḥ kākatvam āpannaṃ samanantarajanmani

uvāca tanvī bhartāram upalabhyātmayogataḥ //

aśeṣā bhūbhṛtaḥ pūrvaṃ vaśyā yasmai baliṃ daduḥ

sa tvaṃ kākatvam āpanno jāto 'dya balibhuk prabho //

evam eva ca kākatve smāritaḥ sa purātanam

tatyāja bhūpatiḥ prāṇān mayūratvam avāpa ca //

mayūratve tataḥ sā vai cakārānugataṃ śubhā

dattaiḥ pratikṣaṇaṃ bhojyair bālā tajjātibhojanaiḥ //

tatas tu janako rājā vājimedhaṃ mahākratum

cakāra tasyāvabhṛthe snāpayām āsa taṃ tadā //

sasnau svayaṃ ca tanvaṅgī smārayām āsa cāpi tam

yathāsau śvaśṛgālādyā yonīr jagrāha pārthivaḥ //

smṛtajanmakramaḥ so 'tha tatyāja svaṃ kalevaram

jajñe ca janakasyaiva putro 'sau sumahātmanaḥ //

tataḥ sā pitaraṃ tanvī vivāhārtham acodayat

sa cāpi kārayām āsa pitā tasyāḥ svayaṃvaram //

svayaṃvare kṛte sā taṃ saṃprāptaṃ patim ātmanaḥ

varayām āsa bhūyo 'pi bhartṛbhāvena bhāminī //

bubhuje ca tayā sārdhaṃ saṃbhogān nṛpanandanaḥ

pitary uparate rājyaṃ videheṣu cakāra saḥ //

iyāja yajñān subahūn dadau dānāni cārthinām

putrān utpādayām āsa yuyudhe ca sahāribhiḥ //

rājyaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ pālayitvā vasuṃdharām

tatyāja sa priyān prāṇān saṃgrāme dharmato nṛpaḥ //

tataś citāsthaṃ taṃ bhūyo bhartāraṃ sā śubhekṣaṇā

anvāruroha vidhivad yathāpūrvaṃ mudāvatī //

tato 'vāpa tayā sārdhaṃ rājaputryā sa pārthivaḥ

aindrān atītya vai lokāṃl lokān kāmaduho 'kṣayān //

svargākṣayatvam atulaṃ dāmpatyam atidurlabham

prāptaṃ puṇyaphalaṃ prāpya saṃśuddhiṃ tāṃ dvijottama //

eṣa pāṣaṇḍasaṃbhāṣadoṣaḥ prokto mayā dvija

tathāśvamedhāvabhṛthasnānamāhātmyam eva ca //

tasmāt pāṣaṇḍibhiḥ pāpair ālāpasparśanaṃ tyajet

viśeṣataḥ kriyākāle yajñādau cāpi dīkṣitaḥ //

kriyāhānir gṛhe yasya māsam ekaṃ prajāyate

tasyāvalokanāt sūryaṃ paśyeta matimān naraḥ //

kiṃ punar yais tu saṃtyaktā trayī sarvātmanā dvija

parānnabhojibhiḥ pāpair vedavādavirodhibhiḥ //

Note: After 99, ed. Veṅk. ins.:

sahālāpas tu saṃsargaḥ sahāsyā cātipāpinī //

pāṣaṇḍibhir durācārais tasmāt tān parivarjayet //

pāṣaṇḍino vikarmasthān baiḍālavratikāñ chaṭhān

haitukān bakavṛttīṃś ca vāṅmātreṇāpi nārcayet //

Note: Ś2,B2,D7 ins.:

bhraṣṭaḥ svadharmāt pāṣaṇḍo vikarmastho niṣiddhakṛt //

yasya dharmasya yo nityaṃ suradhvaja ivocchritaḥ //

pracchannāni ca pāpāni baiḍālaṃ nāma tadvratam //

priyaṃ vakti puro 'nyatra vipriyaṃ kurute bhṛśam //

tyaktāparādhaceṣṭaś ca śaṭho 'yaṃ kathito budhaiḥ //

saṃdehakṛd dhetubhir yaḥ satkarmasu sa haitukaḥ //

arvāgdṛṣṭir nikṛtikāḥ svārthasādhanatatparāḥ //

Note: B2 cont.:

śaṭho mithyāvinītaś ca bakavṛttir udāhṛtaḥ //

dūrād apāstaḥ saṃparkas sahāsyāpi ca pāpibhiḥ

pāṣaṇḍibhir durācārais tasmāt tān parivarjayet //

ete nagnās tavākhyātā dṛṣṭyā śrāddhopaghātakāḥ

yeṣāṃ saṃbhāṣaṇāt puṃsāṃ dinapuṇyaṃ praṇaśyati //

ete pāṣaṇḍinaḥ pāpā na hy etān ālaped budhaḥ

puṇyaṃ naśyati saṃbhāṣād eteṣāṃ taddinodbhavam //

puṃsāṃ jaṭādharaṇamauṇḍyavatāṃ vṛthaiva moghāśinām akhilaśaucanirākṛtānām

toyapradānapitṛpiṇḍabahiṣkṛtānāṃ saṃbhāṣaṇād api narā narakaṃ prayānti //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]

bhagavan yan naraiḥ kāryaṃ sādhukarmaṇy avasthitaiḥ

tan mahyaṃ guruṇākhyātaṃ nityanaimittikātmakam //

varṇadharmās tathākhyātā dharmā ye cāśrameṣu vai

śrotum icchāmy ahaṃ vaṃśāṃs tāṃs tvaṃ prabrūhi me guro //

maitreya śrūyatām ayam anekayajvivīraśūrabhūpālālaṃkṛto brahmādir mānavo vaṃśaḥ ||

tathā coktam |

brahmādyaṃ yo manor vaṃśam ahany ahani saṃsmaret

tasya vaṃśasamucchedo na kadācid bhaviṣyati //

tad asya vaṃśasyānupūrvīm aśeṣapāpaprakṣālanāya maitreya tāṃ śṛṇu ||

tad yathā sakalajagatām anādir ādibhūta-ṛgyajuḥsāmādimayo bhagavadviṣṇumayasya brahmaṇo mūrtaṃ rūpaṃ hiraṇyagarbho brahmāṇḍato bhagavān brahmā prāg babhūva ||

brahmaṇaś ca dakṣiṇāṅguṣṭhajanmā dakṣaḥ prajāpatir dakṣasyāditir aditer vivasvān vivasvato manuḥ ||

manor ikṣvākunṛgadhṛṣṭaśaryātinariṣyantaprāṃśunābhāganediṣṭakarūṣapṛṣadhrākhyā daśa putrā babhūvuḥ ||

iṣṭiṃ ca mitrāvaruṇayor manuḥ putrakāmaś cakāra ||

tatrāpahute hotur apacārād ilā nāma kanyā babhūva ||

saiva ca mitrāvaruṇayoḥ prasādāt sudyumno nāma manoḥ putro maitreyāsīt ||

punaś ceśvarakopāt strī satī somasūnor budhasyāśramasamīpe babhrāma ||

sānurāgaś ca tasyāṃ budhaḥ purūravasam ātmajam utpādayām āsa ||

jāte ca tasminn amitatejobhiḥ paramarṣibhir ṛṅmayo yajurmayaḥ sāmamayo 'tharvamayaḥ sarvamayo manomayo jñānamayo na kiṃcinmayo bhagavān yajñapuruṣasvarūpī sudyumnasya puṃstvam abhilaṣadbhir yathāvad iṣṭas tatprasādāc cāsāv ilā punar api sudyumno 'bhavat ||

tasyāpy utkalagayavinatasaṃjñās trayaḥ putrā babhūvuḥ ||

sudyumnas tu strīpūrvakatvād rājyabhāgaṃ na lebhe ||

tatpitrā tu vasiṣṭhavacanāt pratiṣṭhānaṃ nāma nagaraṃ sudyumnāya dattaṃ tac cāsau purūravase prādāt ||

pṛṣadhras tu manoḥ putro gurugovadhāc chūdratvam agamat ||

karūṣāt kārūṣāḥ kṣatriyā mahābalaparākramā babhūvuḥ ||

nābhāgo nediṣṭaputras tu vaiśyatām agamat | tasmād bhalandanaḥ putro 'bhavat ||

bhalandanād vatsaprir udārakīrtiḥ ||

vatsapreḥ prāṃśur abhavat ||

prajāniś ca prāṃśor eko 'bhavat ||

tataś ca khanitras tasmāc cakṣupaḥ cakṣupāc cātibalaparākramo viṃśo 'bhavat ||

tato viviṃśas tasmāc ca khaninetras tataś cātivibhūtiḥ ||

ativibhūter bhūribalaparākramaḥ karaṃdhamaḥ putro 'bhavat tasmād apy avikṣir avikṣer apy atibalaḥ putro marutto 'bhavad yasyemāv adyāpi ślokau gīyete ||

maruttasya yathā yajñas tathā kasyābhavad bhuvi

sarvaṃ hiraṇmayaṃ yasya yajñavastv atiśobhanam //

amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ

marutaḥ pariveṣṭāraḥ sadasyāś ca divaukasaḥ //

maruttaś cakravartī nariṣyantanāmānaṃ putram avāpa ||

tasmāc ca damo damasya putro rājyavardhano jajñe ||

rājyavardhanāt sudhṛtir abhūt tataś ca naras tasmāc ca kevalaḥ kevalād bandhumān bandhumato vegavān vegavato budhaś tataś ca tṛṇabinduḥ ||

tasyāpy ekā kanyā ilavilā nāma ||

taṃ cālambuṣā nāma varāpsarās tṛṇabinduṃ bheje ||

tasyām asya viśālo jajñe yaḥ purīṃ vaiśālīṃ nāma nirmame ||

hemacandro viśālasya putro 'bhavat ||

tasmāc ca sucandras tattanayo dhūmrāśvas tasyāpi sṛñjayo 'bhūt ||

sṛñjayāt sahadevaḥ | tataḥ kṛśāśvo nāma putro 'bhavat ||

somadattaḥ kṛśāśvāj jajñe yo daśāśvamedhān ājahāra ||

tatputraś ca janamejayaḥ | janamejayāt sumatiḥ | ete vaiśālikā bhūbhṛtaḥ ||

śloko 'py atra gīyate |

tṛṇabindoḥ prasādena sarve vaiśālikā nṛpāḥ

dīrghāyuṣo mahātmāno vīryavanto 'tidhārmikāḥ //

śaryāteḥ kanyā sukanyā nāmābhavad yām upayeme cyavanaḥ ||

ānartaś ca nāma dhārmikaḥ śaryātiputro 'bhūt ||

ānartasyāpi revato nāma putro jajñe yo 'sāv ānartaviṣayaṃ bubhuje purīṃ ca kuśasthalīm adhyuvāsa ||

revatasyāpi raivataḥ putraḥ kakudmī nāma dharmātmā bhrātṛśatasya jyeṣṭho 'bhavat ||

tasya ca revatī nāma kanyā |

tām ādāya kasyeyam arhatīti bhagavantam abjayoniṃ praṣṭuṃ brahmalokaṃ jagāma ||

tāvac ca brahmaṇo 'ntike hāhāhūhūsaṃjñābhyāṃ gandharvābhyām atitānaṃ nāma divyaṃ gāndharvam agīyata ||

tāvac ca trimārgaparivartair anekayugaparivṛttitiṣṭhann api raivataḥ śṛṇvan muhūrtam iva mene ||

gītāvasāne ca bhagavantam abjayoniṃ praṇamya raivataḥ kanyāyogyaṃ varam apṛcchat ||

taṃ cāha bhagavān kathaya yo 'bhimatas te vara iti ||

punaś ca praṇamya bhagavate tasmai yathābhimatān ātmanaḥ sa varān kathayām āsa |

ka eṣāṃ bhagavato 'bhimato yasmai kanyām imāṃ prayacchāmīti ||

tataḥ kiṃcidavanataśirāḥ sasmitaṃ bhagavān abjayonir āha ||

ya ete bhavato 'bhimatā naiteṣāṃ sāmpratam apatyāpatyasaṃtatir apy avanītale 'sti ||

bahūni hi tavātraiva gāndharvaṃ śṛṇvataś caturyugāny atītāni ||

sāmprataṃ hi bhūtale 'ṣṭāviṃśatitamasya manoś caturyugam atītaprāyam āsanno hi tatra kaliḥ ||

anyasmai kanyāratnam idaṃ bhavataikākinā deyam ||

bhavato 'pi mitramantribhṛtyakalatrabandhubalakośādayaḥ samastāḥ kālenaitenātyantam atītāḥ ||

tataḥ punar utpannasādhvasaḥ sa rājā bhagavantaṃ praṇamya papraccha ||

bhagavann evam avasthite mayeyaṃ kasmai deyeti ||

tataḥ sa bhagavān kiṃcidavanamrakandharaṃ kṛtāñjalibhūtaṃ sarvalokagurur abjayonir āha ||

na hy ādimadhyāntam ajasya yasya vidmo vayaṃ sarvamayasya dhātuḥ

na ca svarūpaṃ na paraṃ svabhāvaṃ na caiva sāraṃ parameśvarasya //

kalāmuhūrtādimayaś ca kālo na yadvibhūteḥ pariṇāmahetuḥ

ajanmanāśasya samastamūrter anāmarūpasya sanātanasya //

yasya prasādād aham acyutasya bhūtaḥ prajāsṛṣṭikaro 'ntakārī

krodhāc ca rudraḥ sthitihetubhūto yasmāc ca madhye puruṣaḥ parasmāt //

madrūpam āsthāya sṛjaty ajo yaḥ sthitau ca yo 'sau puruṣasvarūpī

rudrasvarūpeṇa ca yo 'tti viśvaṃ dhatte tathānantavapuḥ samastam //

śakrādirūpī paripāti viśvam arkendurūpaś ca tamo hinasti

pākāya yo 'gnitvam upetya lokān bibharti pṛthvīvapur avyayātmā //

ceṣṭāṃ karoti śvasanasvarūpī lokasya tṛptiṃ ca jalānnarūpī

dadāti viśvasthitisaṃsthitas tu sarvāvakāśaṃ ca nabhaḥsvarūpī //

yaḥ sṛjyate sargakṛd ātmanaiva yaḥ pālyate pālayitā ca devaḥ

viśvātmanā saṃhriyate 'ntakārī pṛthak trayasyāsya ca yo 'vyayātmā //

yasmiñ jagad yo jagad etad ādyo yaś cāśrito 'smiñ jagati svayaṃbhūḥ

sa sarvabhūtaprabhavo dharitryāṃ svāṃśena viṣṇur nṛpate 'vatīrṇaḥ //

kuśasthalī yā tava bhūpa ramyā purī purābhūd amarāvatīva

sā dvārakā saṃprati tatra cāste sa keśavāṃśo baladevanāmā //

tasmai tvam enāṃ tanayāṃ narendra prayaccha māyāmanujāya jāyām

ślāghyo varo 'sau tanayā taveyaṃ strīratnabhūtā sadṛśo hi yogaḥ //

itīrito 'sau kamalodbhavena bhuvaṃ samāsādya patiḥ prajānām

dadarśa hrasvān puruṣān aśeṣān alpaujasaḥ svalpavivekavīryān //

kuśasthalīṃ tāṃ ca purīm upetya dṛṣṭvānyarūpāṃ pradadau svakanyām

sīradhvajāya sphaṭikācalābha vakṣaḥsthalāyātuladhīr narendraḥ //

uccapramāṇām iti tām avekṣya svalāṅgalāgreṇa sa tālaketuḥ

vināmayām āsa tataś ca sāpi babhūva sadyo vanitā yathānyā //

tāṃ revatīṃ raivatabhūpakanyāṃ sīrāyudho 'sau vidhinopayeme

dattvā ca kanyāṃ sa nṛpo jagāma himālayaṃ vai tapase dhṛtātmā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

yāvac ca brahmalokāt kakudmī raivato nābhyeti tāvat puṇyajanasaṃjñā rākṣasās tām asya purīṃ kuśasthalīṃ jaghnuḥ ||

tac cāsya bhrātṛśataṃ puṇyajanatrāsād diśo bheje ||

tadanvayāś ca kṣatriyāḥ sarvadikṣv abhavan ||

dhṛṣṭasyāpi dhārṣṭakaṃ kṣatram abhavat ||

nabhagasyātmajo nābhāgasaṃjño 'bhavat | tasya ambarīṣaḥ | ambarīṣasyāpi virūpo 'bhavat ||

virūpāt pṛṣadaśvo jajñe tataś ca rathītaraḥ ||

tatrāyaṃ ślokaḥ |

ete kṣatraprasūtā vai punaś cāṅgirasāḥ smṛtāḥ |

rathītarāṇāṃ pravarāḥ kṣatropetā dvijātayaḥ ||

kṣuvataś ca manor ikṣvākur ghrāṇataḥ putro jajñe ||

tasya putraśatapravarā vikukṣinimidaṇḍākhyās trayaḥ putrā | śakunipramukhāḥ pañcāśat putrāḥ uttarāpatharakṣitāro babhūvuḥ | catvāriṃśad aṣṭau ca dakṣiṇāpathabhūpālāḥ ||

sa cekṣvākur aṣṭakāyām utpādya śrāddhārhaṃ māṃsam ānayeti vikukṣim ājñāpayām āsa | sa tatheti gṛhītājño vanam abhyetyānekān mṛgān hatvātiśrānto 'tikṣutparīto vikukṣir ekaṃ śaśam abhakṣayat | śeṣaṃ ca māṃsam ānīya pitre nivedayām āsa ||

ikṣvākukulācāryas tatprokṣaṇāya vasiṣṭhaś coditaḥ prāha | alam anenāmedhyenāmiṣeṇa durātmanānena te putreṇaitan māṃsam upahataṃ yato 'nena śaśo bhakṣitaḥ ||

tataś cāsau vikukṣir guruṇaivam uktaḥ śaśādasaṃjñām avāpa pitrā ca parityaktaḥ ||

pitary uparate cākhilām etāṃ pṛthvīṃ dharmataḥ śaśāsa ||

śaśādasya puraṃjayo nāma putro 'bhavat ||

idaṃ cānyat purā hi tretāyāṃ devāsuram atīva bhīṣaṇaṃ yuddham āsīt | tatra cātibalibhir asurair amarāḥ parājitā bhagavantaṃ viṣṇum ārādhayāṃ cakruḥ ||

prasannaś ca devānām anādinidhanaḥ sakalajagatparāyaṇo nārāyaṇaḥ prāha | jñātam eva mayā yuṣmābhir yad abhilaṣitaṃ tadartham idaṃ śrūyatām | puraṃjayo nāma śaśādasya ca rājarṣes tanayaḥ kṣatriyavaryas taccharīre 'ham aṃśena svayam evāvatīrya tān aśeṣān asurān nihaniṣyāmi tad bhavadbhiḥ puraṃjayo 'suravadhārthāya kāryodyogaḥ kārya iti etac ca śrutvā praṇamya bhagavantaṃ viṣṇum amarāḥ puraṃjayasakāśam ājagmuḥ ||

ūcuś cainaṃ | bho bhoḥ kṣatriyavaryāsmābhir abhyarthitena bhavatāsmākam arātivadhodyatānāṃ sāhāyyaṃ kṛtam icchāmaḥ | tad bhavatāsmākam abhyāgatānāṃ praṇayabhaṅgo na kāryaḥ | ity uktaḥ puraṃjayaḥ prāha | sakalatrailokyanātho yo 'yaṃ yuṣmākam indraḥ śatakratur asya yady ahaṃ skandhārūḍho yuṣmadarātibhiḥ saha yotsye tadāhaṃ bhavatāṃ sahāyaḥ | ity ākarṇya samastadevair indreṇa ca bāḍham ity evaṃ samanvicchitam ||

tataś ca śatakrator vṛṣabharūpadhāriṇaḥ kakutstho 'tiharṣasamanvito bhagavataś carācaraguror acyutasya tejasāpyāyito devāsurasaṃgrāme samastān evāsurān nijaghāna ||

yataś ca vṛṣabhakakutsthena rājñā niṣūditam asurabalam ataś cāsau kakutsthasaṃjñām avāpa ||

kakutsthasyāpy anenāḥ putro 'bhūt pṛthur anenasaḥ pṛthor viśvagaśvas tasyāpi cāndro yuvanāśvaś cāndrasya tasya yuvanāśvasya śrāvasto yaḥ purīṃ śrāvastīṃ niveśayām āsa ||

śrāvastasya bṛhadaśvas tasyāpi kuvalayāśvo yo 'sāv uttaṅkasya maharṣer apakāriṇaṃ dhundhunāmānam asuraṃ vaiṣṇavena tejasāpyāyitaḥ putrasahasrair ekaviṃśatibhiḥ parivṛto jaghāna dhundhumārasaṃjñāṃ cāvāpa ||

tasya ca samastā eva putrā dhundhumukhaniḥśvāsāgninā vipluṣṭā vineśuḥ ||

dṛḍhāśvacandrāśvakapilāśvās trayaḥ kevalaṃ avaśeṣitāḥ ||

dṛḍhāśvād dharyaśvas tasmān nikumbho nikumbhāt saṃhitāśvaḥ | tataś ca kṛśāśvas | tasmāc ca prasenajit tato yuvanāśvo 'bhavat ||

tasya cāputrasyātinirvedān munīnām āśramamaṇḍale nivasataḥ kṛpālubhis tair munibhir apatyotpādanāya iṣṭiḥ kṛtā | tasyāṃ ca madhyarātrinivṛttāyāṃ mantrapūtajalapūrṇaṃ kalaśaṃ vedimadhye niveśya te munayaḥ suṣupuḥ ||

teṣu ca supteṣv atitṛṭparītaḥ sa bhūpālas tam āśramaṃ viveśa ||

suptāṃś ca tān ṛṣīn naivotthāpayām āsa | tac ca kalaśajalam aparimeyamāhātmyaṃ mantrapūtaṃ papau ||

prabuddhāś ca ṛṣayaḥ papracchuḥ kenaitan mantrapūtaṃ vāri pītam ||

atra hi pīte rājño yuvanāśvasya patnī mahābalaparākramaṃ putraṃ janayiṣyatīty ākarṇya sa rājā ajānatā mayā pītam ity āha ||

garbhaś ca yuvanāśvasyodare 'bhavat krameṇa ca vavṛdhe ||

prāptasamayaś ca dakṣiṇakukṣim avanīpater nirbhidya niścakrāma na cāsau rājā mamāra ||

jāto nāmaiṣa kaṃ dhāsyatīti munayaḥ procuḥ ||

athāgamya devarāḍ abravīt mām ayaṃ dhāsyatīti ||

tato māṃdhātā nāmato 'bhavat | vaktre cāsya pradeśinī devarājena nyastā tāṃ papau | tāṃ cāmṛtasrāviṇīm āsvādyāhnaiva sa vyavardhata ||

sa tu māṃdhātā cakravartī saptadvīpāṃ mahīṃ bubhuje ||

bhavati cātra ślokaḥ | yāvat sūrya udeti sma yāvac ca pratitiṣṭhati | sarvaṃ tad yauvanāśvasya māṃdhātuḥ kṣetram ucyate ||

māṃdhātā śaśabindor duhitaraṃ bindumatīm upayeme | purukutsam ambarīṣaṃ ca mucakundaṃ ca tasyāṃ putratrayam utpādayām āsa ||

pañcāśac ca duhitaras tasya nṛpater babhūvuḥ ||

bahvṛcaś ca saubharir nāma ṛṣir antarjale dvādaśābdaṃ kālam uvāsa ||

tatra cāntarjale saṃmado nāmātibahuprajo 'tipramāṇo mīnādhipatir āsīt | tasya ca putrapautradauhitrāḥ pārśvataḥ pṛṣṭhato 'grato vakṣaḥpucchaśirasāṃ copari bhramantas tenaiva sahāharniśam atinirvṛtā remire ||

sa cāpi tatsparśopacīyamānaharṣaprakarṣo bahuprakāraṃ tasya ṛṣeḥ paśyatas tair ātmajapautradauhitrādibhiḥ sahānudinaṃ bahuprakāraṃ reme ||

athāntarjalāvasthitaḥ sa saubharir ekāgratāsamādhānam apahāyānudinaṃ tat tasya matsyasyātmajapautradauhitrādibhiḥ sahātiramaṇīyaṃ lalitam avekṣyācintayat | aho dhanyo 'yam īdṛśam apy anabhimataṃ yonyantaram avāpyaibhir ātmajapautrādibhiḥ saha ramamāṇo 'tīvāsmākaṃ spṛhām utpādayati | vayam apy evaṃ putrādibhiḥ saha ramiṣyāmaḥ | ity evam abhisamīkṣya sa tasmād antarjalān niṣkramya nirveṣṭukāmaḥ kanyārthaṃ māṃdhātāraṃ rājānam agacchat ||

āgamanaśravaṇasamanantaraṃ cotthāya tena rājñā samyag arghādinā pūjitaḥ kṛtāsanaparigrahaḥ saubharir uvāca ||

nirveṣṭukāmo 'smi narendra kanyāṃ prayaccha me mā praṇayaṃ vibhāṅkṣīḥ

na hy arthinaḥ kāryavaśābhyupetāḥ kakutsthagotre vimukhāḥ prayānti //

anye 'pi santy eva nṛpāḥ pṛthivyāṃ kṣmāpāla yeṣāṃtanayāḥ prasūtāḥ

kiṃtv arthinām arthitadānadīkṣā kṛtavrataṃ ślāghyam idaṃ kulaṃ te //

śatārdhasaṃkhyās tava santi kanyās tāsāṃ mamaikāṃ nṛpate prayaccha

yat prārthanābhaṅgabhayād bibhemi tasmād ahaṃ rājavarātiduḥkhāt //

iti ṛṣivacanam ākarṇya sa rājā jarājarjaritadehaṃ tam ṛṣim ālokya pratyākhyānakātaras tasmāc ca bhagavataḥ śāpato bibhyatkiṃcidadhomukhaś ciraṃ dadhyau ||

narendra kasmāt samupaiṣi cintām aśakyam uktaṃ na mayātra kiṃcit

yāvaśyadeyā tanayā tayaiva kṛtārthatā no yadi kiṃ na labdham //

atha tasya śāpabhītaḥ sapraśrayam uvācāsau rājā ||

bhagavann asmatkulasthitir iyaṃ ya eva kanyāyā abhirucito 'bhijanavān varas tasmai kanyā pradīyate | bhagavadājñāsmanmanorathānām apy agocaravartinī | katham apy eṣā saṃjātā tad evam upasthite na vidmaḥ kiṃ kurma ity etan mayā cintyate | ity abhihite ca tena bhūbhujā munir acintayat |

aho 'yam anyo 'smatpratyākhyānopāyo vṛddho 'yam anabhimataḥ strīṇāṃ kim uta kanyānām ity amunā saṃcintyaivam abhihitam | evam astu tathā kariṣyāmīti saṃcintya māṃdhātāram uvāca ||

yady evaṃ tadādiśyatām asmākaṃ praveśāya kanyāntaḥpuravarṣavaraḥ | yadi kanyaiva kācin mām abhilaṣati tadāhaṃ dārasaṃgrahaṃ kariṣyāmīty anyathā cet tad alam asmākam etenātītakālārambhenety uktvā virarāma ||

tataś ca māṃdhātrā muniśāpaśaṅkitena kanyāntaḥpuravarṣavaraḥ samājñaptaḥ ||

kanyāntaḥpuraṃ praviśann eva bhagavān akhilasiddhagandharvamanuṣyebhyo 'tiśayena kamanīyaṃ rūpam akarot ||

praveśya ca tam ṛṣim antaḥpuravarṣavaras tāḥ kanyakāḥ prāha ||

bhavatīnāṃ janayitā mahārājaḥ samājñāpayati | ayam asmān brahmarṣiḥ kanyārthī samabhyāgato mayā cāsya pratijñātaṃ yady asmatkanyakā kācid bhagavantaṃ varayati tat kanyāyāś chande nāhaṃ paripanthānaṃ kariṣyāmīty ākarṇya sarvā eva tāḥ kanyāḥ sānurāgāḥ samanmathāḥ kareṇava ivebhayūthapatiṃ tam ṛṣim ahamahamikayā varayāṃ babhūvuḥ ||

alaṃ bhaginyo 'ham imaṃ vṛṇomi vṛto mayā naiṣa tavānurūpaḥ

mamaiva bhartā vidhinaiṣa sṛṣṭaḥ sṛṣṭāham asyopaśamaṃ prayāhi //

vṛto mayāyaṃ prathamaṃ mayāyaṃ gṛhaṃ viśann eva vihanyase kim

mayā mayeti kṣitipātmajānāṃ tadartham atyarthakalir babhūva //

yadā tu sarvābhir atīva hārdād vṛtaḥ sa kanyābhir anindyakīrtiḥ

tadā sa kanyādhikṛto nṛpāya yathāvad ācaṣṭa vinamramūrtiḥ //

tadavagamāt kiṃ kim etat kathaya kiṃ karomīti kiṃ mayābhihitam ity ākulamatir anicchann api kathamapi rājānumene ||

kṛtānurūpavivāhaś ca maharṣiḥ sakalā eva tāḥ kanyāḥ svam āśramam anayat ||

tatra cāśeṣaśilpiśilpapraṇetāraṃ dhātāram ivānyaṃ viśvakarmāṇam āhūya sakalakanyānām ekaikasyāḥ protphullapaṅkajāḥ kūjatkalahaṃsakāraṇḍavādi vihaṃgamābhirāmajalāśayāḥ sopavanāḥ sāvakāśāḥ sādhuśayyāparicchadāḥ prāsādāḥ kriyantām ity ādideśa ||

tac ca tathaivānuṣṭhitam aśeṣaśilpaviśeṣācāryas tvaṣṭā darśitavān ||

tataś ca paramarṣiṇā saubhariṇājñaptas teṣu gṛheṣv anapāyī nandanāmā mahānidhir āsāṃ cakre ||

tato 'navaratabhakṣyabhojyalehyādyupabhogair āgatānugatabhṛtyādīn aharniśam aśeṣagṛheṣu tāḥ kṣitīśaduhitaro bhojayām āsuḥ ||

ekadā tu duhitṛsnehākṛṣṭahṛdayaḥ sa mahīpatir atiduḥkhitās tāḥ sukhitā veti vicintya tasya maharṣer āśramam upetya sphuradaṃśumālāṃ sphaṭikamayīṃ prāsādamālām atiramyopavanajalāśayāṃ dadarśa ||

praviśya caikaṃ prāsādam ātmajāṃ pariṣvajya kṛtāsanaparigrahaḥ pravṛddhasnehanayanāmbugarbhanayano 'bravīt ||

apy atra vatse bhavatyāḥ sukham uta kiṃcid asukham api te maharṣiḥ snehavān uta saṃsmaryate 'smadgṛhavāsasyety uktā tattanayā pitaram āha ||

tātātiramaṇīyaḥ prāsādo 'trātimanojñam upavanam atikalavākyavihaṃgābhirutāḥ protphullapadmākarā jalāśayāḥ | manonukūlabhakṣyabhojyānulepanavastra bhūṣaṇādibhogopabhogā mṛdūni śayanāni sarvasaṃpatsamavetam etad gārhasthyam tathāpi kena vā janmabhūmir na smaryate ||

tvatprasādād idam aśeṣam atiśobhanam ||

kiṃtv ekaṃ mamaitad duḥkhakāraṇaṃ yad asmadgṛhān maharṣir ayaṃ madbhartā na niṣkrāmati mamaiva kevalam atiprītyā samīpavartī nānyāsām asmadbhaginīnām ||

evaṃ ca mama sahodaryā duḥkhitā ity evam atiduḥkhakāraṇam ity uktas tayā dvitīyaṃ prāsādam upetya svatanayāṃ pariṣvajyopaviṣṭas tathaiva pṛṣṭavān ||

tayāpi tathaiva sarvam etat prāsādādyupabhogasukham ākhyātaṃ mamaiva kevalam atiprītyā pārśvavartī nāsmadbhaginīnām ity evamādi śrutvā samastaprāsādeṣu rājā praviveśa tanayās tathaivāpṛcchat ||

sarvābhiś ca tābhis tathaivābhihitaḥ paritoṣavismayanirbharavivaśahṛdayo bhagavantaṃ saubharim ekāntāvasthitam upetya kṛtapūjo 'bravīt ||

dṛṣṭas te bhagavan sumahān eṣa siddhiprabhāvo naivaṃvidham anyasya kasyacid asmābhir vibhūtivilasitam upalakṣitaṃ | kiyad etad bhagavaṃs tapasaḥ phalam ity abhipūjya tam ṛṣiṃ tatraiva tena ṛṣivaryeṇa saha kiṃcit kālam abhimatopabhogaṃ bubhuje svapuraṃ ca jagāma ||

kālena gacchatā tasya rājatanayāsu putraśataṃ sārdham abhavat ||

anudinānurūḍhasnehaprasaraś ca sa tatrātīva mamatākṛṣṭahṛdayo 'bhavat ||

apy ete 'smatputrāḥ kalabhāṣiṇaḥ padbhyāṃ gaccheyuḥ | apy ete yauvanino bhaveyuḥ | api kṛtadārān etān paśyeyam | apy eṣāṃ putrā bhaveyuḥ | apy etatputrān putrasamanvitān paśyeyam evamādimanorathān anudinakālasaṃpattivṛttim avetyaitat saṃcintayām āsa | aho me mohasyātivistāraḥ ||

manorathānāṃ na samāptir asti varṣāyutenāpi tathābdalakṣaiḥ

pūrṇeṣu pūrṇeṣu punar navānām utpattayaḥ santi manorathānām //

padbhyāṃ gatā yauvaninaś ca jātā dāraiś ca saṃyogam itāḥ prasūtāḥ

dṛṣṭāḥ sutās tattanayaprasūtiṃ draṣṭuṃ punar vāñchati me 'ntarātmā //

drakṣyāmi teṣām api cet prasūtiṃ manoratho me bhavitā tato 'nyaḥ

pūrṇe 'pi tatrāpy aparasya janma nivāryate kena manorathasya //

āmṛtyuto naiva manorathānām anto 'sti vijñātam idaṃ mayādya

manorathāsaktiparasya cittaṃ na jāyate vai paramārthasaṅgi //

sa me samādhir jalavāsamitra matsyasya saṅgāt sahasaiva naṣṭaḥ

parigrahaḥ saṅgakṛto mamāyaṃ parigrahotthā ca mahāvidhitsā //

duḥkhaṃ yadaivaikaśarīrajanma śatārdhasaṃkhyaṃ yad idaṃ prasūtam

parigraheṇa kṣitipātmajānāṃ sutair anekair bahulīkṛtaṃ tat //

sutātmajais tattanayaiś ca bhūyo bhūyaś ca teṣāṃ svaparigraheṇa

vistāram eṣyaty atiduḥkhahetuḥ parigraho vai mamatānidhānam //

cīrṇaṃ tapo yat tu jalāśrayeṇa tasyarddhir eṣā tapaso 'ntarāyaḥ

matsyasya saṅgād abhavac ca yo me sutādirāgo muṣito 'smi tena //

niḥsaṅgatā muktipadaṃ yatīnāṃ saṅgād aśeṣāḥ prabhavanti doṣāḥ

ārūḍhayogo 'pi nipātyate 'dhaḥ saṅgena yogī kim utālpasiddhiḥ //

ahaṃ cariṣyāmi tathātmano 'rthe parigrahagrāhagṛhītabuddhiḥ

yathā hi bhūyaḥ parihīnadoṣo janasya duḥkhair bhavitā na duḥkhī //

sarvasya dhātāram acintyarūpam aṇor aṇīyāṃsam atipramāṇam

sitāsitaṃ ceśvaram īśvarāṇām ārādhayiṣye tapasaiva viṣṇum //

tasminn aśeṣaujasi sarvarūpiṇy avyaktavispaṣṭatanāv anante

mamācalaṃ cittam apetadoṣaṃ sadāstu viṣṇāv abhavāya bhūyaḥ //

samastabhūtād amalād anantāt sarveśvarād anyad anādimadhyāt

yasmān na kiṃcit tam ahaṃ gurūṇāṃ paraṃ guruṃ saṃśrayam emi viṣṇum //

ity ātmānam ātmanaivābhidhāyāsau saubharir apahāya putragṛhāsanaparicchadādikam aśeṣam arthajātaṃ sakalabhāryāsamaveto vanaṃ praviveśa ||

tatrāpy anudinaṃ vaikhānasaniṣpādyam aśeṣaṃ kriyākalāpaṃ niṣpādya kṣapitasakalapāpaḥ paripakvamanovṛttir ātmany agnīn samāropya bhikṣur abhavat ||

bhagavaty āsajyākhilakarmakalāpaṃ ajam avikāram amaraṇādidharmam avāpa paraṃ paravatām acyutapadam ||

ity etan māṃdhātur duhitṛsaṃbandhād ākhyātam ||

yaś caitat saubharicaritam anusmarati paṭhati śṛṇoti avadhārayati lekhayati tasyāṣṭau janmany asanmatir asaddharmo vā manaso 'sanmārgācaraṇam aśeṣaheyeṣu vā mamatvaṃ na bhavati ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturthāṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

ato māṃdhātuḥ putrasaṃtatir abhidhīyate ||

ambarīṣasya māṃdhātus tanayasya yuvanāśvaḥ putro 'bhūt ||

tasmād dharīto yato 'ṅgiraso hārītāḥ ||

rasātale ca mauneyā nāma gandharvāḥ ṣaṭkoṭisaṃkhyās tair aśeṣāṇi nāgakulāny apahṛtapradhānaratnādhipatyāny akriyanta ||

taiś ca gandharvavīryāvadhūtair urageśvarair bhagavān aśeṣadeveśastavaśravaṇonmīlitonnidrapuṇḍarīkanayano jalaśayano nidrāvasānād vibuddhaḥ praṇipatyābhihitaḥ | bhagavann apy asmākam etebhyo gandharvebhyo bhayam upaśamam eṣyatīti āha bhagavān anādipuruṣaḥ puruṣottamo yauvanāśvasya māṃdhātuḥ purukutsanāmā putras tam aham anupraviśya tān aśeṣaduṣṭagandharvān upaśamaṃ nayiṣyāmi ||

ity ākarṇya bhagavate kṛtapraṇāmāḥ punar nāgalokam āgatāḥ pannagapatayo narmadāṃ ca purukutsānayanāya codayām āsuḥ ||

sā cainaṃ rasātalaṃ nītavatī ||

rasātalagataś cāsau bhagavattejasāpyāyitātmavīryaḥ sakalagandharvāñ jaghāna | punaś ca svabhavanam ājagāma ||

sakalapannagapatayaś ca narmadāyai varaṃ daduḥ | yas te 'nusmaraṇasamavetaṃ nāmagrahaṇaṃ kariṣyati na tasya sarpaviṣabhayaṃ bhaviṣyatīti ||

atra ca ślokaḥ |

narmadāyai namaḥ prātar narmadāyai namo niśi

namo 'stu narmade tubhyaṃ trāhi māṃ viṣasarpataḥ //

ity uccāryāharniśam andhakārapraveśe vā na sarpair daśyate na cāpi kṛtānusmaraṇabhujo viṣam api bhuktam upaghātāya bhaviṣyati ||

purukutsāya ca saṃtativicchedo na bhavato bhaviṣyatīty uragapatayo varaṃ daduḥ ||

purukutso narmadāyāṃ trasadasyum ajījanat ||

trasadasyutaḥ saṃbhūtas tato 'naraṇyas taṃ rāvaṇo digvijaye nijaghāna | anaraṇyasya pṛṣadaśvaḥ pṛṣadaśvasya haryaśvaḥ putro 'bhavat | tataś ca vasumanās tasyāpi tridhanvā tridhanvanas trayyāruṇaḥ ||

tasmāt satyavrato yo 'sau triśaṅkusaṃjñām avāpa | caṇḍālatām upagataś ca ||

dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ viśvāmitrakalatrāpatyapoṣaṇārthaṃ cāṇḍālapratigrahapariharaṇāya jāhnavītīranyagrodhe mṛgamāṃsam anudinaṃ babandha ||

parituṣṭena viśvāmitreṇa saśarīraḥ svargam āropitaḥ ||

triśaṅkor hariścandras tasmād rohitāśvas tataś ca harito haritāc cañcuś cañcor vijayasudevau ruruko vijayād rurukasya vṛkaḥ ||

tato bāhur yo 'sau haihayatālajaṅghādibhir avajito 'ntarvatnyā mahiṣyā saha vanaṃ viveśa ||

tasyāś ca sapatnyā garbhastambhanāya garo dattaḥ ||

tenāsyā garbhaḥ saptavarṣāṇi jaṭhara eva tasthau | sa ca bāhur vṛddhabhāvād aurvāśramasamīpe mamāra ||

sā tasya bhāryā citāṃ kṛtvā tam āropyānumaraṇakṛtaniścayābhūt ||

athaitām atītānāgatavartamānakālavedī bhagavān aurvaḥ svāśramān nirgatyābravīt | alam anenāsadgrāheṇākhilabhūmaṇḍalapatir ativīryaparākramo naikayajñakṛd arātipakṣakṣayakartā tavodare cakravartī tiṣṭhati ||

maivaṃ maivaṃ sāhasādhyavasāyinī bhavetyukte ca sā tasmād anumaraṇanirbandhād virarāma ||

tenaiva bhagavatā svāśramam ānīyata | katipayadinābhyantare ca sahaiva tena gareṇātitejasvī bālako jajñe | tasyaurvo jātakarmādikriyāṃ niṣpādya sagara iti nāma cakāra ||

kṛtopanayanaṃ cainam aurvo vedaśāstrāṇy astraṃ cāgneyaṃ bhārgavākhyam adhyāpayām āsa ||

utpannabuddhiś ca mātaram apṛcchat | amba katham atra vayaṃ kva tāto 'smākam ity evamādi pṛcchatas tanmātā sarvam avocat ||

tataḥ pitṛrājyaharaṇāmarṣito haihayatālajaṅghādivadhāya pratijñām akarot | prāyaśaś ca haihayāñ jaghāna ||

śakayavanakāmbojapāradapahlavā hanyamānās tatkulaguruṃ vasiṣṭhaṃ śaraṇaṃ yayuḥ ||

athaitān vasiṣṭho jīvanmṛtakān kṛtvā sagaram āha | vatsālam ebhir jīvanmṛtakair anumṛtaiḥ ||

ete ca mayaiva tvatpratijñāparipālanāya nijadharmadvijasaṅgaparityāgaṃ kāritāḥ ||

sa tatheti tad guruvacanam abhinandya teṣāṃ veṣānyatvam akārayat yavanān muṇḍitaśiraso 'rdhamuṇḍāñ chakān pralambakeśān pāradān pahlavāṃś ca śmaśrudharān niḥsvādhyāyavaṣaṭkārān etān anyāṃś ca kṣatriyāṃś cakāra ||

te ca nijadharmaparityāgād brāhmaṇaiś ca parityaktā mlecchatāṃ yayuḥ ||

sagaro 'pi svam adhiṣṭhānam āgamya askhalitacakraḥ saptadvīpavatīm imām urvīṃ praśaśāsa ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

kāśyapaduhitā sumatir vidarbharājatanayā keśinī ca dve bhārye sagarasyāstām ||

tābhyāṃ cāpatyārtham ārādhita aurvaḥ parameṇa samādhinā varam adāt ||

ekā vaṃśadharam ekaṃ putram aparā ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi janayiṣyati ||

yasyā yad abhimataṃ tad icchayā gṛhyatām ity ukte keśinī putram ekaṃ sumatiḥ putrasahasrāṇi ṣaṣṭiṃ vavre ||

tatheti ca ṛṣiṇābhihite 'lpair evāhobhiḥ keśinī putram ekam asamañjasaṃ nāma vaṃśadharam asūta | vinatātanayāyās tu sumatyāḥ ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇy abhavan ||

tasmād asamañjaso 'ṃśumān nāma kumāro jajñe ||

sa tv asamañjā bālyād evāpavṛttaḥ pitā cāsyācintayad ayam atītabālyo buddhimān bhaviṣyatīti ||

atha tatrāpi vayasy atīte tac caritam evainaṃ pitā tatyāja ||

tāny api ṣaṣṭiḥ kumārasahasrāṇy asamañjasaś caritam anucakruḥ ||

tataś cāsamañjasaś caritānukāribhiḥ sāgarair apadhvastayajñādisanmārge jagati devāḥ sakalavidyāmayam asaṃspṛṣṭam aśeṣadoṣair bhagavataḥ puruṣottamasyāṃśabhūtaṃ kapilaṃ praṇamya tad artham ūcuḥ ||

bhagavann ebhiḥ sagaratanayair asamañjasaś caritam anugamyate | katham evam ebhir anusaradbhir jagad bhaviṣyatīty ārtajagatparitrāṇāya ca bhagavato 'tra śarīragrahaṇam ity ākarṇya bhagavān alpair eva dinair ete vinaṅkṣyantīty uktavān ||

tatrāntare ca sagaro hayamedham ārebhe tatra ca putrair adhiṣṭhitam asyāśvaṃ ko 'py apahṛtya bhuvo bilaṃ praviveśa ||

tataś cāśvānveṣaṇāya tanayān yuyoja tatas tattanayāś cāśvakhurapadavīm anusaranto atinirbandhena vasudhātalam ekaiko yojanaṃ yojanam avaneś cakhāna ||

pātāle cāśvaṃ paribhramantaṃ tam avanīpatitanayās te dadṛśuḥ ||

nātidūrāvasthitaṃ ca bhagavantam apaghane śaratkāle 'rkam iva tejobhir anavaratam ūrdhvam adhaś cāśeṣadiśaś codbhāsayamānaṃ kapilarṣim apaśyan ||

tataś codyatāyudhā durātmāyam asmadapakārī yajñavighātakartā hayahartā hanyatāṃ hanyatām ity avocan | tatas tenāpi bhagavatā kiṃcidīṣatparivartitalocanenāvalokitāḥ svaśarīrasamutthenāgninā dahyamānā vineśuḥ ||

sagaro 'py avagamyāśvānusāri tat putrabalam aśeṣaṃ paramarṣikapilatejasā dagdham aṃśumantam asamañjasaḥ putram aśvānayanāya codayām āsa ||

sa tu sagaratanayakhātamārgeṇa kapilam upagamya bhaktinamras tathā tuṣṭāva yathainaṃ bhagavān āha gacchainaṃ pitāmahāyāśvaṃ prāpaya varaṃ vṛṇīṣva ca putrapautraś ca te svargād gaṅgāṃ ānayiṣyatīti ||

athāṃśumān api brahmadaṇḍahatānām asmatpitṝṇām asvargayogyānāṃ svargaprāptikaraṃ varam asmākaṃ bhagavān prayacchatv iti pratyāha ||

taṃ cāha bhagavān uktam evaitan mayā pautras te tridivād gaṅgāṃ bhuvam ānayiṣyatīti | tadambhasā saṃspṛṣṭeṣv asthibhasmasv ete svargam ārokṣyanti | bhagavadviṣṇupādāṅguṣṭhavinirgatasya jalasya hi tanmāhātmyam ||

yan na kevalam abhisaṃdhipūrvakaṃ snānādyupabhogeṣūpakārakam anabhisaṃhitam apy apetaprāṇasyāsthicarmasnāyukeśādyutsṛṣṭaṃ śarīrajam yad bhūpatitam śarīriṇaṃ sadyaḥ svargaṃ nayatīty uktaḥ praṇamya ca bhagavate 'śvam ādāya pitāmahayajñam ājagāma ||

sagaro 'py aśvam āsādya taṃ yajñaṃ samāpayām āsa ||

sāgaraṃ cātmajaprītyā putratve kalpayām āsa ||

tasyāṃśumato dilīpaḥ putro 'bhavat ||

dilīpasya bhagīratho yo 'sau gaṅgāṃ svargād ihānīya bhāgīrathīsaṃjñāṃ cakāra ||

bhagīrathāc chrutas tasyāpi nābhāgas tato 'mbarīṣas tasmāt sindhudvīpaḥ | sindhudvīpād ayutāyus tatputraś ca ṛtuparṇo nalasahāyo 'kṣahṛdayajño 'bhūt ||

ṛtuparṇaputraḥ sarvakāmas tattanayaḥ sudāsaḥ sudāsāt saudāso mitrasahanāmā ||

sa cāṭavyāṃ mṛgayāṃ gato vyāghradvayam apaśyat ||

tābhyāṃ ca tad vanam apamṛgaṃ kṛtaṃ sa caikaṃ tayor bāṇena jaghāna ||

mriyamāṇaś cāsāv atibhīṣaṇākṛtir atikarālavadano rākṣaso 'bhavat ||

dvitīyo 'pi pratikriyāṃ te kariṣyāmīty uktvāntardhānaṃ jagāma ||

kālena gacchatā sa saudāso yajñam ayajat | pariniṣṭhitayajñe cācārye vasiṣṭhe niṣkrānte tad rakṣo vasiṣṭharūpam āsthāya yajñāvasāne mama samāṃsaṃ bhojanaṃ deyaṃ tat saṃskriyatāṃ kṣaṇād ihāgamiṣyāmīty uktvā niṣkrāntaḥ ||

bhūyaś ca sūdaveṣaṃ kṛtvā rājājñayā mānuṣamāṃsaṃ saṃskṛtya rājñe nyavedayat ||

asāv api hiraṇyapātrasthitaṃ māṃsam ādāya vasiṣṭhāgamanapratīkṣo 'bhavat | āgatāya ca vasiṣṭhāya niveditavān ||

sa cāpy acintayad aho 'sya rājño dauḥśīlyaṃ yenaitan māṃsam asmākaṃ prayacchati kim etad dravyajātam iti dhyānaparo 'bhūt | apaśyac ca tan mānuṣamāṃsam | tataś ca krodhakaluṣīkṛtacetā rājānaṃ prati śāpam utsasarja | yasmād abhojyam etad asmadvidhānāṃ tapasvinām avagacchann api bhavān mahyaṃ dadāti tasmāt tavaivātra lolupā buddhir bhaviṣyatīti ||

anantaraṃ ca tenāpi bhagavataivābhihito 'smīty ukte kiṃ kiṃ mayaivābhihitam iti saṃcintya munir api samādhau tasthau ||

samādhivijñānāvagatārthaś cānugrahaṃ tasmai cakāra | nātyantikam etad dvādaśābdaṃ tava bhojanaṃ bhaviṣyatīti ||

asāv api tu pragṛhyodakāñjaliṃ muniśāpapradānāyodyato bhagavān asmadgurur nārhasy enaṃ kuladevatābhūtam ācāryaṃ śaptum iti madayantyā svapatnyā prasāditaḥ | sasyāmbudarakṣaṇārthaṃ tac chāpāmbu norvyāṃ na cākāśe cikṣepa tenaiva svapadau siṣeca ||

tena krodhāśritenāmbhasā dagdhacchāyau tatpādau kalmāṣatām upagatau | tataḥ sa kalmāṣapādasaṃjñām avāpa ||

vasiṣṭhaśāpāc ca ṣaṣṭhe kāle rākṣasabhāvam upetyāṭavyāṃ paryaṭann anekaśo mānuṣān abhakṣayat ||

ekadā tu kaṃcin munim ṛtukāle bhāryayā saha saṃgataṃ dadarśa | tayoś ca tam atibhīṣaṇaṃ rākṣasam avalokya trāsāt pradhāvitayor dampatyor brāhmaṇaṃ jagrāha ||

tataḥ sā brāhmaṇī bahuśas taṃ yācitavatī | prasīdekṣvākukulatilakabhūtas tvaṃ mahārāja mitrasaho na rākṣaso nārhasi strīdharmasukhābhijño mayy akṛtārthāyām imaṃ madbhartāram attum ity evaṃ bahuprakāraṃ tasyāṃ vilapantyāṃ vyāghraḥ paśum iva taṃ brāhmaṇam abhakṣayat ||

tataś cātikopasamanvitā brāhmaṇī taṃ rājānaṃ yasmād evaṃ mayy atṛptāyāṃ tvayāyaṃ matpatir bhakṣitaḥ | tasmāt tvam apy antaṃ kāmopabhogapravṛttaḥ prāpsyasīti śaśāpa | agniṃ praviveśa ca ||

tatas tasya dvādaśābdaviparyaye vimuktaśāpasya strīviṣayābhilāṣiṇo madayantī smārayām āsa ||

tataḥ param asau strībhogaṃ tatyāja | vasiṣṭhaś cāputreṇa rājñā putrārtham abhyarthito madayantyāṃ garbhādhānaṃ cakāra | yadā ca saptavarṣāṇy asau garbho na jajñe tatas taṃ garbham aśmanā sā devī jaghāna | putraś cājāyata tasya cāśmaka eva nāmābhavat ||

aśmakasya mūlako nāma putro 'bhavat | yo 'sau niḥkṣatre kṣmātale 'smin kriyamāṇe strībhir vivastrābhiḥ parivārya rakṣitaḥ tatas taṃ nārīkavacam udāharanti ||

mūlakād daśarathas tasmād ilivilas tataś ca viśvasahaḥ | tasmāc ca khaṭvāṅgo dilīpaḥ yo 'sau devāsurāṇāṃ saṃgrāme devair abhyarthito 'surāñ jaghāna | svarge ca kṛtapriyair devair varagrahaṇāya coditaḥ prāha | yady avaśyaṃ varo grāhyas tan mamāyuḥ kathyatām iti | anantaraṃ ca tair uktam ekamuhūrtapramāṇaṃ tavāyur ity ukto 'thāskhalitagatinā vimānena laghimaguṇo martyalokam āgamyedam āha | yathā na brāhmaṇebhyaḥ sakāśād ātmāpi me priyataraḥ | na ca svadharmollaṅghanaṃ mayā kadācid apy anuṣṭhitam | na ca sakaladevamānuṣapaśuvṛkṣādike 'py 'cyutavyatirekavatī dṛṣṭir mamābhūt | tathā tam eva devaṃ munijanānusmṛtaṃ bhagavantam askhalitagatiḥ prāpayeyam ity aśeṣadevagurau bhagavaty anirdeśyavapuṣi sattāmātrātmany ātmānaṃ paramātmani vāsudevākhye yuyoja | tatraiva ca layam avāpa ||

atrāpi śrūyate śloko gītaḥ saptarṣibhiḥ purā

khaṭvāṅgena samo nānyaḥ kaścid urvyāṃ bhaviṣyati //

yena svargād ihāgamya muhūrtaṃ prāpya jīvitam

trayo 'bhisaṃdhitā lokā buddhyā dānena caiva hi //

khaṭvāṅgād dīrghabāhuḥ putro 'bhavat | tato raghus tasmād apy ajaḥ | ajād daśaratho daśarathasyāpi bhagavān abjanābho jagatsthityartham ātmāṃśena rāmalakṣmaṇabharataśatrughnarūpiṇā caturdhā putratvam āyāsīt | rāmo 'pi bāla eva viśvāmitrayajñarakṣaṇāya gacchaṃs tāṭakāṃ jaghāna ||

yajñe ca mārīcam iṣupātāhataṃ dūraṃ cikṣepa subāhupramukhāṃś ca kṣayam anayat | darśanamātreṇaivāhalyām apāpāṃ cakāra | janakagṛhe ca māheśvaraṃ cāpam anāyāsenaiva babhañja | sītāṃ ca ayonijāṃ janakarājatanayāṃ vīryaśulkāṃ lebhe ||

sakalakṣatrakṣayakāriṇam aśeṣahaihayakuladhūmaketubhūtaṃ ca paraśurāmam apāstavīryabalāvalepaṃ cakāra ||

pitṛvacanāc cāgaṇitarājyābhilāṣo bhrātṛbhāryāsamaveto vanaṃ viveśa ||

virādhakharadūṣaṇādīn kabandhavālinau ca nijaghāna ||

baddhvā cāmbhonidhim aśeṣarākṣasakulakṣayaṃ kṛtvā daśānanāpahṛtāṃ tadvadhāpahatakalaṅkām apy analapraveśaśuddhām aśeṣadeveśasaṃstūyamānāṃ sītāṃ janakarājatanayām ayodhyām āninye ||

viśvāmitrabharadvājāgastyaprabhṛtibhir munivaraiḥ ṛgyajuḥsāmātharvaiḥ saṃstūyamāno nṛtyagītavādyākhilalokamaṅgalavādyair vīṇāveṇumṛdaṅgabherīpaṭahaśaṅkhakāhalagomukhaprabhṛtibhiḥ sunādaiḥ samastabhūbhṛtāṃ madhye sakalalokarakṣārthaṃ yathocitam abhiṣikto dāśarathiḥ kosalendro raghukulatilako jānakīpriyo bhrātṛtrayapriyaḥ siṃhāsanagato dvādaśābdasahasraṃ rājyam akarot ||

bharato 'pi gandharvaviṣayasādhanāyogragandharvakoṭīs tisro jaghāna | śatrughnenāpy atibalaparākramo madhuputro lavaṇo nāma rākṣaseśvaro nihato madhurā ca niveśitā ||

ity evamādiatulabalaparākramair atiduṣṭanibarhaṇair 'śeṣasyāsya jagato niṣpāditasthitayo rāmalakṣmaṇabharataśatrughnāḥ punar api divam ārūḍhāḥ ||

ye 'pi teṣu bhagavadaṃśeṣv anurāgiṇaḥ kosalanagarajanapadās te 'pi tanmanasas tatsalokatām avāpuḥ ||

rāmasya tu kuśalavau putrau lakṣmaṇasyāṅgadacandraketū takṣapuṣkarau bharatasya subāhuśūrasenau śatrughnasya kuśasyātithir atither api niṣadhaḥ putro 'bhavat | niṣadhasyāpi nalas tasya api nabho nabhasaḥ puṇḍarīkaḥ | tattanayaḥ kṣemadhanvā tasya ca devānīkas tasyāpy ahīnagus tato rurus tasya ca pāriyātraḥ pāriyātrād dalo dalāc chalas tasyāpy uktha ukthād vajranābhas tasmāc chaṅkhanābhas tato vyutthitāśvas tataś ca viśvasaho jajñe ||

hiraṇyanābhas tato mahāyogīśvaro jaiminiśiṣyo yato yājñavalkyo yogam avāpa ||

hiraṇyanābhasya putraḥ puṣyas tasmād dhruvasaṃdhis tataḥ sudarśanas tasmād agnivarṇas tataś ca śīghragas tasyāpi maruḥ putro 'bhūt yo 'sau yogam āsthāyādyāpi kalāpagrāmam āśritas tiṣṭhati | āgāmiyuge sūryavaṃśakṣatrapravartayitā bhaviṣyati | prasuśrutas tasyātmajas tasyāpi susaṃdhis tataś cāpy amarṣas tasya ca mahasvāṃs tataś ca viśrutavāṃs tato bṛhadbalo yo 'rjunatanayenābhimanyunā bhāratayuddhe kṣayam anīyata ||

ete hīkṣvākubhūpālāḥ prādhānyena mayeritāḥ

eteṣāṃ caritaṃ śṛṇvan sarvapāpaiḥ pramucyate //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

ikṣvākutanayo yo 'sau nimir nāmā sa tu sahasrasaṃvatsaraṃ satram ārebhe vasiṣṭhaṃ ca hotāraṃ varayām āsa ||

tam āha vasiṣṭho 'ham indreṇa pañcavarṣaśataṃ yāgārthaṃ prathamataraṃ vṛtas tadanantaraṃ pratipālyatām āgatas tavāpi ṛtvig bhaviṣyāmīty ukte sa pṛthivīpatir na kiṃcid uktavān ||

vasiṣṭho 'py anena samanvicchitam ity amarapater yāgam akarot ||

so 'pi tatkālam evānyair gautamādibhir yāgam akārayat | samāpte cāmarapater yāge tvarāvān vasiṣṭho nimeḥ karma kariṣyāmīty ājagāma | tatkarmakartṛtvaṃ ca tatra gautamasya dṛṣṭvātha svapate tasmai rājñe mām apratyākhyāyaitad anena gautamāya karmāntaraṃ samarpitaṃ yasmāt tasmād ayaṃ videho bhaviṣyatīti śāpaṃ dadau ||

pratibuddhaś cāsāv avanipatir api prāha | yasmān mām asaṃbhāṣyājñānata eva śayānasya śāpotsargam asau duṣṭaguruś cakāra tasmāt tasyāpi dehaḥ patito bhaviṣyatīti pratiśāpaṃ dattvā deham atyajat ||

tasmāc chāpāc ca mitrāvaruṇayos tejasi vasiṣṭhatejaḥ praviṣṭam | urvaśīdarśanād udbhūtabījaprapātayos sakāśād vasiṣṭho deham aparaṃ lebhe ||

nimer api taccharīram atimanoharatailagandhādibhir upasaṃskriyamāṇaṃ naiva kledādikaṃ doṣam avāpa sadyomṛtam iva tasthau | yajñasamāptau bhāgagrahaṇāyāgatān devān V devān āgatān ṛtvija ūcuḥ | yajamānāya varo dīyatām iti devaiś ca chandito 'sau nimir āha ||

bhagavanto 'khilasaṃsāraduḥkhasaṃghātasya chettāro na hy etāvaj jagaty anyad duḥkham asti yac charīrātmanor viyoge bhavati | tad aham icchāmi sakalalokalocaneṣu vastuṃ na punaḥ śarīragrahaṇaṃ kartum ity evam uktair devair asāv aśeṣabhūtānāṃ netreṣv avatāritaḥ ||

tato bhūtāny unmeṣanimeṣaṃ cakruḥ | aputrasya tasya bhūbhujaḥ śarīram arājakabhīravas te munayo 'raṇyā mamanthuḥ ||

tatra ca kumāro jajñe jananāj janakasaṃjñāṃ cāvāpa ||

abhūd videho 'sya piteti vaideho mathanān mithir abhūt | tasyodāvasuḥ putro 'bhavat | udāvasor nandivardhanas tataḥ suketuḥ tasmāc ca devarātas tataś ca bṛhadukthas tasya ca mahāvīryas tasyāpi satyadhṛtis dhṛtiḥ tataś ca dhṛṣṭaketur ajāyata dhṛṣṭaketor haryaśvas tasya ca marur maroḥ pratibandhakas tasmāt kṛtarathas tasmāt kṛtis tasya vibudhaḥ tasyāpi mahādhṛtis tataś ca kṛtirātas tato mahāromā | tasya suvarṇaromā tasyāpi hrasvaromā tataḥ sīradhvajo 'bhūt | tasya putrārthaṃ yajanabhuvaṃ kṛṣataḥ sīre sītā duhitā samutpannā | sīradhvajasya bhrātā sāṃkāśyādhipatiḥ kuśadhvajanāmā | sīradhvajasyāpatyaṃ bhānumān bhānumataḥ śatadyumnaḥ tasya śucis tasmād ūrjavaho putro jajñe ||

tasyāpi śatadhvajaḥ tataḥ kuṇiḥ kuṇer añjanas tatputra ṛtujit tato 'riṣṭanemis tasmāc chrutāyuḥ śrutāyuṣaḥ supārvas tasmāt saṃjayas tataḥ kṣemāris tasmād anenās tasmād mīnarathas tasya satyarathas tasya sātyarathiḥ sātyarather upagus tasmāc chāśvatas tasmāt sudhanvā tasyāpi subhāṣaḥ tataḥ suśrutas tasmāj jayo jayaputro vijayas tasya ca ṛto nāma suśrutaḥ tasmāt suśrutāj jayaḥ tasya putro vijayaḥ vijayasya ṛtaḥ ṛtāt sunayas tato vītahavyas tasmād dhṛtir dhṛter bahulāśvas tasya putraḥ kṛtiḥ kṛtau saṃtiṣṭate 'yaṃ janakavaṃśaḥ ||

ity ete maithilāḥ prācuryeṇa teṣām ātmavidyāśrayiṇo bhūpālā bhaviṣyantīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

sūryasya bhagavan vaṃśaḥ kathito bhavatā mama

somasya vaṃśe tv akhilāñ śrotum icchāmi pārthivān //

kīrtyate sthirakīrtīnāṃ yeṣām adyāpi saṃtatiḥ

prasādasumukhas tan me brahmann ākhyātum arhasi //

śrūyatāṃ muniśārdūla vaṃśaḥ prathitatejasaḥ | somasyānukramāt khyātā yatrorvīpatayo 'bhavan ||

ayaṃ hi vaṃśo 'tibalaparākramadyutiśīlaceṣṭāvadbhir atiguṇānvitair nahuṣayayātikārtavīryārjunādibhir bhūpālair alaṃkṛtaḥ | tam ahaṃ kathayāmi śrūyatām ||

akhilajagatsraṣṭur bhagavannārāyaṇanābhisarojinīsamudbhavābjayoner brahmaṇaḥ putro 'trir atreḥ somaḥ ||

taṃ ca bhagavān abjayonir aśeṣauṣadhīdvijanakṣatrāṇām ādhipatye 'bhyaṣecayat ||

sa ca rājasūyam akarot | tatprabhāvād atyutkṛṣṭādhipatyādhiṣṭhātṛtvāc cainaṃ mada āviveśa ||

madāvalepāc cāsau sakaladevaguror bṛhaspates tārāṃ nāma patnīṃ jahāra ||

bahuśas tu bṛhaspaticoditena bhagavatā brahmaṇā codyamānaḥ sakalaiś ca devarṣibhir yācyamāno 'pi na mumoca ||

tasya ca bṛhaspatidveṣād uśanā pārṣṇigrāho 'bhavat ||

aṅgiraḥ sakāśād upalabdhavidyo bhagavān rudro bṛhaspateḥ sahāyyam akarot ||

yataś cośanā tato jambhakumbhādyāḥ samastā eva daityadānavanikāyā mahāntam udyamaṃ cakruḥ | bṛhaspater api sakaladevasainyasahāyaḥ śakro 'bhavat ||

evaṃ ca tayor atīvograḥ saṃgrāmas tārānimittas tārakāmayo nāmābhavat | tataḥ samastaśastrāṇy asureṣu rudrapurogamā devā deveṣu cāśeṣadānavā mumucuḥ ||

evaṃ ca devāsurāhavakṣobhakṣubdhahṛdayam aśeṣaṃ eva jagad brahmāṇaṃ śaraṇaṃ jagāma ||

tataś ca bhagavān apy uśanasaṃ śaṃkaram asurān devāṃś ca nivārya bṛhaspataye tārām adadāt | tāṃ cāntaḥprasavām avalokya bṛhaspatir āha ||

naiṣa mama kṣetre bhavatyānyasya suto dhāryaḥ samutsṛjainam alam atidhārṣṭyeneti ||

sā ca tenaivam uktātipativratā bhartṛvacanāt tam īṣikāstambe garbham utsasarja ||

sa cotsṛṣṭamātra evātitejasā devānāṃ tejāṃsy ācikṣepa ||

bṛhaspatim induṃ ca tasya kumārasyāticārutayā sābhilāṣau dṛṣṭvā devāḥ samutpannasaṃdehās tārāṃ papracchuḥ ||

satyaṃ kathayāsmākam atisubhage kasyāyam ātmajaḥ somasyātha bṛhaspateḥ putraḥ | ityuktāpi sā tārā hriyā na kiṃcid uvāca | bahuśo 'py abhihitā yadāsau devebhyo nācacakṣe tataś ca sa kumāras tāṃ śaptum udyataḥ prāha ca | duṣṭe kasmān mama tātaṃ nākhyāsi | adyaiva te 'līkalajjāvatyās tathā śāstim ayam ahaṃ karomi yathā naivam anyāpy atimantharavacanā bhaviṣyatīti atha bhagavān pitāmahas taṃ kumāraṃ saṃnivārya svayam apṛcchat tārām | kathaya vatse kasyāyam ātmajaḥ somasya atha bṛhaspater ity uktā lajjājaḍam āha somasyeti ||

tataḥ sphuraducchvasitāmalakapolakāntir bhagavān uḍupatis tam āliṅgya kumāraṃ sādhu sādhu vatsa prājño 'sīti budha iti nāma cakre ||

sa cākhyātam evaitad yathelāyām ātmajapurūravasam utpādayām āsa | purūravās tv atidānaśīlo 'tiyajvātitejasvī yaṃ satyavādinam atirūpiṇaṃ mitrāvaruṇaśāpān mānuṣe loke mayā vastavyam iti kṛtamatir urvaśī dadarśa ||

dṛṣṭamātre ca yasminn apahāya mānam aśeṣasvargābhilāṣam apāsya tanmanaskā bhūtvā tam evopatasthe ||

so 'pi ca tām atiśayitasakalalokastrīkāntisaukumāryalāvaṇyagativilāsahāsādiguṇām avalokya tadāyattacittavṛttir babhūva ||

ubhayam api tanmanaskam ananyadṛṣṭi parityaktasamastānyatprayojanam abhūt ||

rājā tu prāgalbhyāt tām āha ||

subhru tvām aham atikāmo 'smi | prasīdānurāgam udvahety uktā lajjāvakhaṇḍitam urvaśī prāha ||

bhavatv evaṃ yadi me samayaparipālanaṃ bhavān karoti ||

ākhyāhi me samayam ity atha pṛṣṭā punar abravīt | śayanasamīpe mamoraṇakadvayaṃ putrabhūtaṃ nāpaneyam | bhavāṃś ca mayā nagno na draṣṭavyaḥ | ghṛtamātraṃ ca mamāhāra ity evam eveti bhūpatir āha | tayā ca sahāvanīpatir alakāyāṃ caitrarathādivaneṣv amalapadmaṣaṇḍeṣu saraḥsv abhiramamāṇa ekaṣaṣṭivarṣāṇy anudinapravardhamānapramodo 'nayat ||

urvaśī ca tadupabhogāt pratidinapravardhamānānurāgā amaralokavāse 'pi na spṛhāṃ cakāra ||

vinā corvaśyā suraloko 'psarasāṃ siddhagandharvāṇāṃ ca nātiramaṇīyo 'bhavat ||

tataś corvaśīpurūravasoḥ samayavid viśvāvasur gandharvasamaveto niśi śayanābhyāśād ekam uraṇakaṃ jahāra ||

tasyākāśe nīyamānasyorvaśī śabdam aśṛṇot | āha ca mamānāthāyāḥ putraḥ kenāpy'pahriyate kaṃ śaraṇam upayāmīty V iti ākarṇya rājā nagnaṃ māṃ devī drakṣyatīti na yayau | athānyam apy uraṇakam ādāya gandharvā yayuḥ | tasyāpy apahriyamāṇasyaśabdam ākarṇya'kāśe punar apy anāthāsmy aham abhartṛkā kupuruṣāśrayety ārtarāviṇī babhūva ||

rājāpy amarṣavaśād andhakāram etad iti khaḍgam ādāya duṣṭa duṣṭa hato 'sīti vyāharann abhyadhāvat ||

tāvac ca gandharvair atīvojjvalā vidyuj janitā | tatprabhayā corvaśī rājānam apagatāmbaraṃ dṛṣṭvāpavṛttasamayā tatkṣaṇād evāpakrāntā ||

parityajya tāv uraṇakau gandharvāḥ suralokam upagatāḥ ||

rājāpi ca tau meṣāv ādāya hṛṣṭamanāḥ svaśayanam āyāto norvaśīṃ dadarśa ||

tāṃ cāpaśyann apagatāmbara evonmattarūpo babhrāma | kurukṣetre cāmbhojasarasy anyābhiś catasṛbhir apsarobhiḥ samavetām urvaśīṃ dadarśa | tataś conmattarūpo jāye he tiṣṭha manasi ghore tiṣṭha vacasīty anekaprakāraṃ sūktam avocat ||

āha corvaśī | mahārājālam anenāvivekaceṣṭitenāntarvatny aham abdānte bhavatātrāgantavyaṃ kumāras te bhaviṣyatīty ekāṃ ca niśām ahaṃ tvayā saha vatsyāmīty uktaḥ prahṛṣṭaḥ svapuraṃ jagāma ||

tāsāṃ cāpsarasām urvaśī kathayām āsa | ayaṃ sa puruṣotkarṣṭo yenāham etāvantaṃ kālam anurāgākṛṣṭamānasā sahoṣitety evam uktās tām apsarasa ūcuḥ | sādhu sādhv asya rūpam anena sahāsmākam api sarvakālam abhirantuṃ spṛhā bhavet | ity abde ca pūrṇe sa rājā tatrājagāma | kumāraṃ cāyuṣam asmai tadorvaśī dadau ||

ekāṃ ca niśāṃ tena rājñā sahoṣitvā pañcaputrotpattaye garbham avāpa ||

uvāca cainaṃ rājānam asmatprītyā mahārājāya sarva eva gandharvā varadāḥ saṃvṛttā vriyatāṃ vara iti ||

āha rājā | vijitasakalārātir avihatendriyasāmarthyo bandhumān amitabalakośo nānyad asmākam urvaśīsālokyād aprāpyam asti | tad aham anayā sahorvaśyā kālaṃ netum abhilaṣāmi ||

ity ukte gandharvā rājñe 'gnisthālīṃ daduḥ ||

ūcuś cainam agnim āmnāyānusārī bhūtvā tridhā kṛtvorvaśīsalokatāmanoratham uddiśya samyag yajethās tato 'vaśyam abhilaṣitam avāpsyasīty uktas tām agnisthālīm ādāyājagāma antar aṭavyām acintayad aho me 'timūḍhatā yad agnisthalī mayānītā norvaśīti | athainām aṭavyām evāgnisthālīṃ tatyāja svapuraṃ cājagāma ||

vyatītārdharātrasamaye vinidraś cācintayat | mamorvaśīsālokyaprāptyartham agnisthālī gandharvair dattā sā ca mayāṭavyāṃ parityaktā | tad ahaṃ tatra tadāharaṇāya yāsyāmīty utthāya tatrāpy upagato nāgnisthālīm apaśyat | śamīgarbhaṃ cāśvattham agnisthālīsthāne dṛṣṭvācintayat | mayātra sthālī nikṣiptā sā cāśvatthaḥ śamīgarbho 'bhūt | tad enam evāham agnirūpam ādāya svapuram abhigamyāraṇīṃ kṛtvā tadutpannāgner upāstiṃ kariṣyāmīty evam eva svapuram upagato 'raṇiṃ cakāra ||

tatpramāṇaṃ cāṅgulaiḥ kurvan gāyatrīm apaṭhat | paṭhataś cākṣarasaṃkhyāny evāṅgulāny araṇy abhavat | tatrāgniṃ nirmathyāgnitrayam āmnāyānusārī bhūtvā juhāva urvaśīsālokyaṃ ca phalam abhisaṃhitavān ||

tenaivāgnividhinā bahuvidhān yajñān iṣṭvā gāndharvalokān avāpyorvaśyā saha viyogaṃ nāvāpa ||

eko 'gnir ādāv abhavad ailena tv atra manvantare tredhā pravartita iti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

tasyāpy āyur dhīmān amāvasur viśvāvasuḥ śatāyur śrutāyuḥ saṃjñāḥ ṣaḍ abhavan putrāḥ ||

amāvasor bhīmo nāma putro 'bhavat ||

bhīmasya kāñcanaḥ kāñcanāt suhotras tasyāpi jahnuḥ | yo 'sau yajñavāṭam akhilaṃ gaṅgāmbhasā plāvitam ālokya krodhasaṃraktanayano bhagavantaṃ yajñapuruṣam ātmani parameṇa samādhinā samāropyākhilām eva gaṅgām apibat ||

athainaṃ devarṣayaḥ prasādayām āsuḥ | duhitṛtve cāsya gaṅgām anayan ||

jahnoś ca sumantur nāma putro 'bhavat | tasyāpy ajakas tato balākāśvas tasmāt kuśaḥ kuśasya kuśāmbakuśanābhāmūrtarayāmāvasavaś catvāraḥ putrā babhūvuḥ ||

teṣāṃ kuśāmbaḥ śakratulyo me putro bhaved iti tapaś cakāra | taṃ cogratapasam avalokya mā bhavatv anyo 'smattulyavīrya ity ātmanaivāsyendraḥ putratvam agacchat ||

gādhir nāma sa kauśiko 'bhavat | gādhiś ca satyavatīṃ kanyām ajanayat | tāṃ ca bhārgava ṛcīko vavre ||

gādhir apy atiroṣaṇāyātivṛddhāya ca brāhmaṇāya dātum anicchann ekataḥ śyāmakarṇānām induvarcasām anilaraṃhasām aśvānāṃ sahasraṃ kanyāśulkam ayācata ||

tenāpy ṛṣ.iṇā varuṇasakāśād upalabhyāśvatīrthotpannaṃ tādṛgaśvasahasraṃ dattam | tatas tām ṛcīkaḥ kanyām upayeme | ṛcīkaś ca tasyāś carum apatyārthaṃ cakāra ||

tatprasāditaś ca tanmātre kṣatravaraputrotpattaye carum aparaṃ sādhayām āsa ||

eṣa carur bhavatyāyam aparas tvanmātrā samyag upayojya ity uktvā vanaṃ jagāma ||

upayogakāle ca tāṃ mātā satyavatīm āha | putri sarva evātmaputram atiguṇaṃ samabhilaṣati nātmajāyābhrātṛguṇeṣv atīvādṛto bhavati ||

ato 'rhasi mamātmīyaṃ caruṃ dātuṃ madīyaṃ carum ātmanopayoktum ||

matputreṇa hi sakalabhūmaṇḍalaparipālanaṃ kāryaṃ kiyad vā brāhmaṇasya balavīryasaṃpad ity uktvā sā svacaruṃ mātre dattavatī ||

atha vanād apy āgamya satyavatīm ṛṣir apaśyat ||

āha cainām atipāpe kim idam akāryaṃ bhavatyā kṛtam | atiraudraṃ te vapur ālakṣyate | nūnaṃ tvayā tvanmātṛsātkṛtaś carur upayukto na yuktam etat ||

mayā hi tatra carau sakalaiva śauryavīryabalasaṃpad āropitā | tvadīye carāv apy akhilaśāntijñānatitikṣādikī brāhmaṇasaṃpat | etac ca viparītaṃ kurvantyās tavātiraudrāstradhāraṇamāraṇaniṣṭhaḥ kṣatriyācāraḥ putro bhaviṣyaty asyā | copaśamarucir brāhmaṇācāra ity ākarṇyaiva sā tasya pādau jagrāha ||

praṇipatya cainam āha | bhagavan mayaitad ajñānād anuṣṭhitam | prasādaṃ me kuru | maivaṃvidhaḥ putro bhavatu | kāmam evaṃvidhaḥ pautro bhavatv ity ukto munir apy āhaivam astv iti ||

anantaraṃ ca sā jamadagnim ajījanat | tanmātā ca viśvāmitraṃ janayām āsa | satyavatī ca kauśikī nāma nady abhavat | jamadagnir ikṣvākuvaṃśodbhavasya reṇos tanayāṃ reṇukām upayeme | tasyāṃ cāśeṣakṣatrahantāraṃ paraśurāmasaṃjñaṃ bhagavataḥ sakalalokaguror nārāyaṇasyāṃśaṃ jamadagnir ajījanat ||

viśvāmitraputras tu bhārgava eva śunaḥśepo devair dattaḥ | tataś ca devarātanāmābhavat | tataś cānye madhucchandajayakṛtadevāṣṭakakacchapahārītakākhyā viśvāmitraputrā babhūvuḥ ||

teṣāṃ ca bahūni kauśikagotrāṇy ṛṣyantareṣu vaivāhyāni bhavantīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

purūravaso jyeṣṭhaputro yas tv āyurnāmā sa rāhor duhitaram upayeme ||

tasyāṃ sa pañca putrān utpādayām āsa | nahuṣakṣatravṛddharambharajisaṃjñās tathaivānenāḥ pañcamaḥ putro 'bhūt | kṣatravṛddhāt suhotraḥ putro 'bhavat ||

kāśyaleśagṛtsamadās tasya putrās trayo 'bhavan | gṛtsamadasya śaunakaś cāturvarṇyapravartayitābhūt ||

kāśyasya kāśīrājas tato dīrghatamāḥ putro 'bhavat | dhanvantaris tu dīrghatamaso 'bhavat | sa hi saṃsiddhakāryakaraṇaḥ sakalasaṃbhūtiṣv aśeṣajñānavid bhagavatā nārāyaṇena cātītasaṃbhūtāv asmai varo dattaḥ ||

kāśīrājagotre 'vatīrya tvam aṣṭadhā samyag āyurvedaṃ kariṣyasi yajñabhāk ca bhaviṣyasīti abhihitaḥ ||

tasya ca dhanvantareḥ putraḥ ketumān ketumato bhīmarathaḥ | tasyāpi divodāsas tataḥ pratardanaḥ | sa ca bhadraśreṇyavaṃśavināśād aśeṣāḥ śatravo 'nena jitā iti śatrujid abhavat ||

tena ca prītimatātmaputro vatsa vatsety abhihitas tato vatso sāv 'bhavat | satyaparatayā ṛtadhvajasaṃjñām avāpa | punaś ca kuvalayanāmānam aśvaṃ lebhe tataḥ kuvalayāśva ity asyāṃ pṛthivyāṃ prathitaḥ ||

tasya ca vatsasya putro 'larko nāmābhavat | yasyāyam adyāpi śloko gīyate |

ṣaṣṭivarṣasahasrāṇi ṣaṣṭivarṣaśatāni ca

alarkād aparo nānyo bubhuje medinīṃ yuvā //

tasyāpy alarkasya sannatir nāmātmajo 'bhavat | tataḥ sunīthas tasya suketus tato dharmaketuḥ | tataḥ satyaketus tasmād vibhus tattanayaḥ suvibhus tataś ca sukumāras tasyāpi dṛṣṭaketuḥ | tataś ca vainahotras tataś ca bhargo bhārgasya bhārgabhūmiḥ | tataś cāturvarṇyapravṛttiḥ ity ete kāśayo bhūpatayaḥ kathitāḥ | rajes tu saṃtatiḥ śrūyatām iti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ]]

rajeḥ pañca putraśatāny atulavīryasārāṇy āsan ||

devāsurasaṃgrāmārambhe parasparavadhepsavo devāś cāsurāś ca brahmāṇam papracchuḥ ||

bhagavann asmākam atra virodhe kataraḥ pakṣo jetā bhaviṣyatīti ||

athāha bhagavān yeṣām arthe rajir āttāyudho yotsyatīti | atha daityair upetya rajir ātmasāhāyyadānāyābhyarthitaḥ prāha | yotsye 'haṃ bhavatām arthe yady aham amarajayād bhavatām indro bhaviṣyāmīty ākarṇyaitat tair abhihito na vayam anyathā vadiṣyāmo 'nyathā kariṣyāmo 'smākam indraḥ prahlādas tadartham ayam udyama ity uktvā gateṣv asureṣu devair apy asāv avanīpatir evam evoktas tenāpi ca tathaivokte devair indras tvaṃ bhaviṣyasīti samanvicchitam ||

rajināpi devasainyasahāyenānekair mahāstrais tad aśeṣam asurabalaṃ niṣūditam ||

avajitārātipakṣaś cendro rajicaraṇayugalam ātmaśirasā nipīḍyāha | bhayatrāṇadānād asmatpitā bavān aśeṣalokānām uttamo bhavān yasyāhaṃ putras trilokendraḥ ||

sa cāpi rājā prahasyāha | evam evāstv anatikramaṇīyā hi vairipakṣād apy anekavidhacāṭuvākyagarbhā praṇatir ity uktvā svapuraṃ jagāma ||

śatakratur apīndratvaṃ cakāra ||

svaryāte tu rajau nāradarṣicoditā rajisutāḥ śatakratum ātmapitṛputraṃ ācārād rājyaṃ yācitavantaḥ ||

apradāne cāvajityendram atibalinaḥ svayam indratvaṃ cakruḥ ||

tataś ca bahutithe kāle vyatīte bṛhaspatim ekānte dṛṣṭvāpahṛtatrailokyayajñabhāgaḥ śatakratur uvāca ||

badarīphalamātram apy arhasi mamāpyāyanāya puroḍāśakhaṇḍaṃ dātum ity ukto bṛhaspatir uvāca | yady evaṃ pūrvam eva tvayāhaṃ coditaḥ syāṃ tan mayā tvadarthaṃ kim akartavyam iti | svalpair evāhobhis tvāṃ nijaṃ padaṃ prāpayiṣyāmīty abhidhāya teṣām anudinābhicārikaṃ buddhimohāya śakrasya ca tejobhivṛddhaye juhāva | te cāpi tena buddhimohenābhibhūyamānā brahmadviṣo dharmatyāgino vedavādaparāṅmukhā babhūvuḥ ||

tataś ca tān apetadharmācārān indro jaghāna | purohitāpyāyitatejāś ca tridivam ākramat | etad indrasya svapadacyāvanārohaṇaṃ śrutvā puruṣaḥ svapadabhraṃśaṃ daurātmyaṃ ca nāpnoti ||

rambhas tv anapatyo 'bhavat | kṣatravṛddhasutaḥ pratikṣatras ||

tatputraḥ saṃjayas tasyāpi jayas tataś ca vijayas tasmāc ca jajñe kṛtaḥ | tasya harṣavardhano harṣavardhanasutaḥ sahadevas tasmād adīnas tasya jayatsenaḥ tataś ca saṃkṛtis tatputraḥ kṣatradharmā ity ete kṣatravṛddhasyāto nahuṣavaṃśaṃ pravakṣyāmīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

yatiyayātisaṃyātyāyātiviyātikṛtisaṃjñā nahuṣasya ṣaṭ putrā mahābalaparākramā babhūvuḥ ||

yatis tu rājyaṃ naicchat | yayātis tu bhūbhṛd abhavat ||

uśanasaś ca duhitaraṃ devayānīṃ śarmiṣṭhāṃ ca vārṣaparvaṇīm upayeme | atrānuvaṃśaśloko bhavati ||

yaduṃ ca turvasuṃ caiva devayānī vyajāyata | druhyuṃ cānuṃ ca pūruṃ ca śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī ||

kāvyaśāpāc cākālenaiva yayātir jarām avāpa ||

prasannaśukravacanāc ca svajarāṃ saṃkrāmayituṃ jyeṣṭhaputraṃ yadum uvāca ||

tvanmātāmahaśāpād iyam akālenaiva jarā mām upasthitā | tām ahaṃ tasyaivānugrahād bhavataḥ saṃcārayāmy ekaṃ varṣasahasram atṛpto 'smi viṣayeṣu tvadvayasā viṣayān ahaṃ bhoktum icchāmi | nātra bhavatā pratyākhyānaṃ kartavyam ity uktaḥ sa naicchat tāṃ jarām ādātum | taṃ cāpi pitā śaśāpa | tvatprasūtir na rājyārhā bhaviṣyatīti ||

anantaraṃ ca durvasuṃ druhyum anuṃ ca pṛthivīpatir jarāgrahaṇārthaṃ svayauvanapradānāya cābhyarthayām āsa | tair apy ekaikaśyena pratyākhyātas tāñ chaśāpa ||

atha śarmiṣṭhātanayam aśeṣakanīyāṃsaṃ pūruṃ tathaivāha | sa cātipravaṇamatiḥ praṇamya pitaraṃ sabahumānaṃ mahān prasādo 'yam asmākam ity udāram abhidhāya jarāṃ pratijagrāha | svakīyaṃ ca yauvanaṃ pitre dadau ||

so 'pi pauravaṃ yauvanam āsādya dharmāvirodhena yathākāmaṃ yathākālopapannaṃ yathotsāhaṃ viṣayāṃś cacāra | samyak ca prajāpālanam akarot ||

viśvācyā devayānyā ca sahopabhogaṃ bhuktvā kāmānām antam avāpsyāmīty anudinaṃ tanmanasko babhūva ||

anudinaṃ copabhogataḥ kāmān atīvābhiramyān mene ||

tataś caivam agāyata |

na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati

haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate //

yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ

ekasyāpi na paryāptaṃ tasmāt tṛṣṇāṃ parityajet //

yadā na kurute bhāvaṃ sarvabhūteṣu pāpakam

samadṛṣṭes tadā puṃsaḥ sarvāḥ sukhamayā diśaḥ //

yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ

tāṃ tṛṣṇāṃ saṃtyajet prājñaḥ sukhenaivābhipūryate //

jīryanti jīryataḥ keśā dantā jīryanti jīryataḥ

dhanāśā jīvitāśā ca jīryato 'pi na jīryataḥ //

pūrṇaṃ varṣasahasraṃ me viṣayāsaktacetasaḥ

tathāpy anudinaṃ tṛṣṇā mamaiteṣv eva jāyate //

tasmād etām ahaṃ tyaktvā brahmaṇy ādhāya mānasam

nirdvandvo nirmamo bhūtvā cariṣyāmi mṛgaiḥ saha //

pūroḥ sakāśād ādāya jarāṃ dattvā ca yauvanam

rājye 'bhiṣicya pūruṃ ca prayayau tapase vanam //

diśi dakṣiṇapūrvāyāṃ turvasuṃ praty athādiśat

pratīcyāṃ ca tathā druhyuṃ dakṣiṇāyāṃ tato yadum //

udīcyāṃ ca tathaivānuṃ kṛtvā maṇḍalino nṛpān

sarvapṛthvīpatiṃ pūruṃ so 'bhiṣicya yayau vanam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

ataḥ paraṃ yayāteḥ prathamaputrasya yador vaṃśam ahaṃ kathayāmi | yatrāśeṣalokanivāsimanuṣyasiddhagandharvayakṣarākṣasaguhyakakiṃpuruṣāpsaroragavihagadaityadānavarudravasvaśvi maruddevarṣidvijarṣimumukṣibhir dharmārthakāmamokṣārthibhis tattatphalalābhāya sadābhiṣṭutāparicchedyamāhātmyenāṃśena bhagavān anādinidhano viṣṇur avatatāra ||

atra ca ślokaḥ | yador vaṃśaṃ naraḥ śrutvā sarvapāpaiḥ pramucyate | yatrāvatīrṇaṃ viṣṇvākhyaṃ paraṃ brahma nirākṛti ||

sahasrajitkroṣṭunalaraghusaṃjñāś catvāro yaduputrā babhūvuḥ | sahasrajitputraḥ śatajit | tasya haihayahehayaveṇuhayās trayaḥ putrā babhūvuḥ | haihayaputro dharmas tasyāpi dharmanetras tataḥ kuntiḥ kunteḥ sāhaṃjit | tattanayo mahiṣmān ||

tasmād bhadraśreṇyas tato durdamas tasmād dhanakaḥ | dhanakasya kṛtavīryakṛtāgnikṛtadharmakṛtaujasaś catvāraḥ putrāḥ | kṛtavīryād arjunaḥ saptadvīpapatir bāhusahasrī jajñe | yo 'sau bhagavadaṃśam atrikulaprasūtaṃ dattātreyākhyam ārādhya bāhusahasram adharmasevānivāraṇaṃ dharmeṇa pṛthivījayaṃ dharmataś cānupālanam arātibhyo 'parājayam akhilajagatprakhyātapuruṣāc ca mṛtyum ity etān varān abhilaṣitavāṃl lebhe ca ||

teneyam aśeṣadvīpavatī pṛthivī samyak paripālitā | daśa yajñasahasrāṇy asāv ayajat ||

tasya ca śloko 'dyāpi gīyate |

na nūnaṃ kārtavīryasya gatiṃ yāsyanti pārthivāḥ

yajñair dānais tapobhir vā praśrayeṇa śrutena ca //

anaṣṭadravyatā ca tasya rājye 'bhavat | evaṃ pañcāśītivarṣasahasrāṇy avyāhatārogyaśrībalaparākramo rājyam akarot ||

māhiṣmatyāṃ digvijayābhyāgato narmadājalāvagāhanakrīḍātipānamadākulenāyatnenaiva tenāśeṣadevadaityagandharveśajayodbhūtamadāvalepo 'pi rāvaṇaḥ paśur iva baddhvā svanagaraikānte sthāpitaḥ ||

yaś ca pañcāśītivarṣasahasropalakṣaṇakālāvasāne bhagavannārāyaṇāṃśena paraśurāmeṇopasaṃhṛtaḥ | tasya ca putraśatapradhānāḥ pañca putrā babhūvuḥ | śūraśūrasenavṛṣaṇamadhujayadhvajasaṃjñāḥ ||

jayadhvajāt tālajaṅghaḥ putro 'bhavat | tālajaṅghasya tālajaṅghākhyaṃ putraśatam āsīt | yeṣāṃ jyeṣṭho vītihotras tathānyo bharataḥ | bharatād vṛṣasujātau ca | vṛṣasya putro madhur abhavat | tasyāpi vṛṣṇipramukhaṃ putraśatam āsīt | yato vṛṣṇisaṃjñām etad gotram avāpa ||

madhusaṃjñāhetuś ca madhur abhavat | yādavāś ca yadunāmopalakṣaṇāt ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

kroṣṭoś ca yaduputrasyātmajo vṛjinīvān | tataś ca svāhis tato ruṣaṅkuḥ | ruṣaṅkoś citrarathaḥ | tattanayaḥ śaśabinduś caturdaśamahāratnaś cakravarty abhavat | tasya ca śatasahasraṃ patnīnām abhavat | daśalakṣasaṃkhyāś ca putrāḥ ||

teṣāṃ ca pṛthuyaśāḥ pṛthukarmā pṛthujayaḥ pṛthukīrtiḥ pṛthudānaḥ pṛthuśravāś ca ṣaṭ putrāḥ pradhānāḥ ||

pṛthuśravasaś ca putras tamaḥ | tasmād uśanā yo vājimedhānāṃ śatam ājahāra | tasya ca śitapur nāma putro 'bhūt | tasyāpi rukmakavacaḥ | tataḥ parāvṛt parāvṛto rukmeṣupṛthujyāmaghapālitaharitasaṃjñās tasya pañcātmajā babhūvuḥ ||

atrāpy ayam adyāpi jyāmaghasya śloko gīyate |

bhāryāvaśyās tu ye kecid bhaviṣyanty atha vā mṛtāḥ

teṣāṃ tu jyāmaghaḥ śreṣṭhaḥ śaibyāpatir abhūn nṛpaḥ //

aputrā tasya sā patnī śaibyā nāma tathāpy asau

apatyakāmo 'pi bhayān nānyāṃ bhāryām avindata //

sa tv ekadā atiprabhūtagajaturagarathasaṃmardātidāruṇe mahāhave yudhyamānaḥ sakalam evārāticakram ajayat | tac cāricakram apāstaputrakalatrabandhubalakośaṃ svam adhiṣṭhānaṃ parityajya diśaḥ pravidrutam ||

tasmiṃś ca vidrute 'titrāsalolāyatalocanayugalaṃ trāhi trāhi tātāmba bhrātar ity ākulavilāpavidhuraṃ rājakanyāratnam adrākṣīt ||

taddarśanāc ca tasyām anurāgānugatāntarātmā sa nṛpo 'cintayat | sādhv idaṃ mamāpatyavirahitasya vandhyābhartuḥ sāmprataṃ vidhināpatyakāraṇaṃ kanyāratnam upapāditam | tad etat udvahāmy athaināṃ syandanam āropya svam adhiṣṭhānaṃ nayāmi ||

tayaiva devyā śaibyayāham anujñātaḥ samudvakṣyāmīty athaināṃ ratham āropya svanagaram agacchat ||

vijayinaṃ ca rājānam aśeṣapaurabhṛtyaparijanāmātyasamavetā śaibyā draṣṭum adhiṣṭhānadvāram āgatā ||

sā cāvalokya rājñaḥ savyapārśvavartinīṃ kanyām īṣadudbhūtāmarṣasphuradadharapallavā rājānam avocat | aticapalacittātra syandane keyam āropitety asāv apy anālocitottaravacano 'tibhayāt tām āha snuṣā mameyam iti ||

athainaṃ śaibyovāca |

nāhaṃ prasūtā putreṇa nānyā patny abhavat tava

snuṣāsaṃbandhatā hy eṣā katamena sutena te //

ity ātmerṣyākopakaluṣitavacanamuṣitavivekatayā duruktaparihārārtham idam avanīpatir āha | yas te janiṣyaty ātmajas tasyeyam anāgata eva bhāryā nirūpitety ākarṇyodbhūtamṛduhāsā tathety āha praviveśa ca rājñā sahādhiṣṭhānam ||

anantaraṃ cātiśuddhalagnahorāṃśakāvayavoktakṛtaputrajanmālāpaguṇād vayasaḥ pariṇāmam upagatāpi śaibyā svalpair evāhobhir garbham avāpa ||

kālena ca kumāram ajījanat | tasya ca vidarbha iti pitā nāma cakre | sa ca tāṃ snuṣām upayeme ||

tasyāṃ cāsau krathakaiśikasaṃjñau putrāv ajanayat | punas tṛtīyaṃ romapādasaṃjñaṃ kumāram ajījanat | romapādād babhruḥ babhroḥ putro dhṛtiḥ | dhṛteḥ kaiśikaḥ kaiśikasyāpi cediḥ putro 'bhūd yasya saṃtatau caidyā bhūpālāḥ | krathasya snuṣāputrasya kuntir abhavat ||

kunter vṛṣṇir vṛṣṇer nirvṛtiḥ | nirvṛter daśārhas tataś ca vyomaḥ | tasmād api jīmūtas tato vikṛtis tataś ca bhīmarathaḥ | tasmān navarathas tasyāpi daśarathas tataś ca śakunis tattanayaḥ karambhiḥ karambher devarāto 'bhavat | tasyāpi devakṣatro devakṣatrān madhur madhor anavaratho 'navarathāt kuruvatsas tataś cānurathaḥ tataḥ puruhotro jajñe | tataś cāṃśus tataś ca satvataḥ satvatād ete sātvatāḥ ity etāṃ jyāmaghasaṃtatiṃ samyag chraddhāsamanvitaḥ śrutvā sarvapāpaiḥ pramucyate ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

bhajanabhajamānadivyāndhakadevāvṛdhamahābhojavṛṣṇi saṃjñāḥ satvatasya putrā babhūvuḥ ||

bhajamānasya nimikṛkaṇavṛṣṇayas tathānye tadvaimātrāḥ śatajitsahasrajidayutajitsaṃjñāḥ devāvṛdhasyāpi babhruḥ putro 'bhūt | tayoś cāyaṃ śloko gīyate | yathaiva śṛṇumo dūrāt saṃpaśyāmas tathāntikāt | babhruḥ śreṣṭho manuṣyāṇāṃ devair devāvṛdhaḥ samaḥ ||

puruṣāḥ ṣaṭ ca ṣaṣṭiś ca ṣaṭ sahasrāṇi cāṣṭa ca | ye 'mṛtatvam anuprāptā babhror devāvṛdhād api ||

mahābhojas tv atidharmātmā tasyānvaye bhojā mārtikāvatā babhūvuḥ ||

vṛṣṇeḥ sumitro yudhājic ca putrāv abhūtām | tataś cānamitraśinī tathānamitrān nighno nighnasya prasenasatrājitau | tasya satrājitasya bhagavān ādityaḥ sakhābhavat | ekadā tv ambhonidhitīrasaṃśrayaḥ sūryaṃ satrājitas tuṣṭāva tanmanaskatayā ca bhāsvān abhiṣṭūyamāno 'gratas tasya tasthau | aspaṣṭamūrtidharaṃ cainam ālokya satrājitaḥ sūryam āha | yathaiva vyomni vahnipiṇḍopamam aham apaśyaṃ tathaivādyāgrato gatam apy atra na kiṃcid bhagavatā prasādīkṛtaṃ viśeṣam upalakṣayāmi ||

ityevam ukte bhagavatā sūryeṇa nijakaṇṭhād unmucya syamantakanāmā mahāmaṇir avatāryaikānte nyastaḥ ||

tatas tam ātāmrojjvalahrasvavapuṣam īṣadāpiṅgalanayanam ādityam adrākṣīt | kṛtapraṇipātastavādikaṃ ca satrājitam āha | bhagavān varam asmatto 'bhimataṃ vṛṇīṣveti | sa ca tad eva maṇiratnam ayācata | sa cāpi tasmai tad dattvā viyati svadhiṣṇyam āruroha ||

satrājito 'py amalamaṇiratnasanāthakaṇṭhatayā sūrya iva tejobhir aśeṣadigantarāṇy udbhāsayan dvārakāṃ viveśa ||

dvārakāvāsijanapadas tu tam āyāntam avekṣya bhagavantam ādipuruṣaṃ puruṣottamam avanibhārāvataraṇāyāṃśena mānuṣarūpadhāriṇaṃ praṇipatyāha | bhagavan bhagavantam ayaṃ nūnaṃ draṣṭum āyāty āditya ity ākarṇya prahasya ca tān āha | bhagavān nāyam ādityaḥ satrājito yam ādityadattaṃ syamanatakākhyaṃ mahāmaṇiṃ bibhrad atropayāti | tad enaṃ visrabdhāḥ paśyata ity uktās te yayuḥ | sa ca taṃ syamantakākhyaṃ mahāmaṇim ātmaniveśane cakre ||

pratidinaṃ ca tan maṇiratnapravaram aṣṭau kanakabhārān sravati | tatprabhāvāc ca sakalasyaiva rāṣṭrasyopasargānāvṛṣṭivyālāgnitoyadurbhikṣādibhayaṃ na bhavati ||

acyuto 'pi tad ratnam ugrasenasya bhūpater yogyam etad iti lipsāṃ cakre | gotrabhedabhayāc chakto 'pi na jahāra ||

satrājito apy acyuto mām etad yācayiṣyatīty avagataratnalobhaḥ svabhrātre prasenāya tad ratnam dattavān | tac ca śucinā dhriyamāṇam aśeṣam eva suvarṇasrāvādikaṃ guṇam utpādayati | anyathā ya enaṃ dhārayati tam eva hantīty | asāv api prasenaḥ syamantakena kaṇṭhāsaktenāśvam āruhyāṭavyāṃ mṛgayām agacchat | tatra ca siṃhād vadham avāpa | sāśvaṃ ca taṃ nihatya siṃho 'py amalamaṇiratnam āsyāgreṇādāya gantum udyata ṛkṣādhipatinā jāmbavatā dṛṣṭo ghātitaś ca | jāmbavān apy amalaṃ tan maṇiratnam ādāya svabilaṃ praviveśa | sukumārasaṃjñāya ca bālakāya krīḍanakam akarot ||

anāgacchati ca tasmin prasene kṛṣṇo maṇiratnam abhilaṣitavān | na ca prāptavān nūnam etad asya karmety akhila eva yadulokaḥ parasparaṃ karṇākarṇy'kathayat ||

viditalokāpavādavṛttāntaś ca bhagavān yadusainyaparivāraḥ prasenāśvapadavīm anusasāra | dadarśa cāśvasametaṃ prasenaṃ nihataṃ siṃhenākhilajanapadamadhye siṃhapadadarśanakṛtapariśuddhiḥ siṃhapadam anusasāra ||

ṛkṣavinihataṃ ca siṃham apy alpe bhūmibhāge dṛṣṭvā tataś ca tadratnagauravād ṛkṣasyāpi padāny anuyayau | giritaṭe ca sakalam eva yadusainyam avasthāpya tatpadānusārī ṛkṣabilaṃ praviveśa | ardhapraviṣṭaś ca dhātryāḥ sukumārakam ullāpayantyā vāṇīṃ śuśrāva | siṃhaḥ prasenam avadhīt siṃho jāmbavatā hataḥ | sukumāraka mā rodīs tava hy eṣa syamantakaḥ ||

ity ākarṇyalabdhasyamantakodantaḥ praviṣṭaḥ kumārakrīḍanakīkṛtaṃ ca dhātryā haste tejobhir jājvalyamānaṃ syamantakaṃ dadarśa ||

taṃ ca syamantakābhilāṣicakṣuṣam apūrvapuruṣam āgataṃ samavekṣya dhātrī trāhi trāhīti vyājahāra ||

tadārtanādaśravaṇānantaraṃ cāmarṣapūrṇahṛdayaḥ sa jāmbavān ājagāma | tayoś ca parasparam yudhyator dvayor yuddham ekaviṃśatidināny abhavat | te ca yadusainikās tatra saptāṣṭa dināni tanniṣkrāntim udīkṣamāṇās tasthuḥ | aniṣkramamāṇe ca madhuripāv asāv avaśyam atra bile 'tyantaṃ nāśam āpto bhaviṣyaty anyathā tasya jīvataḥ katham etāvanti dināni śatrujaye vyākṣepo bhavatīti kṛtādhyavasāyā dvārakām āgatya hataḥ kṛṣṇa iti kathayām āsuḥ ||

tadbāndhavāś ca tatkālocitam akhilam uparatakriyākalāpaṃ cakruḥ | tatrāsya yuddhyamānasyātiśraddhādattaviśiṣṭapātropayuktānnatoyādinā kṛṣṇasya balaprāṇapuṣṭir abhūt ||

itarasyānudinam atigurupuruṣabhidyamānasyātiniṣṭhuraprahārapīḍitākhilāvayavasya nirāhāratayā balahāniḥ | nirjitaś ca bhagavatā jāmbavān praṇipatyāha V vyājahāra | asurasurayakṣagandharvarākṣasādibhir apy akhilair bhagavān na jetuṃ śakyaḥ | kim utāvanigocarair alpavīryair narair narāvayavabhūtaiś ca tiryagyonyanusṛtibhiḥ kiṃ punar asmadvidhaiḥ | avaśyaṃ bhagavato 'smatsvāmino nārāyaṇasya sakalajagatparāyaṇasyāṃśena bhagavatā bhavitavyam ity uktas tasmai bhagavān akhilāvanibhārāvatāram ācacakṣe | prītyābhyañjitakaratalasparśanena cainam apagatayuddhakhedaṃ cakāra ||

sa ca praṇipatyainaṃ punar api prasādya jāmbavatīṃ nāma kanyāṃ gṛhāgamanārghyabhūtāṃ grāhayām āsa ||

syamantakamaṇim apy asau praṇipatya tasmai pradadau | acyuto 'py atipraṇatāt tasmād agrāhyam api tan maṇiratnam ātmasaṃśodhanāya jagrāha ||

saha jāmbavatyā sa dvārakām ājagāma | bhagavadāgamanodbhūtaharṣotkarṣasya dvārakāvāsijanasya kṛṣṇāvalokanāt tatkṣaṇam evātipariṇatavayaso 'pi navayauvanam ivābhavat | ānakadundubhiṃ ca diṣṭyā diṣṭyeti sakalayādavāḥ striyaś ca sabhājayām āsuḥ | bhagavān api yathānubhūtam aśeṣayādavasamāje yathāvad ācacakṣe | syamantakaṃ ca satrājitāya dattvā mithyābhiśastiviśuddhim avāpa ||

jāmbavatīṃ cāntaḥpure niveśayām āsa | satrājito 'pi mayāsyābhūtamalinam āropitam iti jātasaṃtrāsaḥ svasutāṃ satyabhāmāṃ bhagavate bhāryāṃ dadau | tāṃ cākrūrakṛtavarmaśatadhanvapramukhā yādavāḥ pūrvaṃ varayāṃ āsuḥ | tatas tatpradānād avajñātam ivātmānaṃ manyamānāḥ satrājite vairānubandhaṃ cakruḥ ||

akrūrakṛtavarmapramukhāś ca śatadhanvānam ūcuḥ | ayam atidurātmā satrājito yo 'smābhir bhavatā ca abhyarthito 'py ātmajām asmān bhavantaṃ cāvigaṇayya kṛṣṇāya dattavān | tad alam anena jīvatā ghātayitvainaṃ tan mahāratnaṃ tvayā kiṃ na gṛhyate | vayam abhyupapatsyāmo yady acyutas tavopari vairānubandhaṃ kariṣyatīti ||

evam uktas tathety asāv apy āha | jatugṛhadagdhānāṃ pāṇḍutanayānāṃ viditaparamārtho 'pi bhagavān duryodhanaprayatnaśaithilyakaraṇārtham ānukūlyakaraṇāya vāraṇāvataṃ gataḥ ||

gate ca tasmin suptam eva satrājitaṃ śatadhanvā jaghāna maṇiratnaṃ cādade | pitṛvadhāmarṣapūrṇā ca satyabhāmā śīghraṃ syandanam ārūḍhā vāraṇāvataṃ gatvā bhagavate 'haṃ pratipāditety akṣāntimatā śatadhanvanāsmatpitā vyāpāditaḥ | tac ca syamantakamaṇiratnam apahṛtam | tad iyam asyāvahāsanā | tad ālocya yad atra yuktaṃ tat kriyatām iti kṛṣṇam āha ||

tayā caivam uktaḥ parituṣṭāntaḥkaraṇo 'pi kṛṣṇaḥ satyabhāmām amarṣatāmralocanaḥ prāha | satye mamaivaiṣāvahāsanā | nāham etāṃ tasya durātmanaḥ sahiṣye | na hy anullaṅghya varapādapaṃ tatkṛtanīḍāśrayiṇo vihaṃgā vadhyante | tad alam atyartham amunāsmatpurataḥ śokapreritavākyaparikareṇety uktvā dvārakām abhyetya baladevam ekānte vāsudevaḥ prāha | mṛgayāgataṃ prasenam aṭavyāṃ mṛgapatir jaghāna | satrājito 'py adhunā śatadhanvanā nidhanaṃ prāpitaḥ | tadubhayavināśāt tan maṇiratnam āvābhyāṃ sāmānyaṃ bhaviṣyati ||

tad uttiṣṭhāruhyatāṃ rathaḥ śatadhanvanidhanāyodyamaṃ kurv ity abhihitas tatheti samanvicchitavān | kṛtodyogau ca tāv ubhāv upalabhya śatadhanvā kṛtavarmāṇam upetya pārṣṇipūraṇakarmanimittam acodayat | āha cainaṃ kṛtavarmā | nāhaṃ balabhadravāsudevābhyāṃ saha virodhāyālam ity uktaś cākrūram acodayat | asāv apy āha | na hi kaścid bhagavatā pādaprahāraparikampitajagattrayeṇāsurapuravanitāvaidhavyakāriṇā prabalaripucakrāpratihatacakreṇa cakriṇā madamuditanayanāvalokitāribalaviśātanenātiguruvairi vāraṇāpakarṣaṇāviṣkṛtamahimorusīreṇa sīriṇā ca saha sakalajagadvandyānām amaravarāṇām api yoddhuṃ samarthaḥ kim utāhaṃ tadanyataḥ śaraṇam abhilaṣyatām ||

ity uktaḥ śatadhanvāha | yady asmatparitrāṇāsamarthaṃ bhavān ātmānam avagacchati tad ayam asmanmaṇiḥ saṃgṛhya rakṣyatām ityuktaḥ so 'py āha | yady antāyām apy avasthāyāṃ na kasmaicid bhavān kathayiṣyati tad aham enaṃ grahīṣyāmīti | tathety ukte cākrūras tan maṇiratnaṃ jagrāha ||

śatadhanvāpy atulavegāṃ śatayojanavāhinīṃ vaḍavām āruhyāpakrāntaḥ | śaibyasugrīvameghapuṣpabalāhakāśvacatuṣṭayayuktarathāvasthitau baladevavāsudevau tam anuprayātau ||

sā ca vaḍavā śatayojanapramāṇamārgam atītya punar api vāhyamānā mithilāvanoddeśe prāṇān utsasarja | śatadhanvāpi tāṃ parityajya padātir evādravat ||

kṛṣṇo 'pi balabhadram āha | tāvad atraiva syandane bhavatā stheyam aham enam adhamācāraṃ padātinam anugamya yāvad ghātayāmi | atra hi bhūbhāge dṛṣṭadoṣā hayāḥ | naite 'śvā bhavatemaṃ bhūmibhāgam ullaṅghya neyāḥ ||

tathety uktvā balabhadro ratha eva tasthau | kṛṣṇo 'pi dvikrośamātraṃ bhūmibhāgam anusṛtya dūrasthitasyaiva cakraṃ kṣiptvā śatadhanvanaḥ śiraś ciccheda | taccharīrāmbarādiṣu ca bahuprakāram anviṣyann api syamantakaṃ maṇiṃ nāvāpa yadā tadopagamya balabhadram āha | vṛthaivāsmābhir ghātitaḥ śatadhanvā | na prāptam akhilajagatsārabhūtaṃ tan maṇiratnaṃ | ity ākarṇyodbhūtakopo balabhadro vāsudevam āha | dhik tvāṃ yas tvam evam arthalipsur etac ca te bhrātṛtvān marṣaye | tad ayaṃ panthāḥ svecchayā gamyatāṃ | na me dvārakayā na bandhubhiḥ kāryam alam ebhir mamāgrato 'līkaśapathair ity ākṣipya taṃ kathaṃcit prasādyamāno 'pi na tasthau | videhapurīṃ praviveśa ||

janakaś cārghyapūrvakam enaṃ gṛhaṃ praveśayām āsa | tatraiva ca tasthau | vāsudevo 'pi dvārakām ājagāma | yāvac ca janakarājagṛhe balabhadro 'vatasthe tāvad dhārtarāṣṭro duryodhanas tatsakāśād gadāśikṣām aśikṣata | varṣatrayānte ca babhrūgrasenaprabhṛtibhir yādavair na tad ratnaṃ kṛṣṇenāpahṛtam iti kṛtāvagatibhir videhapurīṃ gatvā baladevaḥ saṃpratyāyya dvārakām ānītaḥ ||

akrūro 'py uttamamaṇisamudbhūtasuvarṇadhyānaparas tato yajñān īje | savanagatau hi kṣatriyavaiśyau nighnan brahmahā bhavatīty ato dīkṣākavacaṃ praviṣṭa eva tasthau | dviṣaṣṭivarṣāṇy evaṃ tanmaṇiprabhāvāt tatropasargadurbhikṣamarakādikaṃ nābhūt ||

athākrūrapakṣīyair bhojaiḥ śatrughne sātvatasya prapautre vyāpādite bhojaiḥ sahākrūro dvārakām apahāyāpakrāntaḥ ||

tadapakrāntidinād ārabhya tatropasargavyālānāvṛṣṭimarakādyupadrāvā babhūvuḥ | atha yādavabalabhadrograsenasamaveto 'mantrayad bhagavān uragāriketanaḥ | kim yad idam ekadaiva pracuropadravāgamanam etad ālocyatām ||

ity ukte 'ndhakanāmā yaduvṛddhaḥ prāha | asyākrūrasya pitā śvaphalko yatra yatrābhūt tatra tatra durbhikṣamarakānāvṛṣtyādikaṃ nābhūt ||

kāśīrājasya viṣaye 'tyantānāvṛṣṭyāṃ śvaphalko 'nīyata | tatas tatkṣaṇād eva devo vavarṣa | kāśīrājapatnyāś ca garbhe kanyāpūrvam āsīt ||

sāpi pūrṇe 'pi prasūtikāle naiva niścakrāma | evaṃ ca tasya garbhasya dvādaśa varṣāṇy aniṣkrāmato yayuḥ | kāśīrājaś ca garbhasthāṃ tām ātmajām āha | putri kasmān na jāyase niṣkramyatām āsyaṃ te draṣṭum icchāmy ahaṃ svakāṃ ca mātaraṃ kim iti ciraṃ kleśayiṣyasīty ukte garbhasthaiva vyājahāra | tāta yady ekaikāṃ gāṃ dine dine brāhmaṇebhyaḥ prayacchasi tad aham anyais tribhir varṣair asmād garbhād avaśyaṃ niṣkramiṣyāmīti | etac ca tadvacanam ākarṇya rājā dine dine brāhmaṇāya gāṃ prādāt | sāpi tāvatā kālena jātā | tatas tasyāḥ pitā gāndinīti nāma cakāra | tāṃ ca gāndinīṃ kanyāṃ śvaphalkāya priyopakāriṇe gṛhāgatāyārghabhūtāṃ prādāt ||

tasyām ayam akrūraḥ śvaphalkāj jajñe | tad asyaivaṃguṇamithunād utpattiḥ ||

katham asminn apakrānte marakadurbhikṣādyupadravā na bhaviṣyanti | tad ayam ānīyatām ity alam atiguṇavaty aparādhānveṣaneneti ||

yaduvṛddhasyāndhakasyaitad vacanam ākarṇya keśavograsenabalabhadrapurogamair yadubhiḥ kṛtāparādhatitikṣābhavam abhayaṃ dattvā śvāphalkiḥ svapuram ānītaḥ | tatra cāgatamātra eva tasya tatsthasya maṇer anubhāvad anāvṛṣṭimarakadurbhikṣavyālādyupadravaḥ śaśāma | kṛṣṇaś ca cintayām āsa | svalpam etat kāraṇaṃ yad ayaṃ gāndinyāṃ śvaphalkenākrūro jātaḥ | sumahāṃś cāyam anāvṛṣṭidurbhikṣamarakādyupadravaśamanakārī prabhāvaḥ ||

tan nūnam asya sakāśe sa mahāmaṇiḥ syamantakākhyas tiṣṭhati | tasya hy evaṃvidhāḥ prabhāvāḥ śrūyante | ayam api ca yajñād anantaram anyat kratvantaraṃ anantaram ca tasmād yajñāntaraṃ yajatīti | alpopādānaṃ cāsyā saṃśayam atrāsau varamaṇis tiṣṭhatīti kṛtādhyavasāyo 'nyat prayojanam uddiśya sakalayādavasamājam ātmageha evācīkarat ||

tatra copaviṣṭeṣv akhileṣu yādaveṣu pūrvaprayojanam upanyasya paryavasite ca tasmin prasaṅgāgataparihāsakathām akrūreṇa saha kṛtvā janārdanas tam akrūram āha ||

dānapate jānīma eva vayaṃ yathā śatadhanvanā tad akhilajagatsārabhūtaṃ syamantakaratnaṃ bhavataḥ samarpitaṃ tad etad rāṣṭropakārakaṃ bhavataḥ sakāśe tiṣṭhatīti | tiṣṭhatu sarva eva vayaṃ tatprabhāvaphalabhujaḥ kiṃ tv eṣa balabhadro 'smān āśaṅkitavāṃs tad asmatprītaye darśayety abhihitaḥ saratnaḥ so 'cintayat ||

kim atrānuṣṭheyam anyathā ced bravīmy ahaṃ tat kevalāmbaratirodhānam anviṣyanto ratnam etad drakṣyantīty anveṣaṇaṃ na kṣemam iti saṃcintya tam akhilajagatkāraṇabhūtaṃ nārāyaṇam āhākrūraḥ | bhagavan mamaitat syamantakaratnaṃ śatadhanvanā samarpitam ||

apagate ca tasminn adya śvaḥ paraśvo vā bhagavān māṃ yācayiṣyatīti etāvantaṃ kālam atikṛcchreṇādhārayam | tasya ca dhāraṇakleśenāham aśeṣopabhogeṣv asaṅgimānaso na vedmi svasukhakalām api ||

etāvanmātram apy aśeṣarāṣṭropakārī dhārayituṃ na śaknotīti māṃ bhavān maṃsyata ity ātmanā na coditam ||

tad idaṃ syamantakaratnaṃ gṛhyatām icchayā yasyābhimataṃ tasya samarpyatām | tataḥ so 'dharavastranigopitātilaghukanakasamudgakaṃ pragaṭīkṛtavān ||

tataś ca niṣkrāmya syamantakamaṇiṃ tasmin yadusamāje mumoca | muktamātre ca tenātikāntyā tad akhilam āsthānam uddyotitam ||

athāhākrūraḥ | sa eṣa maṇir yaḥ śatadhanvanāsmākaṃ samarpito yasyāyaṃ sa enaṃ gṛhṇātv iti | tam ālokya sarvayādavānāṃ sādhu sādhv iti vismitavacasāṃ vāco 'śrūyanta | tam ālokyamamāyam acyutenaiva sāmānyaḥ samanvicchita iti balabhadraḥ saspṛho 'bhavat ||

mamedaṃ pitṛdhanam ity atīva ca satyabhāmā spṛhāṃ cakāra | balabhadrasatyānanāvalokanāt kṛṣṇo 'py ātmānaṃ cakrāntarāvasthitam iva mene | sakalayādavapratyakṣaṃ cākrūram āha | etad dhi maṇiratnam ātmasaṃśodhanāya eṣāṃ yadūnāṃ darśitam etac ca mama balabhadrasya ca sāmānyaṃ pitṛdhanaṃ caitat satyabhāmāyā nānyasya ||

etat sarvakālaṃ śucinā brahmacaryeṇa dhriyamāṇam aśeṣarāṣṭrasyopakārakam aśucinā dhriyamāṇam ādhāram eva hanti ||

ato 'ham asya ṣoḍaśastrīsahasraparigrahād asamartho dhāraṇe | katham caitat satyabhāmā svīkarotu | āryabalabhadreṇāpi madirāpānādyaśeṣopabhogaparityāgaḥ kathaṃ kāryaḥ | tad ayaṃ yaduloko 'haṃ balabhadraḥ satyā ca tvāṃ dānapate prārthayāmaḥ | etad bhavān eva dhārayituṃ samarthaḥ | tvadsthaṃ cāsya rāṣṭrasyopakārakaṃ tad bhavān aśeṣarāṣṭropakāranimittam etat pūrvavad dhārayatu | tvayānyan na vaktavyam ity ukto dānapatis tathety uktvā jagrāha ca tan mahāratnam | tataḥ prabhṛti ca akrūraḥ prakaṭenaivātitejasā jājjvalyamānenātmakaṇṭhāsaktenāditya ivāṃśumālī cacāra ||

ity etāṃ bhagavato mithyābhiśastikṣālanāṃ yaḥ smarati na tasya kadācid alpāpi mithyābhiśastir bhavati | avyāhatendriyaś cākhilapāpamokṣam avāpnotīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

anamitrasya sutaḥ śinir nāmābhavat | tasyāpi satyakaḥ satyakāt sātyakir yuyudhānanāmā | tasmād apy asaṅgas tatputraś ca tūṇis tūṇer yugaṃdharaḥ | iti śaineyāḥ ||

anamitrasyaivānvaye vṛṣṇiḥ | tasmāc ca śvaphalkas tatprabhāvaḥ kathita eva | śvaphalkasya kanīyāṃś citrako nāmābhavad bhrātā | śvaphalkād akrūro gāndinyām abhavat | tathopamadgur upamadgor mṛduraviśārimejayagirikṣatropakṣatraśatrughnārimardanadharmadṛgdṛṣṭavarmagandhamojavāhaprativāhākhyāḥ putrāḥ sutārākhyā ca kanyā | devavān upadevaś cākrūraputrau | pṛthuvipṛthupramukhāś citrakasya putrā bahavo 'bhavan kukurabhajamānaśucikambalabarhiṣākhyās tathāndhakasya catvāraḥ putrāḥ ||

kukurād dhṛṣṭas tasmāc ca kapotaromā tataś ca vilomā | tasmād api tumburusakhā bhavasaṃjñaś candanodakadundubhiḥ | tataś cābhijit tataḥ punarvasuḥ | tasyāpy āhukaḥ putra āhukī ca kanyā ||

āhukasya devakograsenau dvau putrau | devavān upadevaḥ sahadevo devarakṣito devakasyāpi catvāraḥ putrāḥ | teṣāṃ ca vṛkadevopadevā devarakṣitā śrīdevā śāntidevā sahadevā devakī ca sapta bhaginyaḥ | tāś ca sarvā eva vasudeva upayeme | ugrasenasyāpi kaṃsanyagrodhasunāmakaṅkaśaṅkusubhūmirāṣṭrapālayuddhamuṣṭituṣṭimatsaṃjñāḥ putrāḥ | kaṃsā kaṃsavatī sutanū rāṣṭrapālī kaṅkī ca ugrasenatanūjāḥ | bhajamānāc ca vidūrathaḥ putro 'bhavat | vidūrathāc chūraḥ śūrāc chamī śaminaḥ pratikṣatraḥ | tasmāt svayaṃbhojas tataś ca hṛdikaḥ ||

tasyāpi kṛtavarmaśatadhanurdevamīḍhuṣākhyāḥ putrā babhūvuḥ ||

devamīḍhuṣasya śūrasya māriṣā nāma patny abhavat ||

tasyāṃ cāsau daśa putrān ajanayad vasudevapūrvān | vasudevasya jātamātrasyaiva tadgṛhe bhagavadaṃśāvatāram avyāhatadṛṣṭyā paśyadbhir devair divyānakadundubhayaś ca vāditāḥ | tatas tadaivānakadundubhisaṃjñām avāpa | tasyāpi devabhāgadevaśravānādhṛṣṭikarundhakavatsabālakasṛñjayaśyāmaśamīkagaṇḍūṣasaṃjñā nava bhrātaro babhūvuḥ | pṛthā śrutadevā śrutakīrtiḥ śrutaśravā rājādhidevī ca vasudevādīnāṃ pañca bhaginyo 'bhavan ||

śūrasya kuntir nāma sakhābhavat | tasmai cāputrāya pṛthām ātmajāṃ vidhinā śūro dattavān | tāṃ ca pāṇḍur uvāha | tasyāṃ ca dharmānilaśakrair yudhiṣṭhirabhīmārjunākhyās trayaḥ putrāḥ samutpāditāḥ | pūrvam anūḍhāyāś ca bhagavatā bhāsvatā kānīnaḥ karṇo nāma putro 'janyata ||

tasyāś ca sapatnī mādrī nāmābhavat | nāsatyadasrābhyāṃ tasyām api nakulasahadevau pāṇḍoḥ putrau janitau | śrutadevāṃ tu vṛddhaśarmā nāma kārūśa upayeme | tasyāṃ dantavakro nāma mahāsuro jajñe | śrutakīrtim api kaikeyarāja upayeme | tasyāṃ saṃtardanādayaḥ kaikeyāḥ pañca putrā babhūvuḥ | rājādhidevyām āvantyau vindānuvindau jajñāte | śrutaśravasam api cedirājo damaghoṣanāmopayeme | tasyāṃ śiśupālam utpādayām āsa | sa hi pūrvam apy anācāravikramasaṃpanno daityānām ādipuruṣo hiraṇyakaśipur abhūt ||

yaś ca bhagavatā sakalalokaguruṇā ghātitaḥ | punar apy akṣatavīryaśauryasaṃpatparākramaguṇaḥ samākrāntasakalatrailokyeśvarapratāpo daśānano 'bhavat ||

bahukālopabhuktabhagavatsakāśād avāptaśarīrapātodbhavapuṇyaphalo 'tha bhagavatāeva rāghavarūpiṇā so 'pi nidhanam upapāditaḥ | cedirājadamaghoṣātmajaś cedipatiḥ śiśupālanāmābhavat ||

śiśupālatve 'pi bhagavato bhūbhārāvatāraṇāyāvatīrṇāṃśasya puṇḍarīkanayanākhyasyopari dveṣānubandham atitarāñ cakāra | bhagavatā ca nidhanam upanītas tatraiva paramātmabhūte manasas tadekāgratayā tatraiva sāyujyam avāpa ||

bhagavān hi prasanno yathābhilaṣitaṃ dadāty aprasanno 'pi nighnan divyam anupamaṃ sthānaṃ prayacchatīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

hiraṇyakaśiputve ca rāvaṇatve ca viṣṇunā

avāpa nihato bhogān aprāpyān amarair api //

na layaṃ tatra tenaiva nihataḥ sa kathaṃ punaḥ

saṃprāptaḥ śiśupālatve sāyujyaṃ śāśvate harau //

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvadharmabhṛtāṃ vara

kautūhalapareṇaitat pṛṣṭo me vaktum arhasi //

daityeśvarasya tu vadhāyākhilalokotpattisthitivināśakāriṇāpūrvaṃ tanugrahaṇaṃ kurvatā nṛsiṃharūpam āviṣkṛtam | tatra tu hiraṇyakaśipor viṣṇur ayam ity etan na manasy abhūt ||

niratiśayapuṇyajātasamudbhūtam etat sattvam iti rajodrekapreritaikāgramatis tadbhāvanāyogāt tato 'vāptavadhahaitukīṃ niratiśayām evākhilatrailokyādhikyadhāriṇīṃ daśānanatve bhogasaṃpadam avāpa ||

nātas tasminn anādinidhane parabrahmabhūte bhagavaty anālambanīkṛte manasas tallayam | daśānanatve 'py anaṅgaparādhīnatayā jānakīsaktacetaso dāśarathirūpadhāriṇas tadrūpadarśanam evāsin nāyam acyuta ity āsaktir vipadyato 'ntaḥkaraṇasya mānuṣabuddhir eva kevalam asyābhūt ||

punar apy acyutavinipātamātraphalam akhilabhūmaṇḍalaślāghyacedirājakule janmāvyāhataṃ aiśvaryaṃ śiśupālatve cāvāpa ||

tatra tv akhilāny eva bhagavannāmakāraṇāny abhavan | tataś ca tatkāraṇakṛtānāṃ teṣām aśeṣāṇām evācyutanāmnām anavaratam anekajanmasaṃvardhitavidveṣānubandhicitto vinindanasaṃtarjanādiṣūccāraṇam akarot ||

tac ca rūpam utphullapadmadalāmalākṣam atyujjvalapītavastradhāry amalakirīṭakeyūrakaṭakopaśobhitam udārapīvaracaturbāhuśaṅkhacakragadādharam atiprauḍhavairānubhāvād aṭanabhojanasnānāsanaśayanādiṣv aśeṣāvasthāntareṣu naivāpayayāv asyātmacetasaḥ ||

tam evākrośeṣūccārayaṃs tam eva hṛdayena dhārayann ātmavadhāya bhagavadastacakrāṃśumālojjvalam akṣayatejaḥsvarūpaṃ paraṃ brahmasvarūpam apagatarāgadveṣādidoṣaṃ bhagavantam adrākṣīt ||

tāvac ca bhagavaccakreṇāśu vyāpāditas tena tatsmaraṇadagdhākhilāghasaṃcayo bhagavataivāntam upanītas tasminn eva layam upayayau | etat tavākhilaṃ mayābhihitam | ayaṃ hi bhagavān kīrtitaḥ saṃsmṛtaś ca dveṣānubandhenāpy akhilasurāsurādidurlabhaṃ phalaṃ prayacchati kim uta samyag bhaktimatām | vasudevasyānakadundubheḥ pauravīrohiṇīmadirābhadrādevakīpramukhā bahvyaḥ patnyo 'bhavan ||

balabhadrasāraṇaśaṭhadurmadādīn putrān rohiṇyām ānakadundubhir utpādayām āsa | balabhadro 'pi revatyāṃ niśaṭholmukau putrāv ajanayat | mārṣṭimārṣimacchiśiśiśusatyadhṛtipramukhāḥ sāraṇasyātmajāḥ | bhadrāśvabhadrabāhudurdamabhūtādyā rohiṇyāḥ kulajāḥ ||

nandopanandakṛtakādyā madirāyās tanayāḥ | bhadrāyāś copanidhigadādyāḥ | vaiśālyāṃ ca kauśikam ekam ajanayat | ānakadundubhir devakyām api kīrtimatsuṣeṇodāyibhadrasenarjudāsabhadradevākhyāḥ ṣaṭ putrā jajñire ||

tāṃś ca sarvān eva kaṃso ghātitavān | anantaraṃ ca saptamaṃ garbham ardharātre bhagavatprahitā yoganidrā rohiṇyā jaṭharam avakṛṣya nītavatī ||

karṣaṇāc cāsāv api saṃkarṣaṇākhyām avāpa ||

tataś ca sakalajaganmahātarumūlabhūto bhūtātītabhaviṣyādisakalasurāsuramunimanujamanasām apy agocaro 'bjabhavapramukhair analapramukhaiś ca praṇamyāvanibhāraharaṇāya prasādito bhagavān anādimadhyo devakīgarbhe samavatatāra vāsudevaḥ ||

tatprasādavivardhitamānābhimānā ca yoganidrā nandagopapatnyā yaśodāyā garbham adhiṣṭhitavatī ||

suprasannādityacandrādigraham avyālādibhayaṃ svasthamānasam akhilam evaitaj jagad apāstādharmam abhavat tasmiṃś ca puṇḍarīkanayane jāyamāne ||

jātena ca tenākhilam evaitat sanmārgavarti jagad akriyata | bhagavato 'py atra martyaloke 'vatīrṇasya ṣoḍaśasahasrāṇy ekottaraśatādhikāni bhāryāṇām abhavan | tāsāṃ ca rukmiṇīsatyabhāmājāmbavatīcāruhāsinīpramukhā hy aṣṭau patnyaḥ pradhānā | tāsu cāṣṭāyutāni lakṣaṃ ca putrāṇāṃ bhagavān akhilamūrtir anādimān ajanayat ||

teṣāṃ ca pradyumnacārudeṣṇasāmbādayas trayodaśa pradhānāḥ | pradyumno 'pi rukmiṇas tanayāṃ kakudvatīṃ nāmopayeme | tasyām asyāniruddho jajñe | aniruddho 'pi rukmiṇa eva pautrīṃ subhadrāṃ nāmopayeme | tasyām asya vajro 'bhavat | vajrasya pratibāhus tasyāpi sucāruḥ | evam anekaśatasāhasrapuruṣasaṃkhyasya yadukulasya puruṣasaṃkhyā varṣaśatair api jñātuṃ na śakyate ||

yato hi ślokāv atra caritārthau ||

tisraḥ koṭyaḥ sahasrāṇām aṣṭāśītiśatāni ca

kumārāṇāṃ gṛhācāryāś cāpayogyāsu ye ratāḥ //

saṃkhyānaṃ yādavānāṃ kaḥ kariṣyati mahātmanām

yatrāyutānām ayutaṃ lakṣeṇāste sadāhukaḥ //

devāsurahatā ye tu daiteyāḥ sumahābalāḥ

te cotpannā manuṣyeṣu janopadravakāriṇaḥ //

teṣām utsādanārthāya bhuvi devā yadoḥ kule

avatīrṇāḥ kulaśataṃ yatraikābhyadhikaṃ dvija //

viṣṇus teṣāṃ pramāṇe ca prabhutve ca vyavasthitaḥ

nideśasthāyinas tasya babhūvuḥ sarvayādavāḥ //

prasūtiṃ vṛṣṇivīrāṇāṃ yaḥ śṛṇoti naraḥ sadā

sa sarvaiḥ pātakair mukto viṣṇulokaṃ prapadyate //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

ity eṣa samāsatas te kathito yador vaṃśaḥ | turvasor vaṃśam avadhāraya ||

turvasor vahnir ātmajo vahner gobhānus tataś ca traiśānus tasmāc ca karaṃdhamaḥ | tasyāpi maruttaḥ | so 'napatyo 'bhavat | tataś ca pauravaṃ duṣyantaṃ putram akalpayat | evaṃ yayātiśāpāt tadvaṃśaḥ pauravam vaṃśaṃ samāśritavān ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

druhyos tu tanayo babhruḥ ||

tataḥ setuḥ | setuputra āradvānnāmā | tadātmajo gāndhāraḥ | tato dharmo dharmād dhṛto dhṛtād durdamaḥ | tataḥ pracetāḥ | pracetasaḥ putraśatam adharmabahulānāṃ mlecchānām udīcyānām ādhipatyam akarot ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]

yayāteś caturthasyaputrasyānoḥ sabhānaracakṣuparamekṣusaṃjñās trayaḥ putrā babhūvuḥ | sabhānaraputraḥ kālānaraḥ kālānarāt sṛñjayaḥ sṛñjayāt puraṃjayaḥ | tasmāj janamejayas tato mahāśālas tasmāc ca mahāmanāḥ | tasmād apy uśīnaratitikṣū dvau putrāv utpannau | uśīnarasyāpi śibinṛganarakṛmidarvākhyāḥ pañca putrā babhūvuḥ | vṛṣadarbhasuvīrakaikeyamadrakāś catvāraḥ śibiputrāḥ | titikṣor api ruśadrathaḥ putro 'bhūt | tato 'pi hemo hemāt sutapās tasmād baliḥ | yasya kṣetre dīrghatamasā aṅgavaṅgakaliṅgasuhyapauṇḍrākhyaṃ bāleyaṃ kṣatram ajanyata ||

tannāmasaṃtatisaṃjñāś ca pañca viṣayāḥ babhūvuḥ | aṅgasya tv anapānas tasyātmajo divirathas tasmād dharmarathaḥ | tataś citraratho romapādasaṃjñaḥ | yasya putro daśaratho jajñe | yasmai ajaputro daśarathaḥ śāntāṃ nāma kanyām anapatyāya duhitṛtve yuyoja ||

romapādāc caturaṅgas tasmāc ca pṛthulākṣaḥ | tataś campo yaś campāṃ niveśayām āsa | campasya haryaṅgas tato bhadrarathas tato bṛhadrathas tato bṛhatkarmā bṛhatkarmaṇaś ca bṛhadbhānus tasmād bṛhanmanās tato jayadrathaḥ | jayadratho brahmakṣatrāntarālasaṃbhūtyāṃ patnyāṃ vijayaṃ nāma putram ajījanat ||

vijayaś ca dhṛtiṃ putram avāpa | tasyāpi dhṛtavrataḥ putro 'bhūt | dhṛtavratāt satyakarmā satyakarmaṇas tv adhirathaḥ | yo 'sau gaṅgāṃ gato mañjūṣāgataṃ pṛthāpaviddhaṃ karṇaṃ putram avāpa | karṇād vṛṣasena ity ete 'ṅgāḥ ||

ataś ca puror vaṃśaṃ śrotum arhasīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe 'ṣṭadaśo 'dhyāyaḥ ]]

pūror janamejayaḥ putras tasyāpi pracinvān pracinvataḥ pravīraḥ | tasmān manasyur manasyoś cābhayadas tasyāpi sudyuḥ sudyor bahugavaḥ | tasyāpi saṃyātiḥ saṃyāter ahaṃyātiḥ tato raudrāśvaḥ | ṛteyuḥ kakṣeyuḥ sthaṇḍileyur dhṛteyur jaleyuḥ sthaleyur dharmeyuḥ saṃnateyur dhaneyur vaneyur nāmāno raudrāśvasya daśātmajā V putrā babhūvuḥ | ṛteyo rantināraḥ putro 'bhūt | sumatim apratirathaṃ dhruvaṃ ca rantināraḥ putrān avāpa | apratirathāt kaṇvas tasyāpi medhātithiḥ | yataḥ kaṇvāyanā dvijā babhūvuḥ | apratirathasyāparaḥ putro 'bhūd ailīnaḥ | tato duṣyantādyāś catvāraḥ putrā babhūvuḥ | duṣyantāc cakravartī bharato 'bhavat yannāmahetur devaiḥ śloko gīyate | mātā bhastrā pituḥ putro yena jātaḥ sa eva saḥ | bharasva putraṃ duṣyanta māvamaṃsthāḥ śakuntalām ||

retodhāḥ putro nayati naradeva yamakṣayāt | tvaṃ cāsya dhātā garbhasya satyam āha śakuntalā ||

bharatasya patnitraye nava putrā babhūvuḥ | naite mamānurūpā ity abhihitās tanmātaro jaghnuḥ parityāgabhayāt | tato 'sya vitathe putrajanmani putrārthino marutsomayājino dīrghatamasā pārṣṇyapāstabṛhaspativīryād utathyapatnīmamatāsamutpanno bharadvājākhyaḥ putro marudbhir dattaḥ ||

tasyāpi nāmanirvacanaślokaḥ paṭhyate ||

mūḍhe bhara dvājam imaṃ bhara dvājaṃ bṛhaspate | yātau yad uktvā pitarau bharadvājas tatas tv ayam ||

iti bharadvājaś ca tasya vitathe putrajanmani marudbhir dattas tato vitathasaṃjñām avāpa ||

vitathasya bhavan manyuḥ putro 'bhūt | bṛhatkṣatramahāvīryanaragargā abhavan manyuputrāḥ | narasya saṃkṛtiḥ saṃkṛte ruciradhīrantidevau | gargāc chinis tato gārgyāḥ śainyāḥ kṣatropetā dvijātayo babhūvuḥ ||

mahāvīryād durukṣayo nāma putro 'bhūt tasya trayyāruṇapuṣkariṇau kapiś ca putratrayam abhūt | tac ca tritayam api paścād vipratām upajagāma | bṛhatkṣatrasya suhotraḥ suhotrād dhastī ya idaṃ hastināpuram āropayām āsa | ajamīḍhadvimīḍhapurumīḍhās trayo hastinas tanayāḥ | ajamīḍhāt kaṇvaḥ kaṇvān medhātithiḥ | yataḥ kaṇvāyanā dvijāḥ ||

ajamīḍhasyānyaḥ putro bṛhadiṣuḥ | tato bṛhaddhanus tataś ca bṛhatkarmā tasmāj jayadrathas tato 'pi viśvajit | tataḥ senajit | rucirāśvakāśyadṛḍhahanuvatsahanusaṃjñāḥ senajitaḥ putrāḥ | rucirāśvataḥ pṛthusenaḥ | tasmāt pāraḥ pārān nīpaḥ | tasyaikaśataṃ putrāṇām | teṣāṃ pradhānaḥ kāmpilyādhipatiḥ samaraḥ ||

samarasyāpi pārasupārasadaśvās trayaḥ putrāḥ | pārāt pṛthuḥ pṛthoḥ sukṛtiḥ sukṛter vibhrājaḥ | tataś cāṇuho yaḥ śukaduhitaraṃ kṛtvīṃ nāmopayeme ||

aṇuhād brahmadattaḥ | tato viṣvaksenas tasyodaksenaḥ | bhallāṭas tasyātmajaḥ | dvimīḍhasya tu yavīnarasaṃjñas tasyāpi dhṛtimāṃs tataḥ satyadhṛtis tataś ca dṛḍhanemiḥ tasmāc ca supārśvas tataḥ sumatis tataś ca sannatimān sannatimataḥ kṛto 'bhūt | yaṃ hiraṇyanābho yogam adhyāpayām āsa | yaś caturviṃśati prācyasāmagānāṃ saṃhitāś cakāra ||

kṛtāc cogrāyudho yena prācuryeṇa nīpakṣayaḥ kṛtaḥ ||

ugrāyudhāt kṣemyaḥ kṣemyāt suvīras tasmād ripuṃjayas tasmāc ca bahuratha ity ete pauravāḥ | ajamīḍhasya nalinī nāma patnī tasyāṃ nīlasaṃjñaḥ putro 'bhavat | tasmād api śāntiḥ śānteḥ suśāntiḥ suśānteḥ purujānuḥ | tataś cakṣus tato haryaśvaḥ | haryaśvān mudgalasṛñjayabṛhadiṣupravīrakāmpilyāḥ | pañcānām eteṣāṃ viṣayāṇāṃ rakṣaṇāyālam ete matputrā iti pitrābhihitam | ataḥ pāñcālāḥ ||

mudgalāc ca maudgalyāḥ kṣatropetā dvijātayo babhūvuḥ | mudgalād vadhyaśvo vadhyaśvād divodāso 'halyā ca mithunam abhūt | śaradvato 'halyāyāṃ śatānando 'bhavat | śatānandāt satyadhṛtir dhanurvedāntago jajñe | satyadhṛtes tu varāpsarasam urvaśīṃ dṛṣṭvā retaḥ skannaṃ śarastambe papāta ||

tac ca dvidhā gatam apatyadvayaṃ kumāraḥ kanyakā cābhavat | mṛgayām upagataḥ śāntanur dṛṣṭvā kṛpayā jagrāha ||

tataḥ sa kumāraḥ kṛpaḥ kanyā cāśvatthāmno jananī kṛpī droṇasya patny abhavat | divodāsasyāpi mitrāyuḥ putro mitrāyoś cyavano nāma rājā cyavanāt sudāsaḥ | tataḥ saudāsaḥ sahadevas tasyāpi somakaḥ | tato jantuḥ putraśatajyeṣṭho 'bhavat | teṣāṃ yavīyān pṛṣataḥ pṛṣatād drupadas tasmād dhṛṣṭadyumnas tato dhṛṣṭaketuḥ | ajamīḍhasyānya ṛkṣanāmā putro 'bhūt | ṛkṣāt saṃvaraṇaḥ saṃvaraṇāc ca kuruḥ | ya idaṃ dharmakṣetraṃ kurukṣetraṃ cakāra ||

sudhanurjahnuparīkṣitpramukhāḥ kuroḥ putrāḥ babhūvuḥ | sudhanuṣaḥ putraḥ suhotraḥ tasmāc cyavanaś cyavanāt kṛtakaḥ | tataś coparicaro vasuḥ | bṛhadrathapratyagrakuśāmbamāvellamatsyapramukhāḥ vasoḥ putrāḥ saptājāyanta | bṛhadrathāt kuśāgras tasmād ṛṣabhas tataḥ puṣpavān | tasmāt satyahitas tasmāt sudhanvā tasya ca jantuḥ | bṛhadrathāc cānyaḥ śakaladvayajanmā jarayā saṃdhito jarāsaṃdhanāmā | tasmāt sahadevas tataḥ somapis tataḥ śrutaśravāḥ | ity ete māgadhā bhūbhṛtaḥ ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe ekonaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

parīkṣito janamejayaśrutasenograsenabhīmasenāś catvāraḥ putrāḥ ||

jahnos tu suratho nāmātmajo babhūva ||

tasya ca vidūrathaḥ | vidūrathasya sārvabhaumaḥ sārvabhaumāj jayatsenas tasmād ārādhitas tataś cāyutāyur ayutāyor akrodhanaḥ | tasmād devātithiḥ | tato ṛkṣaḥ ||

ṛkṣād bhīmasenas tataś ca dilīpaḥ | dilīpāt pratīpaḥ | tasyāpi devāpiśāṃtanubāhlīkasaṃjñās trayaḥ putrā babhūvuḥ | devāpir bāla evāraṇyaṃ viveśa ||

śāṃtanus tu mahīpālo 'bhavat | ayaṃ ca tasya ślokaḥ pṛthivyāṃ gīyate |

yaṃ yaṃ karābhyāṃ spṛśati jīrṇaṃ yauvanam eti saḥ

śāntiṃ cāpnoti yenāgryāṃ karmaṇā tena śāṃtanuḥ //

tasya śāṃtano rāṣṭre dvādaśavarṣāṇi devo na vavarṣa ||

tataś cāśeṣarāṣṭravināśam avekṣyāsau rājā brāhmaṇān apṛcchat | kasmād asmadrāṣṭre devo na varṣati ko mamāparādha iti | te tam ūcuḥ | agrajasya te 'rheyam avanis tvayā bhujyate parivettā tvam ity uktaḥ sa punas tān apṛcchat | kiṃ mayā vidheyam iti | te punar apy ūcuḥ | yāvad devāpir na patanādibhir doṣair abhibhūyate tāvat tasyārhaṃ rājyam | tad alam etena tasmai dīyatām ity ukte tasya mantripravareṇāśmasāriṇātatrāraṇye tapasvino vedavādavirodhavaktāraḥ prayuktāḥ ||

tair asyātiṛjumater mahīpatiputrasya buddhir vedavirodhamārgānusāriṇy akriyata ||

rājā ca śāṃtanur dvijavacanotpannaparivedanaśokas tān brāhmaṇān agraṇīkṛtyāgrajarājyapradānāyāraṇyaṃ jagāma | tadāśramam upagatāś ca tam avanīpatiputraṃ devāpim upatasthuḥ | te brāhmaṇā vedavādānubaddhāni vacāṃsi rājyam agrajena kartavyam ity arthavanti tam ūcuḥ | asāv api devāpir vedavādavirodhiyuktidūṣitam anekaprakāraṃ tān āha | tatas te brāhmaṇāḥ śāṃtanum ūcuḥ | āgaccha bho rājann alam atrātinirbandhena praśānta evāsāv anāvṛṣṭidoṣaḥ patito 'yam anādikālam ahitavedavacanadūṣaṇoccāraṇāt | patite cāgraje naiva pārivedyaṃ bhavatīty uktaḥ śāṃtanuḥ svapuram āgatya rājyam akarot | vedavādavirodhivacanoccāraṇadūṣite ca tasmin devāpāv akhilasya niṣpattaye vavarṣa bhagavān parjanyaḥ | bāhlīkasya somadattaḥ putro 'bhūt ||

somadattasyāpi bhūribhūriśravaḥśalyasaṃjñās trayaḥ putrāḥ | śāṃtanor apy amaranadyāṃ gaṅgāyām udārakīrtir aśeṣaśāstrārthavid bhīṣmaḥ putro 'bhūt | satyavatyāṃ ca citrāṅgadavicitravīryau putrāv utpādayām āsa śāṃtanuḥ | citrāṅgadas tu bāla eva citrāṅgadena gandharveṇāhave vinihataḥ | vicitravīryo 'pi kāśīrājatanaye ambikāmbālike upayeme | tadupabhogātikhedāc ca yakṣmaṇā gṛhītaḥ pañcatvam agamat | satyavatīniyogāc ca tatputraḥ kṛṣṇadvaipāyano mātur vacanam anatikramaṇīyam iti vicitravīryakṣetre dhṛtarāṣṭrapāṇḍū tatprahitabhujiṣyāyāṃ ca viduraṃ utpādayām āsa ||

dhṛtarāṣṭro 'pi duryodhanaduḥśāsanādipradhānaṃ putraśatam utpādayām āsa | pāṇḍor apy araṇye mṛgaśāpopahataprajananasāmarthyasya dharmavāyuśakrair yudhiṣṭhirabhīmārjunāḥ kuntyāṃ nakulasahadevau cāśvibhyāṃ mādryāṃ pañca putrāḥ samutpāditāḥ | teṣāṃ ca draupadyāṃ pañca putrā babhūvuḥ | yudhiṣṭhirāt prativindhyo bhīmasenāc chrutasomaḥ śrutakīrtir arjunāc chatānīko nakulāc chrutakarmā sahadevāt | apare ca pāṇḍavānām ātmajās tad yathā | yaudheyī yudhiṣṭhirād devakaṃ putram avāpa | hiḍimbā ghaṭotkacaṃ bhīmasenāt putraṃ lebhe | kāśī ca bhīmasenād eva sarvatragaṃ putram avāpa | sahadevāc ca vijayā suhotraṃ nāma putraṃ prāptavatī | kareṇumatyāṃ ca nakulo 'pi niramitram ajījanat ||

arjunasyāpy ulūpyāṃ nāgakanyāyām irāvān nāma putro 'bhūt | maṇipurapatiputryāṃ ca putrikādharmeṇa babhruvāhanaṃ nāma putram arjuno 'janayat ||

subhadrāyāṃ cārbhakatve 'pi yo 'sāv atibalaparākramasamastārātirathavijetā so 'bhimanyur ajāyata | abhimanyor uttarāyāṃ parikṣīṇeṣu kuruṣv aśvatthāmaprayuktabrahmāstreṇa garbha eva bhasmīkṛto bhagavataḥ sakalasurāsuravanditacaraṇayugalasyātmecchākāraṇamānuṣarūpadhāriṇo 'nubhāvāt punar jīvitam avāpya parīkṣij jajñe | yo 'yaṃ sāmpratam etad bhūmaṇḍalam akhaṇḍitāyatidharmeṇa pālayati|420.13 ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe viṃśo 'dhyāyaḥ ]]

ataḥ paraṃ bhaviṣyān ahaṃ bhūpālān kīrtayiṣyāmi | yo 'yaṃ sāmpratam avanīpatiḥ parīkṣit tasyāpi janamejayaśrutasenograsenabhīmasenāḥ putrāś catvāro bhaviṣyanti ||

tasyāparaḥ śatānīko bhaviṣyati | yo 'sau yājñavalkyād vedam adhītya kṛpād astrāṇy avāpya viṣayaviraktacittavṛttiś ca śaunakopadeśād ātmavijñānapravīṇaḥ paraṃ nirvāṇam āpsyati ||

śatānīkād apy aśvamedhadatto bhavitā | tasmād apy adhisīmakṛṣṇaḥ adhisīmakṛṣṇān niścaknuḥ | yo gaṅgayāpahṛte hastināpure kauśāmbyāṃ nivatsyati | tasyāpy uṣṇaḥ putro bhavitā | uṣṇāc citrarathas tataḥ śucirathas tasmād vṛṣṇimāṃs tataḥ suṣeṇaḥ | tasmād api sunīthaḥ sunīthād ṛcas tato nṛcakṣus tasyāpi sukhibalas tasmād pariplavas tataś ca sunayas tato medhāvī | tato n.paṃjayas tato mṛdus tasmāt tigmas tigmād bṛhadrathaḥ | tasmād vasudānas tato 'paraḥ śatānīkaḥ | tasmāc codayana udayanād ahīnaras tataś ca daṇḍapāṇis tato niramitras tasmāc ca kṣemakaḥ | atrāyaṃ ślokaḥ |

brahmakṣatrasya yo yonir vaṃśo rājarṣisatkṛtaḥ

kṣemakaṃ prāpya rājānaṃ sa saṃsthāṃ prāpsyate kalau //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe ekaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

ataś cekṣvākavo bhaviṣyāḥ pārthivāḥ kathyante | bṛhadbalasya putro bṛhatkṣaṇaḥ ||

tasmād urukṣayas tato vatso vatsād vatsavyūhaḥ | tataḥ prativyomas tasyāpi divākaras tasmāt sahadevaḥ ||

tato bṛhadaśvas tatsūnur bhānurathas tasya pratītāśvas tasyāpi supratīkaḥ | tato marudevo marudevāt sunakṣatras tasmāt kiṃnaraḥ | kiṃnara-d antarikṣas tasmāt suvarṇas tataś cāmitrajit | tataś ca bṛhadrājas tasyāpi dharmī dharmiṇaḥ kṛtaṃjayaḥ | kṛtaṃjayād raṇaṃjayo raṇaṃjayāt saṃjayas tasmāc chākyaḥ | śākyāc chuddhodanas tasmād rāhulas tataḥ prasenajit | tataś ca kṣudrakas tataś ca kuṇḍakas tasmād api surathaḥ | tatputraś ca sumitro 'ntya ity ete cekṣvākavo bṛhadbalānvayāḥ | atrānuvaṃśaślokaḥ |

ikṣvākūṇām ayaṃ vaṃśaḥ sumitrānto bhaviṣyati

yatas taṃ prāpya rājānaṃ sa saṃsthāṃ prāpsyate kalau //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe dvāviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

māgadhānāṃ bārhadrathānāṃ bhaviṣyāṇām anukramaṃ kathayāmi | atra hi vaṃśe mahābalā jarāsaṃdhapradhānā babhūvuḥ ||

jarāsaṃdhasutāt sahadevāt somāpis tasmāc chṛtavāṃs tasyāpy ayutāyus tataś ca niramitras tattanayaḥ sukṣatras tasmād api bṛhatkarmā | tataś ca senajit tasmāc ca śrutaṃjayas tato vipras tasya putraḥ śucināmā bhaviṣyati | tasyāpi kṣemyas tataś ca suvrataḥ suvratād dharmas tataḥ suśramaḥ | tato dṛḍhasenas tataḥ sumatis tasmāt subalas tasya sunīto bhavitā | tataḥ satyajit satyajito viśvajit tasyāpi ripuṃjayaḥ putraḥ | ity ete bārhadrathā bhūpatayo varṣasahasram ekaṃ bhaviṣyantīti ||

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe trayoviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

yo 'yaṃ ripuṃjayo nāma bārhadratho 'ntyas tasya muniko nāmāmātyo bhaviṣyati | sa cainaṃ svāminaṃ hatvā svaputraṃ pradyotanāmānam abhiṣekṣyati | tasyāpi pālako nāma putro bhavitā | tataś ca viśākhayūpas tatputro janakas tasya ca nandivardhanaḥ | ity ete 'ṣṭatriṃśaduttaram abdaśataṃ pañca pradyotāḥ pṛthivīṃ bhokṣyanti ||

tataś ca śiśunāgas tatputraś ca kākavarṇo bhavitā | tatputraḥ kṣemadharmā tasyāpi kṣatraujāḥ | tatputro vidhisāras tataś cājātaśatruḥ | tasmāc ca darbhako darbhakāc codayanaḥ | tasmād api nandivardhanas tato mahānandī | ity ete śaiśunāgā daśa bhūmipālās trīṇi varṣaśatāni dviṣaṣṭyadhikāni bhaviṣyanti ||

mahānandisutaḥ śūdrāgarbhodbhavo 'tilubdho mahāpadmo nandaḥ paraśurāma ivāparo 'khilakṣatrāntakārī bhavitā ||

tataḥprabhṛti śūdrā bhūmipālā bhaviṣyanti | sa caikacchatrām anullaṅghitaśāsano mahāpadmaḥ pṛthivīṃ bhokṣyati ||

tasyāpy aṣṭau sutāḥ sumālyādyā bhavitāraḥ | tasya ca mahāpadmasyānu pṛthivīṃ bhokṣyanti | mahāpadmas tatputrāś ca ekaṃ varṣaśatam avanīpatayo bhaviṣyanti | navaitān nandān kauṭilyo brāhmaṇaḥ samuddhariṣyati ||

teṣām abhāve mauryāḥ pṛthivīṃ bhokṣyanti | kauṭilya eva candraguptaṃ rājye 'bhiṣekṣyati ||

tasyāpi putro bindusāro bhaviṣyati | tasyāpy aśokavardhanas tataḥ suyaśās tato daśarathas tataḥ saṃgatas tataḥ śāliśūkas tasmāt somaśarmā tasmāc chatadhanvā | tasyāpy'nu bṛhadrathanāmā bhavitā | evaṃ mauryā daśa bhūpatayo bhaviṣyanti abdaśataṃ saptatriṃśaduttaram | teṣām ante pṛthivīṃ śuṅgā bhokṣyanti ||

puṣyamitraḥ senāpatiḥ svāminaṃ hatvā rājyaṃ kariṣyati ||

asyātmajo 'gnimitras tasmāt sujyeṣṭhas tato vasumitras tasmād apy ardrakas tataḥ pulindakas tato ghoṣavasus tasmād api vajramitras tato bhāgavataḥ ||

tasmād devabhūtiḥ | ity ete daśa śuṅgā dvādaśottaraṃ varṣaśataṃ pṛthivīṃ bhokṣyanti | tataḥ kaṇvān eṣā bhūr yāsyati ||

devabhūtiṃ tu śuṅgarājānaṃ vyasaninaṃ tasyaivāmātyaḥ kaṇvo vasudevanāmā nipātya svayam avanīṃ bhokṣyate | tasya putro bhūmitras tasyāpi nārāyaṇaḥ | nārāyaṇasyātmajaḥ suśarmā | ete kāṇvāyanāś catvāraḥ pañcacatvāriṃśad varṣāṇi bhūpatayo bhaviṣyanti | suśarmāṇaṃ tu kāṇvaṃ svabhṛtyo balāt śiprakanāmā hatvāndhrajātīyo vasudhāṃ bhokṣyati | tataś ca kṛṣṇanāmā tadbhrātā bhūpatir bhāvī | tasya putraḥ śrīśātakarṇis tasyāpi pūrṇotsaṅgas tatputraś ca śātakarṇis tasmāc ca lambodaras tasmād divīlakas tato meghasvātis tataḥ paṭumān | tataś cāriṣṭakarmā tato hālo hālāt pattalakas tataḥ pravilla senas tataḥ sundaraḥ śātakarṇī tasmāc cakoraḥ śātakarṇī tataḥ śivasvātis tataś ca gomatīputras tatputraḥ pulimān | tasyāpi śātakarṇī tataḥ śivaśrīs tataḥ śivaskandhaḥ | tasmād yajñaśrīs tato vijayas tataś candraśrīs tasyāpi pulomāviḥ | evam ete triṃśac catvāry abdaśatāni ṣaṭpañcāśadadhikāni pṛthivīṃ bhokṣyanty āndhrabhṛtyāḥ ||

saptābhīrāḥ daśa gardabhilāś ca bhūbhujo bhaviṣyanti | tataḥ ṣoḍaśa śakā bhūpatayo bhavitāraḥ | tataś cāṣṭau yavanāś caturdaśa tuṣārā muṇḍāś ca trayodaśa ekādaśa maunāḥ | ete pṛthivīṃ trayodaśavarṣaśatāni navanavatyadhikāni bhokṣyanti ||

tataś ca paurā ekādaśa bhūpatayo 'bdaśatāni trīṇi mahīṃ bhokṣyanti | teṣūtsanneṣu kailakilā yavanā bhūpatayo bhaviṣyanty amūrdhābhiṣiktāḥ | teṣāṃ vindhyaśaktiḥ ||

tataḥ puraṃjayas tato rāmacandras tasmād dharmo dharmād vaṅgaraḥ kṛtanandanaḥ suṣinandis tadbhrātā nandiyaśāḥ śiśukapravīrau caite varṣaśataṃ ṣaḍ varṣāṇi ca bhaviṣyanti | tatas tatputrās trayodaśaite bāhlikāś ca trayaḥ | tataḥ puṣyamitrapaṭumitrās trayodaśa mekalāś ca saptāndhrāḥ | kosalāyāṃ tu navaiva bhūpatayo bhaviṣyanti | naiṣadhās tu tāvanta eva ||

māgadhāyāṃ tu viśvasphaṭikasaṃjño 'nyān varṇān kariṣyati | kaivartapaṭupulindabrāhmaṇān rājye sthāpayiṣyati | utsādyākhilakṣatrajātim | nava nāgāḥ padmāvatyāṃ nāma puryāṃ mathurāyām anugaṅgāprayāgaṃ māgadhā guptāś ca bhokṣyanti | kośalauḍrapuṇḍratāmraliptān samudrataṭapurīṃ ca devarakṣito rakṣiṣyati | kaliṅgamāhiṣakamāhendrā bhaumāṃ guhāṃ bhokṣyanti | naiṣadhanaimiṣikakālatoyān janapadān maṇidhānakavaṃśyā bhokṣyanti | trairājyamūṣikajanapadān kanakāhvayā bhokṣyanti | saurāṣṭrāvantiśūdrān arbudamarubhūmiviṣayāṃś ca vrātyā dvijābhīraśūdrādyā bhokṣyanti | sindhutaṭadāvikorvīcandrabhāgākāśmīraviṣayāṃś ca vrātyā mlecchādayaḥ śūdrā bhokṣyanti | ete ca tulyakālāḥ sarve pṛthivyāṃ bhūbhṛto bhaviṣyanti | alpaprasādā bṛhatkopāḥ sarvakālam anṛtādharmarucayaḥ strībālagovadhakartāraḥ parasvādānarucayo 'lpasārā uditāstamitaprāyāḥ svalpāyuṣo mahecchā hy alpadharmāś ca bhaviṣyanti ||

taiś ca vimiśrā janapadās tacchīlavartino rājāśrayaśuṣmiṇo mlecchācāryāś ca viparyayeṇa vartamānāḥ prajāḥ kṣapayiṣyanti | tataś cānudinam alpālpahrāsavyavacchedād dharmārthayor jagataḥ saṃkṣayo bhaviṣyati ||

tataś cārtha evābhijanahetuḥ | dhanam evāśeṣadharmahetuḥ | abhirucir eva dāmpatyasaṃbandhahetuḥ | strītvam evopabhogahetuḥ | anṛtam eva vyavahārajayahetuḥ | ratnatāmrabhāgitaiva pṛthivīhetuḥ | brahmasūtram eva vipratvahetuḥ | liṅgadhāraṇam evāśramahetuḥ | anyāya eva vṛttihetuḥ ||

daurbalyam evāvṛttihetuḥ | bhayagarbhoccāraṇam eva pāṇḍityahetuḥ | āḍhyataiva sādhutvahetuḥ ||

snānam eva prasādhanahetuḥ | dānam eva dharmahetuḥ | svīkaraṇam eva vivāhahetuḥ | sadveśadhāry eva pātram | dūrāyatanodakam eva tīrtham | ity evam anekadoṣottare bhūmaṇḍale sarvavarṇeṣv eva yo yo balavān sa sa bhūpatir bhaviṣyati | evaṃ cātilubdhakarabhārāsahāḥ śailānām antaradroṇīḥ prajāḥ saṃśrayiṣyanti | madhuśākamūlaphalapattrapuṣpādyāhārāś ca bhaviṣyanti | taruvalkalacīraprāvaraṇāś cātibahuprajāḥ śītavātātapavarṣasahā bhaviṣyanti | na ca kaścit trayoviṃśativarṣāṇi jīviṣyati anavarataṃ cātra kaliyuge kṣayam āyāty akhila evaiṣa janaḥ kṣayam upaiṣyati ||

śrautasmārtadharme viplavam atyantam upagate kṣīṇaprāye ca kalāv aśeṣajagatsraṣṭuś carācaraguror ādimayasyāntamayasya sarvamayasya brahmamayasyātmarūpiṇo bhagavato vāsudevasyāṃśaḥ śambalagrāmapradhānabrāhmaṇaviṣṇuyaśaso gṛhe 'ṣṭaguṇarddhisamanvitaḥ kalkirūpī jagaty atrāvatīrya sakalamlecchadasyuduṣṭācaraṇacetasām aśeṣāṇām aparicchinnamāhātmyaśaktiḥ kṣayaṃ kariṣyati | svadharmeṣu cākhilaṃ jagat saṃsthāpayiṣyati | anantaraṃ cāśeṣakaler avasāne niśāvasānaprabuddhānāṃ teṣām eva janapadānām amalasphaṭikaviśuddhā matayo bhaviṣyanti ||

teṣāṃ ca bījabhūtānām aśeṣamanuṣyāṇāṃ pariṇatānām api tatkālakṛtānām apatyaprasūtir bhaviṣyati | tāni ca tadapatyāni kṛtayugadharmānusārīṇy eva bhaviṣyantīti ||

atrocyate |

yadā candraś ca sūryaś ca yadā tiṣyabṛhaspatī

ekarāśau sameṣyanti bhaviṣyati tadā kṛtam //

atītā vartamānāś ca tathaivānāgatāś ca ye

ete vaṃśeṣu bhūpālāḥ kathitā munisattama //

yāvat parīkṣito janma yāvan nandābhiṣecanam

etad varṣasahasraṃ tu jñeyaṃ pañcadaśottaram //

saptarṣīṇāṃ tu yau pūrvau dṛśyete uditau divi
tayos tu madhye nakṣatraṃ dṛśyate yat samaṃ niśi
tena saptarṣayo yuktās tiṣṭhanty abdaśataṃ nṛṇām //

te tu pārīkṣite kāle maghāsv āsan dvijottama

tadā pravṛttaś ca kalir dvādaśābdaśatātmakaḥ //

yadaiva bhagavadviṣṇor aṃśo yāto divaṃ dvija

vasudevakulodbhūtas tadaivātrāgataḥ kaliḥ //

yāvat sa pādapadmābhyāṃ pasparśemāṃ vasuṃdharām

tāvat pṛthvīpariṣvaṅge samartho nābhavat kaliḥ //

gate sanātanasyāṃśe viṣṇos tatra bhuvo divam

tatyāja sānujo rājyaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ //

viparītāni dṛṣṭvā ca nimittāni sa pāṇḍavaḥ

yāte kṛṣṇe cakārātha so 'bhiṣekaṃ parīkṣitaḥ //

prayāsyanti yadā caite pūrvāṣāḍhāṃ maharṣayaḥ

tadā nandāt prabhṛty eṣa kalir vṛddhiṃ gamiṣyati //

yasmin kṛṣṇo divaṃ yātas tasminn eva tadāhani

pratipannaṃ kaliyugaṃ tasya saṃkhyāṃ nibodha me //

trīṇi lakṣāṇi varṣāṇāṃ dvija mānuṣasaṃkhyayā

ṣaṣṭiṃ caiva sahasrāṇi bhaviṣyaty eṣa vai kaliḥ //

śatāni tāni divyāni sapta pañca ca saṃkhyayā

niḥśeṣeṇa tatas tasmin bhaviṣyati punaḥ kṛtam //

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama

yuge yuge mahātmānaḥ samatītāḥ sahasraśaḥ //

bahutvān nāmadheyānāṃ parisaṃkhyā kule kule

punaruktabahutvāt tu na mayā parikīrtitā //

devāpiḥ pauravo rājā maruś cekṣvākuvaṃśajaḥ

mahāyogabalopetau kalāpagrāmasaṃśrayau //

kṛte yuga ihāgatya kṣatraprāvartakau hi tau

bhaviṣyato manor vaṃśabījabhūtau vyavasthitau //

etena kramayogena manuputrair vasuṃdharā

kṛtatretādisaṃjñāni yugāni trīṇi bhujyate //

kalau tu bījabhūtās te kecit tiṣṭhanti bhūtale

yathaiva devāpimarū sāmprataṃ samavasthitau //

eṣa tūddeśato vaṃśas tavokto bhūbhujāṃ mayā

nikhilo gadituṃ śakyo naiva janmaśatair api //

ete cānye ca bhūpālā yair atra kṣitimaṇḍale

kṛtaṃ mamatvaṃ mohāndhair nitye 'nityakalevaraiḥ //

kathaṃ mameyam acalā matputrasya kathaṃ mahī

madvaṃśasyeti cintārtā jagmur antam ime nṛpāḥ //

tebhyaḥ pūrvatarāś cānye tebhyas tebhyas tathāpare

bhaviṣyāś caiva yāsyanti teṣām anye ca ye 'dhy anu //

vilokyātmajayodyogayātrāvyagrān narādhipān

puṣpaprahāsaiḥ śaradi hasatīva vasuṃdharā //

maitreya pṛthivīgītāḥ ślokāś cātra nibodha tān

yān āha dharmadhvajine janakāyāsito muniḥ //

katham eṣa narendrāṇāṃ moho buddhimatām api

yena phenasadharmāṇo 'py ativiśvastacetasaḥ //

pūrvam ātmajayaṃ kṛtvā jetum icchanti mantriṇaḥ

tato bhṛtyāṃś ca paurāṃś ca jigīṣante tathā ripūn //

krameṇānena jeṣyāmo vayaṃ pṛthvīṃ sasāgarām

ity āsaktadhiyo mṛtyuṃ na paśyanty avidūragam //

samudrāvaraṇaṃ yāti manmaṇḍalam atho vaśam

kiyad ātmajayād etan muktir ātmajaye phalam //

utsṛjya pūrvajā yātā yāṃ nādāya gataḥ pitā

tāṃ mameti vimūḍhatvāj jetum icchanti pārthivāḥ //

matkṛte pitṛputrāṇāṃ bhrātṝṇāṃ cāpi vigrahāḥ

jāyante 'tyantamohena mamatvādṛtacetasām //

pṛthvī mameyaṃ sakalā mameyaṃ madanvayasyāpi ca śāśvateyam

yo yo mṛto hy atra babhūva rājā kubuddhir āsīd iti tasya tasya //

dṛṣṭvā mamatvādṛtacittam ekaṃ vihāya māṃ mṛtyupathaṃ vrajantam

tasyānvayasthasya kathaṃ mamatvaṃ hṛdy āspadaṃ matprabhavaṃ karoti //

pṛthvī mamaiṣāśu parityajaināṃ vadanti ye dūtamukhaiḥ svaśatrum

narādhipās teṣu mamātihāsaḥ punaś ca mūḍheṣu dayābhyupaiti //

ity ete dharaṇīgītāḥ ślokā maitreya yaiḥ śrutaiḥ

mamatvaṃ vilayaṃ yāti tāpanyastaṃ yathā himam //

ity eṣa kathitaḥ samyaṅ manor vaṃśo mayā tava

yatra sthitipravṛttasya viṣṇor aṃśāṃśakā nṛpāḥ //

śṛṇoti ya imaṃ bhaktyā manor vaṃśam anukramāt

tasya pāpam aśeṣaṃ vai praṇaśyaty amalātmanaḥ //

dhanadhānyarddhim atulāṃ prāpnoty avyāhatendriyaḥ
śrutvaivam akhilaṃ vaṃśaṃ praśastaṃ śaśisūryayoḥ
ikṣvākujahnumāndhātṛsagarāvikṣitān raghūn //

yayātinahuṣādyāṃś ca jñātvā niṣṭhām upāgatān

mahābalān mahāvīryān anantadhanasaṃcayān //

kṛtān kālena balinā kathāśeṣān narādhipān //

śrutvā na putradārādau gṛhakṣetrādike tathā

dravyādau vā kṛtaprajño mamatvaṃ kurute naraḥ //

taptaṃ tapo yaiḥ puruṣapravīrair udbāhubhir varṣagaṇān anekān

iṣṭāś ca yajñā balino 'tivīryāḥ kṛtās tu kālena kathāvaśeṣāḥ //

pṛthuḥ samastān pracacāra lokān avyāhato yo 'rividāricakraḥ

sa kālavātābhihato vinaṣṭaḥ kṣiptaṃ yathā śālmalitūlam agnau //

yaḥ kārtavīryo bubhuje samastān dvīpān samākramya hatāricakraḥ

kathāprasaṅgeṣv abhidhīyamānaḥ sa eva saṃkalpavikalpahetuḥ //

daśānanāvīkṣitarāghavāṇām aiśvaryam udbhāsitadiṅmukhānām

bhasmāpi jātaṃ na kathaṃ kṣaṇena bhrūbhaṅgapātena dhig antakasya //

kathāśarīratvam avāpa yad vai māndhātṛnāmā bhuvi cakravartī

śrutvāpi taṃ ko hi karoti sādhur mamatvam ātmany api mandacetāḥ //

bhagīrathādyāḥ sagaraḥ kakutstho daśānano rāghavalakṣmaṇau ca

yudhiṣṭhirādyāś ca babhūvur ete satyaṃ na mithyā kva nu te na vidmaḥ //

ye sāmprataṃ ye ca nṛpā bhaviṣyāḥ proktā mayā vipravarogravīryāḥ

ye te tathānye ca tathābhidheyāḥ sarve bhaviṣyanti yathaiva pūrve //

etad viditvā na nareṇa kāryaṃ mamatvam ātmany api paṇḍitena

tiṣṭhantu tāvat tanayātmajāyāḥ kṣetrādayo ye tu śarīrato 'nye //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

Note: V ins:

śrīmate rāmānujāya namaḥ ||

nṛpāṇāṃ kathitaḥ sarvo bhavatā vaṃśavistaraḥ

vaṃśānucaritaṃ caiva yathāvad anuvarṇitam //

aṃśāvatāro brahmarṣe yo 'yaṃ yadukulodbhavaḥ

viṣṇos taṃ vistareṇāhaṃ śrotum icchāmy aśeṣataḥ //

cakāra yāni karmāṇi bhagavān puruṣottamaḥ

aṃśāṃśenāvatīryorvyāṃ tatra tāni mune vada //

maitreya śrūyatām etad yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā

viṣṇor aṃśāṃśasaṃbhūticaritaṃ jagato hitam //

devakasya sutāṃ pūrvaṃ vasudevo mahāmune

upayeme mahābhāgāṃ devakīṃ devatopamām //

kaṃsas tayor vararathaṃ codayām āsa sārathiḥ

vasudevasya devakyāḥ saṃyoge bhojavardhanaḥ //

athāntarikṣe vāg uccaiḥ kaṃsam ābhāṣya sādaram

meghagambhīranirghoṣaṃ samābhāṣyedam abravīt //

yām enāṃ vahase mūḍha saha bhartrā rathe sthitām

asyās tavāṣṭamo garbhaḥ prāṇān apahariṣyati //

ity ākarṇya samādāya khaḍgaṃ kaṃso mahābalaḥ

devakīṃ hantum ārabdho vasudevo 'bravīd idam //

na hantavyā mahābhāga devakī bhavatā tava

samarpayiṣye sakalān garbhān asyāudarodbhavān //

tathety āha ca taṃ kaṃso vasudevaṃ dvijottama

na ghātayām āsa ca tāṃ devakīṃ tasya gauravāt //

etasminn eva kāle tu bhūribhārāvapīḍitā

jagāma dharaṇī merau samāje tridivaukasām //

sabrahmakān surān sarvān praṇipatyātha medinī

kathayām āsa tat sarvaṃ khedāt karuṇabhāṣiṇī //

agniḥ suvarṇasya gurur gavāṃ sūryaḥ paro guruḥ

mamāpy akhilalokānāṃ gurur nārāyaṇo guruḥ //

prajāpatipatir brahmā pūrveṣām api pūrvajaḥ

kalākāṣṭhānimeṣātmā kālaś cāvyaktamūrtimān //

tadaṃśabhūtaḥ sarveṣāṃ samūho vaḥ surottamāḥ //

ādityā marutaḥ sādhyā rudrā vasvaśvivahnayaḥ

pitaro ye ca lokānāṃ sraṣṭāro 'tripurogamāḥ //

etat tasyāprameyasya rūpaṃ viṣṇor mahātmanaḥ //

yakṣarākṣasadaiteyā piśācoragadānavāḥ

gandharvāpsarasaś caiva rūpaṃ viṣṇor mahātmanaḥ //

graharkṣatārakācitragaganāgnijalānilāḥ

ahaṃ ca viṣayāś caitat sarvaṃ viṣṇumayaṃ jagat //

tathāpy anekarūpasya tasya rūpāṇy aharniśam

bādhyabādhakatāṃ yānti kallolā iva sāgare //

tatsāmpratam ime daityāḥ kālanemipurogamāḥ

martyalokaṃ samākramya bādhante 'harniśaṃ prajāḥ //

kālanemir hato yo 'sau viṣṇunā prabhaviṣṇunā

ugrasenasutaḥ kaṃsaḥ saṃbhūtaḥ sa mahāsuraḥ //

ariṣṭo dhenukaḥ keśī pralambo narakas tathā

sundo 'suras tathātyugro bāṇaś cāpi baleḥ sutaḥ //

tathānye ca mahāvīryā nṛpāṇāṃ bhavaneṣu ye

samutpannā durātmānas tān na saṃkhyātum utsahe //

akṣauhiṇyo 'tra bahulā divyamūrtidharāḥ surāḥ

mahābalānāṃ dṛptānāṃ daityendrāṇāṃ mamopari //

tadbhūribhārapīḍārtā na śaknomy amareśvarāḥ

bibhartum ātmānam aham iti vijñāpayāmi vaḥ //

kriyatāṃ tan mahābhāgā mama bhārāvatāraṇam

yathā rasātalaṃ nāhaṃ gaccheyam ativihvalā //

ity ākarṇya dharāvākyam aśeṣaṃ tridaśais tataḥ

bhuvo bhārāvatārārthaṃ brahmā prāha pracoditaḥ //

yathāha vasudhā sarvaṃ satyam etad divaukasaḥ

ahaṃ bhavo bhavantaś ca sarvaṃ nārāyaṇātmakam //

vibhūtayas tu yās tasya tāsām eva parasparam

ādhikyanyūnatā bādhyabādhakatvena vartate //

tad āgacchata gacchāmaḥ kṣīrābdhes taṭam uttaram

tatrārādhya hariṃ tasmai sarvaṃ vijñāpayāma vai //

sarvadaiva jagaty arthe sa sarvātmā jaganmayaḥ

svalpāṃśenāvatīryorvyāṃ dharmasya kurute sthitim //

ity uktvā prayayau tatra saha devaiḥ pitāmahaḥ

samāhitamatiś cainaṃ tuṣṭāva garuḍadhvajam //

dve vidye tvam anāmnāya parā caivāparā tathā

ta eva bhavato rūpe mūrtāmūrtātmike prabho //

dve brahmaṇī tv aṇīyo 'tisthūlātman sarvasarvavit

śabdabrahmaparaṃ caiva brahma brahmamayasya yat //

ṛgvedas tvaṃ yajurvedaḥ sāmavedas tv atharva ca

śikṣā kalpo niruktaṃ ca chando jyotiṣam eva ca //

itihāsapurāṇe ca tathā vyākaraṇaṃ prabho

mīmāṃsā nyāyikaṃ tadvad dharmaśāstrāṇy adhokṣaja //

ātmātmadehaguṇavadvicārācāri yad vacaḥ

tad apy ādyapate nānyad adhyātmātmasvarūpavat //

tvam avyaktam anirdeśyam acintyānāmavarṇavat

apāṇipādarūpaṃ ca viṣṇur nityaṃ parāt param //

śṛṇoṣy akarṇaḥ paripaśyasi tvam acakṣur eko bahurūparūpaḥ

apādahasto javano grahītā tvaṃ vetsi sarvaṃ na ca sarvavedyaḥ //

aṇor aṇīyāṃsam asatsvarūpaṃ tvāṃ paśyato 'jñānanivṛttir agryā

dhīr asya dhīryasya bibharti nānyad vareṇyarūpāt parataḥ parātman //

tvaṃ viśvam ādir bhuvanasya goptā sarvāṇi bhūtāni tavāntarāṇi

yad bhūtabhavyaṃ tad aṇor aṇīyaḥ pumāṃs tvam ekaḥ prakṛteḥ parastāt //

ekaś caturdhā bhagavān hutāśo varcovibhūtiṃ jagato dadāti

tvaṃ viśvataś cakṣur anantamūrte tredhā padaṃ tvaṃ nidadhe vidhātaḥ //

yathāgnir eko bahudhā samidhyate vikārabhedair avikārarūpaḥ

tathā bhavān sarvagataikarūpo rūpāṇy anekāny anupuṣyatīśaḥ //

ekas tvam agryaṃ paramaṃ padaṃ yat paśyanti tvāṃ sūrayo jñānadṛśyam

tvatto nānyat kiṃcid asti svarūpaṃ yad vā bhūtaṃ yac ca bhavyaṃ parātman //

vyaktāvyaktasvarūpas tvaṃ samaṣṭivyaṣṭirūpavān

sarvajñaḥ sarvadṛk sarvaśaktijñānabalarddhimān //

anyūnaś cāpy avṛddhiś ca svādhīno 'nādimān vaśī

klamatandrībhayakrodhakāmādibhir asaṃyutaḥ //

niravadyaḥ paraḥ śānto niradhiṣṭho 'kṣaraḥ kramaḥ

sarveśvara parādhāra dhāmnāṃ dhāmātmako 'kṣayaḥ //

sakalāvaraṇātīta nirālambanabhāvana

mahāvibhūtisaṃsthāna namas te puruṣottama //

nākāraṇāt kāraṇād vā kāraṇākāraṇān na ca

śarīragrahaṇaṃ vyāpin dharmatrāṇāya te param //

ity evaṃ saṃstavaṃ śrutvā manasā bhagavān ajaḥ

brahmāṇam āha viśvātmā viśvarūpadharo hariḥ //

bho bho brahmaṃs tvayā mattaḥ saha devair yad iṣyate

tad ucyatām aśeṣaṃ ca siddham evāvadhāryatām //

tato brahmā harer divyaṃ viśvarūpaṃ samīkṣya tat

tuṣṭāva bhūyo deveṣu sādhvasāvanatātmasu //

namo namas te 'stu sahasramūrte sahasrabāho bahuvaktrapāda

namo namas te jagataḥ pravṛtti vināśasaṃsthānakarāprameya //

sūkṣmātisūkṣmātibṛhatpramāṇa garīyasām apy atigauravātman

pradhānabuddhīndriyavatpradhāna mūlāt parātman bhagavan prasīda //

eṣā mahī deva mahīprasūtair mahāsuraiḥ pīḍitaśailabandhā

parāyaṇaṃ tvāṃ jagatām upaiti bhārāvatārārtham apārapāram //

ete vayaṃ vṛtraripus tathāyaṃ nāsatyadasrau varuṇas tathaiṣaḥ

ime ca rudrā vasavaḥ sasūryāḥ samīraṇāgnipramukhās tathānye //

surāḥ samastāḥ suranātha kāryam ebhir mayā yac ca tad īśa sarvam

ājñāpayājñāṃ paripālayantas tathaiva tiṣṭhāma sadāstadoṣāḥ //

evaṃ saṃstūyamānas tu bhagavān parameśvaraḥ

ujjahārātmanaḥ keśau sitakṛṣṇau mahāmune //

uvāca ca surān etau matkeśau vasudhātale

avatīrya bhuvo bhārakleśahāniṃ kariṣyataḥ //

surāś ca sakalāḥ svāṃśair avatīrya mahītale

kurvantu yuddham unmattaiḥ pūrvotpannair mahāsuraiḥ //

tataḥ kṣayam aśeṣās te daiteyā dharaṇītale

prayāsyanti na saṃdeho maddṛkpātavicūrṇitāḥ //

vasudevasya yā patnī devakī devatopamā

tasyāyam aṣṭamo garbho matkeśo bhavitā surāḥ //

avatīrya ca tatrāyaṃ kaṃsaṃ ghātayitā bhuvi

kālanemiṃ samudbhūtam ity uktvāntardadhe hariḥ //

adṛśyāya tatas te 'pi praṇipatya mahātmane

merupṛṣṭhaṃ surā jagmur avateruś ca bhūtale //

kaṃsāya cāṣṭame garbhe devakyāṃ dharaṇīdharaḥ

bhaviṣyatīty ācacakṣe bhagavān nārado muniḥ //

kaṃso 'pi tad upaśrutya nāradāt kupitas tataḥ

devakīṃ vasudevaṃ ca gṛhe guptāv adhārayat //

jātaṃ jātaṃ ca kaṃsāya tenaivoktaṃ yathā purā

tathaiva vasudevo 'pi putram arpitavān dvija //

hiraṇyakaśipoḥ putrāḥ ṣaḍgarbhā iti viśrutāḥ

viṣṇuprayuktā tān nidrā kramād garbhe nyayojayat //

yoganidrā mahāmāyā vaiṣṇavī mohitaṃ yayā

avidyayā jagat sarvaṃ tām āha bhagavān hariḥ //

nidre gaccha mamādeśāt pātālatalasaṃśrayān

ekaikaśyena ṣaḍ garbhān devakījaṭharaṃ naya //

hateṣu teṣu kaṃsena śeṣākhyo 'ṃśas tato mama

aṃśāṃśenodare tasyāḥ saptamaḥ saṃbhaviṣyati //

gokule vasudevasya bhāryānyā rohiṇī sthitā

tasyāḥ sa saṃbhūtisamaṃ devi neyas tvayodaram //

saptamo bhojarājasya bhayād rodhoparodhataḥ

devakyāḥ patito garbha iti loko vadiṣyati //

garbhasaṃkarṣaṇāt so 'tha loke saṃkarṣaṇeti vai

saṃjñām avāpsyate vīraḥ śvetādriśikharopamaḥ //

tato 'haṃ saṃbhaviṣyāmi devakījaṭhare śubhe

garbhe tvayā yaśodāyā gantavyam avilambitam //

prāvṛṭkāle ca nabhasi kṛṣṇāṣṭamyām ahaṃ niśi

utpatsyāmi navamyāṃ ca prasūtiṃ tvam avāpsyasi //

yaśodāśayane māṃ tu devakyās tvām anindite

macchaktipreritamatir vasudevo nayiṣyati //

kaṃsaś ca tvām upādāya devi śailaśilātale

prakṣepsyaty antarikṣe ca tvaṃ sthānaṃ samavāpsyasi //

tatas tvāṃ śatadṛk chakraḥ praṇamya mama gauravāt

praṇipātānataśirā bhaginītve grahīṣyati //

tataḥ śumbhaniśumbhādīn hatvā daityān sahasraśaḥ

sthānair anekaiḥ pṛthivīm aśeṣāṃ maṇḍayiṣyasi //

tvaṃ bhūtiḥ sannatiḥ kīrtiḥ kṣāntir dyauḥ pṛthivī dhṛtiḥ

lajjā puṣṭir uṣā yā ca kācid anyā tvam eva sā //

Note: G2.3 ins.:

yā ca kācana vidyeti matprasādāt tvam eva sā //

ye tvām āryeti durgeti vedagarbhe 'mbiketi ca

bhadreti bhadrakālīti kṣemyā kṣemakarīti ca //

prātaś caivāparāhṇe ca stoṣyanty ānamramūrtayaḥ

teṣāṃ hi prārthitaṃ sarvaṃ matprasādād bhaviṣyati //

surāmāṃsopahārais tu bhakṣyabhojyaiś ca pūjitā

nṝṇām aśeṣakāmāṃs tvaṃ prasannā saṃpradāsyasi //

te sarve sarvadā bhadre matprasādād asaṃśayam

asaṃdigdhā bhaviṣyanti gaccha devi yathoditam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

yathoktaṃ sā jagaddhātrī devadevena vai tadā

ṣaḍgarbhagarbhavinyāsaṃ cakre cānyasya karṣaṇam //

saptame rohiṇīṃ prāpte gate garbhe tato hariḥ

lokatrayopakārāya devakyāḥ praviveśa vai //

yoganidrā yaśodāyās tasminn eva tato dine

saṃbhūtā jaṭhare tadvad yathoktaṃ parameṣṭhinā //

tato grahagaṇaḥ samyak pracacāra divi dvija

viṣṇor aṃśe bhuvaṃ yāte ṛtavaś cābhavan śubhāḥ //

na sehe devakīṃ draṣṭuṃ kaścid apy atitejasā

jājvalyamānāṃ tāṃ dṛṣṭvā manāṃsi kṣobham āyayuḥ //

adṛṣṭāḥ puruṣaiḥ strībhir devakīṃ devatāgaṇāḥ

bibhrāṇāṃ vapuṣā viṣṇuṃ tuṣṭuvus tām aharniśam //

prakṛtis tvaṃ parā sūkṣmā brahmagarbhābhavaḥ purā

tato vāṇī jagaddhātur vedagarbhātiśobhane //

sṛjyasvarūpagarbhā ca sṛṣṭibhūtā sanātane

bījabhūtā tu sarvasya yajñagarbhābhavas trayī //

phalagarbhā tvam evejyā vahnigarbhā tathāraṇiḥ

aditir devagarbhā tvaṃ daityagarbhā tathā ditiḥ //

jyotsnā vāsaragarbhā tvaṃ jñānagarbhāsi sannatiḥ

nayagarbhadharā nītir lajjā tvaṃ praśrayodvahā //

kāmagarbhā tathecchā tvaṃ tvaṃ tuṣṭis toṣagarbhiṇī

medhā ca bodhagarbhāsi dhairyagarbhodvahā dhṛtiḥ //

graharkṣatārakāgarbhā dyaur asyākhilahaitukī

etā vibhūtayo devi tathānyāś ca sahasraśaḥ //

tathāsaṃkhyā jagaddhātri sāmprataṃ jaṭhare tava
samudrādinadīdvīpavanapattanabhūṣaṇā
grāmakharvaṭakheṭāḍhyā samastā pṛthivī śubhe //

samastavahnayo 'mbhāṃsi sakalāś ca samīraṇāḥ //

Note: M2.3,ed. Veṅk. ins.:

mahoragās tathā yakṣā rākṣasāḥ pretaguhyakāḥ //

graharkṣatārakācitraṃ vimānaśatasaṃkulam //

avakāśam aśeṣasya yad dadāti nabhaś ca tat //

bhūrloko 'tha bhuvarlokaḥ svarloko 'tha mahar janaḥ

tapaś ca brahmalokaś ca brahmāṇḍam akhilaṃ śubhe //

tadantar ye sthitā devā daityagandharvacāraṇāḥ

mahoragās tathā yakṣā rākṣasāḥ pretaguhyakāḥ //

manuṣyāḥ paśavaś cānye ye ca jīvā yaśasvini

tair antaḥsthair ananto 'sau sarveśaḥ sarvabhāvanaḥ //

rūpakarmasvarūpāṇi na paricchedagocare

yasyākhilapramāṇāni sa viṣṇur garbhagas tava //

tvaṃ svāhā tvaṃ svadhā vidyā sudhā tvaṃ jyotirambare

tvaṃ sarvalokarakṣārtham avatīrṇā mahītale //

prasīda devi sarvasya jagataḥ śaṃ śubhe kuru

prītyā taṃ dhārayeśānaṃ dhṛtaṃ yenākhilaṃ jagat //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

evaṃ saṃstūyamānā sā devair devam adhārayat

garbheṇa puṇḍarīkākṣaṃ jagatāṃ trāṇakāraṇam //

tato 'khilajagatpadmabodhāyācyutabhānunā

devakīpūrvasaṃdhyāyām āvirbhūtaṃ mahātmanā //

tajjanmadinam atyartham āhlādy amaladiṅmukham

babhūva sarvalokasya kaumudī śaśino yathā //

santaḥ saṃtoṣam adhikaṃ praśamaṃ caṇḍamārutāḥ

prasādaṃ nimnagā yātā jāyamāne janārdane //

sindhavo nijaśabdena vādyaṃ cakrur manoharam

jagur gandharvapatayo nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ //

sasṛjuḥ puṣpavarṣāṇi devā bhuvy antarikṣagāḥ

jajvaluś cāgnayaḥ śāntā jāyamāne janārdane //

madhyarātre 'khilādhāre jāyamāne janārdane

mandaṃ jagarjur jaladāḥ puṣpavṛṣṭimuco dvija //

phullendīvarapatrābhaṃ caturbāhum udīkṣya tam

śrīvatsavakṣasaṃ jātaṃ tuṣṭāvānakadundubhiḥ //

abhiṣṭūya ca taṃ vāgbhiḥ prasannābhir mahāmatiḥ

vijñāpayām āsa tadā kaṃsād bhīto dvijottama //

jñāto 'si devadeveśa śaṅkhacakragadādharam

divyaṃ rūpam idaṃ deva prasādenopasaṃhara //

adyaiva deva kaṃso 'yaṃ kurute mama yātanām

avatīrṇam iti jñātvā tvam asmin mama mandire //

yo 'nantarūpo 'khilaviśvarūpo garbhe 'pi lokān vapuṣā bibharti

prasīdatām eṣa sa devadevaḥ svamāyayāviṣkṛtabālarūpaḥ //

upasaṃhara sarvātman rūpam etac caturbhujam

jānātu māvatāraṃ te kaṃso 'yaṃ ditijātmajaḥ //

stuto 'haṃ yat tvayā pūrvaṃ putrārthinyā tad adya te

saphalaṃ devi saṃjātaṃ jāto 'haṃ yat tavodarāt //

ity uktvā bhagavāṃs tūṣṇīṃ babhūva munisattama

vasudevo 'pi taṃ rātrāv ādāya prayayau bahiḥ //

mohitāś cābhavaṃs tatra rakṣiṇo yoganidrayā

mathurādvārapālāś ca vrajaty ānakadundubhau //

varṣatāṃ jaladānāṃ ca toyam atyulbaṇaṃ niśi

saṃcchādyānuyayau śeṣaḥ phaṇair ānakadundubhim //

yamunāṃ cātigambhīrāṃ nānāvartaśatākulām

vasudevo vahan viṣṇuṃ jānumātravahāṃ yayau //

kaṃsasya karam ādāya tatraivābhyāgatāṃs taṭe

nandādīn gopavṛddhāṃś ca yamunāyāṃ dadarśa saḥ //

tasmin kāle yaśodāpi mohitā yoganidrayā

tām eva kanyāṃ maitreya prasūtā mohite jane //

vasudevo 'pi vinyasya bālam ādāya dārikām

yaśodāśayane tūrṇam ājagāmāmitadyutiḥ //

dadṛśe ca prabuddhā sā yaśodā jātam ātmajam

nīlotpaladalaśyāmaṃ tato 'tyarthaṃ mudaṃ yayau //

ādāya vasudevo 'pi dārikāṃ nijamandire

devakīśayane nyasya yathāpūrvam atiṣṭhata //

tato bāladhvaniṃ śrutvā rakṣiṇaḥ sahasotthitāḥ

kaṃsāyāvedayām āsur devakīprasavaṃ dvija //

kaṃsas tūrṇam upetyaināṃ tato jagrāha bālikām

muñca muñceti devakyā sannakaṇṭhyā nivāritaḥ //

cikṣepa ca śilāpṛṣṭhe sā kṣiptā viyati sthitim

avāpa rūpaṃ ca mahat sāyudhāṣṭamahābhujam //

prajahāsa tathaivoccaiḥ kaṃsaṃ ca ruṣitābravīt

kiṃ mayā kṣiptayā kaṃsa jāto yas tvāṃ vadhiṣyati //

sarvasvabhūto devānām āsīn mṛtyuḥ purā sa te

tad etat saṃpradhāryāśu kriyatāṃ hitam ātmanaḥ //

ity uktvā prayayau devī divyasraggandhabhūṣaṇā

paśyato bhojarājasya stutā siddhair vihāyasā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

kaṃsas tataudvignamanāḥ prāha sarvān mahāsurān

pralambakeśipramukhān āhūyāsurapuṃgavān //

he pralamba mahābāho keśin dhenuka pūtane

ariṣṭādyais tathā cānyaiḥ śrūyatāṃ vacanaṃ mama //

māṃ hantum amarair yatnaḥ kṛtaḥ kila durātmabhiḥ

madvīryatāpitair vīrā na tv etān gaṇayāmy aham //

kim indreṇālpavīryeṇa kiṃ hareṇaikacāriṇā

hariṇā vāpi kiṃ sādhyaṃ chidreṣv asuraghātinā //

kim ādityaiḥ savasubhir alpavīryaiḥ kim agnibhiḥ

kiṃ vānyair amaraiḥ sarvair madbāhubalanirjitaiḥ //

kiṃ na dṛṣṭo 'marapatir mayā saṃyugam etya saḥ

pṛṣṭhenaiva vahan bāṇān apāgacchan na vakṣasā //

madrāṣṭre vāritā vṛṣṭir yadā śakreṇa kiṃ tadā

madbāṇabhinnair jaladair āpo muktā yathepsitāḥ //

kim urvyām avanīpālā madbāhubalabhīravaḥ

na sarve sannatiṃ yātā jarāsaṃdham ṛte gurum //

amareṣu mamāvajñā jāyate daityapuṃgavāḥ

hāsyaṃ me jāyate vīrās teṣu yatnapareṣv api //

tathāpi khalu duṣṭānāṃ teṣām abhyadhikaṃ mayā

apakārāya daityendrā yatanīyaṃ durātmanām //

tad ye tapasvinaḥ kecit pṛthivyāṃ ye ca yajvinaḥ

kāryo devāpakārāya teṣāṃ sarvātmanā vadhaḥ //

utpannaś cāpi mṛtyur me bhūtapūrvaś ca me kila

ity etad bālikā prāha devakīgarbhasaṃbhavā //

tasmād bāleṣu paramo yatnaḥ kāryo mahītale

yatrodriktaṃ balaṃ bāle sa hantavyaḥ prayatnataḥ //

ity ājñāpyāsurān kaṃsaḥ praviśyātmagṛhaṃ tataḥ

mumoca vasudevaṃ ca devakīṃ ca nirodhataḥ //

yuvayor ghātitā garbhā vṛthaivaite mayādhunā

ko 'py anya eva nāśāya bālo mama samudgataḥ //

tad alaṃ paritāpena nūnaṃ tad bhāvino hi te

arbhakā yuvayoḥ ko vā nāyuṣo 'nte vihanyate //

ity āśvāsya vimuktvā ca kaṃsas tau pariśaṅkitaḥ

antargṛhaṃ dvijaśreṣṭha praviveśa punaḥ svakam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

vimukto vasudevo 'pi nandasya śakaṭaṃ gataḥ

prahṛṣṭaṃ dṛṣṭavān nandaṃ putro jāto mameti vai //

vasudevo 'pi taṃ prāha diṣṭyā diṣṭyeti sādaram

vārddhake 'pi samutpannas tanayo yat tavādhunā //

datto hi vārṣikaḥ sarvo bhavadbhir nṛpateḥ karaḥ

yadartham āgatās tasmān nātra stheyaṃ mahādhanāḥ //

yadartham āgatāḥ kāryaṃ tan niṣpannaṃ kim āsyate

bhavadbhir gamyatāṃ nanda tac chīghraṃ nijagokulam //

mamāpi bālakas tatra rohiṇīprasavo hi yaḥ

sa rakṣaṇīyo bhavatā yathāyaṃ tanayo nijaḥ //

ity uktāḥ prayayur gopā nandagopapurogamāḥ

śakaṭāropitair bhāṇḍaiḥ karaṃ dattvā mahābalāḥ //

vasatāṃ gokule teṣāṃ pūtanā bālaghātinī

suptaṃ kṛṣṇam upādāya rātrau tasmai dadau stanam //

yasmai yasmai stanaṃ rātrau pūtanā saṃprayacchati

tasya tasya kṣaṇenāṅgaṃ bālakasyopahanyate //

kṛṣṇas tasyāḥ stanaṃ gāḍhaṃ karābhyām atipīḍitam

gṛhītvā prāṇasahitaṃ papau kopasamanvitaḥ //

sā vimuktamahārāvā vicchinnasnāyubandhanā

papāta pūtanā bhūmau mriyamāṇātibhīṣaṇā //

tannādaśrutisaṃtrāsāt prabuddhās te vrajaukasaḥ

dadṛśuḥ pūtanotsaṅge kṛṣṇaṃ tāṃ ca nipātitām //

ādāya kṛṣṇaṃ saṃtrastā yaśodāpi dvijottama

gopucchaṃ bhrāmya hastena bāladoṣam apākarot //

gopurīṣam upādāya nandagopo 'pi mastake

kṛṣṇasya pradadau rakṣāṃ kurvaṃś caitad udīrayan //

rakṣatu tvām aśeṣāṇāṃ bhūtānāṃ prabhavo hariḥ

yasya nābhisamudbhūtapaṅkajād abhavaj jagat //

yena daṃṣṭrāgravidhṛtā dhārayaty avanī jagat

varāharūpadhṛg devaḥ sa tvāṃ rakṣatu keśavaḥ //

nakhāṅkuravinirbhinnavairivakṣaḥsthalo vibhuḥ

nṛsiṃharūpī sarvatra sa tvāṃ rakṣatu keśavaḥ //

vāmano rakṣatu sadā bhavantaṃ yaḥ kṣaṇād abhūt

trivikramakramākrāntatrailokyaḥ sphuradāyudhaḥ //

śiras te pātu govindaḥ kaṇṭhaṃ rakṣatu keśavaḥ

guhyaṃ sajaṭharaṃ viṣṇur jaṅghe pādau janārdanaḥ //

mukhaṃ bāhū prabāhū ca manaḥ sarvendriyāṇi ca

rakṣatv avyāhataiśvaryas tava nārāyaṇo 'vyayaḥ //

śārṅgacakragadāpāṇeḥ śaṅkhanādahatāḥ kṣayam

gacchantu pretakūṣmāṇḍarākṣasā ye tavāhitāḥ //

tvāṃ pātu dikṣu vaikuṇṭho vidikṣu madhusūdanaḥ

hṛṣīkeśo 'mbare bhūmau rakṣatu tvāṃ mahīdharaḥ //

evaṃ kṛtasvastyayano nandagopena bālakaḥ

śāyitaḥ śakaṭasyādho bālaparyaṅkikātale //

te ca gopā mahad dṛṣṭvā pūtanāyāḥ kalevaram

mṛtāyāḥ paramaṃ trāsaṃ vismayaṃ ca tadā yayuḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

kadācic chakaṭasyādhaḥ śayāno madhusūdanaḥ

cikṣepa caraṇāv ūrdhvaṃ stanyārthī praruroda ca //

tasya pādaprahāreṇa śakaṭaṃ parivartitam

vidhvastakumbhabhāṇḍaṃ tad viparītaṃ papāta ca //

tato hāhākṛtaḥ sarvo gopagopījano dvija

ājagāmātha dadṛśe bālam uttānaśāyinam //

gopāḥ keneti kenedaṃ śakaṭaṃ parivartitam

tatraiva bālakāḥ procur bālenānena pātitam //

rudatā dṛṣṭam asmābhiḥ pādavikṣepatāḍitam

śakaṭaṃ parivṛttaṃ vai naitad anyasya ceṣṭitam //

tataḥ punar atīvāsan gopā vismitacetasaḥ

nandagopo 'pi jagrāha bālam atyantavismitaḥ //

yaśodā śakaṭārūḍhabhagnabhāṇḍakapālikāḥ

śakaṭaṃ cārcayām āsa dadhipuṣpaphalākṣataiḥ //

gargaś ca gokule tatra vasudevapracoditaḥ

pracchanna eva gopānāṃ saṃskārān akarot tayoḥ //

jyeṣṭhaṃ ca rāmam ity āha kṛṣṇaṃ caiva tathāparam

gargo matimatāṃ śreṣṭho nāma kurvan mahāmatiḥ //

svalpenaiva hi kālena riṅgiṇau tau tadā vraje

ghṛṣṭajānukarau vipra babhūvatur ubhāv api //

karīṣabhasmadigdhāṅgau bhramamāṇāv itas tataḥ

na nivārayituṃ sehe yaśodā na ca rohiṇī //

govāṭamadhye krīḍantau vatsavāṭagatau punaḥ

tadaharjātagovatsapucchākarṣaṇatatparau //

yadā yaśodā tau bālāv ekasthānacarāv ubhau

śaśāka no vārayituṃ krīḍantāv aticañcalau //

Note: Ś1,D5 ins.:

yaśodā yaṣṭim ādāya kopenānugatā ca tam //

kṛṣṇaṃ kamalapatrākṣaṃ tarjayantī ruṣā tadā //

Note: D4,G3 ins.:

bahir āvaraṇaṃ nāsti yasya yenedam āvṛtam //

taṃ kṛṣṇaṃ puṇḍarīkākṣaṃ dāmnā baddhuṃ pracakrame //

dāmnā baddhvā tadā madhye nibabandha ulūkhale

kṛṣṇam akliṣṭakarmāṇam āha cedam amarṣitā //

yadi śaknoṣi gaccha tvam aticañcalaceṣṭita

ity uktvā ca nijaṃ karma sā cakāra kuṭumbinī //

vyagrāyām atha tasyāṃ sa karṣamāṇa ulūkhalam

yamalārjunamadhyena jagāma kamalekṣaṇaḥ //

karṣatā vṛkṣayor madhye tiryaggatam ulūkhalam

bhagnāv uttuṅgaśākhāgrau tena tau yamalārjunau //

tataḥ kaṭakaṭāśabdasamākarṇanakātaraḥ

ājagāma vrajajano dadṛśe ca mahādrumau //

bhagnaskandhau nipatitau bhagnaśākhau mahītale
navodgatālpadantāṃśusitahāsaṃ ca bālakam
tayor madhyagataṃ baddhaṃ dāmnā gāḍhaṃ tathodare //

tataś ca dāmodaratāṃ sa yayau dāmabandhanāt //

gopavṛddhās tataḥ sarve nandagopapurogamāḥ

mantrayām āsur udvignā mahotpātātibhīravaḥ //

sthāneneha na naḥ kāryaṃ vrajāmo 'nyan mahāvanam

utpātā bahavo hy atra dṛśyante nāśahetavaḥ //

pūtanāyā vināśaś ca śakaṭasya viparyayaḥ

vinā vātādidoṣeṇa drumayoḥ patanaṃ tathā //

vṛndāvanam itaḥ sthānāt tasmād gacchāma mā ciram

yāvad bhaumamahotpātadoṣo nābhibhaved vrajam //

iti kṛtvā matiṃ sarve gamane te vrajaukasaḥ

ūcuḥ svaṃ svaṃ kulaṃ śīghraṃ gamyatāṃ mā vilambyatām //

tataḥ kṣaṇena prayayuḥ śakaṭair godhanais tathā

yūthaśo vatsapālāṃś ca kālayanto vrajaukasaḥ //

dravyāvayavanirdhūtaṃ kṣaṇamātreṇa tat tadā

kākabhāsasamākīrṇaṃ vrajasthānam abhūd dvija //

vṛndāvanaṃ bhagavatā kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā

śubhena manasā dhyātaṃ gavāṃ vṛddhim abhīpsatā //

tatas tatrātirūkṣe 'pi gharmakāle dvijottama

prāvṛṭkāla ivodbhūtaṃ navaśaṣpaṃ samantataḥ //

sa samāvāsitaḥ sarvo vrajo vṛndāvane tataḥ

śakaṭīvāṭaparyantaś candrārdhākārasaṃsthitiḥ //

vatsapālau ca saṃvṛttau rāmadāmodarau tataḥ

ekasthānasthitau goṣṭhe ceratur bālalīlayā //

barhipatrakṛtāpīḍau vanyapuṣpāvataṃsakau

gopaveṇukṛtātodyau patravādyakṛtasvanau //

kākapakṣadharau bālau kumārāv iva pāvakī

hasantau ca ramantau ca ceratus tan mahāvanam //

kvacid dhasantāv anyonyaṃ krīḍamānau tathāparaiḥ

gopaputraiḥ samaṃ vatsāṃś cārayantau viceratuḥ //

kālena gacchatā tau tu saptavarṣau mahāvraje

sarvasya jagataḥ pālau vatsapālau babhūvatuḥ //

prāvṛṭkālas tato 'tīva meghaughasthagitāmbaraḥ

babhūva vāridhārābhir aikyaṃ kurvan diśām iva //

prarūḍhanavaśaṣpāḍhyā śakragopāstṛtā mahī

tadā mārakatevāsīt padmarāgavibhūṣitā //

ūhur unmārgavāhīni nimnagāmbhāṃsi sarvataḥ

manāṃsi durvinītānāṃ prāpya lakṣmīṃ navām iva //

na reje 'ntaritaś candro nirmalo malinair ghanaiḥ

sadvākyavādo mūrkhāṇāṃ pragalbhābhir ivoktibhiḥ //

nirguṇenāpi cāpena śakrasya gagane padam

avāpyatāvivekasya nṛpasyeva parigrahe //

meghapṛṣṭhe balākānāṃ rarāja vimalā tatiḥ

durvṛtte vṛttaceṣṭeva kulīnasyātiśobhanā //

na babandhāmbare sthairyaṃ vidyud atyantacañcalā

maitrīva pravare puṃsi durjanena prayojitā //

mārgā babhūvur aspaṣṭā navaśaṣpacayāvṛtāḥ

arthāntaram anuprāptāḥ prajaḍānām ivoktayaḥ //

unmattaśikhisāraṅge tasmin kāle mahāvane

kṛṣṇarāmau mudā yuktau gopālaiś ceratuḥ saha //

kvacid gobhiḥ samaṃ ramyaṃ geyatānaratāv ubhau

ceratuḥ kvacid atyarthaṃ śītavṛkṣatalāśrayau //

kvacit kadambasrakcitrau mayūrasragdharau kvacit

vicitrau kvacid āsātāṃ vividhair giridhātubhiḥ //

parṇaśayyāsu saṃsuptau kvacin nidrāntaraiṣiṇau

kvacid garjati jīmūte hāhākāraravādṛtau //

gāyatām anyagopānāṃ praśaṃsāparamau kvacit

mayūrakekānugatau gopaveṇupravādakau //

iti nānāvidhair bhāvair uttamaprītisaṃyutau

krīḍantau tau vane tasmiñ ceratus tuṣṭamānasau //

vikāle ca samaṃ gobhir gopavṛndasamanvitau //

Note: After 50ab, Ś1,V1,B ins.:

ājagmatuḥ kṛṣṇabalau gopaveṣadharāv ubhau //

vikāle ca yathājoṣaṃ vrajam etya mahābalau //

gopaiḥ samānaiḥ sahitau krīḍantāv amarāv iva //

Note: After 51, ed. Veṅk. ins.:

evaṃ tāv ūṣatus tatra rāmakṛṣṇau mahādyutī //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

ekadā tu vinā rāmaṃ kṛṣṇo vṛndāvanaṃ yayau

vicacāra vṛto gopair vanyapuṣpasragujjvalaḥ //

sa jagāmātha kālindīṃ lolakallolaśālinīm

tīrasaṃlagnaphenaughair hasantīm iva sarvataḥ //

tasyāṃ cātimahābhīmaṃ viṣāgnisṛtavāriṇam

hradaṃ kāliyanāgasya dadṛśe 'tīva bhīṣaṇam //

viṣāgninā visaratā dagdhatīramahātarum

vātāhatāmbuvikṣepasparśadagdhavihaṃgamam //

tam atīva mahāraudraṃ mṛtyuvaktram ivāparam

vilokya cintayām āsa bhagavān madhusūdanaḥ //

asmin vasati duṣṭātmā kāliyo 'sau viṣāyudhaḥ

yo mayā nirjitas tyaktvā duṣṭo naṣṭaḥ payonidhim //

teneyaṃ dūṣitā sarvā yamunā sāgarāṅganā

na narair godhanair vāpi tṛṣārtair upabhujyate //

tad asya nāgarājasya kartavyo nigraho mayā

ciram atra sukhaṃ yena careyur vrajavāsinaḥ //

etadarthaṃ nṛloke 'sminn avatāro mayā kṛtaḥ

yad eṣām utpathasthānāṃ kāryā śāntir durātmanām //

tad etan nātidūrasthaṃ kadambam uruśākhinam

adhiruhyotpatiṣyāmi hrade 'sminn anilāśinaḥ //

itthaṃ vicintya baddhvā ca gāḍhaṃ parikaraṃ tataḥ

nipapāta hrade tatra sarparājasya vegitaḥ //

tenāpi patatā tatra kṣobhitaḥ sa mahāhradaḥ

atyarthaṃ dūrajātāṃs tu tān asiñcan mahīruhān //

te hi duṣṭaviṣajvālātaptāmbupavanokṣitāḥ

jajvaluḥ pādapāḥ sadyo jvālāvyāptadigantarāḥ //

āsphoṭayām āsa tadā kṛṣṇo nāgahrade bhujam

tacchabdaśravaṇāc cāśu nāgarājo 'bhyupāgamat //

ātāmranayanaḥ kopād viṣajvālākulaiḥ phaṇaiḥ

vṛto mahāviṣaiś cānyair uragair anilāśibhiḥ //

nāgapatnyaś ca śataśo hārihāropaśobhitāḥ

prakampitatanukṣepacalatkuṇḍalakāntayaḥ //

tataḥ praveśitaḥ sarpaiḥ sa kṛṣṇo bhogabandhanam

dadaṃśuś cāpi te kṛṣṇaṃ viṣajvālāvilair mukhaiḥ //

taṃ tatra patitaṃ dṛṣṭvā sarpabhoganipīḍitam

gopā vrajam upāgamya cukruśuḥ śokalālasāḥ //

eṣa mohaṃ gataḥ kṛṣṇo magnau vai kāliye hrade

bhakṣyate sarparājena tad āgacchata paśyata //

tac chrutvā te tadā gopā vajrapātopamaṃ vacaḥ

gopyaś ca tvaritā jagmur yaśodāpramukhā hradam //

hā hā kvāsāv iti jano gopīnām ativihvalaḥ

yaśodayā samaṃ bhrānto drutaṃ praskhalitaṃ yayau //

nandagopaś ca gopāś ca rāmaś cādbhutavikramaḥ

tvaritaṃ yamunāṃ jagmuḥ kṛṣṇadarśanalālasāḥ //

dadṛśuś cāpi te tatra sarparājavaśaṃ gatam

niṣprayatnakṛtaṃ kṛṣṇaṃ sarpabhogena veṣṭitam //

nandagopaś ca niśceṣṭo nyasya putramukhe dṛśam

yaśodā ca mahābhāgā babhūva munisattama //

gopyas tv anyā rudantyaś ca dadṛśuḥ śokakātarāḥ

procuś ca keśavaṃ prītyā bhayakātaryagadgadam //

sarvā yaśodayā sārdhaṃ viśāmo 'tra mahāhrade

nāgarājasya no gantum asmākaṃ yujyate vraje //

divasaḥ ko vinā sūryaṃ vinā candreṇa kā niśā

vinā vṛṣeṇa kā gāvo vinā kṛṣṇena ko vrajaḥ //

vinākṛtā na yāsyāmaḥ kṛṣṇenānena gokulam

araṇyaṃ nātisevyaṃ ca vārihīnaṃ yathā saraḥ //

yatra nendīvaradalaprakhyakāntir ayaṃ hariḥ //

Note: D4,T2.3,G1.3 ins., D4,G3 after 29cd:

kenāyaṃ mānuṣo jāto na ca mānuṣaceṣṭitaḥ //

tenāpi martyavāsena ratir astīti vismayaḥ //

utphullapaṅkajadalaspaṣṭakāntivilocanam

apaśyanto hariṃ dīnāḥ kathaṃ goṣṭhe bhaviṣyatha //

atyarthamadhurālāpahṛtāśeṣamanodhanam

na vinā puṇḍarīkākṣaṃ yāsyāmo nandagokulam //

bhogenāveṣṭitasyāpi sarparājena paśyata

smitaśobhimukhaṃ gopyaḥ kṛṣṇasyāsmadvilokane //

iti gopīvacaḥ śrutvā rauhiṇeyo mahābalaḥ

gopāṃś ca trāsavidhurān vilokya stimitekṣaṇaḥ //

nandaṃ ca dīnam atyarthaṃ nyastadṛṣṭiṃ sutānane

mūrcchākulāṃ yaśodāṃ ca kṛṣṇamāhātmyasaṃjñayā //

kimarthaṃ devadeveśa bhāvo 'yaṃ mānuṣas tvayā

vyajyate 'tyantam ātmānaṃ kim anantaṃ na vetsi yat //

tvam asya jagato nābhir arāṇām iva saṃśrayaḥ

kartāpahartā pātā ca trailokye tvaṃ trayīmayaḥ //

sendrarudrāśvivasubhir ādityair marudagnibhiḥ

cintyase tvam acintyātman samastaiś caiva yogibhiḥ //

jagatyarthe jagannātha bhārāvataraṇecchayā

avatīrṇo 'tra martyeṣu tavāṃśaś cāham agrajaḥ //

manuṣyalīlāṃ bhagavan bhajatā bhavatā surāḥ

viḍambayantas tvallīlāṃ sarva eva sadāsate //

avatārya bhavān pūrvaṃ gokule 'tra surāṅganāḥ

krīḍārtham ātmanaḥ paścād avatīrṇo 'si śāśvata //

atrāvatīrṇayoḥ kṛṣṇa gopā eva hi bāndhavāḥ

gopyaś ca sīdataḥ kasmāt tvaṃ bandhūn samupekṣase //

darśito mānuṣo bhāvo darśitaṃ bālacāpalam

tad ayaṃ damyatāṃ kṛṣṇa duṣṭātmā daśanāyudhaḥ //

iti saṃsmāritaḥ kṛṣṇaḥ smitabhinnauṣṭhasaṃpuṭaḥ

āsphoṭya mocayām āsa svadehaṃ bhogabandhanāt //

ānamya cāpi hastābhyām ubhābhyāṃ madhyamaṃ phaṇam

āruhyābhugnaśirasi prananartoruvikramaḥ //

vraṇāḥ phaṇe 'bhavaṃś cāsya kṛṣṇasyāṅghrinikuṭṭanaiḥ

yatronnatiṃ ca kurute nanāmāsya tataḥ śiraḥ //

mūrcchām upāyayau bhrāntyā nāgaḥ kṛṣṇasya recakaiḥ

daṇḍapātanipātena vavāma rudhiraṃ bahu //

taṃ nirbhugnaśirogrīvam āsyebhyaḥ srutaśoṇitam

vilokya śaraṇaṃ jagmus tatpatnyo madhusūdanam //

jñāto 'si devadeveśa sarveśas tvam anuttamaḥ

paraṃ jyotir acintyaṃ yat tadaṃśaḥ parameśvaraḥ //

na samarthāḥ surāḥ stotuṃ yam ananyabhavaṃ prabhum

svarūpavarṇanaṃ tasya kathaṃ yoṣit kariṣyati //

yasyākhilaṃ mahīvyomajalāgnipavanātmakam

brahmāṇḍam alpakāṃśāṃśaḥ stoṣyāmas taṃ kathaṃ vayam //

yatanto na vidur nityaṃ yatsvarūpam ayoginaḥ

paramārtham aṇor alpaṃ sthūlāt sthūlaṃ natāḥ sma tam //

na yasya janmane dhātā yasya nāntāya cāntakaḥ

sthitikartā na cānyo 'sti yasya tasmai namaḥ sadā //

kopaḥ svalpo 'pi te nāsti sthitipālanam eva te

kāraṇaṃ kāliyasyāsya damane śrūyatām ataḥ //

striyo 'nukampyāḥ sādhūnāṃ mūḍhā dīnāś ca jantavaḥ

yatas tato 'sya dīnasya kṣamyatāṃ kṣamatāṃ vara //

samastajagadādhāro bhavān alpabalaḥ phaṇī

tvatpādapīḍito jahyān muhūrtārdhena jīvitam //

kva pannago 'lpavīryo 'yaṃ kva bhavān bhuvanāśrayaḥ

prītidveṣau samotkṛṣṭagocarau ca yato 'vyaya //

tataḥ kuru jagatsvāmin prasādam avasīdataḥ

prāṇāṃs tyajati nāgo 'yaṃ bhartṛbhikṣā pradīyatām //

Note: After 57, ed.:

vedāntavedya deveśa duṣṭadaityanibarhaṇa //

ity ukte tābhir āśvasya klāntadeho 'pi pannagaḥ

prasīda deva deveti prāha vākyaṃ śanaiḥ śanaiḥ //

tavāṣṭaguṇam aiśvaryaṃ nātha svābhāvikaṃ param

nirastātiśayaṃ yasya tasya stoṣyāmi kiṃ nv aham //

tvaṃ paras tvaṃ parasyādyaḥ paraṃ tvattaḥ parātmakam

parasmāt paramo yas tvaṃ tasya stoṣyāmi kiṃ nv aham //

yasmād brahmā ca rudraś ca candrendramarudaśvinaḥ

vasavaś ca sahādityais tasya stoṣyāmi kiṃ nv aham //

ekāvayavasūkṣmāṃśo yasyaitad akhilaṃ jagat

kalpanāvayavāṃśasya taṃ stoṣyāmi kathaṃ tv aham //

Note: After 62, Ś2,D7 ins.:

nāgapatnībhir evaṃ vai stūyamānasya kāliyaḥ //

stotreṇa praṇipatyocet kṛtvā karatalāñjalim //

namas te nātha bhagavan pītavastrācyuteśvara //

prasīda me jagannātha na jñātaṃ kiṃ mayā prabho //

sadasadrūpiṇo yasya brahmādyās tridaśottamāḥ

paramārthaṃ na jānanti tasya stoṣyāmi kiṃ nv aham //

brahmādyair arcyate divyair yaś ca puṣpānulepanaiḥ

nandanādisamudbhūtaiḥ so 'rcyate vā kathaṃ mayā //

yasyāvatārarūpāṇi devarājaḥ sadārcati

na vetti paramaṃ rūpaṃ so 'rcyate vā kathaṃ mayā //

viṣayebhyaḥ samāhṛtya sarvākṣāṇi ca yoginaḥ

yam arcayanti dhyānena so 'rcyate vā kathaṃ mayā //

hṛdi saṃkalpya yad rūpaṃ dhyānenārcanti yoginaḥ

bhāvapuṣpādibhir nāthaḥ so 'rcyate vā kathaṃ mayā //

so 'haṃ te devadeveśa nārcanādau stutau na ca

sāmarthyavān kṛpāmātramanovṛttiḥ prasīda me //

sarpajātir iyaṃ krūrā yasyāṃ jāto 'smi keśava

tatsvabhāvo 'yam atrāsti nāparādho mamācyuta //

sṛjyate bhavatā sarvaṃ tathā saṃhrīyate jagat

jātirūpasvabhāvāś ca sṛjyante sṛjatā tvayā //

yathāhaṃ bhavatā sṛṣṭo jātyā rūpeṇa ceśvara

svabhāvena ca saṃyuktas tathedaṃ ceṣṭitaṃ mayā //

yady anyathā pravarteyaṃ devadeva tato mayi

nyāyyo daṇḍanipāto vai tavaiva vacanaṃ yathā //

tathāpi yaj jagatsvāmī daṇḍaṃ pātitavān mayi

sa soḍho 'yaṃ varaṃ daṇḍas tvatto nānyatra me varaḥ //

hatavīryo hataviṣo damito 'haṃ tvayācyuta

jīvitaṃ dīyatām ekam ājñāpaya karomi kim //

nātra stheyaṃ tvayā sarpa kadācid yamunājale

sabhṛtyaparivāras tvaṃ samudrasalilaṃ vraja //

matpadāni ca te sarpa dṛṣṭvā mūrdhani sāgare

garuḍaḥ pannagaripus tvayi na prahariṣyati //

ity uktvā sarparājānaṃ mumoca bhagavān hariḥ

praṇamya so 'pi kṛṣṇāya jagāma payasāṃ nidhim //

paśyatāṃ sarvabhūtānāṃ sabhṛtyāpatyabāndhavaḥ

samastabhāryāsahitaḥ parityajya svakaṃ hradam //

gate sarpe pariṣvajya mṛtaṃ punar ivāgatam

gopā mūrdhani govindaṃ siṣicur netrajair jalaiḥ //

kṛṣṇam akliṣṭakarmāṇam anye vismitacetasaḥ

tuṣṭuvur muditā gopā dṛṣṭvā śivajalāṃ nadīm //

gīyamānaḥ sa gopībhiś caritaiś cāruceṣṭitaḥ //

Note: After 81ab B2,D8 ins.:

sahito baladevena nandena ca yaśodayā //

saṃstūyamāno gopaiś ca kṛṣṇo vrajam upāgamat //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

gāḥ pālayantau ca punaḥ sahitau balakeśavau

bhramamāṇau vane tasmin ramyaṃ tālavanaṃ gatau //

tat tu tālavanaṃ nityaṃ dhenuko nāma dānavaḥ

nṛgomāṃsakṛtāhāraḥ sadādhyāste kharākṛtiḥ //

tat tu tālavanaṃ pakvaphalasaṃpatsamanvitam

dṛṣṭvā spṛhānvitā gopāḥ phalādāne 'bruvan vacaḥ //

he rāma he kṛṣṇa sadā dhenukenaiṣa rakṣyate

bhūpradeśo yatas tasmāt pakvānīmāni santi vai //

phalāni paśya tālānāṃ gandhāmoditadiṃśi ca

vayam etāny abhīpsāmaḥ pātyantāṃ yadi rocate //

iti gopakumārāṇāṃ śrutvā saṃkarṣaṇo vacaḥ

kṛṣṇaś ca pātayām āsa bhuvi tālaphalāni vai //

Note: T1.2,G2.3,M4, ed. ins. after 6ab:

etat kathavyam ityuktvā pātayām āsa tāni vai //

phalānāṃ patatāṃ śabdam ākarṇya sudurāsadaḥ

ājagāma sa duṣṭātmā kopād daiteyagardabhaḥ //

padbhyām ubhābhyāṃ sa tadā paścimābhyāṃ balī balam

jaghānorasi tābhyāṃ ca sa ca tenāpy agṛhyata //

gṛhītvā bhrāmaṇenaiva so 'mbare gatajīvitam

tasminn eva sa cikṣepa vegena tṛṇarājani //

tataḥ phalāny anekāni tālāgrān nipatan kharaḥ

pṛthivyāṃ pātayām āsa mahāvāto 'mbudān iva //

anyān apy asya vai jñātīn āgatān daityagardabhān

kṛṣṇaś cikṣepa tālāgre balabhadraś ca līlayā //

kṣaṇenālaṃkṛtā pṛthvī pakvais tālaphalais tathā

daityagardabhadehaiś ca maitreya śuśubhe 'dhikam //

tato gāvo nirābādhās tasmiṃs tālavane dvija

navaśaṣpaṃ sukhaṃ cerur yan na bhuktam abhūt purā //

Note: For 8.3-13 Ś2,D7 subst.:

balaḥ praviśya bāhubhyām tālān saṃparikampayan //

phalāni pātayām āsa mataṅgaja ivaujasā //

phalānāṃ patatāṃ śabdaṃ niśamyāsurarāsabhaḥ //

abhyadhāvat kṣititalaṃ sa nagaṃ parikampayan //

sametya tarasā pratyag dvābhyāṃ padbhyāṃ balaṃ balī //

nihatyorasi kā śabdaṃ muñcan paryacarat kharaḥ //

punar āsādya saṃrabdha upakroṣṭāparāsthitaḥ //

caraṇāv aparau rājan balāya prākṣipad ruṣā //

sa taṃ gṛhītvā pradadau bhrāmayitvaikapāṇinā //

cikṣepa tṛṇarājāgre bhrāmaṇatyaktajīvitam //

tenāhato mahātālo vepamāno bṛhacchirāḥ //

pārśvasthaṃ xxx bhagnaḥ sa cānyaṃ so 'pi cāparam //

bālasya līlayotsṛṣṭas kharadehahatāhatāḥ //

tālāś cakampire sarve mahāvāteritā iva //

naitac citraṃ bhagavati hy anante jagadīśvare //

otaprotam idaṃ tasmiṃs tantuṣv aṅgau yathā paṭaḥ //

tataḥ kṛṣṇaṃ ca rāmaṃ ca jñātayo dhenukasya ye //

kroṣṭāro vyadravan sarve saṃrabdhā hatabāndhavāḥ //

tāṃs tān āpatataḥ kṛṣṇo rāmaś ca nṛpalīlayā //

gṛhītapaścāccaraṇān prāhiṇot tṛṇarājasu //

tayos tu sumahat karma niśamya vibudhādayaḥ //

mumucuḥ puṣpavarṣāṇi cakrur vādyāni tuṣṭuvuḥ //

atha tālaphalāny ādan manuṣyā gatasādhvasāḥ //

tṛṇaṃ ca paśavaś cerur hatadhenukakānane //

kṛṣṇaḥ kamalapatrākṣaḥ puṇyaśravaṇakīrtanaḥ //

stūyamānānugair gopaiḥ sāgrajo vrajam āviśat //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

tasmin rāsabhadaiteye sānuge vinipātite

sevyaṃ gogopagopīnāṃ ramyaṃ tālavanaṃ babhau //

tatas tau jātaharṣau tu vasudevasutāv ubhau

hatvā dhenukadaiteyaṃ bhāṇḍīravaṭam āgatau //

kṣvelamānau pragāyantau vicinvantau ca pādapān

cārayantau ca gā dūre vyāharantau ca nāmabhiḥ //

niryogapāśaskandhau tau vanamālāvibhūṣitau

śuśubhāte mahātmānau bālaśṛṅgāv ivarṣabhau //

suvarṇāñjanacūrṇābhyāṃ tau tadā ruṣitāmbarau

mahendrāyudhasaṃyuktau śvetakṛṣṇāv ivāmbudau //

ceratur lokasiddhābhiḥ krīḍābhir itaretaram

samastalokanāthānāṃ nāthabhūtau bhuvaṃ gatau //

manuṣyadharmābhiratau mānayantau manuṣyatām

tajjātiguṇayuktābhiḥ krīḍābhiś ceratur vanam //

tataś cāndolikābhiś ca niyuddhaiś ca mahābalau

vyāyāmaṃ cakratus tatra kṣepaṇīyais tathāśmabhiḥ //

tallipsur asuras tatra hy ubhayo ramamāṇayoḥ

ājagāma pralambākhyo gopaveṣatirohitaḥ //

so 'vagāhata niḥśaṅkas teṣāṃ madhyam amānuṣaḥ

mānuṣaṃ vapur āsthāya pralambo dānavottamaḥ //

tayoś chidrāntaraprepsur aviṣahyam amanyata

kṛṣṇaṃ tato rauhiṇeyaṃ hantuṃ cakre manoratham //

hariṇākrīḍanaṃ nāma bālakrīḍanakaṃ tataḥ

prakurvanto hi te sarve dvau dvau yugapad utpatan //

śrīdāmnā saha govindaḥ pralambena tathā balaḥ

gopālair aparaiś cānye gopālāḥ saha pupluvuḥ //

Note: For 1-13ab Ś2, D7 subst.:

nidāghakāle saṃprāpte 'tha bhāṇḍīrakasaṃjñake //

paśūṃś cārayato gopais tadvane rāmakṛṣṇayoḥ //

goparūpī pralambo 'gād asuraḥ tajjihīrṣayā //

taṃ vidvān api dāśārho bhagavān sarvadarśanaḥ //

anvamodata tatsakhyaṃ vadhaṃ tasya vicintayan //

tatropahūya gopālān kṛṣṇaḥ prāha vihāravit //

he gopā vihariṣyāmo dvandvībhūya yathāyatham //

tatra cakruḥ parivṛḍho gopā rāmajanārdanau //

kṛṣṇasaṃghaṭṭinaḥ kecid āsan rāmasya cāpare //

ācerur vividhāḥ krīḍā vāhyavāhakalakṣaṇāḥ //

tatrāruhyanti jetāro vahanti ca parājitāḥ //

vahanto vāhayantaś ca cārayantaś ca godhanam //

bhāṇḍirakaṃ nāma vaṭaṃ jagmuḥ kṛṣṇapurogamāḥ //

rāmasaṃghaṭṭino ye hi śrīdāmavṛṣabhādayaḥ //

krīḍāyāṃ jayinas tāṃs tān ūhuḥ kṛṣṇādayas tathā //

uvāha kṛṣṇaṃ bhagavān śrīdāmānaṃ parājitāḥ //

ṛṣabhaṃ bhadrasenas tu pralambo rohiṇīsutam //

śrīdāmānaṃ tataḥ kṛṣṇaḥ pralambaṃ rohiṇīsutaḥ

jitavān kṛṣṇapakṣīyair gopair anye parājitāḥ //

te vāhayantas tv anyonyaṃ bhāṇḍīraskandham etya vai

punar nivavṛtuḥ sarve ye ye tatra parājitāḥ //

saṃkarṣaṇaṃ tu skandhena śīghram utkṣipya dānavaḥ

na tasthau prajagāmaiva sacandra iva vāridaḥ //

asahan rauhiṇeyasya sa bhāraṃ dānavottamaḥ

vavṛdhe sumahākāyaḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ //

saṃkarṣaṇas tu taṃ dṛṣṭvā dagdhaśailopamākṛtim

sragdāmalambābharaṇaṃ mukuṭāṭopimastakam //

raudraṃ śakaṭacakrākṣaṃ pādanyāsacalatkṣitim //

Note: ed. Veṅk. ins.:

abhītamanasā tena rakṣasā rohiṇīsutaḥ //

hriyamāṇas tataḥ kṛṣṇam idaṃ vacanam abravīt //

kṛṣṇa kṛṣṇa hriyāmy eṣa parvatodagramūrtinā

kenāpi paśya daityena gopālachadmarūpiṇā //

yad atra sāmprataṃ kāryaṃ mayā madhuniṣūdana

tat kathyatāṃ prayāty eṣa durātmātitvarānvitaḥ //

tam āha rāmaṃ govindaḥ smitabhinnauṣṭhasaṃpuṭaḥ

mahātmā rauhiṇeyasya balavīryapramāṇavit //

kim ayaṃ mānuṣo bhāvo vyaktam evāvalambyate

sarvātman sarvaguhyānāṃ guhyaguhyātmanā tvayā //

smarāśeṣajagannātha kāraṇaṃ kāraṇāgrajam

ātmānam ekaṃ tadvac ca jagaty ekārṇave ca yat //

kiṃ na vetsi yathāhaṃ ca tvaṃ caikaṃ kāraṇaṃ bhuvaḥ

bhārāvatāraṇārthāya martyalokam upāgatau //

nabhaḥ śiras te 'mbumayī ca mūrtiḥ pādau kṣitir vaktram ananta vahniḥ

somo manas te śvasitaṃ samīro diśaś catasro 'vyaya bāhavas te //

sahasravaktro hi bhavān mahātmā sahasrahastāṅghriśarīrabhedaḥ

sahasrapadmodbhavayonir ādyaḥ sahasraśas tvāṃ munayo gṛṇanti //

divyaṃ hi rūpaṃ tava vetti nānyo devair aśeṣair avatārarūpam

tavārcyate vetsi na kiṃ yad ante tvayy eva viśvaṃ layam abhyupaiti //

tvayā dhṛteyaṃ dharaṇī bibharti carācaraṃ viśvam anantamūrte

kṛtādibhedair aja kālarūpo nimeṣapūrvo jagad etad atsi //

attaṃ yathā vāḍavavahnināmbu himasvarūpaṃ parigṛhya kāstam

himācale bhānumato 'ṃśusaṅgāj jalatvam abhyeti punas tad eva //

evaṃ tvayā saṃharaṇe 'ttam etaj jagat samastaṃ punar apy avaśyam

tathaiva sargāya samudyatasya jagattvam abhyety anukalpam īśa //

bhavān ahaṃ ca viśvātmann ekam eva hi kāraṇam

jagato 'sya jagaty arthe bhedenāvāṃ vyavasthitau //

tat smaryatām ameyātmaṃs tvayātmā jahi dānavam

mānuṣyam evāvalambya bandhūnāṃ kriyatāṃ hitam //

iti saṃsmārito vipra kṛṣṇena sumahātmanā

vihasya pīḍayām āsa pralambaṃ balavān balaḥ //

muṣṭinā cāhanan mūrdhni kopasaṃraktalocanaḥ

tena cāsya prahāreṇa bahir yāte vilocane //

sa niṣkāsitamastiṣko mukhāc choṇitam udvaman

nipapāta mahīpṛṣṭhe daityavaryo mamāra ca //

pralambaṃ nihataṃ dṛṣṭvā balenādbhutakarmaṇā

prahṛṣṭās tuṣṭuvur gopāḥ sādhu sādhv iti cābruvan //

saṃstūyamāno gopais tu rāmo daitye nipātite

pralambe saha kṛṣṇena punar gokulam āyayau //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

tayor viharator evaṃ rāmakeśavayor vraje

prāvṛḍ _vyatītā vikasatsarojā cābhavac charat //

avāpus tāpam atyarthaṃ śapharyaḥ palvalodake

putrakṣetrādisaktena mamatvena yathā gṛhī //

mayūrā mauninas tasthuḥ parityaktamadā vane

asāratāṃ parijñāya saṃsārasyeva yoginaḥ //

utsṛjya jalasarvasvaṃ vimalāḥ sitamūrtayaḥ

tatyajuś cāmbaraṃ meghā gṛhaṃ vijñānino yathā //

śaratsūryāṃśutaptāni yayuḥ śoṣaṃ sarāṃsi ca

bahvālambimamatvena hṛdayānīva dehinām //

kumudaiḥ śaradambhāṃsi yogyatālakṣaṇaṃ yayuḥ

avabodhair manāṃsīva saṃbandham amalātmanām //

tārakāvimale vyomni rarājākhaṇḍamaṇḍalaḥ

candraś caramadehātmā yogī sādhukule yathā //

śanakaiḥ śanakais tīraṃ tatyajuś ca jalāśayāḥ

mamatvaṃ kṣetraputrādirūḍham uccair yathā budhāḥ //

pūrvatyaktaiḥ saro'mbhobhir haṃsā yogaṃ punar yayuḥ

kleśaiḥ kuyogino 'śeṣair antarāyahatā iva //

nibhṛto 'bhavad atyarthaṃ samudraḥ stimitodakaḥ

kramāvāptamahāyogo niścalātmā yathā yatiḥ //

sarvatrātiprasannāni salilāni tadābhavan

jñāte sarvagate viṣṇau manāṃsīva sumedhasām //

babhūva vimalaṃ vyoma śaradādhvastatoyadam

yogāgnidagdhakleśaughaṃ yoginām iva mānasam //

sūryāṃśujanitaṃ tāpaṃ ninye tārāpatiḥ śamam

ahaṃkārodbhavaṃ duḥkhaṃ vivekaḥ sumahān iva //

nabhaso 'bdān bhuvaḥ paṅkaṃ kāluṣyaṃ cāmbhasaḥ śarat

indriyāṇīndriyārthebhyaḥ pratyāhāra ivāharat //

prāṇāyāma ivāmbhobhiḥ sarasāṃ kṛtapūrakaiḥ

abhyasyate 'nudivasaṃ recakākumbhakādibhiḥ //

vimalāmbaranakṣatre kāle cābhyāgate vrajam

dadarśendramahārambhāy(a) (u)dyatāṃs tān vrajaukasaḥ //

kṛṣṇas tān utsukān dṛṣṭvā gopān utsavalālasān

kautūhalād idaṃ vākyaṃ prāha vṛddhān mahāmatiḥ //

ko 'yaṃ śakramaho nāma yena vo harṣa āgataḥ

prāha taṃ nandagopaś ca pṛcchantam atisādaram //

meghānāṃ payasāṃ ceśo devarājaḥ śatakratuḥ

tena saṃcoditā meghā varṣanty ambumayaṃ rasam //

tad vṛṣṭijanitaṃ sasyaṃ vayam anye ca dehinaḥ

vartayāmopabhuñjānās tarpayāmaś ca devatāḥ //

kṣīravatya imā gāvo vatsavatyaś ca nirvṛtāḥ

tena saṃvardhitaiḥ sasyais tuṣṭāḥ puṣṭā bhavanti vai //

nāsasyā nātṛṇā bhūmir na bubhukṣārdito janaḥ

dṛśyate yatra dṛśyante vṛṣṭimanto balāhakāḥ //

bhaumam etat payo dugdhaṃ gobhiḥ sūryasya vāridaḥ

parjanyaḥ sarvalokasya bhavāya bhuvi varṣati //

tasmāt prāvṛṣi rājānaḥ sarve śakraṃ mudā yutāḥ

mahaiḥ sureśam arcanti vayam anye ca mānavāḥ //

nandagopasya vacanaṃ śrutvetthaṃ śakrapūjane

kopāya tridaśendrasya prāha dāmodaras tadā //

na vayaṃ kṛṣikartāro vāṇijyājīvino na ca

gāvo 'smaddaivataṃ tāta vayaṃ vanacarā yataḥ //

Note: D2.5 ins.:

ānvīkṣikyātmavijñānaṃ dharmādharmaṃ trayīsthitam //

arthānarthaunuvārtāyāṃ daṇḍanītyāṃ jayājayau //

ānvīkṣikī trayī vārtā daṇḍanītis tathāparā

vidyācatuṣṭayaṃ caitad vārtām atra śṛṇuṣva me //

kṛṣir vaṇijyā tadvac ca tṛtīyaṃ paśupālanam

vidyā hy ekā mahābhāga vārtā vṛttitrayāśrayā //

karṣakāṇāṃ kṛṣir vṛttiḥ paṇyaṃ vipaṇijīvinām

asmākaṃ gauḥ parā vṛttir vārtābhedair iyaṃ tribhiḥ //

vidyayā yo yayā yuktas tasya sā daivataṃ mahat

saiva pūjyārcanīyā ca saiva tasyopakārikā //

yo 'nyasyāḥ phalam aśnan vai pūjayaty aparāṃ naraḥ

iha ca pretya caivāsau tāta nāpnoti śobhanam //

kṛṣyantāḥ prathitāḥ sīmāḥ sīmāntaṃ ca punar vanam

vanāntā girayaḥ sarve te cāsmākaṃ parā gatiḥ //

na dvārabandhāvaraṇā na gṛhakṣetriṇas tathā

sukhinas tv akhile loke yathā vai cakracāriṇaḥ //

śrūyante girayaś cāmī vane 'smin kāmarūpiṇaḥ

tat tad rūpaṃ samāsthāya ramante sveṣu sānuṣu //

yadā caite 'parādhyante teṣāṃ ye kānanaukasaḥ

tadā siṃhādirūpais tān ghātayanti mahīdharāḥ //

giriyajñas tv ayaṃ tasmād goyajñaś ca pravartyatām

kim asmākaṃ mahendreṇa gāvaḥ śailāś ca devatāḥ //

mantrayajñaparā viprāḥ sīrayajñāś ca karṣakāḥ

girigoyajñaśīlāś ca vayam adrivanāśrayāḥ //

tasmād govardhanaḥ śailo bhavadbhir vividhārhaṇaiḥ

arcyatāṃ pūjyatāṃ medhyaṃ paśuṃ hatvā vidhānataḥ //

sarvaghoṣasya saṃdoho gṛhyatāṃ mā vicāryatām

bhojyantāṃ tena vai viprās tathā ye cābhivāñchakāḥ //

samarcite kṛte home bhojiteṣu dvijātiṣu

śaratpuṣpakṛtāpīḍāḥ parigacchantu gogaṇāḥ //

etan mama mataṃ gopāḥ saṃprītyā kriyate yadi

tataḥ kṛtā bhavet prītir gavām adres tathā mama //

iti tasya vacaḥ śrutvā nandādyās te vrajaukasaḥ

prītyutphullamukhā vipra sādhu sādhv ity athābruvan //

śobhanaṃ te mataṃ vatsa yad etad bhavatoditam

tat kariṣyāmahe sarvaṃ giriyajñaḥ pravartyatām //

tathā ca kṛtavantas te giriyajñaṃ vrajaukasaḥ

dadhipāyasamāṃsādyair daduḥ śailabaliṃ tataḥ //

dvijāṃś ca bhojayām āsuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ //

Note: After 45, Ś1,M4 ins.:

anyān apy āgatān itthaṃ kṛṣṇenoktaṃ yathā purā //

gāvaḥ śailaṃ tataś cakrur arcitās tāḥ pradakṣiṇam

ṛṣabhāś cāpi nardantaḥ satoyā jaladā iva //

girimūrdhani kṛṣṇo 'pi śailo 'ham iti mūrtimān

bubhuje 'nnaṃ bahu tadā gopavaryāhṛtaṃ dvija //

tenaiva kṛṣṇo rūpeṇa gopaiḥ saha gireḥ śiraḥ

adhiruhyārcayām āsa dvitīyām ātmanas tanum //

antardhānaṃ gate tasmin gopā labdhvā tato varān

kṛtvā girimahaṃ goṣṭhaṃ nijam abhyāyayuḥ punaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

mahe pratihate śakro maitreyātiruṣānvitaḥ

saṃvartakaṃ nāma gaṇaṃ toyadānām athābravīt //

bho bho meghā niśamyaitad vacanaṃ vadato mama

ājñānantaram evāśu kriyatām avicāritam //

nandagopaḥ sudurbuddhir gopair anyaiḥ sahāyavān

kṛṣṇāśrayabalādhmāto mahabhaṅgam acīkarat //

ājīvo yaḥ paras teṣāṃ gopatvasya ca kāraṇam

tā gāvo vṛṣṭipātena pīḍyantāṃ vacanān mama //

aham apy adriśṛṅgābhaṃ tuṅgam āruhya vāraṇam

sāhāyyaṃ vaḥ kariṣyāmi vāyvambūtsargayojitam //

ity ājñaptāḥ surendreṇa mumucus te balāhakāḥ

vātavarṣaṃ mahābhīmam abhāvāya gavāṃ dvija //

tataḥ kṣaṇena dharaṇī kakubho 'mbaram eva ca

ekaṃ dhārāmahāsārapūraṇenābhavan mune //

vidyullatākaṣāghātatrastair iva ghanair ghanam

nādāpūritadikcakrair dhārāsāram apātyata //

andhakārīkṛte loke varṣadbhir aniśaṃ ghanaiḥ

adhaś cordhvaṃ ca tiryak ca jagad āpyam ivābhavat //

gāvas tu tena patatā varṣavātena veginā

dhūtāḥ prāṇāñ jahuḥ sannatrikasakthiśirodharāḥ //

kroḍena vatsān ākramya tasthur anyā mahāmune

gāvo vivatsāś ca kṛtā vāripūreṇa cāparāḥ //

vatsāś ca dīnavadanā pavanākampikandharāḥ

trāhi trāhīty alpaśabdāḥ kṛṣṇam ūcur ivārtakāḥ //

tatas tad gokulaṃ sarvaṃ gogopīgopasaṃkulam

atīvārtaṃ harir dṛṣṭvā maitreyācintayat tadā //

etat kṛtaṃ mahendreṇa mahabhaṅgavirodhinā

tad etad akhilaṃ goṣṭhaṃ trātavyam adhunā mayā //

imam adrim ahaṃ dhairyād utpāṭyoruśilāghanam

dhārayiṣyāmi goṣṭhasya pṛthucchatram ivopari //

iti kṛtvā matiṃ kṛṣṇo govardhanamahīdharam

utpāṭyaikakareṇaiva dhārayām āsa līlayā //

gopāṃś cāha jagannāthaḥ samutpāṭitabhūdharaḥ

viśadhvam atra sahitāḥ kṛtaṃ varṣanivāraṇam //

sunivāteṣu deśeṣu yathājoṣam ihāsyatām

praviśyatāṃ na bhetavyaṃ giripātasya nirbhayaiḥ //

ity uktās tena te gopā viviśur godhanaiḥ saha

śakaṭāropitair bhāṇḍair gopyaś cāsārapīḍitāḥ //

kṛṣṇo 'pi taṃ dadhāraiva śailam atyantaniścalam

vrajaukovāsibhir harṣavismitākṣair nirīkṣitaḥ //

gopagopījanair hṛṣṭaiḥ prītivistāritekṣaṇaiḥ

saṃstūyamānacaritaḥ kṛṣṇaḥ śailam adhārayat //

saptarātraṃ mahāmeghā vavarṣur nandagokule

indreṇa coditā vipra gopānāṃ nāśakāriṇaḥ //

tato dhṛte mahāśaile paritrāte ca gokule

mithyāpratijño balabhid vārayām āsa tān ghanān //

vyabhre nabhasi devendre vitathātmavacasy atha

niṣkramya gokulaṃ hṛṣṭaṃ svasthānaṃ punar āgamat //

mumoca kṛṣṇo 'pi tadā govardhanamahācalam

svasthāne vismitamukhair dṛṣṭas tais tu vrajaukasaiḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

dhṛte govardhane śaile paritrāte ca gokule

rocayām āsa kṛṣṇasya darśanaṃ pākaśāsanaḥ //

so 'dhiruhya mahānāgam airāvatam amitrajit

govardhanagirau kṛṣṇaṃ dadarśa tridaśeśvaraḥ //

cārayantaṃ mahāvīryaṃ gāś ca gopavapurdharam

kṛtsnasya jagato gopaṃ vṛtaṃ gopakumārakaiḥ //

garuḍaṃ ca dadarśoccair antardhānagataṃ dvija

kṛtacchāyaṃ harer mūrdhni pakṣābhyāṃ pakṣipuṃgavam //

avaruhya sa nāgendrād ekānte madhusūdanam

śakraḥ sasmitam āhedaṃ prītivistāritekṣaṇaḥ //

kṛṣṇa kṛṣṇa śṛṇuṣvedaṃ yadartham aham āgataḥ

tvatsamīpaṃ mahābhāga naitac cintyaṃ tvayānyathā //

bhārāvatāraṇārthāya pṛthivyāḥ pṛthivītalam

avatīrṇo 'khilādhāra tvam eva parameśvaraḥ //

mahabhaṅgaviruddhena mayā gokulanāśakāḥ

samādiṣṭā mahāmeghās taiś caitat kadanaṃ kṛtam //

trātās tāś ca tvayā gāvaḥ samutpāṭya mahāgirim

tenāhaṃ toṣito vīra karmaṇātyadbhutena te //

sādhitaṃ kṛṣṇa devānām ahaṃ manye prayojanam

tvayāyam adripravaraḥ kareṇaikena yad dhṛtaḥ //

gobhiś ca coditaḥ kṛṣṇa tvatsakāśam ihāgataḥ

tvayā trātābhir atyarthaṃ yuṣmatsatkārakāraṇāt //

sa tvāṃ kṛṣṇābhiṣekṣyāmi gavāṃ vākyapracoditaḥ

upendratve gavām indro govindas tvaṃ bhaviṣyasi //

athopavāhyād ādāya ghaṇṭām airāvatād gajāt

abhiṣekaṃ tayā cakre pavitrajalapūrṇayā //

kriyamāṇe 'bhiṣeke tu gāvaḥ kṛṣṇasya tatkṣaṇāt

prasnavodbhūtadugdhārdrāṃ sadyaś cakrur vasuṃdharām //

abhiṣicya gavāṃ vākyād devendro vai janārdanam

prītyā sapraśrayaṃ kṛṣṇaṃ punar āha śacīpatiḥ //

gavām etat kṛtaṃ vākyaṃ tathānyad api me śṛṇu

yad bravīmi mahābhāga bhārāvataraṇecchayā //

mamāṃśaḥ puruṣavyāghra pṛthāyāṃ pṛthivītale

avatīrṇo 'rjuno nāma sa rakṣyo bhavatā sadā //

bhārāvataraṇe sāhyaṃ sa te vīraḥ kariṣyati

sa rakṣaṇīyo bhavatā yathātmā madhusūdana //

jānāmi bhārate vaṃśe jātaṃ pārthaṃ tavāṃśakam

tam ahaṃ pālayiṣyāmi yāvat sthāsyāmi bhūtale //

yāvan mahītale śakra sthāsyāmy aham ariṃdama

na tāvad arjunaṃ kaścid devendra yudhi jeṣyati //

kaṃso nāma mahābāhur daityo 'riṣṭas tathāparaḥ

keśī kuvalayāpīḍo narakādyās tathāpare //

hateṣv eteṣu devendra bhaviṣyati mahāhavaḥ

tatra viddhi sahasrākṣa bhārāvataraṇaṃ kṛtam //

sa tvaṃ gaccha na saṃtāpaṃ putrārthe kartum arhasi

nārjunasya ripuḥ kaścin mamāgre prabhaviṣyati //

arjunārthe tv ahaṃ sarvān yudhiṣṭhirapurogamān

nivṛtte bhārate yuddhe kuntyai dāsyāmy avikṣatān //

ity uktaḥ saṃpariṣvajya devarājo janārdanam

āruhyairāvataṃ nāgaṃ punar eva divaṃ yayau //

kṛṣṇo 'pi sahito gobhir gopālaiś ca punar vrajam

ājagāmātha gopīnāṃ dṛṣṭipūtena vartmanā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

gate śakre tu gopālāḥ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam

ūcuḥ prītyā dhṛtaṃ dṛṣṭvā tena govardhanācalam //

vayam asmān mahābhāga bhavatā mahato bhayāt

gāvaś ca bhavatā trātā giridhāraṇakarmaṇā //

bālakrīḍeyam atulā gopālatvaṃ jugupsitam

divyaṃ ca karma bhavataḥ kim etat tāta kathyatām //

kāliyo damitas toye pralambo vinipātitaḥ

dhṛto govardhanaś cāyaṃ śaṅkitāni manāṃsi naḥ //

satyaṃ satyaṃ hareḥ pādau śapāmo 'mitavikrama

yathā tvadvīryam ālokya na tvāṃ manyāmahe naram //

prītiḥ sastrīkumārasya vrajasya tava keśava

karma cedam aśakyaṃ yat samastais tridaśair api //

bālatvaṃ cātivīryaṃ ca janma cāsmāsu śobhanam

cintyamānam ameyātmañ śaṅkāṃ kṛṣṇa prayacchati //

devo vā dānavo vā tvaṃ yakṣo gandharva eva vā

kiṃ vāsmākaṃ vicāreṇa bāndhavo 'si namo 'stu te //

Note: M1.3 ins., M1 after 8ab:

prāyeṇa tvaṃ mahābāho harir vā rudra eva vā //

brahmā sendro yamo vāpi varuṇo vā kuberakaḥ //

anyo vā sarvadevānāṃ nātha x ta bhuvo bhavaḥ //

namo 'stu te devadeva yad asmākaṃ hitaṃ tathā //

kṣaṇaṃ bhūtvā tv asau tūṣṇīṃ kiṃcit praṇayakopavān

ity evam uktas tair gopaiḥ kṛṣṇo 'py āha mahāmune //

matsaṃbandhena vo gopā yadi lajjā na jāyate

ślāghyo vāhaṃ tataḥ kiṃ vo vicāreṇa prayojanam //

yadi vo 'sti mayi prītiḥ ślāghyo 'haṃ bhavatāṃ yadi

tadātmabandhusadṛśī buddhir vaḥ kriyatāṃ mayi //

nāhaṃ devo na gandharvo na yakṣo na ca dānavaḥ

ahaṃ vo bāndhavo jāto naitac cintyam ato 'nyathā //

iti śrutvā harer vākyaṃ baddhamaunās tato vanam

yayur gopā mahābhāga tasmin praṇayakopini //

kṛṣṇas tu vimalaṃ vyoma śaraccandrasya candrikām

tathā kumudinīṃ phullām āmoditadigantarām //

vanarājīṃ tathā kūjadbhṛṅgamālāmanoramām

vilokya saha gopībhir manaś cakre ratiṃ prati //

vinā rāmeṇa madhuram atīva vanitāpriyam

jagau kalapadaṃ śaurir nānātantrīkṛtavratam //

ramyaṃ gītadhvaniṃ śrutvā saṃtyajyāvasathāṃs tadā

ājagmus tvaritā gopyo yatrāste madhusūdanaḥ //

śanaiḥ śanair jagau gopī kācit tasya layānugam

dattāvadhānā kācic ca tam eva manasāsmarat //

kācit kṛṣṇeti kṛṣṇeti proktvā lajjām upāyayau

yayau ca kācit premāndhā tatpārśvam avilajjitā //

kācid āvasathasyāntaḥ sthitvā dṛṣṭvā bahir gurum

tanmayatvena govindaṃ dadhyau mīlitalocanā //

taccintāvipulāhlādakṣīṇapuṇyacayā tathā

tadaprāptimahāduḥkhavilīnāśeṣapātakā //

cintayantī jagatsūtiṃ parabrahmasvarūpiṇam

nirucchvāsatayā muktiṃ gatānyā gopakanyakā //

gopīparivṛto rātriṃ śaraccandramanoramām

mānayām āsa govindo rāsārambharasotsukaḥ //

gopyaś ca vṛndaśaḥ kṛṣṇaceṣṭāsv āyattamūrtayaḥ

anyadeśaṃ gate kṛṣṇe cerur vṛndāvanāntaram //

Note: D3-5,T,G,M1, ed. ins. after 24:

kṛṣṇe nibaddhahṛdayā idam ūcuḥ parasparam //

kṛṣṇo 'ham etat lalitaṃ vrajāmy ālokyatāṃ gatiḥ

anyā bravīti kṛṣṇasya mama gītir niśamyatām //

Note: Ds ins.:

nihatā pūtanā tadvac śakaṭaṃ parivartitam //

sakhyaḥ paśyata kṛṣṇasya mama vikramam adbhutam //

duṣṭa kāliya tiṣṭhātra kṛṣṇo 'ham iti cāparā

bāhum āsphoṭya kṛṣṇasya līlāsarvasvam ādade //

anyā bravīti bho gopā niḥśaṅkaiḥ sthīyatām iha

alaṃ vṛṣṭibhayenātra dhṛto govardhano mayā //

Note: D3,T1.3,G2,M1 ins., while G1 ins. after 28:

anyā bravīti ca sakhī paśya tvaṃ mām akalmaṣam //

nānāprakārayā kṛṣṇaṃ śobhitaṃ vanamālayā //

dhenuko 'yaṃ mayā kṣipto vicarantu yathecchayā

gopī bravīti caivānyā kṛṣṇalīlānukāriṇī //

evaṃ nānāprakārāsu kṛṣṇaceṣṭāsu tās tadā

gopyo vyagrāḥ samaṃ cerū ramyaṃ vṛndāvanaṃ vanam //

Note: D5 ins.:

prapannānāṃ tatas tāsāṃ kṛṣṇamārgānusārataḥ //

prāvartata samullāpaḥ kṛṣṇasyānveṣaṇaṃ prati //

vilokyaikā bhuvaṃ prāha gopī gopavarāṅganā

pulakāñcitasarvāṅgī vikāsinayanotpalā //

dhvajavajrāṅkuśābjāṅkarekhāvanty āli paśyata

padāny etāni kṛṣṇasya līlālaṃkṛtagāminaḥ //

kāpi tena samaṃ yātā kṛtapuṇyā madālasā

padāni tasyāś caitāni ghanāny alpatanūni ca //

puṣpāvacayam atroccaiś cakre dāmodaro dhruvam

yenāgrākrāntimātrāṇi padāny atra mahātmanaḥ //

atropaviśya sā tena kāpi puṣpair alaṃkṛtā

anyajanmani sarvātmā viṣṇur abhyarcito yayā //

puṣpabandhanasaṃmānakṛtamānām apāsya tām

nandagopasuto yāto mārgeṇānena paśyata //

anuyāne 'samarthānyā nitambabharamantharā

yā gantavye drutaṃ yāti nimnapādāgrasaṃsthitiḥ //

hastanyastāgrahasteyaṃ tena yāti tathā sakhī

anāyattapadanyāsā lakṣyate padapaddhatiḥ //

hastasaṃsparśamātreṇa dhūrtenaiṣā vimānitā

nairāśyān mandagāminyā nivṛttaṃ lakṣyate padam //

nūnam uktā tvarāmīti punar eṣyāmi te 'ntikam

tena kṛṣṇena yenaiṣā tvaritā padapaddhatiḥ //

praviṣṭo gahanaṃ kṛṣṇaḥ padam atra na lakṣyate

nivartadhvaṃ śaśāṅkasya naitad dīdhitigocare //

nivṛttās tās tato gopyo nirāśāḥ kṛṣṇadarśane

yamunātīram āgamya jagus taccaritaṃ tadā //

tato dadṛśur āyāntaṃ vikāsimukhapaṅkajam

gopyas trailokyagoptāraṃ kṛṣṇam akliṣṭaceṣṭitam //

kācid ālokya govindam āyāntam atiharṣitā

kṛṣṇa kṛṣṇeti kṛṣṇeti prāha nānyad udīrayat //

Note: D5 ins.:

kācin mīlitalolākṣī tadbhāgavatamānasā //

sarvātmānaṃ tam abhajad govindaṃ viṣṇum avyayam //

kācid bhrūbhaṅguraṃ kṛtvā lalāṭaphalakaṃ harim

vilokya netrabhṛṅgābhyāṃ papau tanmukhapaṅkajam //

kācid ālokya govindaṃ nimīlitavilocanā

tasyaiva rūpaṃ dhyāyantī yogārūḍheva cābabhau //

tataḥ kāścitpriyālāpaiḥ kāścid bhrūbhaṅgavīkṣitaiḥ

ninye 'nunayam anyāś ca karasparśena mādhavaḥ //

tābhiḥ prasannacittābhir gopībhiḥ saha sādaram

rarāma rāsagoṣṭhībhir udāracarito hariḥ //

rāsamaṇḍalabandho 'pi kṛṣṇapārśvam anujjhatā

gopījanena naivābhūd ekasthānasthirātmanā //

haste pragṛhya caikaikāṃ gopikāṃ rāsamaṇḍale

cakāra tatkarasparśanimīlitadṛśaṃ hariḥ //

tataḥ pravavṛte rāsaś caladvalayanisvanaiḥ

anuyātaśaratkāvyageyagītir anukramāt //

kṛṣṇaḥ śaraccandramasaṃ kaumudīṃ kumudākaram

jagau gopījanas tv ekaṃ kṛṣṇanāma punaḥ punaḥ //

parivartaśrameṇaikā caladvalayalāpinī

dadau bāhulatāṃ skandhe gopī madhunighātinaḥ //

kācit pravilasadbāhuṃ parirabhya cucumba tam

gopī gītastutivyājanipuṇā madhusūdanam //

gopīkapolasaṃśleṣam abhipadya harer bhujau

pulakodgamasasyāya svedāmbughanatāṃ gatau //

rāsageyaṃ jagau kṛṣṇo yāvattārataradhvaniḥ

sādhu kṛṣṇeti kṛṣṇeti tāvat tā dviguṇaṃ jaguḥ //

gate 'nugamanaṃ cakrur valane saṃmukhaṃ yayuḥ

pratilomānulomena bhejur gopāṅganā harim //

sa tathā saha gopībhī rarāma madhusūdanaḥ

yathābdakoṭipratimaḥ kṣaṇas tena vinābhavat //

tā vāryamāṇāḥ patibhiḥ pitṛbhir bhrātṛbhis tathā

kṛṣṇaṃ gopāṅganā rātrau ramayanti ratipriyāḥ //

so 'pi kaiśorakavayo mānayan madhusūdanaḥ

reme tābhir ameyātmā kṣapāsu kṣapitāhitaḥ //

tadbhartṛṣu tathā tāsu sarvabhūteṣu ceśvaraḥ

ātmasvarūparūpo 'sau vyāpya vāyur iva sthitaḥ //

yathā samastabhūteṣu nabho 'gniḥ pṛthivī jalam

vāyuś cātmā tathaivāsau vyāpya sarvam avasthitaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

pradoṣārdhe kadācit tu rāsāsakte janārdane

trāsayan samado goṣṭham ariṣṭaḥ samupāgataḥ //

satoyatoyadacchāyas tīkṣṇaśṛṅgo 'rkalocanaḥ

khurāgrapātair atyarthaṃ dārayan vasudhātalam //

lelihānaḥ saniṣpeṣaṃ jihvayauṣṭhau punaḥ punaḥ

saṃrambhāviddhalāṅgūlaḥ kaṭhinaskandhabandhanaḥ //

udagrakakudābhogaḥ pramāṇād duratikramaḥ

viṇmūtraliptapṛṣṭhāṅgo gavām udvegakārakaḥ //

pralambakaṇṭho 'timukhas tarughātāṅkitānanaḥ

pātayan sa gavāṃ garbhān daityo vṛṣabharūpadhṛk //

sūdayaṃs tāpasān ugro vanāny aṭati yaḥ sadā //

tatas tam atighorākṣam avekṣyātibhayāturāḥ

gopā gopastriyaś caiva kṛṣṇa kṛṣṇeti cukruśuḥ //

siṃhanādaṃ tataś cakre talaśabdaṃ ca keśavaḥ

tacchabdaśravaṇāc cāsau dāmodaramukhaṃ yayau //

agranyastaviṣāṇāgraḥ kṛṣṇakukṣikṛtekṣaṇaḥ

abhyadhāvata duṣṭātmā kṛṣṇaṃ vṛṣabhadānavaḥ //

āyāntaṃ daityavṛṣabhaṃ dṛṣṭvā kṛṣṇo mahābalaḥ

na cacāla tataḥ sthānād avajñāsmitalīlayā //

āsannaṃ caiva jagrāha grāhavan madhusūdanaḥ

jaghāna jānunā kukṣau viṣāṇagrahaṇācalam //

tasya darpabalaṃ bhaṅktvā gṛhītasya viṣāṇayoḥ

apīḍayad ariṣṭasya kaṇṭhaṃ klinnam ivāmbaram //

utpāṭya śṛṅgam ekaṃ tu tenaivātāḍayat tataḥ

mamāra sahasā daityo mukhāc choṇitam udvaman //

tuṣṭuvur nihate tasmin daitye gopā janārdanam

jambhe hate sahasrākṣaṃ purā devagaṇā yathā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

kakudmini hate 'riṣṭe dhenuke vinipātite

pralambe nidhanaṃ nīte dhṛte govardhanācale //

damite kāliye nāge bhagne tuṅgadrumadvaye

hatāyāṃ pūtanāyāṃ ca śakaṭe parivartite //

kaṃsāya nāradaḥ prāha yathāvṛttam anukramāt

yaśodādevakīgarbhaparivartādy aśeṣataḥ //

śrutvā tat sakalaṃ kaṃso nāradād devadarśanāt

vasudevaṃ prati tadā kopaṃ cakre sudurmatiḥ //

so 'tikopād upālabhya sarvayādavasaṃsadi

jagarha yādavāṃś caiva kāryaṃ caitad acintayat //

yāvan na balam ārūḍhau rāmakṛṣṇau subālakau

tāvad eva mayā vadhyāv asādhyau rūḍhayauvanau //

cāṇūro 'tra mahāvīryo muṣṭikaś ca mahābalaḥ

etābhyāṃ mallayuddhena ghātayiṣyāmi durmadau //

dhanurmahamahāyāgavyājenānīya tau vrajāt

tathā tathā yatiṣyāmi yāsyete saṃkṣayaṃ yathā //

śvaphalkatanayaṃ so 'ham akrūraṃ yadupuṃgavam

tayor ānayanārthāya preṣayiṣyāmi gokulam //

vṛndāvanacaraṃ ghoram ādekṣyāmi ca keśinam

tatraivāsāv atibalas tāv ubhau ghātayiṣyati //

gajaḥ kuvalāyāpīḍo matsamīpam upāgatau

ghātayiṣyati vā gopau vasudevasutāv ubhau //

ity ālocya sa duṣṭātmā kaṃso rāmajanārdanau

hantuṃ kṛtamatir vīram akrūraṃ vākyam abravīt //

bho bho dānapate vākyaṃ kriyatāṃ prītaye mama

itaḥ syandanam āruhya gamyatāṃ nandagokulam //

vasudevasutau tatra viṣṇor aṃśasamudbhavau

nāśāya kila saṃbhūtau mama duṣṭau pravardhataḥ //

dhanurmaho mamāpy atra caturdaśyāṃ bhaviṣyati

āneyau bhavatā gatvā mallayuddhāya tāv ubhau //

cāṇūramuṣṭikau mallau niyuddhakuśalau mama

tābhyāṃ sahānayor yuddhaṃ sarvaloko 'tra paśyatu //

nāgaḥ kuvalayāpīḍo mahāmātrapracoditaḥ

sa vā haniṣyate pāpau vasudevātmajau śiśū //

tau hatvā vasudevaṃ ca nandagopaṃ ca durmatim

haniṣye pitaraṃ cemam ugrasenaṃ ca durmatim //

tataḥ samastagopānāṃ godhanāny akhilāny aham

vittaṃ cāpahariṣyāmi duṣṭānāṃ madvadhaiṣiṇām //

tvām ṛte yādavāś caite duṣṭā dānapate mayi

eteṣāṃ ca vadhāyāhaṃ yatiṣye 'nukramāt tataḥ //

tato niṣkaṇṭakaṃ sarvaṃ rājyam etad ayādavam

praśāsiṣye tvayā tasmān matprītyā vīra gamyatām //

yathā ca māhiṣaṃ sarpir dadhi cāpy upahārya vai

gopāḥ samānayanty āśu tvayā vācyās tathā tathā //

ity ājñaptas tadākrūro mahābhāgavato dvija

prītimān abhavat kṛṣṇaṃ śvo drakṣyāmīti satvaraḥ //

tathety uktvā ca rājānaṃ ratham āruhya śobhanam

niścakrāma tadā puryā mathurāyā madhupriyaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

keśī cāpi balodagraḥ kaṃsadūtapracoditaḥ

kṛṣṇasya nidhanākāṅkṣī vṛndāvanam upāgamat //

sa khurakṣatabhūpṛṣṭhaḥ saṭākṣepadhutāmbudaḥ

plutavikrāntacandrārkamārgo gopān upādravat //

tasya heṣitaśabdena gopālā daityavājinaḥ

gopyaś ca bhayasaṃvignā govindaṃ śaraṇaṃ yayuḥ //

trāhi trāhīti govindaḥ śrutvā teṣāṃ tadā vacaḥ

satoyajaladadhvānagambhīram idam uktavān //

alaṃ trāsena gopālāḥ keśinaḥ kiṃ bhayāturaiḥ

bhavadbhir gopajātīyair vīravīryaṃ vilopyate //

kim anenālpasāreṇa heṣitāṭopakāriṇā

daiteyabalavāhyena valgatā duṣṭavājinā //

ehy ehi duṣṭa kṛṣṇo 'haṃ pūṣṇor iva pinākadhṛt

pātayiṣyāmi daśanān vadanād akhilāṃs tava //

ity uktvāsphoṭya govindaḥ keśinaḥ saṃmukhaṃ yayau

vivṛtāsyas tu so 'py enaṃ daiteyāśva upādravat //

bāhum ābhoginaṃ kṛtvā mukhe tasya janārdanaḥ

praveśayām āsa tadā keśino duṣṭavājinaḥ //

keśino vadanaṃ tena viśatā kṛṣṇabāhunā

śātitā daśanāḥ petuḥ sitābhrāvayavā iva //

kṛṣṇasya vavṛdhe bāhuḥ keśidehagato dvija

vināśāya yathā vyādhir āsaṃbhūter upekṣitaḥ //

vipāṭitauṣṭho bahulaṃ saphenaṃ rudhiraṃ vaman //

Note: D3.4,G3 ins.:

cukrośa balavān daityaḥ sāsradeho vicetanaḥ //

so 'kṣiṇī vivṛte cakre niḥsṛte muktabandhane //

jaghāna dharaṇīṃ pādaiḥ śakṛnmūtraṃ samutsṛjan

svedārdragātraḥ śrāntaś ca niryatnaḥ so 'bhavat tataḥ //

vyāditāsyo mahāraudraḥ so 'suraḥ kṛṣṇabāhunā

nipapāta dvidhābhūto vaidyutena yathā drumaḥ //

dvipādapṛṣṭhapucchārdhaśravaṇaikākṣināsike

keśinas te dvidhābhūte śakale dve virejatuḥ //

hatvā tu keśinaṃ kṛṣṇo gopālair muditair vṛtaḥ

anāyastatanuḥ svastho hasaṃs tatraiva tasthivān //

tato gopyaś ca gopāś ca hate keśini vismitāḥ

tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣam anurāgamanoramam //

athāhāntarito vipro nārado jalade sthitaḥ

keśinaṃ nihataṃ dṛṣṭvā harṣanirbharamānasaḥ //

sādhu sādhu jagannātha līlayaiva yad acyuta

nihato 'yaṃ tvayā keśī kleśadas tridivaukasām //

yuddhotsuko 'ham atyarthaṃ naravājimahāhavam

avṛttapūrvam anyatra draṣṭuṃ svargād upāgataḥ //

svakarmāṇy avatāre te kṛtāni madhusūdana

yāni tair vismitaṃ cetas toṣam etena me gatam //

turagasyāsya śakro 'pi kṛṣṇa devāś ca bibhyati

dhūtakesarajālasya hreṣato 'bhrāvalokinaḥ //

yasmāt tvayaiṣa duṣṭātmā hataḥ keśī janārdana

tasmāt keśavanāmnā tvaṃ loke khyāto bhaviṣyasi //

svasty astu te gamiṣyāmi kaṃsayuddhe 'dhunā punaḥ

paraśvo 'haṃ sameṣyāmi tvayā keśiniṣūdana //

ugrasenasute kaṃse sānuge vinipātite

bhārāvatārakartā tvaṃ pṛthivyāḥ pṛthivīdhara //

tatrānekaprakārāṇi yuddhāni pṛthivīkṣitām

draṣṭavyāni mayā yuṣmatpraṇītāni janārdana //

so 'haṃ yāsyāmi govinda devakāryaṃ mahat kṛtam

tvayā sabhājitaś cāhaṃ svasti te 'stu vrajāmy aham //

nārade tu gate kṛṣṇaḥ saha gopair avismitaḥ

viveśa gokulaṃ gopīnetrapānaikabhājanam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

akrūro 'pi viniṣkramya syandanenāśugāminā

kṛṣṇasaṃdarśanākāṅkṣī prayayau nandagokulam //

cintayām āsa cākrūro nāsti dhanyataro mayā

yo 'ham aṃśāvatīrṇasya mukhaṃ drakṣyāmi cakriṇaḥ //

adya me saphalaṃ janma suprabhātā ca me niśā

yad unnidrābjapatrākṣaṃ viṣṇor drakṣyāmy ahaṃ mukham //

Note: Ś1 ins.:

adya me saphale netre adya me saphalā giraḥ //

yan me parasparālāpo dṛṣṭvā viṣṇuṃ bhaviṣyati //

pāpaṃ harati yat puṃsāṃ smṛtaṃ saṃkalpanāmayam

tat puṇḍarīkanayanaṃ viṣṇor drakṣyāmy ahaṃ mukham //

nirjagmuś ca yato vedā vedāṅgāny akhilāni ca

drakṣyāmi tat paraṃ dhāma devānāṃ bhagavanmukham //

yajñeṣu yajñapuruṣaḥ puruṣaiḥ puruṣottamaḥ

ijyate yo 'khilādhāras taṃ drakṣyāmi jagatpatim //

iṣṭvā yam indro yajñānāṃ śatenāmararājatām

avāpa tam anantādim ahaṃ drakṣyāmi keśavam //

na brahmā nendrarudrāśvivasvādityamarudgaṇāḥ

yasya svarūpaṃ jānanti sprakṣyaty aṅgaṃ sa me hariḥ //

sarvātmā sarvavit sarvaḥ sarvabhūteṣv avasthitaḥ

yo vitatyāvyayo vyāpī sa vakṣyati mayā saha //

matsyakūrmavarāhāśvasiṃharūpādibhiḥ sthitim

cakāra jagato yo 'jaḥ so 'dya mām ālapiṣyati //

sāmprataṃ ca jagatsvāmī kāryam ātmahṛdi sthitam

kartuṃ manuṣyatāṃ prāptaḥ svecchādehadhṛg avyayaḥ //

yo 'nantaḥ pṛthivīṃ dhatte śekharasthitisaṃsthitām

so 'vatīrṇo jagatyarthe mām akrūreti vakṣyati //

pitṛputrasuhṛdbhrātṛmātṛbandhumayīm imām

yanmāyāṃ nālam uttartuṃ jagat tasmai namo namaḥ //

taraty avidyāṃ vitatāṃ hṛdi yasmin niveśite

yogī māyām ameyāya tasmai vidyātmane namaḥ //

yajvibhir yajñapuruṣo vāsudevaś ca sātvataiḥ

vedāntavedibhir viṣṇuḥ procyate yo nato 'smi tam //

yathā tatra jagad dhāmni dhātary etat pratiṣṭhitam

sadasat tena satyena mayy asau yātu saumyatām //

smṛte sakalakalyāṇabhājanaṃ yatra jāyate

puruṣas tam ajaṃ nityaṃ vrajāmi śaraṇaṃ harim //

itthaṃ saṃcintayan viṣṇuṃ bhaktinamrātmamānasaḥ

akrūro gokulaṃ prāptaḥ kiṃcit sūrye virājati //

sa dadarśa tadā tatra kṛṣṇam ādohane gavām

vatsamadhyagataṃ phullanīlotpaladalacchavim //

praspaṣṭapadmapatrākṣaṃ śrīvatsāṅkitavakṣasam

pralambabāhum āyāmituṅgoraḥsthalam unnasam //

savilāsasmitādhāraṃ bibhrāṇaṃ mukhapaṅkajam

tuṅgaraktanakhaṃ padbhyāṃ dharaṇyāṃ supratiṣṭhitam //

bibhrāṇaṃ vāsasī pīte vanyapuṣpavibhūṣitam

sāndranīlalatāhastam sitāmbhojāvataṃsakam //

haṃsakundendudhavalaṃ nīlāmbaradharaṃ dvija

tasyānu balabhadraṃ ca dadarśa yadunandanaḥ //

prāṃśum uttuṅgabāhvaṃsaṃ vikāsimukhapaṅkajam

meghamālāparivṛtaṃ kailāsādrim ivāparam //

tau dṛṣṭvā vikasadvaktrasarojaḥ sa mahāmatiḥ

pulakāñcitasarvāṅgas tadākrūro 'bhavan mune //

etat tat paramaṃ dhāma tad etat paramaṃ padam

bhagavadvāsudevāṃśo dvidhā yo 'yam avasthitaḥ //

sāphalyam akṣṇor yugam etad atra dṛṣṭe jagaddhātari yātam uccaiḥ

apy aṅgam etad bhagavatprasādād datte 'ṅgasaṅge phalavan mama syāt //

apy eṣa pṛṣṭhe mama hastapadmaṃ kariṣyati śrīmadanantamūrtiḥ

yasyāṅgulisparśahatākhilāghair avāpyate siddhir anāśadoṣā //

yenāgnividyudraviraśmimālā karālam atyugram apāsya cakram

cakraṃ ghnatā daityapater hṛtāni daityāṅganānāṃ nayanāñjanāni //

yatrāmbu vinyasya balir manojñān avāpa bhogān vasudhātalasthaḥ

tathāmaratvaṃ tridaśādhipatyaṃ manvantaraṃ pūrṇam apetaśatruḥ //

apy eṣa māṃ kaṃsaparigraheṇa doṣāspadībhūtam adoṣaduṣṭam

kartāvamānopahataṃ dhig astu taj janmanaḥ sādhu bahiṣkṛto yaḥ //

jñānātmakasyāmalasattvarāśer apetadoṣasya sadā sphuṭasya

kiṃ vā jagaty atra samastapuṃsām ajñātam asyāsti hṛdi sthitasya //

tasmād ahaṃ bhaktivinamracetā vrajāmi sarveśvaram īśvarāṇām

aṃśāvatāraṃ puruṣottamasya anādimadhyāntamayasya viṣṇoḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]

cintayann iti govindam upagamya sa yādavaḥ

akrūro 'smīti caraṇau nanāma śirasā hareḥ //

so 'py enaṃ dhvajavajrābjakṛtacihnena pāṇinā

saṃspṛśyākṛṣya ca prītyā sugāḍhaṃ pariṣasvaje //

kṛtasaṃvandanau tena yathāvad balakeśavau

tataḥ praviṣṭau saṃhṛṣṭau tam ādāyātmamandiram //

saha tābhyāṃ tadākrūraḥ kṛtasaṃvandanādikaḥ

bhuktabhojyo yathānyāyam ācacakṣe tatas tayoḥ //

yathā nirbhartsyate tena kaṃsenānakadundubhiḥ

yathā ca devakī devī dānavena durātmanā //

ugrasene yathā kaṃsaḥ sudurātmā ca vartate

yaṃ caivārthaṃ samuddiśya sa kaṃsena visarjitaḥ //

tat sarvaṃ vistarāc chrutvā bhagavān keśisūdanaḥ

uvācākhilam apy etaj jñātaṃ dānapate mayā //

kariṣye ca mahābhāga yad atraupayikaṃ matam

vicintyaṃ nānyathaitat te viddhi kaṃsaṃ hataṃ mayā //

ahaṃ rāmaś ca mathurāṃ śvo yāsyāvaḥ samaṃ tvayā

gopavṛddhāś ca yāsyanti hy ādāyopāyanaṃ bahu //

niśeyaṃ nīyatāṃ vīra na cintāṃ kartum arhasi

trirātrābhyantare kaṃsaṃ haniṣyāmi sahānugam //

samādiśya tato gopān akrūro 'pi sakeśavaḥ

suṣvāpa balabhadraś ca nandagopagṛhe tataḥ //

tataḥ prabhāte vimale kṛṣṇarāmau mahāmatī

akrūreṇa samaṃ gantum udyatau mathurāṃ prati //

dṛṣṭvā gopījanaḥ sāsraḥ ślathadvalayabāhukaḥ

niśaśvāsātiduḥkhārtaḥ prāha cedaṃ parasparam //

mathurāṃ prāpya govindaḥ kathaṃ gokulam eṣyati

nāgarastrīkalālāpamadhu śrotreṇa pāsyati //

vilāsivākyapāneṣu nāgarīṇāṃ kṛtāspadam

cittam asya kathaṃ bhūyo grāmyagopīṣu yāsyati //

sāraṃ samastagoṣṭhasya vidhinā haratā harim

prahṛtaṃ gopayoṣitsu nirghṛṇena durātmanā //

bhāvagarbhasmitaṃ vākyaṃ vilāsalalitā gatiḥ

nāgarīṇām atīvaitat kaṭākṣekṣitam eva ca //

grāmyo harir ayaṃ tāsāṃ vilāsanigaḍair yutaḥ

bhavatīnāṃ punaḥ pārśvaṃ kayā yuktyā sameṣyati //

eṣaeṣa ratham āruhya mathurāṃ yāti keśavaḥ

krūreṇākrūrakeṇātra nirāśena pratāritaḥ //

kiṃ na vetti nṛśaṃso 'yam anurāgaparaṃ janam

yenemam akṣṇor āhlādaṃ nayaty anyatra no harim //

eṣa rāmeṇa sahitaḥ prayāty atyantanirghṛṇaḥ

ratham āruhya govindas tvaryatām asya vāraṇe //

gurūṇām agrato vaktuṃ kiṃ bravīṣi na naḥ kṣamam

guravaḥ kiṃ kariṣyanti dagdhānāṃ virahāgninā //

nandagopamukhā gopā gantum ete samudyatāḥ

nodyamaṃ kurute kaścid govindavinivartane //

suprabhātādya rajanī mathurāvāsiyoṣitām

pāsyanty acyutavaktrābjaṃ yāsāṃ netrālipaṅktayaḥ //

dhanyās te pathi ye kṛṣṇam ito yānty anivāritāḥ

udvahiṣyanti paśyantaḥ svadehaṃ pulakāñcitam //

mathurānagarīpauranayanānāṃ mahotsavaḥ

govindāvayavair dṛṣṭair atīvādya bhaviṣyati //

ko nu svapnaḥ sabhāgyābhir dṛṣṭas tābhir adhokṣajam

vistārikāntinayanā yā drakṣyanty anivāritam //

aho gopījanasyāsya darśayitvā mahānidhim

uddhṛtāny atra netrāṇi vidhātrākaruṇātmanā //

Note: Ś2,D1 ins.:

dhanyās te pathi ye kṛṣṇaṃ yāntaṃ saumyavapur harim //

kautukenānimeṣākṣāḥ paśyanti hy anivāritam //

anurāgeṇa śaithilyam asmāsu vrajato hareḥ

śaithilyam upayānty āśu kareṣu valayāny api //

akrūraḥ krūrahṛdayaḥ śīghraṃ prerayate hayān

evam ārtāsu yoṣitsu ghṛṇā kasya na jāyate //

Note: G1,M1 l. 1 only ins.:

akrūra tvaṃ mahābāho vada vācātisaumyayā //

asya gopījanasyārtiṃ kimarthaṃ kartum arhasi //

kīdṛgvidhā kṛtāsmābhir nikṛtis te janeśvara //

vidhātur vā mahābāho tasya kṛṣṇasya vā hareḥ //

balabhadro vārayituṃ necchate dhruvam apy ayam //

evam ārtāsu yoṣitsu pralapantīṣv itas tataḥ //

ratham āsthāya gacchantam idam ūcur varāṅganāḥ //

eṣa kṛṣṇarathasyoccaiś cakrareṇur nirīkṣyatām

dūrībhūto harir yena so 'pi reṇur na lakṣyate //

ity evam atihārdena gopījananirīkṣitaḥ

tatyāja vrajabhūbhāgaṃ saha rāmeṇa keśavaḥ //

gacchanto javanāśvena rathena yamunātaṭam

prāptā madhyāhnasamaye rāmākrūrajanārdanāḥ //

athāha kṛṣṇam akrūro bhavadbhyāṃ tāvad āsyatām

yāvat karomi kālindyām āhnikārhaṇam ambhasi //

tathety uktas tataḥ snātaḥ svācāntaḥ sa mahāmatiḥ

dadhyau brahma paraṃ vipra praviśya yamunājale //

phaṇāsahasramālāḍhyaṃ balabhadraṃ dadarśa saḥ

kundāmalāṅgam unnidrapadmapatrāruṇekṣaṇam //

vṛtaṃ vāsukirambhādyair mahadbhiḥ pavanāśibhiḥ

saṃstūyamānaṃ gandharvair vanamālāvibhūṣitam //

dadhānam asite vastre cārupadmāvataṃsakam

cārukuṇḍalinaṃ mattam antar jalatale sthitam //

tasyotsaṅge ghanaśyāmam ātāmrāyatalocanam

caturbāhum udārāṅgaṃ cakrādyāyudhabhūṣaṇam //

pīte vasānaṃ vasane citramālyavibhūṣaṇam

śakracāpataḍinmālāvicitram iva toyadam //

śrīvatsavakṣasaṃ cārukeyūramukuṭojjvalam

dadarśa kṛṣṇam akliṣṭaṃ puṇḍarīkāvataṃsakam //

sanandanādyair munibhiḥ siddhayogair akalmaṣaiḥ

vicintyamānaṃ tatrasthair nāsāgranyastalocanaiḥ //

balakṛṣṇau tathākrūraḥ pratyabhijñāya vismitaḥ

so 'cintayad rathāc chīghraṃ katham atrāgatāv iti //

vivakṣoḥ stambhayām āsa vācaṃ tasya janārdanaḥ

tato niṣkramya salilād ratham abhyāgataḥ punaḥ //

dadarśa tatra caivobhau rathasyopary adhiṣṭhitau

rāmakṛṣṇau yathāpūrvaṃ manuṣyavapuṣānvitau //

nimagnaś ca punas toye sa dadarśa tathaiva tau

saṃstūyamānau gandharvamunisiddhamahoragaiḥ //

tato vijñātasadbhāvaḥ sa tu dānapatis tadā

tuṣṭāva sarvavijñāna, ,mayam acyutam īśvaram //

sanmātrarūpiṇe 'cintyamahimne paramātmane

vyāpine naikarūpaikasvarūpāya namo namaḥ //

satyarūpāya te 'cintya havirbhūtāya te namaḥ

namo 'vijñeyarūpāya parāya prakṛteḥ prabho //

bhūtātmā cendriyātmā ca pradhānātmā tathā bhavān

ātmā ca paramātmā ca tvam ekaḥ pañcadhā sthitaḥ //

prasīda sarvasarvātman kṣarākṣaramayeśvara

brahmaviṣṇuśivākhyābhiḥ kalpanābhir udīritaḥ //

anākhyeyasvarūpātmann anākhyeyaprayojana

anākhyeyābhidhānaṃ tvāṃ nato 'smi parameśvara //

na yatra nātha vidyante nāmajātyādikalpanāḥ

tad brahma paramaṃ nityam avikāri bhavān aja //

na kalpanām ṛte 'rthasya sarvasyādhigamo yataḥ

tataḥ kṛṣṇācyutānantaviṣṇusaṃjñābhir īḍyase //

sarvārthās tvam aja vikalpanābhir etad devādyaṃ jagad akhilaṃ tvam eva viśvam

viśvātmaṃs tvam iti vikārabhāvahīnaḥ sarvasmin na hi bhavato 'sti kiṃcid anyat //

tvaṃ brahmā paśupatir aryamā vidhātā dhātā tvaṃ tridaśapatiḥ samīraṇo 'gniḥ

toyeśo dhanapatir antakas tvam eko bhinnārthair jagad abhipāsi śaktibhedaiḥ //

viśvaṃ bhavān sṛjati sūryagabhastirūpo viśvaṃ ca te guṇamayo 'yam aja prapañcaḥ

rūpaṃ paraṃ sad iti vācakam akṣaraṃ yaj jñānātmane sadasate praṇato 'smi tasmai //

oṃ namo vāsudevāya namaḥ saṃkarṣaṇāya te

pradyumnāya namas tubhyam aniruddhāya te namaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]

evam antar jale viṣṇum abhiṣṭūya sa yādavaḥ

arcayām āsa sarveśaṃ puṣpadhūpair manomayaiḥ //

parityaktānyaviṣayaṃ manas tatra niveśya saḥ

brahmabhūte ciraṃ sthitvā virarāma samādhitaḥ //

kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyamāno mahāmatiḥ

ājagāma rathaṃ bhūyo nirgamya yamunāmbhasaḥ //

rāmakṛṣṇau ca dadṛśe yathāpūrvaṃ rathe sthitau

vismitākṣas tadākrūras taṃ ca kṛṣṇo 'bhyabhāṣata //

nūnaṃ te dṛṣṭam āścaryam akrūra yamunājale

vismayotphullanayano bhavān saṃlakṣyate yataḥ //

antar jale yad āścaryaṃ dṛṣṭaṃ tatra mayācyuta

tad atrāpi hi paśyāmi mūrtimat purataḥ sthitam //

jagad etan mahāścaryaṃ rūpaṃ yasya mahātmanaḥ

tenāścaryapareṇāhaṃ bhavatā kṛṣṇa saṃgataḥ //

tat kim etena mathurāṃ prayāmo madhusūdana

bibhemi kaṃsād dhig janma parapiṇḍopajīvinām //

ity uktvā codayām āsa tān hayān vātaraṃhasaḥ

saṃprāptaś cātisāyāhne so 'krūro mathurāṃ purīm //

vilokya mathurāṃ rāmaṃ kṛṣṇaṃ cāha sa yādavaḥ

padbhyāṃ yātaṃ mahāvīryau rathenaiko viśāmy aham //

gantavyaṃ vasudevasya na bhavadbhyāṃ tathā gṛham

yuvayor hi kṛte vṛddhaḥ sa kaṃsena nirasyate //

ity uktvā praviveśātha so 'krūro mathurāṃ purīm

praviṣṭau rāmakṛṣṇau ca rājamārgam upāgatau //

strībhir naraiś ca sānandaṃ locanair abhivīkṣitau

jagmatur līlayā vīrau mattau bālagajāv iva //

bhramamāṇau tu tau dṛṣṭvā rajakaṃ raṅgakārakam

ayācetāṃ surūpāṇi vāsāṃsi rucirānanau //

kaṃsasya rajakaḥ so 'tha prasādārūḍhavismayaḥ

bahūny ākṣepavākyāni prāhoccai rāmakeśavau //

tatas talaprahāreṇa kṛṣṇas tasya durātmanaḥ

pātayām āsa kopena rajakasya śiro bhuvi //

hatvādāya ca vastrāṇi pītanīlāmbarau tataḥ

kṛṣṇarāmau mudā yuktau mālākāragṛhaṃ gatau //

vikāsinetrayugalo mālākāro 'pi vismitaḥ

etau kasya kuto vaitau maitreyācintayat tataḥ //

pītanīlāmbaradharau tau dṛṣṭvātimanoharau

sa tarkayām āsa tadā bhuvaṃ devāv upāgatau //

vikāsimukhapadmābhyāṃ tābhyāṃ puṣpāṇi yācitaḥ

bhuvaṃ viṣṭabhya hastābhyāṃ pasparśa śirasā mahīm //

prasādaparamau nāthau mama geham upāgatau

dhanyo 'ham arcayiṣyāmīty āha tau mālyajīvakaḥ //

tataḥ prahṛṣṭavadanas tayoḥ puṣpāṇi kāmataḥ

cārūṇy etāny athaitāni pradadau sa vilobhayan //

punaḥ punaḥ praṇamyāsau mālākāro narottamau

dadau puṣpāṇi cārūṇi gandhavanty amalāni ca //

mālākārāya kṛṣṇo 'pi prasannaḥ pradadau varam

śrīs tvāṃ matsaṃśrayā bhadra na kadācit tyajiṣyati //

balahānir na te saumya dhanahānis tathaiva ca

yāvad dināni tāvac ca na naśiṣyati saṃtatiḥ //

bhuktvā ca bhogān vipulāṃs tvam ante matprasādajam

mamānusmaraṇaṃ prāpya divyaṃ lokam avāpsyasi //

dharme manaś ca te bhadra sarvakālaṃ bhaviṣyati

yuṣmatsaṃtatijātānāṃ dīrgham āyur bhaviṣyati //

nopasargādikaṃ doṣaṃ yuṣmatsaṃtatisaṃbhavaḥ

saṃprāpsyati mahābhāga yāvat sūryo bhaviṣyati //

ity uktvā tadgṛhāt kṛṣṇo baladevasahāyavān

nirjagāma muniśreṣṭha mālākāreṇa pūjitaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ekonaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

rājamārge tataḥ kṛṣṇaḥ sānulepanabhājanām

dadarśa kubjām āyāntīṃ navayauvanagocarām //

tām āha lalitaṃ kṛṣṇaḥ kasyedam anulepanam

bhavatyā nīyate satyaṃ vadendīvaralocane //

sakāmenaiva sā proktā sānurāgā hariṃ prati

prāha sā lalitaṃ kubjā taddarśanabalātkṛtā //

kānta kasmān na jānāsi kaṃsenābhiniyojitām

naikavakreti vikhyātām anulepanakarmaṇi //

nānyapiṣṭaṃ hi kaṃsasya prītaye hy anulepanam

bhavaty aham atīvāsya prasādadhanabhājanam //

sugandham etad rājārhaṃ ruciraṃ rucirānane

āvayor gātrasadṛśaṃ dīyatām anulepanam //

śrutvaitad āha sā kubjā gṛhyatām iti sādaram

anulepanaṃ ca dadau gātrayogyam athobhayoḥ //

bhakticchedānuliptāṅgau tatas tau puruṣarṣabhau

sendracāpau virājetāṃ sitakṛṣṇāv ivāmbudau //

tatas tāṃ cibuke śaurir ullāpanavidhānavit

utpāṭya tolayām āsa dvyaṅgulenāgrapāṇinā //

cakarṣa padbhyāṃ ca tadā ṛjutvaṃ keśavo 'nayat

tataḥ sā ṛjutāṃ prāptā yoṣitām abhavad varā //

vilāsalalitaṃ prāha premagarbhabharālasam

vastre pragṛhya govindaṃ vraja gehaṃ mameti vai //

Note: D3.5,T2,G2.3 marg., ed. Veṅk. ins.:

evam uktas tayā śaurī rāmasyālokya cānanam //

prahasya kubjāṃ tām āha naikavakrām aninditām //

Note: while G1 ins.:

ity uktavantīm ālokya prahasan harir abravīt //

āyāsye bhavatīgeham iti tāṃ prahasan hariḥ

visasarja jahāsoccai rāmasyālokya cānanam //

bhakticchedānuliptāṅgau nīlapītāmbarau ca tau

dhanuḥśālāṃ tato yātau citramālyopaśobhitau //

āyogavaṃ dhanūratnaṃ tābhyāṃ pṛṣṭais tu rakṣibhiḥ

ākhyāte sahasā kṛṣṇo gṛhītvāpūrayad dhanuḥ //

tataḥ pūrayatā tena bhajyamānaṃ balād dhanuḥ

cakāra sumahāśabdaṃ mathurā yena pūritā //

anuyuktau tatas tau tu bhagne dhanuṣi rakṣibhiḥ

rakṣisainyaṃ nikṛtyobhau niṣkrāntau kārmukālayāt //

akrūrāgamavṛttāntam upalabhya tathā dhanuḥ

bhagnaṃ śrutvātha kaṃso 'pi prāha cāṇūramuṣṭikau //

gopāladārakau prāptau bhavadbhyāṃ tau mamāgrataḥ

mallayuddhe nihantavyau mama prāṇaharau hi tau //

niyuddhe tadvināśena bhavadbhyāṃ toṣito hy aham

dāsyāmy abhimatān kāmān nānyathaitan mahābalau //

nyāyato 'nyāyato vāpi bhavadbhyāṃ tau mamāhitau

hantavyau tadvadhād rājyaṃ sāmānyaṃ vo bhaviṣyati //

ity ādiśya sa tau mallau tataś cāhūya hastipam

provācoccais tvayā mallasamājadvāri kuñjaraḥ //

sthāpyaḥ kuvalayāpīḍas tena tau gopadārakau

ghātanīyau niyuddhāya raṅgadvāram upāgatau //

tam apy ājñāpya dṛṣṭvā ca mañcān sarvān upākṛtān

āsannamaraṇaḥ kaṃsaḥ sūryodayam udaikṣata //

tataḥ samastamañceṣu nāgaraḥ sa tadā janaḥ

rājamañceṣu cārūḍhāḥ saha bhṛtyair mahībhṛtaḥ //

mallaprāśnikavargaś ca raṅgamadhyasamīpataḥ

kṛtaḥ kaṃsena kaṃso 'pi tuṅgamañce vyavasthitaḥ //

antaḥpurāṇāṃ mañcāś ca tathānye parikalpitāḥ

anye ca vāramukhyānām anye nāgarayoṣitām //

nandagopādayo gopā mañceṣv anyeṣv avasthitāḥ

akrūravasudevau ca mañcaprānte vyavasthitau //

nāgarīyoṣitāṃ madhye devakī putragṛddhinī

antakāle 'pi putrasya drakṣyāmi ruciraṃ mukham //

vādyamāneṣu tūryeṣu cāṇūre cātivalgati

hāhākārapare loke āsphoṭayati muṣṭike //

Note: After 29, B2 l. 4 and 9-10 only.3 l. 5 only,D3,T1,G2.3 ins.; D4 cont. l. 2 only after 20.31A:

dṛṣṭvā kuvalayāpīḍaṃ ghoradantaṃ sudāruṇam //

krīḍitvā suciraṃ kṛṣṇaḥ karidantapadāntare //

dantadvayaṃ tu jagrāha karābhyāṃ kariṇas tadā //

jaghāna vāmapādena mastake hastinas tataḥ //

utpāṭya vāmadantaṃ tu dakṣiṇenaiva pāṇinā //

tāḍayām āsa yantāraṃ tasyāsīc chatadhā śiraḥ //

dakṣiṇaṃ dantam utpāṭya balabhadro 'pi tatkṣaṇāt //

saroṣas tena pārśvasthān gajapālān apothayat //

sa papāta hatas tena balabhadreṇa līlayā //

sahasrākṣeṇa vajreṇa tāḍitaḥ parvato yathā //

Note: After l. 8, ed. Veṅk. ins.:

tatas tūtplutya vegena rauhiṇeyo mahābalaḥ //

Note: while D4,T2 ins. after 29, ed. Veṅk. ins.:

īṣad dhasantau tau vīrau balabhadrajanārdanau //

gopaveṣadharau bālau raṅgadvāram upāgatau //

tataḥ kuvalayāpīḍo mahāmātrapracoditaḥ //

abhyadhāvata vegena hantuṃ gopakumārakau //

hāhākāro mahāñ jajñe raṅgamadhye dvijottama //

baladevo 'pi taṃ dṛṣṭvā vacanaṃ cedam abravīt //

hantavyo hi mahābhāga nāgo 'yaṃ śatrucoditaḥ //

ity uktaḥ so 'grajenātha baladevena vai dvija //

siṃhanādaṃ tataś cakre mādhavaḥ paravīrahā //

kareṇa karam ākṛṣya keśavaḥ keśisūdanaḥ //

dantam ekaṃ samutpāṭya tāḍayām āsa kuñjaraḥ //

utpāṭya vāmadantaṃ tu dakṣiṇenaiva pāṇinā //

sa papāta mahīpṛṣṭhe meruśṛṅgam ivāparam //

Note: After l. 10 in *30 D4 ins.:

īśo 'pi sarvajagatāṃ bālalīlānusārataḥ //

Note: While ed. Veṅk. ins. after l. 10:

bhrāmayām āsa taṃ śaurir airāvatasamaṃ bale //

hatvā kuvalayāpīḍaṃ hastyārohapracoditam

madāsṛganuliptāṅgau gajadantavarāyudhau //

mṛgamadhye yathā simhau garvalīlāvalokinau

praviṣṭau sumahāraṅgaṃ balabhadrajanārdanau //

hāhākāro mahāñ jajñe sarvamañceṣv anantaram

kṛṣṇo 'yaṃ balabhadro 'yam iti lokasya vismayāt //

so 'yaṃ yena hatā ghorā pūtanā sā niśācarī

kṣiptaṃ tu śakaṭaṃ yena bhagnau ca yamalārjunau //

so 'yaṃ yaḥ kāliyaṃ nāgaṃ nanartāruhya bālakaḥ

dhṛto govardhano yena saptarātraṃ mahāgiriḥ //

ariṣṭo dhenukaḥ keśī līlayaiva mahātmanā

nihatā yena durvṛttā dṛśyatāṃ so 'yam acyutaḥ //

ayaṃ cāsya mahābāhur balabhadro 'grajo 'grataḥ

prayāti līlayā yoṣinmanonayananandanaḥ //

ayaṃ sa kathyate prājñaiḥ purāṇārthāvalokibhiḥ

gopālo yādavaṃ vaṃśaṃ magnam abhyuddhariṣyati //

ayaṃ sa sarvabhūtasya viṣṇor akhilajanmanaḥ

avatīrṇo mahīm aṃśo nūnaṃ bhāraharo bhuvaḥ //

ity evaṃ varṇite paurai rāme kṛṣṇe ca tatkṣaṇāt //

Note: M4 ins.:

praviṣṭe nagaram abhyetau viśvalokāvalokitau //

uras tatāpa devakyāḥ snehasnutapayodharam //

mahotsavam ivāsādya putrānanavilokanam

yuveva vasudevo 'bhūd vihāyābhyāgatāṃ jarām //

vistāritākṣiyugalo rājāntaḥpurayoṣitaḥ

nāgarastrīsamūhaś ca draṣṭuṃ na virarāma tam //

Note: B1.3,D6 ins. striyaḥ ūcuḥ, while G1 ins.:

evaṃ tā rājakanyāś ca mahiṣyaḥ purayoṣitaḥ //

agraṇyagaṇikāś caiva kanyā nāgarikāḥ striyaḥ //

kaṃsārihṛdayāsaktacetanās tā varastriyaḥ //

garhayantyo 'tha rājānam bhramantyas taddidṛkṣayā //

icchantyo manasas tasya jayety ūcur jayaṃ tataḥ //

sakhyaḥ paśyata kṛṣṇasya mukham atyaruṇekṣaṇam

gajayuddhakṛtāyāsasvedāmbukaṇikācitam //

vikāsiśaradambhojam avaśyāyajalokṣitam

paribhūya sthitaṃ janma saphalaṃ kriyatāṃ dṛśaḥ //

śrīvatsāṅkaṃ mahaddhāma bālasyaitad vilokyatām

vipakṣakṣapaṇaṃ vakṣo bhujayugmaṃ ca bhāmini //

kiṃ na paśyasi kundendumṛṇāladhavalānanam

balabhadram imaṃ nīlaparidhānam upāgatam //

valgatā muṣṭikenaitac cāṇūreṇa tathā sakhi

kriyate balabhadrasya hāsyam etad vilokyatām //

sakhyaḥ paśyata cāṇūraṃ niyuddhārtham ayaṃ hariḥ

samupaiti na santy atra kiṃ vṛddhā yuktakāriṇaḥ //

Note: G1 ins.:

na kiṃcid api jānāti yuktāyuktaṃ mahīpatiḥ //

balābalam avijñātum anenātra na śakyate //

kimarthaṃ mantriṇaś caite mantriṇo rājakarmaṇi //

kva yauvanonmukhībhūtasukumāratanur hariḥ

kva vajrakaṭhinābhogaśarīro 'yaṃ mahāsuraḥ //

imau sulalitau raṅge vartete navayauvanau

daiteyamallāś cāṇūrapramukhās tv atidāruṇāḥ //

niyuddhaprāśnikānāṃ tu mahān eṣa vyatikramaḥ

yad bālabalinor yuddhaṃ madhyasthaiḥ samupekṣyate //

itthaṃ purastrīlokasya vadataś cālayan bhuvam //

Note: After 51ab, D2 ins.:

niruddhaṃ prāṣṇikair yuktaṃ śrutvā tau rāmakeśavau //

vavalga baddhakakṣyo 'ntar janasya bhagavān hariḥ //

balabhadro 'pi cāsphoṭya vavalga lalitaṃ yadā

pade pade tadā bhūmir yan na śīrṇā tad adbhutam //

cāṇūreṇa tataḥ kṛṣṇo yuyudhe 'mitavikramaḥ

niyuddhakuśalo daityo balabhadreṇa muṣṭikaḥ //

saṃnipātāvadhūtais tu cāṇūreṇa samaṃ hariḥ

kṣepaṇair muṣṭibhiś caiva kīlavajranipātanaiḥ //

Note: After 54, Ś1 ins.:

jānubhiś cānyanirghātais tathā bāhuvighaṭṭitaiḥ //

Note: While D5 ins.:

jānubhiś cāśmabhir ghātaiḥ śirobhir avaghaṭṭitaiḥ //

pādoddhūtaiḥ pramṛṣṭaiś ca tayor yuddham abhūn mahat //

aśastram atighoraṃ tat tayor yuddhaṃ sudāruṇam

balaprāṇaviniṣpādyaṃ samājotsavasaṃnidhau //

yāvad yāvac ca cāṇūro yuyudhe hariṇā saha

prāṇahānim avāpāgryāṃ tāvat tāval lavāl lavam //

kṛṣṇo 'pi yuyudhe tena līlayaiva jaganmayaḥ

khedāc cālayatā kopān nijaśekharakesaram //

balakṣayaṃ vivṛddhiṃ ca dṛṣṭvā cāṇūrakṛṣṇayoḥ

vārayām āsa tūryāṇi kaṃsaḥ kopaparāyaṇaḥ //

mṛdaṅgādiṣu tūryeṣu pratiṣiddheṣu tatkṣaṇāt

khe saṃgatāny avādyanta devatūryāṇy anekaśaḥ //

jaya govinda cāṇūraṃ jahi keśava dānavam

ity antardhānagā devās tadocur atiharṣitāḥ //

cāṇūreṇa ciraṃ kālaṃ krīḍitvā madhusūdanaḥ

utpāṭya bhrāmayām āsa tadvadhāya kṛtodyamaḥ //

bhrāmayitvā śataguṇaṃ daityamallam amitrajit

bhūmāv āsphoṭayām āsa gagane gatajīvitam //

bhūmāv āsphoṭitas tena cāṇūraḥ śatadhāvrajat

raktasrāvamahāpaṅkāṃ cakāra sa tadā bhuvam //

baladevo 'pi tatkālaṃ muṣṭikena mahābalaḥ

yuyudhe daityamallena cāṇūreṇa yathā hariḥ //

so 'py enaṃ muṣṭinā mūrdhni vakṣasy āhatya jānunā

pātayitvā dharāpṛṣṭhe niṣpipeṣa gatāyuṣam //

kṛṣṇas tośalakaṃ bhūyo mallarājaṃ mahābalam

vāmamuṣṭiprahāreṇa pātayām āsa bhūtale //

cāṇūre nihate malle muṣṭike vinipātite

nīte kṣayaṃ tośalake sarve mallāḥ pradudruvuḥ //

vavalgatus tadā raṅge kṛṣṇasaṃkarṣaṇāv ubhau

samānavayaso gopān balād ākṛṣya harṣitau //

kaṃso 'pi koparaktākṣaḥ prāhoccair vyāpṛtān narān

gopāv etau samājaughān niṣkrāmyetāṃ balād itaḥ //

nando 'pi gṛhyatāṃ pāpo nigaḍair āyasair iha

avṛddhārheṇa daṇḍena vasudevo 'pi hanyatām //

valganti gopāḥ kṛṣṇena ye ceme sahitāḥ puraḥ

gāvo hriyantām eteṣāṃ yac cāsti vasu kiṃcana //

evam ājñāpayānaṃ tu prahasya madhusūdanaḥ

utplutyāruhya taṃ mañcaṃ kaṃsaṃ jagrāha vegataḥ //

keśeṣv ākṛṣya vigalatkirīṭam avanītale

kaṃsaṃ sa pātayām āsa tasyopari papāta ca //

niḥśeṣajagadādhāraguruṇā patatopari

kṛṣṇena tyājitaḥ prāṇān ugrasenātmajo nṛpaḥ //

mṛtasya keśeṣu tadā gṛhītvā madhusūdanaḥ

cakarṣa dehaṃ kaṃsasya raṅgamadhye mahābalaḥ //

gauraveṇātimahatā parikhā tena kṛṣyatā

kṛtā kaṃsasya dehena vegeneva mahāmbhasaḥ //

kaṃse gṛhīte kṛṣṇena tadbhrātābhyāgato ruṣā

sunāmā balabhadreṇa līlayaiva nipātitaḥ //

tato hāhākṛtaṃ sarvam āsīt tad raṅgamaṇḍalam

avajñayā hataṃ dṛṣṭvā kṛṣṇena mathureśvaram //

kṛṣṇo 'pi vasudevasya pādau jagrāha satvaraḥ

devakyāś ca mahābāhur baladevasahāyavān //

utthāpya vasudevas taṃ devakī ca janārdanam

smṛtajanmoktavacanau tāv eva praṇatau sthitau //

prasīda sīdatāṃ deva devānāṃ varada prabho

tathāvayoḥ prasādena kṛtoddhāraś ca keśava //

ārādhito yad bhagavān avatīrṇo gṛhe mama

durvṛttanidhanārthāya tena naḥ pāvitaṃ kulam //

tvam antaḥ sarvabhūtānāṃ sarvabhūteṣv avasthitaḥ

pravartete samastātmaṃs tvatto bhūtabhaviṣyatī //

yajñais tvam ijyase nityaṃ sarvadevamayācyuta

tvam eva yajño yaṣṭā ca yajñānāṃ parameśvaraḥ //

Note: D3,G2, ed. Veṅk. ins.:

samudbhavaḥ samastasya jagatas tvaṃ janārdana //

sāpahnavaṃ mama mano yad etat tvayi jāyate

devakyāś cātmajaprītyā tad atyantaviḍambanā //

kva kartā sarvabhūtānām anādinidhano bhavān

kva me manuṣyakasyaiṣā jihvā putreti vakṣyati //

jagad etaj jagannātha saṃbhūtam akhilaṃ yataḥ

kayā yuktyā vinā māyāṃ so 'smattaḥ saṃbhaviṣyati //

yasmin pratiṣṭhitaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

sa koṣṭhotsaṅgaśayano manuṣyāj jāyate katham //

sa tvaṃ prasīda parameśvara pāhi viśvam aṃśāvatārakaraṇair na mamāsi putraḥ

ābrahmapādapam ayaṃ jagad etad īśa tvatto vimohayasi kiṃ parameśvarātman //

māyāvimohitadṛśā tanayo mameti kaṃsād bhayaṃ kṛtam apāstabhayātitīvram

nīto 'si gokulam ito 'tibhayākulasya vṛddhiṃ gato 'si mama nāsti mamatvam īśa //

karmāṇi rudramarudaśviśatakratūnāṃ sādhyāni yāni na bhavanti nirīkṣitāni

tvaṃ viṣṇur īśa jagatām upakārahetoḥ prāpto 'si naḥ parigataṃ vigato hi mohaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe viṃśo 'dhyāyaḥ ]]

tau samutpannavijñānau bhagavatkarmadarśanāt
devakīvasudevau tu dṛṣṭvā māyāṃ punar hariḥ
mohāya yaducakrasya vitatāna sa vaiṣṇavīm //

uvāca cāmba bhos tāta cirād utkaṇṭhitena me

bhavantau kaṃsabhītena dṛṣṭau saṃkarṣaṇena ca //

kurvatāṃ yāti yaḥ kālo mātāpitror apūjanam

tat khaṇḍam āyuṣo vyarthaṃ sādhūnām upajāyate //

gurudevadvijātīnāṃ mātāpitroś ca pūjanam

kurvatāṃ saphalaṃ janma dehināṃ tāta jāyate //

tat kṣantavyam idaṃ sarvam atikramakṛtaṃ pitaḥ

kaṃsapratāpavīryābhyām āvayoḥ paravaśyayoḥ //

ity uktvātha praṇamyobhau yaduvṛddhān anukramāt

yathāvad abhipūjyātha cakratuḥ pauramānanam //

kaṃsapatnyas tataḥ kaṃsaṃ parivārya hataṃ bhuvi

vilepur mātaraś cāsya duḥkhaśokapariplutāḥ //

bahuprakāram atyarthaṃ paścāttāpāturo hariḥ

tāḥ samāśvāsayām āsa svayam asrāvilekṣaṇaḥ //

ugrasenaṃ tato bandhān mumoca madhusūdanaḥ

abhyaṣiñcat tathaivainaṃ nijarājye hatātmajam //

rājye 'bhiṣiktaḥ kṛṣṇena yadusiṃhaḥ sutasya saḥ

cakāra pretakāryāṇi ye cānye tatra ghātitāḥ //

kṛtaurdhvadaihikaṃ cainaṃ siṃhāsanagataṃ hariḥ

uvācājñāpaya vibho yat kāryam aviśaṅkitaḥ //

yayātiśāpād vaṃśo 'yam arājyārho 'pi sāmpratam

mayi bhṛtye sthite devān ājñāpayatu kiṃ nṛpaiḥ //

ity uktvā so 'smarad vāyum ājagāma ca tatkṣaṇāt

uvāca cainaṃ bhagavān keśavaḥ kāryamānuṣaḥ //

gacchendraṃ brūhi vāyo tvam alaṃ garveṇa vāsava

dīyatām ugrasenāya sudharmā bhavatā sabhā //

kṛṣṇo bravīti rājārham etad ratnam anuttamam

sudharmākhyā sabhā yuktam asyāṃ yadubhir āsitum //

ity uktaḥ pavano gatvā sarvam āha śacīpatim

dadau so 'pi sudharmākhyāṃ sabhāṃ vāyoḥ puraṃdaraḥ //

vāyunā cāhṛtāṃ divyāṃ sabhāṃ te yadupuṃgavāḥ

bubhujuḥ sarvaratnāḍhyāṃ govindabhujasaṃśrayāt //

viditākhilavijñānau sarvajñānamayāv api

śiṣyācāryakramaṃ vīrau khyāpayantau yadūttamau //

tataḥ sāndīpaniṃ kāśyam avantīpuravāsinam

astrārthaṃ jagmatur vīrau baladevajanārdanau //

Note: After 19c ed. Veṅk. ins.:

.... .... kṛtopanayanakramau //

vedābhyāsakṛtaprītī .... .... //

tasya śiṣyatvam abhyetya guruvṛttiparau hi tau

darśayāṃ cakratur vīrāv ācāram akhile jane //

sarahasyaṃ dhanurvedaṃ sasaṃgraham adhīyatām

ahorātraiś catuḥṣaṣṭyā tad adbhutam abhūd dvija //

sāṃdīpanir asaṃbhāvyaṃ tayoḥ karmātimānuṣam

vicintya tau tadā mene prāptau candradivākarau //

Note: After 22, ed. Veṅk. ins.:

sāṅgāṃś ca caturo vedān sarvaśāstrāṇi caiva hi //

astragrāmam aśeṣaṃ ca proktamātram avāpya tau

ūcatur vriyatāṃ yā te dātavyā gurudakṣiṇā //

so 'py atīndriyam ālokya tayoḥ karma mahāmatiḥ

ayācata mṛtaṃ putraṃ prabhāse lavaṇārṇave //

Note: After 24, G2 ins.:

tatheti coktvā prayayau rāmeṇa sahitodadhim //

gṛhītāstrau tatas tau tu sārghapātro mahodadhiḥ

uvāca na mayā putro hṛtaḥ sāṃdīpaner iti //

Note: After 521.25a B1 l. 1 only,D3.4, T1,M1 ins.:

.... .... rathenāgatya cārṇavam //

dīyatāṃ sāgara kṣipraṃ putraṃ sāṃdīpaner iti //

tataḥ sa vyathitas tūrṇaṃ .... .... //

daityaḥ pañcajano nāma śaṅkharūpaḥ sa bālakam

jagrāha so 'sti salile mamaivāsurasūdana //

ity ukto 'ntar jalaṃ gatvā hatvā pañcajanaṃ ca tam

kṛṣṇo jagrāha tasyāsthiprabhavaṃ śaṅkham uttamam //

yasya nādena daityānāṃ balahānir ajāyata

devānāṃ vavṛdhe tejo yāty adharmaś ca saṃkṣayam //

taṃ pāñcajanyam āpūrya gatvā yamapurīṃ hariḥ

baladevaś ca balavāñ jitvā vaivasvataṃ yamam //

taṃ bālaṃ yātanāsaṃsthaṃ yathāpūrvaśarīriṇam

pitre pradattavān kṛṣṇo balaś ca balināṃ varaḥ //

mathurāṃ ca punaḥ prāptāv ugrasenena pālitām

prahṛṣṭapuruṣastrīkāv ubhau rāmajanārdanau //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ekaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

jarāsaṃdhasute kaṃsa upayeme mahābalaḥ

astiṃ prāptiṃ ca maitreya tayor bhartṛhaṇaṃ harim //

mahābalaparīvāro magadhādhipatir balī

hantum abhyāyayau kopāj jarāsaṃdhaḥ sa yādavam //

upetya mathurāṃ so 'tha rurodha magadheśvaraḥ

akṣauhiṇībhiḥ sainyasya trayoviṃśatibhir vṛtaḥ //

niṣkramyālpaparīvārāv ubhau rāmajanārdanau

yuyudhāte samaṃ tasya balinau balisainikaiḥ //

tato rāmaś ca kṛṣṇaś ca cakrāte matim uttamām

āyudhānāṃ purāṇānām ādāne munisattama //

anantaraṃ hareḥ śārṅgaṃ tūṇau cākṣayasāyakau

ākāśād āgatau vipra tathā kaumodakī gadā //

halaṃ ca balabhadrasya gaganād āgataṃ jvalat

manasābhimataṃ vipra saunandaṃ musalaṃ tathā //

tato yuddhe parājitya sasainyaṃ magadhādhipam

purīṃ viviśatur vīrāv ubhau rāmajanārdanau //

jite tasmin sudurvṛtte jarāsaṃdhe mahāmune

jīvamāne gate kṛṣṇas taṃ nāmanyata nirjitam //

punar apy ājagāmātha jarāsaṃdho balānvitaḥ

jitaś ca rāmakṛṣṇābhyām apakrānto dvijottama //

daśa cāṣṭau ca saṃgrāmān evam atyantadurmadaḥ

yadubhir māgadho rājā cakre kṛṣṇapurogamaiḥ //

sarveṣv eteṣu yuddheṣu yādavaiḥ sa parājitaḥ

apakrānto jarāsaṃdhaḥ svalpasainyair balādhikaḥ //

tad balaṃ yādavānāṃ tair ajitaṃ yad anekaśaḥ

tat tu saṃnidhimāhātmyaṃ viṣṇor aṃśasya cakriṇaḥ //

manuṣyadharmaśīlasya līlā sā jagataḥ pateḥ

astrāṇy anekarūpāṇi yad arātiṣu muñcati //

manasaiva jagatsṛṣṭiṃ saṃhāraṃ ca karoti yaḥ

tasyāripakṣakṣapaṇe kiyān udyamavistaraḥ //

tathāpi ye manuṣyāṇāṃ dharmās tadanuvartanam

kurvan balavatā saṃdhiṃ hīnair yuddhaṃ karoty asau //

sāma copapradānaṃ ca tathā bhedaṃ pradarśayan

karoti daṇḍapātaṃ ca kvacid eva palāyanam //

manuṣyadehināṃ ceṣṭām ity evam anuvartataḥ

līlā jagatpates tasya chandataḥ saṃpravartate //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe dvāviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

gārgyaṃ goṣṭhyāṃ dvijaṃ śyālaḥ ṣaṇḍa ity uktavān dvija

yadūnāṃ saṃnidhau sarve jahasur yādavās tataḥ //

tataḥ kopasamāviṣṭo dakṣiṇāpatham etya saḥ

sutam icchaṃs tapas tepe yaducakrabhayāvaham //

ārādhayan mahādevaṃ so 'yaścūrṇam abhakṣayat

dadau varaṃ ca tuṣṭo 'smai varṣe dvādaśame haraḥ //

sabhājayām āsa ca taṃ yavaneśo hy anātmajaḥ

tadyoṣitsaṃgamāc cāsya putro 'bhūd alisaṃnibhaḥ //

taṃ kālayavanaṃ nāma rājye sve yavaneśvaraḥ

abhiṣicya vanaṃ yāto vajrāgrakaṭhinorasam //

sa tu vīryamadonmattaḥ pṛthivyāṃ balino nṛpān

papraccha nāradas tasmai kathayām āsa yādavān //

mlecchakoṭisahasrāṇāṃ sahasraiḥ so 'bhisaṃvṛtaḥ

gajāśvarathasaṃpannaiś cakāra paramodyamam //

prayayau cāvyavacchinnaṃ chinnayāno dine dine

yādavān prati sāmarṣo maitreya mathurāṃ purīm //

kṛṣṇo 'pi cintayām āsa kṣapitaṃ yādavaṃ balam

yavanena raṇe gamyaṃ māgadhasya bhaviṣyati //

māgadhena balaṃ kṣīṇaṃ sa kālayavano balī

hantā tad idam āyātaṃ yadūnāṃ vyasanaṃ dvidhā //

tasmād durgaṃ kariṣyāmi yadūnām aridurjayam

striyo 'pi yatra yudhyeyuḥ kiṃ punar vṛṣṇipuṃgavāḥ //

mayi matte pramatte vā supte pravasite tathā

yādavābhibhavaṃ duṣṭā mā kurvaṃs tv arayo 'dhikāḥ //

iti saṃcintya govindo yojanāni mahodadhim

yayāce dvādaśa purīṃ dvārakāṃ tatra nirmame //

mahodyānāṃ mahāvaprāṃ taḍāgaśataśobhitām

prākāragṛhasaṃbādhām indrasyevāmarāvatīm //

mathurāvāsino lokāṃs tatrānīya janārdanaḥ

āsanne kālayavane mathurāṃ ca svayaṃ yayau //

bahir āvasite sainye mathurāyā nirāyudhaḥ

nirjagāma sa govindo dadṛśe yavaneśvaram //

sa jñātvā vāsudevaṃ taṃ bāhupraharaṇo nṛpaḥ

anuyāto mahāyogicetobhiḥ prāpyate na yaḥ //

tenānuyātaḥ kṛṣṇo 'pi praviveśa mahāguhām

yatra śete mahāvīryo mucukundo nareśvaraḥ //

so 'pi praviṣṭo yavano dṛṣṭvā śayyāgataṃ naram

pādena tāḍayām āsa matvā kṛṣṇaṃ sudurmatiḥ //

Note: ed. Veṅk. ins.:

utthāya mucukundo 'pi dadarśa yavanaṃ nṛpaḥ //

dṛṣṭamātraś ca tenāsau jajvāla yavano 'gninā

tatkrodhajena maitreya bhasmībhūtaś ca tatkṣaṇāt //

sa hi devāsure yuddhe gato jitvā mahāsurān

nidrārtaḥ sumahat kālaṃ nidrāṃ vavre varaṃ surān //

proktaś ca devaiḥ saṃsuptaṃ yas tvām utthāpayiṣyati

dehajenāgninā sadyaḥ sa tu bhasmībhaviṣyati //

evaṃ dagdhvā sa taṃ pāpaṃ dṛṣṭvā ca madhusūdanam
kas tvam ity āha so 'py āha jāto 'haṃ śaśinaḥ kule
vasudevasya tanayo yador vaṃśasamudbhavaḥ //

mucukundo 'pi tatrāsau vṛddhagargavaco 'smarat //

saṃsmṛtya praṇipatyainaṃ sarvaṃ sarveśvaraṃ harim

prāha jñāto bhavān viṣṇor aṃśas tvaṃ parameśvara //

purā gargeṇa kathitam aṣṭāviṃśatime yuge

dvāparānte harer janma yador vaṃśe bhaviṣyati //

sa tvaṃ prāpto na saṃdeho martyānām upakārakṛt //

tathā hi sumahat tejo nālaṃ soḍhum ahaṃ tava
tathā hi sajalāmbhodanādadhīrataraṃ tava
vākyaṃ namati caivorvī yuṣmatpādaprapīḍitā //

devāsuramahāyuddhe daityasainyamahābhaṭāḥ

na sehur mama tejas te tvattejo na sahāmy aham //

Note: D4 ins.:

yaḥ saṃsmarati tasyaitat tejas tvāṃ śaraṇaṃ gataḥ //

saṃsārapatitasyaiko jantos tvaṃ śaraṇaṃ param

sa prasīda prapannārtihantar hara mamāśubham //

tvaṃ payonidhayaḥ śailāḥ saritas tvaṃ vanāni ca

medinī gaganaṃ vāyur āpo 'gnis tvaṃ tathā manaḥ //

buddhir avyākṛtaṃ prāṇāḥ prāṇeśas tvaṃ tathā pumān

puṃsaḥ parataraṃ yac ca vyāpy ajanmavikalpavat //

śabdādihīnam ajaram ameyaṃ kṣayavarjitam

avṛddhināśaṃ tad brahma tvam ādyantavivarjitam //

tvatto 'marāḥ sapitaro yakṣagandharvakiṃnarāḥ

siddhāś cāpsarasas tvatto manuṣyāḥ paśavaḥ khagāḥ //

sarīsṛpā mṛgāḥ sarve tvattaḥ sarve mahīruhāḥ //

Note: T1 ins.:

sthūlā madhyās tathā sūkṣmāḥ sūkṣmāt sūkṣmatarāś ca ye //

yac ca bhūtaṃ bhaviṣyac ca kiṃcid atra carācaram //

amūrtaṃ mūrtam athavā sthūlaṃ sūkṣmataraṃ sthitam

tat sarvaṃ tvaṃ jagatkartar nāsti kiṃcit tvayā vinā //

mayā saṃsāracakre 'smin bhramatā bhagavan sadā

tāpatrayābhibhūtena na prāptā nirvṛtiḥ kvacit //

duḥkhāny eva sukhānīti mṛgatṛṣṇājalāśayā

mayā nātha gṛhītāni tāni tāpāya cābhavan //

rājyam urvī balaṃ kośo mitrapakṣas tathātmajāḥ

bhāryā bhṛtyajano ye ca śabdādyā viṣayāḥ prabho //

sukhabuddhyā mayā sarvaṃ gṛhītam idam avyaya

pariṇāme tad eveśa tāpātmakam abhūn mama //

devalokagatiṃ prāpto nātha devagaṇo 'pi hi

mattaḥ sāhāyyakāmo 'bhūc śāśvatī kutra nirvṛtiḥ //

tvām anārādhya jagatāṃ sarveṣāṃ prabhavāspadam

śāśvatī prāpyate kena parameśvara nirvṛtiḥ //

tvanmāyāmūḍhamanaso janmamṛtyujarādikam

avāpya tāpān paśyanti pretarājānanaṃ narāḥ //

tato nijakriyāsūtinarakeṣv atidāruṇam

prāpnuvanti narā duḥkham asvarūpavidas tava //

aham atyantaviṣayī mohitas tava māyayā

mamatvagarvagartāntar bhramāmi parameśvara //

so 'haṃ tvāṃ śaraṇam apāram īśam īḍyaṃ saṃprāptaḥ paramapadaṃ yato na kiṃcit

saṃsāraśramaparitāpataptacetā nirvāṇe pariṇatadhāmni sābhilāṣaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe trayoviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

itthaṃ stutas tadā tena mucukundena dhīmatā

prāheśaḥ sarvabhūtānām anādir bhagavān hariḥ //

yathābhivāñchitān divyān lokān gaccha nareśvara

avyāhataparaiśvaryo matprasādopabṛṃhitaḥ //

bhuktvā divyān mahābhogān bhaviṣyasi mahākule

jātismaro matprasādāt tato mokṣam avāpsyasi //

ity uktaḥ praṇipatyeśaṃ jagatām acyutaṃ nṛpaḥ

guhāmukhād viniṣkrāntaḥ dadṛśe so 'lpakān narān //

tataḥ kaliyugaṃ jñātvā prāptaṃ taptuṃ nṛpas tapaḥ

naranārāyaṇasthānaṃ prayayau gandhamādanam //

kṛṣṇo 'pi ghātayitvārim upāyena hi tadbalam

jagrāha mathurām etya hastyaśvasyandanojjvalam //

ānīya cograsenāya dvāravatyāṃ nyavedayat

parābhibhavaniḥśaṅkaṃ babhūva ca yadoḥ kulam //

baladevo 'pi maitreya praśāntākhilavigrahaḥ

jñātidarśanasotkaṇṭhaḥ prayayau nandagokulam //

tato gopāṃś ca gopīś ca yathāpūrvam amitrajit

tathaivābhyavadat premṇā bahumānapuraḥsaram //

kaiś cāpi saṃpariṣvaktaḥ kāṃścic ca pariṣasvaje

hāsyaṃ cakre samaṃ kaiścid gopair gopījanais tathā //

priyāṇy anekāny avadan gopās tatra halāyudham

gopyaś ca premakupitāḥ procuḥ serṣyam athāparāḥ //

gopyaḥ papracchur aparā nāgarījanavallabhaḥ

kaccid āste sukhaṃ kṛṣṇaś calatpremalavātmakaḥ //

asmacceṣṭām apahasan na kaccit purayoṣitām

saubhāgyamānam adhikaṃ karoti kṣaṇasauhṛdaḥ //

kaccit smarati naḥ kṛṣṇo gītānugamanaṃ kalam

apy asau mātaraṃ draṣṭuṃ sakṛd apy āgamiṣyati //

atha vā kiṃ tadālāpair aparā kriyatāṃ kathā

yasyāsmābhir vinā tena vināsmākaṃ bhaviṣyati //

pitā mātā tathā bhrātā bhartā bandhujanaś ca kim

na tyaktas tatkṛte 'smābhir akṛtajñadhvajo hi saḥ //

Note: D2 ins.:

saṃdeśaiḥ sāmamadhurair nāsmān smarati kutracit //

tathāpi kaccid ālāpam ihāgamanasaṃśrayam

karoti kṛṣṇo vaktavyaṃ bhavatā rāma nānṛtam //

dāmodaraḥ sa govindaḥ purastrīsaktamānasaḥ

apetaprītir asmāsu durdarśaḥ pratibhāti naḥ //

āmantritaḥ sa kṛṣṇeti punar dāmodareti ca

ruruduḥ sasvaraṃ gopyo hariṇā hṛtacetasaḥ //

saṃdeśaiḥ sāmamadhuraiḥ premagarbhair agarvitaiḥ

rāmeṇāśvāsitā gopyaḥ kṛṣṇasyātimanoharaiḥ //

gopaiś ca pūrvavad rāmaḥ parihāsamanoramāḥ

kathāś cakāra reme ca saha tair vrajabhūmiṣu //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe caturviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

vane vicaratas tasya saha gopair mahātmanaḥ

mānuṣachadmarūpasya śeṣasya dharaṇībhṛtaḥ //

niṣpāditorukāryasya kāryeṇorvīvicāriṇaḥ

upabhogārtham atyarthaṃ varuṇaḥ prāha vāruṇīm //

abhīṣṭā sarvadā yasya madire tvaṃ mahaujasaḥ

anantasyopabhogāya tasya gaccha mude śubhe //

ity uktā vāruṇī tena saṃnidhānam athākarot

vṛndāvanavanotpannakadambatarukoṭare //

vicaran baladevo 'pi madirāgandham uttamam

āghrāya madirātarṣam avāpātha purātanam //

tataḥ kadambāt sahasā madyadhārāṃ sa lāṅgalī

patantīṃ vīkṣya maitreya prayayau paramāṃ mudam //

papau ca gopagopībhiḥ samaveto mudānvitaḥ

pragīyamāno lalitaṃ gītavādyaviśāradaiḥ //

sa matto 'tyantagharmāmbhaḥkaṇikāmauktikojjvalaḥ

āgaccha yamune snātum icchāmīty āha vihvalaḥ //

tasya vācaṃ nadī sā tu mattoktām avamanya vai

nājagāma tataḥ kruddho halaṃ jagrāha lāṅgalī //

gṛhītvā tāṃ taṭe tena cakarṣa madavihvalaḥ

pāpe nāyāsi nāyāsi gamyatām icchayānyataḥ //

sākṛṣṭā sahasā tena mārgaṃ saṃtyajya nimnagā

yatrāste balabhadro 'sau plāvayām āsa tad vanam //

śarīriṇī tathopetya trāsavihvalalocanā

prasīdety abravīd rāmaṃ muñca māṃ musalāyudha //

so 'bravīd avajānāsi mama śauryabale nadi

so 'haṃ tvāṃ halapātena vineṣyāmi sahasradhā //

ity uktayātisaṃtrāsāt tayā nadyā prasāditaḥ

bhūbhāge plāvite tasmin mumoca yamunāṃ balaḥ //

tataḥ snātasya vai kāntir ājagāma mahātmanaḥ

avataṃsotpalaṃ cāru gṛhītvaikaṃ ca kuṇḍalam //

Note: For 14c-15d, Ś2 marg. subst.:

tato vyamuñcad yamunāṃ yācito bhagavān balaḥ //

vijagāha jalaṃ strībhiḥ karaura(kariṇī)bhir ivebharāṭ //

kāmaṃ vihṛtya salilād uttīrṇāyāsitāmbare //

bhūṣaṇāni mahārghāṇi dadau kāntiśubhāṃ srajam //

varuṇaprahitāṃ cāsmai mālām amlānapaṅkajām

samudrābhe tathā vastre nīle lakṣmīr ayacchata //

kṛtāvataṃsaḥ sa tadā cārukuṇḍalabhūṣitaḥ

nīlāmbaradharaḥ sragvī śuśubhe kāntisaṃyutaḥ //

itthaṃ vibhūṣito reme tatra rāmas tadā vraje

māsadvayena yātaś ca punaḥ sa dvārakāṃ purīm //

revatīṃ nāma tanayāṃ raivatasya mahīpateḥ

upayeme balas tasyāṃ jajñāte niśaṭholmukau //

Note: For 17-19, Ś2 subst.:

vasitvā vāsasī nīle mālām āmucyakāñcanīm //

reje svalaṃkṛtilipto māhendra iva vāraṇaḥ //

adyāpi dṛśyate rājan yamunākṛṣṭavartmanā //

balasyānantavīryasya vīryaṃ sūcayatīva hi //

evaṃ sarvā niśā yātā ekaiva ramaro ((remire)) vraje //

rāmasyākṣiptacittasya mādhuryair vrajayoṣitām //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe pañcaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

bhīṣmakaḥ kuṇḍine rājā vidarbhaviṣaye 'bhavat

rukmī tasyābhavat putro rukmiṇī ca varāṅganā //

rukmiṇīṃ cakame kṛṣṇaḥ sā ca taṃ cāruhāsinī

na dadau yācate caināṃ rukmī dveṣeṇa cakriṇe //

dadau ca śiśupālāya jarāsaṃdhapracoditaḥ

bhīṣmako rukmiṇā sārdhaṃ rukmiṇīm uruvikramaḥ //

vivāhārthaṃ tataḥ sarve jarāsaṃdhamukhā nṛpāḥ

bhīṣmakasya purīṃ jagmuḥ śiśupālapriyaiṣiṇaḥ //

kṛṣṇo 'pi balabhadrādyair yādavair bahubhir vṛtaḥ

prayayau kuṇḍinaṃ draṣṭuṃ vivāhaṃ cedibhūbhṛtaḥ //

Note: D3.4, G3 ins.:

antaḥpraviṣṭā rājānaḥ śatravaḥ pūrvam āgatāḥ //

iti matvā tathā kṛṣṇo bahir vā samakalpayat //

śvobhāvini vivāhe tu tāṃ kanyāṃ hṛtavān hariḥ

vipakṣabhāram āsajya rāmādyeṣv atha bandhuṣu //

tataś ca pauṇḍrakaḥ śrīmān dantavakro vidūrathaḥ

śiśupālajarāsaṃdhaśālvādyāś ca mahībhṛtaḥ //

kupitās te hariṃ hantuṃ cakrur udyogam uttamam

nirjitāś ca samāgamya rāmādyair yadupuṃgavaiḥ //

kuṇḍinaṃ na pravekṣyāmi ahatvā yudhi keśavam

kṛtvā pratijñāṃ rukmī ca hantuṃ kṛṣṇam abhidrutaḥ //

hatvā balaṃ sanāgāśvaṃ pattisyandanasaṃkulam

nirjitaḥ pātitaś corvyāṃ līlayaiva sa cakriṇā //

Note: After 10 D6 ins.:

hantuṃ kṛtamatiḥ kṛṣṇo rukmiṇaṃ yuddhadurmadam //

Note: D6 cont.; while D5 ins. after 10:

praṇamya yācito brahma rukmiṇyā bhagavān hariḥ //

eka eva mama bhrātā na hantavyas tvayādhunā //

krodhaṃ niyamya deveśa bhrātṛbhikṣā pradīyatām //

ity ukto 'sau pariṣvaktaḥ kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā //

rukmī bhojakaṭaṃ nāma puraṃ kṛtvāvasat tadā //

nirjitya rukmiṇaṃ samyag upayeme sa rukmiṇīm

rākṣasena vivāhena saṃprāptāṃ madhusūdanaḥ //

tasyāṃ jajñe 'tha pradyumno madanāṃśaḥ sa vīryavān

jahāra śambaro yaṃ vai yo jaghāna ca śambaram //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ṣaḍviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

śambareṇa hṛto vīraḥ pradyumnaḥ sa kathaṃ mune

śambaraś ca mahāvīryaḥ pradyumnena kathaṃ hataḥ //

Note: Ed. Veṅk. ins.:

yas tenāpahṛtaḥ pūrvaṃ sa kathaṃ vijaghāna tam //

etad vistarataḥ śrotum icchāmi sakalaṃ guro //

ṣaṣṭhe 'hni jātamātraṃ tu pradyumnaṃ sūtikāgṛhāt

mamaiṣa hanteti mune hṛtavān kālaśambaraḥ //

hṛtvā cikṣepa caivainaṃ grāhogre lavaṇārṇave

kallolajanitāvarte sughore makarālaye //

patitaṃ tatra caivaiko matsyo jagrāha bālakam

na mamāra ca tasyāpi jaṭharānaladīpitaḥ //

matsyabandhaiś ca matsyo 'sau matsyair anyaiḥ saha dvija

ghātito 'suravaryāya śambarāya niveditaḥ //

tasya māyāvatī nāma patnī sarvagṛheśvarī

kārayām āsa sūdānām ādhipatyam aninditā //

dārite matsyajaṭhare dadṛśe sātiśobhanam

kumāraṃ manmathataror dagdhasya prathamāṅkuram //

ko 'yaṃ katham ayaṃ matsyajaṭharaṃ samupāgataḥ

ity evaṃ kautukāviṣṭāṃ tāṃ tanvīṃ prāha nāradaḥ //

ayaṃ samastajagataḥ sūtisaṃhārakarmaṇaḥ

śambareṇa hṛto viṣṇos tanayaḥ sūtikāgṛhāt //

kṣiptaḥ samudre matsyena nigīrṇas te vaśaṃ gataḥ

nararatnam idaṃ subhru visrabdhā paripālaya //

nāradenaivam uktā sā pālayām āsa taṃ śiśum

bālyād evātirāgeṇa rūpātiśayamohitā //

sa yadā yauvanābhogabhūṣito 'bhūn mahāmune

sābhilāṣā tadā sā tu babhūva gajagāminī //

māyāvatī dadau cāsmai māyāḥ sarvā mahātmane

pradyumnāyānurāgāndhā tannyastahṛdayekṣaṇā //

Note: For 5,26.1a-5,27.13b Ś2 substitutes:

antrāntare bhīṣmakasya dākṣiṇyā tasya bhūpateḥ //

śuśrāva rukmiṇīṃ kṛṣṇaḥ kanyāṃ rūpeṇa viśrutām //

sāpi śuśrāva kaṃsāriṃ kṛṣṇaṃ kamalalocanam //

abhilāṣarasodāraṃ kim apy āste manas tayoḥ //

bhīṣmakasyātmajo rukmī bhujaśālī raṇotkaṭaḥ //

vīro bibharti yaḥ spardhāṃ bhuvi bhārgavabhīṣmayoḥ //

anujāṃ rukmiṇīṃ dṛptaḥ sa kṛṣṇenārthitaḥ sadā //

na dadau kaṃsadāso 'yam iti dveṣād udāharat //

tato jarāsandhagirā śiśupālāya bhūbhuje //

tāṃ dattam udyayau putrīṃ bhīṣmakaḥ putrasaṃmate //

vasudevas vasuḥ putraḥ śiśupālo 'tha tatpurīm //

kṛṣṇādibhir vṛṣṇivīrair varayātrānimantritaiḥ //

dantavakrajarāsandhamukhyaiś ca saha rājabhiḥ //

sa vivāhotsave prāyād bhīṣmakeṇābhipūjitaḥ //

bhavānīpūjitavyagrāṃ tatra locanacandrikām //

dadarśa rukmiṇīṃ kṛṣṇaḥ kṛṣṇasārāyatekṣaṇām //

dṛṣṭvā tām atha vaikuṇṭhaḥ sotkaṇṭhāṃ manmathākulaḥ //

jahāra paśyatāṃ nṝṇāṃ sahasā bhīṣmakātmajām //

na hatvā malinācāraṃ kṛṣṇaṃ durnayakāriṇam //

svapuraṃ samupeṣyāmi vīravrataparicyutaḥ //

ity uktvā ratham āruhya vīrair anugato nṛpaḥ //

vātoddhūtapatākāgraḥ sa yayau nādayan diśaḥ //

dūrād āyāntam ālokya rathastho rukmiṇīsakhaḥ //

tasthau hariḥ parāvṛttya karṇāntākṛṣṭakārmukaḥ //

divyāstravarṣiṇaḥ śauricchittvā sarvāyudhāny atha //

rukmiṇaṃ tīvranārācair vivyādha hṛdaye nimiḥ //

mūrcchite patite tasmin vidrute rājamaṇḍale //

rarakṣa śaurir dayayā rukmiṇāṃ rukmiṇīgirā //

yāte dvāravatīṃ kṛṣṇe vinivṛtteṣu vṛṣṇiṣu //

kuṇḍinākhyaṃ puraṃ rukmī praviveśa na lajjayā //

pratijayāparityaktaḥ puraḥ saṃvidadhe puram //

puraṃ bhojakaṭaṃ nāma mānabhaṅgaṃ vicintayan //

jayaśriyam ivādāya śriyaṃ mūrtyantarāgatām //

kāmas tu vāsudevāṃśo dagdhaḥ prākchūdramanyunā //

dehopapattaye bhūyas tam eva pratyapadyata //

sa eva xx vaidarbhyāṃ kṛṣṇavīryasamudbhavaḥ //

pradyumna iti vikhyātaḥ arvato navamaḥ pituḥ //

taṃ śambaraḥ kālarūpī hṛtvā tokam anirdiśam //

sa viditvātmanaḥ śatruṃ prāsyodanvaty agād gṛham //

taṃ nirjagāra balavān mīnaḥ so 'py aparaiḥ saha //

vṛto jālena mahatā gṛhīto matsyajīvibhiḥ //

taṃ śambarāya kaivartā upājahur upāyanam //

sūdā mahānasaṃ nītvā vidyan svadhitinā drutam //

dṛṣṭvā tad udare bālaṃ māyāvatyai nyavedayan //

nārado 'kathayat sarvaṃ tasyāḥ śaṅkitacetasaḥ //

bālasya tattvam utpattiṃ matsyodaraniveśanam //

sā ca kāmasya vai patnī ratir nāma yaśasvinī //

patyur nirdagdhadehasya dehotpattiṃ pratīkṣitī //

nirūpitā śambareṇa sā sūpaudanasādhane //

kāmadevaṃ śiśuṃ buddhvā cakre snehaṃ tadārbhake //

nātidīrgheṇa kālena sa kārṣṇī rūḍhayauvanaḥ //

janayām āsa nārīṇāṃ vīkṣantīnāṃ suvibhramam //

prasajjantīṃ tu tām āha sa kārṣṇiḥ kamalekṣaṇām

mātṛbhāvām apāhāya kim evaṃ vartase 'nyathā //

sā cāsmai kathayām āsa na putras tvaṃ mameti vai

tanayaṃ tvām ayaṃ viṣṇor hṛtavān kālaśambaraḥ //

kṣiptaḥ samudre matsyasya saṃprāpto jaṭharān mayā

sā tu roditi te mātā kāntādyāpy ativatsalā //

ity uktaḥ śambaraṃ yuddhe pradyumnaḥ sa samāhvayat

krodhākulīkṛtamanā yuyudhe ca mahābalaḥ //

hatvā sainyam aśeṣaṃ tu tasya daityasya mādhaviḥ

saptamāyā vyatikramya māyāṃ saṃyuyuje 'ṣṭamīm //

tayā jaghāna taṃ daityaṃ māyayā kālaśambaram

utpatya ca tayā sārdham ājagāma pitur gṛham //

antaḥpure nipatitaṃ māyāvatyā samanvitam

taṃ dṛṣṭvā kṛṣṇasaṃkalpā babhūvuḥ kṛṣṇayoṣitaḥ //

rukmiṇī cāvadat premṇā sāsradṛṣṭir aninditā

dhanyāyā khalv ayaṃ putro vartate navayauvane //

asmin vayasi putro me pradyumno yadi jīvati

sabhāgyā jananī vatsa tvayā kāpi vibhūṣitā //

athavā yādṛśaḥ sneho mama yādṛg vapus tava

harer apatyaṃ suvyaktaṃ bhavān vatsa bhaviṣyati //

etasminn antare prāptaḥ saha kṛṣṇena nāradaḥ

antaḥpuracarāṃ devīṃ rukmiṇīṃ prāha harṣayan //

eṣa te tanayaḥ subhru hatvā śambaram āgataḥ

hṛto yenābhavad bālo bhavatyāḥ sūtikāgṛhāt //

iyaṃ māyāvatī bhāryā tanayasyāsya te satī

śambarasya na bhāryeyaṃ śrūyatām atra kāraṇam //

manmathe tu gate nāśaṃ tadudbhavaparāyaṇā

śambaraṃ mohayām āsa māyārūpeṇa rūpiṇī //

vihārādyupabhogeṣu rūpaṃ māyāmayaṃ śubham

darśayām āsa daityasya tasyeyaṃ madirekṣaṇā //

kāmo 'vatīrṇaḥ putras te tasyeyaṃ dayitā ratiḥ

viśaṅkā nātra kartavyā snuṣeyaṃ tava śobhanā //

tato harṣasamāviṣṭā rukmiṇī keśavas tathā

nagarī ca samastā sā sādhu sādhv ity abhāṣata //

ciranaṣṭena putreṇa saṃgatāṃ prekṣya rukmiṇīm

avāpa vismayaṃ sarvo dvāravatyāṃ janas tadā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe saptaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

cārudeṣṇaṃ sudeṣṇaṃ ca cārudehaṃ ca vīryavān

suṣeṇaṃ cāruguptaṃ ca bhadracāruṃ tathā param //

cāruvindaṃ sucāruṃ ca cāruṃ ca balināṃ varam

rukmiṇy ajanayat putrān kanyāṃ cārumatīṃ tathā //

anyāś ca bhāryāḥ kṛṣṇasya babhūvuḥ sapta śobhanāḥ

kālindī mitravindā ca satyā nāgnajitī tathā //

devī jāmbavatī cāpi rohiṇī kāmarūpiṇī

madrarājasutā cānyā suśīlā śīlamaṇḍanā //

sātrājitī satyabhāmā lakṣmaṇā cāruhāsinī

ṣoḍaśāsan sahasrāṇi strīṇām anyāni cakriṇaḥ //

Note: D3 ins., G3 ins. after 6ab:

pradyumnaḥ prathamas teṣāṃ sarveṣāṃ rukmiṇīsutaḥ //

pradyumno 'pi mahāvīryo rukmiṇas tanayāṃ śubhām

svayaṃvarasthāṃ jagrāha sā ca taṃ tanayaṃ hareḥ //

tasyām asyābhavat putro mahābalaparākramaḥ

aniruddho raṇe ruddho vīryodadhir ariṃdamaḥ //

tasyāpi rukmiṇaḥ pautrīṃ varayām āsa keśavaḥ

dauhitrāya dadau rukmī tāṃ spardhann api śauriṇā //

tasyā vivāhe rāmādyā yādavā hariṇā saha //

Note: T3, ed. Veṅk. ins.:

kalyāṇārthaṃ tataḥ sarve ye cānye bhūbhṛtas tathā //

rukmiṇo nagaraṃ jagmur nāmnā bhojakaṭaṃ dvija //

vivāhe tatra nirvṛtte prādyumneḥ sumahātmanaḥ

kaliṅgarājapramukhā rukmiṇaṃ vākyam abruvan //

anakṣajño halī dyūte tathāsya vyasanaṃ mahat

na jayāmo balaṃ kasmād dyūte nainaṃ mahādyute //

tatheti tān āha nṛpān rukmī balasamanvitaḥ

sabhāyāṃ saha rāmeṇa cakre dyūtaṃ ca vai tadā //

sahasram ekaṃ niṣkāṇāṃ rukmiṇā vijito balaḥ

dvitīye 'pi paṇe cānyat sahasraṃ rukmiṇā jitaḥ //

tato daśasahasrāṇi niṣkāṇāṃ paṇam ādade

balabhadro 'jayat tāni rukmī dyūtavidāṃ varaḥ //

tato jahāsa svanavat kaliṅgādhipatir dvija

dantān vidarśayan mūḍho rukmī cāha madoddhataḥ //

avidyo 'yaṃ mayā dyūte baladevaḥ parājitaḥ

mudhaivākṣāvalepāndho yo 'vamene 'kṣakovidān //

dṛṣṭvā kaliṅgarājānaṃ prakāśadaśanānanam

rukmiṇaṃ cāpi durvākyaṃ kopaṃ cakre halāyudhaḥ //

tataḥ kopaparītātmā niṣkakoṭiṃ halāyudhaḥ

glahaṃ jagrāha rukmī ca tadarthe 'kṣān apātayat //

ajayad baladevas taṃ prāhoccais taṃ jitaṃ mayā

mayeti rukmī prāhoccair alīkoktair alaṃ bala //

tvayokto 'yaṃ glahaḥ satyaṃ na mayaiṣo 'numoditaḥ

evaṃ tvayā ced vijitaṃ mayā na vijitaṃ katham //

athāntarikṣe vāg uccaiḥ prāha gambhīranādinī

baladevasya taṃ kopaṃ vardhayantī mahātmanaḥ //

jitaṃ balena dharmeṇa rukmiṇā bhāṣitaṃ mṛṣā

anuktvāpi vacaḥ kiṃcit kṛtaṃ bhavati karmaṇā //

tato balaḥ samutthāya kopasaṃraktalocanaḥ

jaghānāṣṭāpadenaiva rukmiṇaṃ sa mahābalaḥ //

kaliṅgarājaṃ cādāya visphurantaṃ balād balaḥ

babhañja dantān kupito yaiḥ prakāśaṃ jahāsa saḥ //

ākṛṣya ca mahāstambhaṃ jātarūpamayaṃ balaḥ

jaghāna ye 'nye tatpakṣāḥ bhūbhṛtaḥ kupito balaḥ //

tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ palāyanaparaṃ dvija

tad rājamaṇḍalaṃ sarvaṃ babhūva kupite bale //

balena nihataṃ śrutvā rukmiṇaṃ madhusūdanaḥ

novāca kiṃcin maitreya rukmiṇībalayor bhayāt //

tato 'niruddham ādāya kṛtodvāhaṃ dvijottama

dvārakām ājagāmātha yaducakraṃ sa keśavaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe 'ṣṭāviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

dvāravatyāṃ tataḥ śauriṃ śakras tribhuvaneśvaraḥ

ājagāmātha maitreya mattairāvatapṛṣṭhagaḥ //

praviśya dvārakāṃ so 'tha sametya hariṇā tataḥ

kathayām āsa daityasya narakasya viceṣṭitam //

tvayā nāthena devānāṃ manuṣyatve 'pi tiṣṭhatā

praśamaṃ sarvaduḥkhāni nītāni madhusūdana //

tapasvijananāśāya so 'riṣṭo dhenukas tathā

pravṛtto yas tathā keśī te sarve nihatās tvayā //

kaṃsaḥ kuvalayāpīḍaḥ pūtanā bālaghātinī

nāśaṃ nītās tvayā sarve ye 'nye jagadupadravāḥ //

yuṣmaddordaṇḍasadbuddhiparitrāte jagattraye

yajviyajñāṃśasaṃprāptyā tṛptiṃ yānti divaukasaḥ //

so 'haṃ sāmpratam āyāto yannimittaṃ janārdana

tac chrutvā tatpratīkāraprayatnaṃ kartum arhasi //

bhaumo 'yaṃ narako nāma prāgjyotiṣapureśvaraḥ

karoti sarvabhūtānām upaghātam ariṃdama //

devasiddhāsurādīnāṃ nṛpāṇāṃ ca janārdana

hṛtvā hi so 'suraḥ kanyā rurodha nijamandire //

chatraṃ yat salilasrāvi taj jahāra pracetasaḥ

mandarasya tathā śṛṅgaṃ hṛtavān maṇiparvatam //

amṛtasrāviṇī divye manmātuḥ kṛṣṇa kuṇḍale

jahāra so 'suro 'dityā vāñchaty airāvataṃ gajam //

durnītam etad govinda mayā tasya tavoditam

yad atra pratikartavyaṃ tat svayaṃ parimṛśyatām //

iti śrutvā smitaṃ kṛtvā bhagavān devakīsutaḥ

gṛhītvā vāsavaṃ haste samuttasthau varāsanāt //

Note: Ś1,D2.5 ins.:

cintayām āsa ca vibhur manasā pannagāśanam //

saṃcintitam upāruhya garuḍaṃ gaganecaram

satyabhāmāṃ samāropya yayau prāgjyotiṣaṃ puram //

āruhyairāvataṃ nāgaṃ śakro 'pi tridiśālayam

tato jagāma maitreya paśyatāṃ dvārakaukasām //

prāgjyotiṣapurasyāsīt samantāc chatayojanam

ācitā mauravaiḥ pāśaiḥ kṣurāntair bhūr dvijottama //

tāṃś ciccheda hariḥ pāśān kṣiptvā cakraṃ sudarśanam

tato muruḥ samuttasthau taṃ jaghāna ca keśavaḥ //

muros tu tanayān sapta sahasrāṃs tāṃs tato hariḥ

cakradhārāgninirdagdhāṃś cakāra śalabhān iva //

hatvā muruṃ hayagrīvaṃ tathā pañcajanaṃ dvija

prāgjyotiṣapuraṃ dhīmāṃs tvarāvān samupādravat //

narakeṇāsya tatrābhūn mahāsainyena saṃyugaḥ

kṛṣṇasya yatra govindo jaghne daityān sahasraśaḥ //

śastrāstravarṣaṃ muñcantaṃ taṃ bhaumaṃ narakaṃ balī

kṣiptvā cakraṃ dvidhā cakre cakrī daiteyacakrahā //

hate tu narake bhūmir gṛhītvāditikuṇḍale

upatasthe jagannāthaṃ vākyaṃ cedam athābravīt //

yadāham uddhṛtā nātha tvayā sūkaramūrtinā

tvatsparśasaṃbhavaḥ putras tadāyaṃ mayy ajāyata //

so 'yaṃ tvayaiva datto me tvayaiva vinipātitaḥ

gṛhāṇa kuṇḍale ceme pālayāsya ca saṃtatim //

bhārāvataraṇārthāya mamaiva bhagavān imam

aṃśena lokam āyātaḥ prasādasumukhaḥ prabho //

tvaṃ kartā ca vikartā ca saṃhartā prabhavo 'pyayaḥ

jagatāṃ tvaṃ jagadrūpaḥ stūyate 'cyuta kiṃ tava //

vyāpī vyāpyaḥ kriyā kartā kāryaṃ ca bhagavān yadā

sarvabhūtātmabhūtasya stūyate tava kiṃ tadā //

paramātmā tvam ātmā ca bhūtātmā cāvyayo bhavān

yadā tadā stutir nāsti kimarthā te pravartate //

prasīda sarvabhūtātman narakeṇa kṛtaṃ hi yat

tat kṣamyatām adoṣāya tvatsutaḥ sa nipātitaḥ //

tatheti coktvā dharaṇīṃ bhagavān bhūtabhāvanaḥ

ratnāni narakāvāsāj jagrāha munisattama //

kanyāpure sa kanyānāṃ ṣoḍaśātulavikramaḥ

śatādhikāni dadṛśe sahasrāṇi mahāmune //

caturdaṃṣṭrān gajāṃś cogrān ṣaṭsahasrān sa dṛṣṭavān

kāmbojānāṃ tathāśvānāṃ niyutāny ekaviṃśatim //

kanyās tāś ca tathā nāgāṃs tāṃś cāśvān dvārakāṃ purīm

preṣayām āsa govindaḥ sadyo narakakiṃkaraiḥ //

dadṛśe vāruṇaṃ chatraṃ tathaiva maṇiparvatam

āropayām āsa harir garuḍe patageśvare //

āruhya ca svayaṃ kṛṣṇaḥ satyabhāmāsahāyavān

adityāḥ kuṇḍale dātuṃ jagāma tridivālayam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ekonatriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

garuḍo vāruṇaṃ chatraṃ tathaiva maṇiparvatam

sabhāryaṃ ca hṛṣīkeśaṃ līlayaiva vahan yayau //

tataḥ śaṅkham upādhmāsīt svargadvāragato hariḥ

upatasthus tato devāḥ sārghyapātrā janārdanam //

sa devair arcitaḥ kṛṣṇo devamātur niveśanam

sitābhraśikharākāraṃ praviśya dadṛśe 'ditim //

sa tāṃ praṇamya śakreṇa saha te kuṇḍalottame

dadau narakanāśaṃ ca śaśaṃsāsyai janārdanaḥ //

tataḥ prītā jaganmātā dhātāraṃ jagatāṃ harim

tuṣṭāvāditir avyagrā kṛtvā tatpravaṇaṃ manaḥ //

namas te puṇḍarīkākṣa bhaktānām abhayaṃkara

sanātanātman sarvātman bhūtātman bhūtabhāvana //

praṇetā manaso buddher indriyāṇāṃ guṇātmaka

triguṇātīta nirdvandva śuddha sarvahṛdisthita //

sitadīrghādiniḥśeṣakalpanāparivarjita

janmādibhir asaṃspṛṣṭa svapnādiparivarjita //

saṃdhyā rātrir aho bhūmir gaganaṃ vāyur ambu ca

hutāśano mano buddhir bhūtādis tvaṃ tathācyuta //

sṛṣṭisthitivināśānāṃ kartā kartṛpatir bhavān

brahmaviṣṇuśivākhyābhir ātmamūrtibhir īśvara //

devā yakṣās tathā daityā rākṣasāḥ siddhapannagāḥ

kūṣmāṇḍāś ca piśācāś ca gandharvā manujās tathā //

paśavo mṛgāḥ pataṃgāś ca tathaiva ca sarīsṛpāḥ //

Note: for 12ab Ś2,D7 subst.:

paśava uragā mīnā mṛgāś ca vanajātayaḥ //

kīṭāś caiva pataṅgāś ca tathaiva ca sarīsṛpāḥ //

vṛkṣagulmalatāvallīsamastatṛṇajātayaḥ //

sthūlā madhyās tathā sūkṣmāḥ sūkṣmāt sūkṣmatarāś ca ye

dehabhedā bhavān sarve ye kecit pudgalāśrayāḥ //

māyā taveyam ajñātaparamārthātimohinī

anātmany ātmavijñānaṃ yayā mūḍho nirudhyate //

Note: V ins.:

asve svam iti bhāvo 'tra yat puṃsām upajāyate //

ahaṃ mameti bhāvo 'tra yat puṃsām abhijāyate

saṃsāramātur māyāyās tavaitan nātha ceṣṭitam //

yaiḥ svadharmaparair nātha narair ārādhito bhavān

te taranty akhilām etāṃ māyām ātmavimuktaye //

brahmādyāḥ sakalā devā manuṣyāḥ paśavas tathā

viṣṇumāyāmahāvartamohāndhatamasā vṛtāḥ //

ārādhya tvām abhīpsante kāmān ātmabhavakṣayam

yad ete puruṣā māyā saiveyaṃ bhagavaṃs tava //

mayā tvaṃ putrakāminyā vairipakṣakṣayāya ca

ārādhito na mokṣāya māyāvilasitaṃ hi tat //

kaupīnācchādanaprāyā vāñchā kalpadrumād api

jāyate yad apuṇyānāṃ so 'parādhaḥ svadoṣajaḥ //

tat prasīdākhilajaganmāyāmohakarāvyaya

ajñānaṃ jñānasadbhāvabhūtaṃ bhūteśa nāśaya //

namas te cakrahastāya śārṅgahastāya te namaḥ

gadāhastāya te viṣṇo śaṅkhahastāya te namaḥ //

etat paśyāmi te rūpaṃ sthūlacihnopalakṣitam

na jānāmi paraṃ yat te prasīda parameśvara //

adityaivaṃ stuto viṣṇuḥ prahasyāha surāraṇim

mātā devi tvam asmākaṃ prasīda varadā bhava //

evam astu yathecchā te tvam aśeṣaiḥ surāsuraiḥ

ajeyaḥ puruṣavyāghra martyaloke bhaviṣyasi //

tato 'nantaram evāsya śakrāṇīsahitāditim

satyabhāmā praṇamyāha prasīdeti punaḥ punaḥ //

matprasādān na te subhru jarā vairūpyam eva ca

bhaviṣyaty anavadyāṅgī sarvakālaṃ bhaviṣyasi //

adityā tu kṛtānujño devarājo janārdanam

yathāvat pūjayām āsa bahumānapuraḥsaram //

Note: D3.4,T1,G2, ed. Veṅk. ins.:

śacī ca satyabhāmāyai pārijātasya puṣpakam //

na dadau mānuṣīṃ matvā svayaṃ puṣpair alaṃkṛtā //

tato dadarśa kṛṣṇo 'pi satyabhāmāsahāyavān

devodyānāni hṛdyāni nandanādīni sattama //

dadarśa ca sugandhāḍhyaṃ mañjarīpuṣpadhāriṇam

śaityāhlādakaraṃ tāmrabālapallavaśobhitam //

mathyamāne 'mṛte jātaṃ jātarūpopamatvacam

pārijātaṃ jagannāthaḥ keśavaḥ keśisūdanaḥ //

Note: T3, ed. Veṅk. ins.:

tutoṣa paramaprītyā tarurājam anuttamam //

taṃ dṛṣṭvā prāha govindaṃ satyabhāmā dvijottama

kasmān na dvārakām eṣa nīyate kṛṣṇa pādapaḥ //

yadi te tad vacaḥ satyaṃ satyātyarthaṃ priyeti me

madgehaniṣkuṭārthāya tad ayaṃ nīyatāṃ taruḥ //

na me jāmbavatī tādṛg abhīṣṭā na ca rukmiṇī

satye yathā tvam ity uktaṃ tvayā kṛṣṇāsakṛt priyam //

satyaṃ tad yadi govinda nopacārakṛtaṃ tava

tad astu pārijāto 'yaṃ mama gehavibhūṣaṇam //

bibhratī pārijātasya keśapakṣeṇa mañjarīm

sapatnīnām ahaṃ madhye śobheyam iti kāmaye //

Note: G1 ins.:

tathā xxx kā bhūtvā ratim utpādayāmi te //

rugmiṇīprabhṛtibhyas te devībhyaś cātisundarī //

etena pārijātena bhavāmi tava karmaṇā //

yathāhaṃ mādhava vibho tathā mām adhikāṃ kuru //

ity uktaḥ sa prahasyaināṃ pārijātaṃ garutmati

āropayām āsa haris tam ūcur vanarakṣiṇaḥ //

bho śacī devarājasya mahiṣī tatparigraham

pārijātaṃ na govinda hartum arhasi pādapam //

Note: ed. Veṅk. ins.:

utpanno devarājāya dattaḥ so 'pi dadau punaḥ //

mahiṣyai sumahābhāga devyai śacyai kutūhalāt //

śacīvibhūṣaṇārthāya devair amṛtamanthane

utpādito 'yaṃ na kṣemī gṛhītvainaṃ gamiṣyasi //

devarājo mukhaprekṣo yasyās tasyāḥ parigraham

mauḍhyāt prārthayase kṣemī gṛhītvainaṃ hi ko vrajet //

avaśyam asya devendro niṣkṛtiṃ kṛṣṇa yāsyati

vajrodyatakaraṃ śakram anuyāsyanti cāmarāḥ //

tad alaṃ sakalair devair vigraheṇa tavācyuta

vipākakaṭu yat karma tan na śaṃsanti paṇḍitāḥ //

ity ukte tair uvācaitān satyabhāmātikopinī

kā śacī pārijātasya ko vā śakraḥ surādhipaḥ //

sāmānyaḥ sarvalokānāṃ yady eṣo 'mṛtamanthane

samutpannaḥ surāḥ kasmād eko gṛhṇāti vāsavaḥ //

yathā sudhā yathaivendur yathā śrīr vanarakṣiṇaḥ

sāmānyaḥ sarvalokasya pārijātas tathā drumaḥ //

bhartṛbāhumahāgarvād ruṇaddhy enam atho śacī

tat kathyatām alaṃ kṣāntyā satyā hārayati drumam //

kathyatāṃ ca drutaṃ gatvā paulomyā vacanaṃ mama

satyabhāmā vadaty etad iti garvoddhatākṣaram //

yadi tvaṃ dayitā bhartur yadi vaśyaḥ patis tava

madbhartur harato vṛkṣaṃ tat kāraya nivāraṇam //

jānāmi te patiṃ śakraṃ jānāmi tridaśeśvaram

pārijātaṃ tathāpy enaṃ mānuṣī hārayāmi te //

ity uktā rakṣiṇo gatvā śacyā ūcur yathoditam

śacī cotsāhayām āsa tridaśādhipatiṃ patim //

tataḥ samastadevānāṃ sainyaiḥ parivṛto harim

prayayau pārijātārtham indro yodhayituṃ dvija //

tataḥ parighanistriṃśagadāśūlavarāyudhāḥ

babhūvus tridaśāḥ sajjāḥ śakre vajrakare sthite //

tato nirīkṣya govindo nāgarājopari sthitam

śakraṃ devaparīvāraṃ yuddhāya samupasthitam //

cakāra śaṅkhanirghoṣaṃ diśaḥ śabdena pūrayan

mumoca ca śaravrātaṃ sahasrāyutasaṃmitam //

tato diśo nabhaś caiva dṛṣṭvā śaraśatācitam

mumucus tridaśāḥ sarve astraśastrāṇy anekaśaḥ //

ekaikaṃ śastram astraṃ ca devair muktaṃ sahasradhā

ciccheda līlayaiveśo jagatāṃ madhusūdanaḥ //

pāśaṃ salilarājasya samākṛṣyoragāśanaḥ

cakāra khaṇḍaśaś cañcvā bālapannagadehavat //

yamena prahitaṃ daṇḍaṃ gadāvikṣepakhaṇḍitam

pṛthivyāṃ pātayām āsa bhagavān devakīsutaḥ //

śibikāṃ ca dhaneśasya cakreṇa tilaśo vibhuḥ

cakāra śaurir arkaṃ ca dṛṣṭidṛṣṭaṃ hataujasam //

nīto 'gniḥ śataśo bāṇair drāvitā vasavo diśaḥ

cakravicchinnaśūlāgrā rudrā bhuvi nipātitāḥ //

sādhyā viśve ca maruto gandharvāś caiva sāyakaiḥ

śārṅgeṇa preritair astā vyomni śālmalitūlavat //

garutmān api vaktreṇa pakṣābhyāṃ nakharāṅkuraiḥ

bhakṣayaṃs tāḍayan devān dārayaṃś ca cacāra vai //

tataḥ śarasahasreṇa devendramadhusūdanau

parasparaṃ vavarṣāte dhārābhir iva toyadau //

airāvatena garuḍo yuyudhe tatra saṃkule

devaiḥ samastair yuyudhe śakreṇa ca janārdanaḥ //

chinneṣv aśeṣabāṇeṣu śastreṣv astreṣu ca tvaran

jagrāha vāsavo vajraṃ kṛṣṇaś cakraṃ sudarśanam //

tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ trailokyaṃ dvijasattama

vajracakradharau dṛṣṭvā devarājajanārdanau //

kṣiptaṃ vajram athendreṇa jagrāha bhagavān hariḥ

na mumoca tathā cakraṃ śakraṃ tiṣṭheti cābravīt //

praṇaṣṭavajraṃ devendraṃ garuḍakṣatavāhanam

satyabhāmābravīd vīraṃ palāyanaparāyaṇam //

trailokyeśvara no yuktaṃ śacībhartuḥ palāyanam

pārijātasragābhogā tvām upasthāsyate śacī //

kīdṛśaṃ devarājyaṃ te pārijātasragujjvalām

apaśyato yathā pūrvaṃ praṇayābhyāgatāṃ śacīm //

alaṃ śakra prayātena na vrīḍāṃ gantum arhasi

nīyatāṃ pārijāto 'yaṃ devāḥ santu gatavyathāḥ //

patigarvāvalepena bahumānapuraḥsaram

na dadarśa gṛhāyātām upacāreṇa māṃ śacī //

strītvād agurucittāhaṃ svabhartṛślāghanāparā

tataḥ kṛtavatī śakra bhavatā saha vigraham //

tad alaṃ pārijātena parasvena hṛtena naḥ

rūpeṇa garvitā sā tu bhartrā strī kā na garvitā //

ity ukto vai nivavṛte devarājas tayā dvija

prāha cainām alaṃ caṇḍi sakhi khedātivistaraiḥ //

na cāpi sargasaṃhārasthitikartākhilasya yaḥ

jitasya tena me vrīḍā jāyate viśvarūpiṇā //

yasmiñ jagat sakalam etad anādimadhye yasmād yataś ca na bhaviṣyati sarvabhūtāt

tenodbhavapralayapālanakāraṇena vrīḍā kathaṃ bhavati devi nirākṛtasya //

sakalabhuvanasūtir mūrtir asyāṇusūkṣmā viditasakalavedyair jñāyate yasya nānyaiḥ

tam ajam akṛtam īśaṃ śāśvataṃ svecchayainaṃ jagadupakṛtimartyaṃ ko vijetuṃ samarthaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe triṃśo 'dhyāyaḥ ]]

saṃstuto bhagavān itthaṃ devarājena keśavaḥ

prahasya bhāvagambhīram uvācendraṃ dvijottama //

devarājo bhavān indro vayaṃ martyā jagatpate

kṣantavyaṃ bhavataivaitad aparādhakṛtaṃ mama //

pārijātataruś cāyaṃ nīyatām ucitāspadam

gṛhīto 'yaṃ mayā śakra satyāvacanakāraṇāt //

vajraṃ cedaṃ gṛhāṇa tvaṃ yad grastaṃ prahitaṃ tvayā

tavaivaitat praharaṇaṃ śakra vairividāraṇam //

vimohayasi mām īśa martyo 'ham iti kiṃ vadan

jānīmas tvāṃ bhagavato na tu sūkṣmavido vayam //

yo 'si so 'si jagattrāṇapravṛttau nātha saṃsthitaḥ

jagataḥ śalyaniṣkarṣaṃ karoṣy asurasūdana //

nīyatāṃ pārijāto 'yaṃ kṛṣṇa dvāravatīṃ purīm

martyaloke tvayā mukte nāyaṃ saṃsthāsyate bhuvi //

Note: D3.4,T,G1.3,M3,ed. Veṅk. ins.:

devadeva jagannātha kṛṣṇa viṣṇo mahābhuja //

śaṅkhacakragadāpāṇe śārṅgāsidhara mādhava //

tathety uktvā ca devendram ājagāma bhuvaṃ hariḥ

prasaktaiḥ siddhagandharvaiḥ stūyamānaḥ surarṣibhiḥ //

Note: D5 ins. after 7, whereas Ś2,D7 ins. after 8:

āgamiṣyati deveśa svayam eva triviṣṭapam //

tataḥ śaṅkham upādhmāya dvārakopari saṃsthitaḥ

harṣam utpādayām āsa dvārakāvāsināṃ dvija //

avatīryātha garuḍāt satyabhāmāsahāyavān

niṣkuṭe sthāpayām āsa pārijātaṃ mahātarum //

yam abhyetya janaḥ sarvo jātiṃ smarati paurvikīm

vāsyate yasya puṣpotthagandhenorvī triyojanam //

tatas te yādavāḥ sarve dehabandhān amānuṣān

dadṛśuḥ pādape tasmin kurvato mukhadarśanam //

kiṃkaraiḥ samupānītaṃ hastyaśvādi tato dhanam

striyaś ca kṛṣṇo jagrāha narakasya parigrahān //

Note: D3.4,T1,G2-3,ed. ins. after 13ab:

vibhajya pradadau kṛṣṇo bāndhavānāṃ mahāmatiḥ //

tataḥ kāle śubhe prāpte upayeme janārdanaḥ

tāḥ kanyā narakeṇāsan sarvato yāḥ samāhṛtāḥ //

ekasminn eva govindaḥ kāle tāsāṃ mahāmune

jagrāha vidhivat pāṇīn pṛthaggeheṣu dharmataḥ //

ṣoḍaśastrīsahasrāṇi śatam ekaṃ tathādhikam

tāvanti cakre rūpāṇi bhagavān madhusūdanaḥ //

ekaikaśyena tāḥ kanyā menire madhusūdanaḥ

mamaiva pāṇigrahaṇaṃ bhagavān kṛtavān iti //

niśāsu ca jagatsraṣṭā tāsāṃ geheṣu keśavaḥ

uvāsa vipra sarvāsāṃ viśvarūpadharo hariḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ekatriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

pradyumnādyā hareḥ putrā rukmiṇyāḥ kathitās tava

bhānuṃ bhaimarikaṃ caiva satyabhāmā vyajāyata //

dīptimantaḥ prayakṣādyā rohiṇyās tanayā hareḥ

babhūvur jāmbavatyāṃ ca sāmbādyā bāhuśālinaḥ //

tanayā bhadravindādyā nāgnajityāṃ mahābalāḥ

saṃgrāmajitpradhānās tu śaibyāyāś cābhavan sutāḥ //

vṛkādyāś ca sutā mādryāṃ gātravatpramukhān sutān

avāpa lakṣmaṇā putrāḥ kālindyāś ca śrutādayaḥ //

anyāsāṃ caiva bhāryāṇāṃ samutpannāni cakriṇaḥ

aṣṭāyutāni putrāṇāṃ sahasrāṇāṃ śataṃ tathā //

pradyumnaḥ prathamas teṣāṃ sarveṣāṃ rukmiṇīsutaḥ

pradyumnād aniruddho 'bhūd vajras tasmād ajāyata //

aniruddho raṇe ruddho baleḥ pautrīṃ mahābalaḥ

bāṇasya tanayām ūṣām upayeme dvijottama //

yatra yuddham abhūd ghoraṃ hariśaṃkarayor mahat

chinnaṃ sahasraṃ bāhūnāṃ yatra bāṇasya cakriṇā //

kathaṃ yuddham abhūd brahmann uṣārthe harakṛṣṇayoḥ

kathaṃ kṣayaṃ ca bāṇasya bāhūnāṃ kṛtavān hariḥ //

etat sarvaṃ mahābhāga mamākhyātuṃ tvam arhasi

mahat kautūhalaṃ jātaṃ kathāṃ śrotum imāṃ hareḥ //

uṣā bāṇasutā vipra pārvatīṃ saha śambhunā

krīḍantīm upalakṣyoccaiḥ spṛhāṃ cakre tadāśrayām //

tataḥ sakalacittajñā gaurī tām āha bhāminīm

alam atyarthatāpena bhartrā tvam api raṃsyase //

ityukte sā tadā cakre kadeti matim ātmanaḥ

ko vā bhartā mamety enāṃ punar apy āha pārvatī //

vaiśākhaśukladvādaśyāṃ svapne yo 'bhibhavaṃ tava

kariṣyati sa te bhartā rājaputri bhaviṣyati //

tasyāṃ tithau pumān svapne yathā devyā udīritam

tathaivābhibhavaṃ cakre rāgaṃ cakre ca tatra sā //

tataḥ prabuddhā puruṣam apaśyantī samutsukā

kva gato 'sīti nirlajjā maitreyoktavatī sakhīm //

bāṇasya mantrī kumbhāṇḍaḥ citralekhā ca tatsutā

tasyāḥ sakhy abhavat sā ca prāha ko 'yaṃ tvayocyate //

yadā lajjākulā nāsyai kathayām āsa sā sakhī

tadā viśvāsam ānīya sarvam evābhyavādayat //

viditārthāṃ tu tām āha punar ūṣā yathoditam

devyā tathaiva tatprāptau yo 'bhyupāyaḥ kuruṣva tam //

Note: D3.4,T1.3,G3,M4,ed. Veṅk. ins.:

durvijñeyam idaṃ vastu prāptuṃ cāpi na śakyate //

tathāpi kaścit kartavyaḥ upakāraḥ priye tava //

saptāṣṭadinaparyantaṃ kālaṃ tāvat pratīkṣyatām //

ity uktvābhyantaragṛhaṃ gatvopāyam athākarot //

tataḥ paṭe surān daityān gandharvāṃś ca pradhānataḥ

manuṣyāṃś cābhilikhyāsyai citralekhā vyadarśayat //

apāsya sā tu gandharvāṃs tathoragasurāsurān

manuṣyeṣu dadau dṛṣṭiṃ teṣv apy andhakavṛṣṇiṣu //

kṛṣṇarāmau vilokyāsīt subhrūr lajjājaḍeva sā

pradyumnadarśane vrīḍādṛṣṭiṃ ninye 'nyato dvija //

dṛṣṭamātre tataḥ kānte pradyumnatanaye dvija

dṛṣṭvātyarthavilāsinyā lajjā kvāpi nirākṛtā //

so 'yaṃ so 'yam itīty ukte tayā sā yogagāminī //

Note: After 24ab, D3.4.6,T1.3,G3.M3,ed. Veṅk. ins.:

citralekhābravīd enām uṣāṃ bāṇasutāṃ tadā //

ayaṃ kṛṣṇasya pautras te bhartā devyā prasāditaḥ //

aniruddha iti khyātaḥ prakhyātaḥ priyadarśanaḥ //

prāpnoṣi yadi bhartāram imaṃ prāptaṃ tvayākhilam //

duṣpraveśā purī pūrvaṃ dvārakā haripālitā //

tathāpi yatnād bhartāram ānayiṣyāmi te sakhi //

rahasyam etad vaktavyaṃ na kasyacid api priye //

acirād āgamiṣyāmi sahasva virahaṃ mama //

yayau dvāravatīm ūṣāṃ samāśvāsya tataḥ sakhīm //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe dvātriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

bāṇo 'pi praṇipatyāgre maitreyāha trilocanam

deva bāhusahasreṇa nirviṇṇo 'haṃ vināhavam //

kaccin mamaiṣāṃ bāhūnāṃ sāphalyajanako raṇaḥ

bhaviṣyati vinā yuddhaṃ bhārāya mama kiṃ bhujaiḥ //

mayūradhvajabhaṅgas te yadā bāṇa bhaviṣyati

piśitāśijanānandaṃ prāpsyase tvaṃ tadā raṇam //

tataḥ praṇamya muditaḥ śambhum abhyāgato gṛham

bhagnaṃ ca dhvajam ālokya hṛṣṭo harṣāntaraṃ yayau //

etasminn eva kāle tu yogavidyābalena tam

aniruddham athāninye citralekhā varāpsarāḥ //

kanyāntaḥpuramadhye taṃ ramamāṇaṃ sahoṣayā

vijñāya rakṣiṇo gatvā śaśaṃsur daityabhūpateḥ //

vyādiṣṭaṃ kiṃkarāṇāṃ tu sainyaṃ tena mahātmanā

jaghāna parighaṃ loham ādāya paravīrahā //

hateṣu teṣu bāṇo 'pi rathasthas tadvadhodyataḥ

yudhyamāno yathāśakti yadā vīryeṇa nirjitaḥ //

māyayā yuyudhe tena sa tadā mantricoditaḥ

tatas taṃ pannagāstreṇa babandha yadunandanam //

dvāravatyāṃ kva yāto 'sāv aniruddheti jalpatām

yadūnām ācacakṣe taṃ baddhaṃ bāṇena nāradaḥ //

taṃ śoṇitapure śrutvā nītaṃ vidyāvidagdhayā

yoṣitā pratyayaṃ jagmur yādavā nāmarair iti //

tato garuḍam āruhya smṛtamātrāgataṃ hariḥ

balapradyumnasahito bāṇasya prayayau puram //

purīpraveśe pramathair yuddham āsīn mahātmanaḥ

yayau bāṇapurābhyāśaṃ nītvā tān saṃkṣayaṃ hariḥ //

tatas tripādas triśirā jvaro māheśvaro mahān

bāṇarakṣārtham atyarthaṃ yuyudhe śārṅgadhanvanā //

tadbhasmasparśasaṃbhūtatāpaḥ kṛṣṇāṅgasaṃgamāt

avāpa baladevo 'pi śramam āmīlitekṣaṇaḥ //

tataḥ sa yuddhyamānas tu sahadevena śārṅgiṇā

vaiṣṇavena jvareṇāśu kṛṣṇadehān nirākṛtaḥ //

nārāyaṇabhujāghātaparipīḍanavihvalam

taṃ vīkṣya kṣamyatām asyety āha devaḥ pitāmahaḥ //

tataś ca kṣāntam eveti proktvā taṃ vaiṣṇavaṃ jvaram

ātmany eva layaṃ ninye bhagavān madhusūdanaḥ //

Note: D3,G2.3 G2.3 in marg. ins.:

evam ukto bhagavatā praṇipatya jvaro 'bravīt //

devadeva mahādeva praṇatārtiharācyuta //

mama tvayā samaṃ yuddhaṃ ye smariṣyanti mānavāḥ

vijvarās te bhaviṣyantīty uktvā cainaṃ yayau jvaraḥ //

tato 'gnīn bhagavān pañca jitvā nītvā tathā kṣayam

dānavānāṃ balaṃ viṣṇuś cūrṇayām āsa līlayā //

tataḥ samastasainyena daiteyānāṃ baleḥ sutaḥ

yuyudhe śaṃkaraś caiva kārtikeyaś ca śauriṇā //

hariśaṃkarayor yuddham atīvāsīt sudāruṇam

cukṣubhuḥ sakalā lokāḥ yatrāstrāṃśupratāpitāḥ //

pralayo 'yam aśeṣasya jagato nūnam āgataḥ

menire tridaśā yatra vartamāne mahāhave //

Note: D7 ins.:

devāś ca bhayasaṃtrastāḥ prārthayantas tato harim //

prārthitaḥ śaṃkaraś cāpi parājayaṃ gṛhītavān //

jṛmbhaṇāstreṇa govindo jṛmbhayām āsa śaṃkaram

tataḥ praṇeśur daiteyāḥ pramathāś ca samantataḥ //

jṛmbhābhibhūtas tu haro rathopastha upāviśat

na śaśāka tadā yoddhuṃ kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā //

garuḍakṣatavāhaś ca pradyumnāstranipīḍitaḥ

kṛṣṇahuṃkāranirdhūtaśaktiś cāpayayau guhaḥ //

Note: D7,T1 ins.:

pramathānāṃ tataḥ sainyaṃ bāṇavarṣād anīnaśat //

jṛmbhite śaṃkare naṣṭe daityasainye guhe jite

nīte pramathasainye ca saṃkṣayaṃ śārṅgadhanvanā //

nandīśasaṃgṛhītāśvam adhirūḍho mahāratham

bāṇas tatrāyayau yoddhuṃ kṛṣṇakārṣṇibalaiḥ saha //

balabhadro mahāvīryo bāṇasainyam anekadhā

vivyādha bāṇaiḥ prabhraśya dharmataś cāpalāyata //

ākṛṣya lāṅgalāgreṇa musalenāvapothitam

balaṃ balena dadṛśe bāṇo bāṇaiś ca cakriṇā //

tataḥ kṛṣṇasya bāṇena yuddham āsīt samantataḥ //

parasparam iṣūn dīptān kāyatrāṇavibhedakān
kṛṣṇaś ciccheda bāṇais tān bāṇena prahitān śarān
bibheda keśavaṃ bāṇo bāṇaṃ vivyādha cakrabhṛt //

mumucāte tathāstrāṇi bāṇakṛṣṇau jigīṣayā

parasparaṃ kṣatiparau paramāmarṣiṇau dvija //

chidyamāneṣv aśeṣeṣu śareṣv astre ca sīdati

prācuryeṇa harir bāṇaṃ hantuṃ cakre tato manaḥ //

tato 'rkaśatasaṃghātatejasaḥ sadṛśadyutiḥ

jagrāha daityacakrārir hariś cakraṃ sudarśanam //

muñcato bāṇanāśāya tac cakraṃ madhuvidviṣaḥ

nagnā daiteyavidyābhūt koṭavī purato hareḥ //

tām agrato harir dṛṣṭvā mīlitākṣaḥ sudarśanam

mumoca bāṇam uddiśya chettuṃ bāhuvanaṃ ripoḥ //

krameṇa tat tu bāhūnāṃ bāṇasyācyutacoditam

chedaṃ cakre 'surāpāstaśastraughakṣapaṇādṛtam //

chinne bāhuvane tat tu karasthaṃ madhusūdanaḥ

mumukṣur bāṇanāśāya vijñātas tripuradviṣā //

sa upetyāha govindaṃ sāmapūrvam umāpatiḥ

vilokya bāṇaṃ dordaṇḍacchedāsṛksrāvavarṣiṇam //

kṛṣṇa kṛṣṇa jagannātha jāne tvāṃ puruṣottamam

pareśaṃ paramātmānam anādinidhanaṃ param //

devatiryaṅmanuṣyeṣu śarīragrahaṇātmikā

līleyaṃ sarvabhūtasya tava ceṣṭopalakṣaṇā //

tat prasīdābhayaṃ dattaṃ bāṇasyāsya mayā prabho

tat tvayā nānṛtaṃ kāryaṃ yan mayā vyāhṛtaṃ vacaḥ //

asmatsaṃśrayavṛddho 'yaṃ nāparādhyas tavāvyaya

mayā dattavaro daityas tatas tvāṃ kṣamayāmy aham //

ity uktaḥ prāha govindaḥ śūlapāṇim umāpatim

prasannavadano bhūtvā gatāmarṣo 'suraṃ prati //

yuṣmaddattavaro bāṇo jīvatām eṣa śaṃkara

tvadvākyagauravād etan mayā cakraṃ nivartitam //

tvayā yad abhayaṃ dattaṃ tad dattam akhilaṃ mayā

matto 'vibhinnam ātmānaṃ draṣṭum arhasi śaṃkara //

yo 'haṃ sa tvaṃ jagac cedaṃ sadevāsuramānuṣam //

Note: T1.3,ed. Veṅk. ins.:

matto nānyad aśeṣaṃ yat tat tvaṃ jñātum ihārhasi //

avidyāmohitātmānaḥ puruṣā bhinnadarśinaḥ //

Note: T1.3,ed. Veṅk. ins.:

vadanti bhedaṃ paśyanti cāvayor antaraṃ hara //

prasanno 'haṃ gamiṣyāmi tvaṃ gaccha vṛṣabhadhvaja //

ity uktvā prayayau kṛṣṇaḥ prādyumnir yatra tiṣṭhati

tadbandhaphaṇino neśur garuḍānilaśoṣitāḥ //

tato 'niruddham āropya sapatnīkaṃ garutmati

ājagmur dvārakāṃ rāmakārṣṇidāmodarāḥ purīm //

Note: T3,ed. Veṅk. ins.:

putrapautraiḥ parivṛtas tatra reme janārdanaḥ //

devībhiḥ satataṃ vipra bhūbhārataraṇecchayā //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe trayastriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

cakre karma mahac chaurir bibhrāṇo mānuṣīṃ tanum

jigāya śakraṃ śarvaṃ ca sarvān devāṃś ca līlayā //

yac cānyad akarot karma divyaceṣṭāvidhānakṛt

tat kathyatāṃ mahābhāga paraṃ kautūhalaṃ hi me //

gadato mama viprarṣe śrūyatām idam ādarāt

narāvatāre kṛṣṇena dagdhā vārāṇasī yathā //

pauṇḍrako vāsudevas tu vāsudevo 'bhavad bhuvi

avatīrṇas tvam ity ukto janair ajñānamohitaiḥ //

sa mene vāsudevo 'ham avatīrṇo mahītale

naṣṭasmṛtis tataḥ sarvaṃ viṣṇucihnam acīkarat //

dūtaṃ ca preṣayām āsa kṛṣṇāya sumahātmane

tyaktvā cakrādikaṃ cihnaṃ madīyaṃ nāma cātmanaḥ //

vāsudevātmakaṃ mūḍha muktvā garvaṃ viśeṣataḥ

ātmano jīvitārthāya tato me praṇatiṃ vraja //

ity uktaḥ saṃprahasyainaṃ dūtaṃ prāha janārdanaḥ

nijacihnam ahaṃ cakraṃ samutsrakṣye tvayīti vai //

vācyaś ca pauṇḍrako gatvā tvayā dūta vaco mama

jñātas tvadvākyasadbhāvo yat kāryaṃ tad vidhīyatām //

gṛhītacihna evāham āgamiṣyāmi te puram

samutsrakṣyāmi te cakraṃ nijacihnam asaṃśayam //

ājñāpūrvaṃ ca yad idam āgaccheti tvayoditam

saṃpādayiṣye śvas tubhyaṃ tad apy eṣo 'vilambitam //

śaraṇaṃ te samabhyetya kartāsmi nṛpate tathā

yathā tvatto bhayaṃ bhūyo na me kiṃcid bhaviṣyati //

ity ukte 'pagate dūte saṃsmṛtyābhyāgataṃ hariḥ

garutmantam athāruhya tvaritaṃ tatpuraṃ yayau //

tasyāpi keśavodyogaṃ śrutvā kāśipatis tadā

sarvasainyaparīvāraḥ pārṣṇigrāha upāyayau //

tato balena mahatā kāśirājabalena ca

pauṇḍrako vāsudevo 'sau keśavābhimukhaṃ yayau //

taṃ dadarśa harir dūrād udārasyandane sthitam

cakrahastaṃ gadākhaḍgabāhuṃ pāṇigatāmbujam //

sragdharaṃ dhṛtaśārṅgaṃ ca suparṇaracitadhvajam

vakṣaḥsthale kṛtaṃ cāsya śrīvatsaṃ dadṛśe hariḥ //

kirīṭakuṇḍaladharaṃ pītavāsaḥsamanvitam

dṛṣṭvā taṃ bhāvagambhīraṃ jahāsa garuḍadhvajaḥ //

yuyudhe ca balenāsya hastyaśvabalinā dvija

nistriṃśarṣṭigadāśūlaśaktikārmukaśālinā //

kṣaṇena śārṅganirmuktaiḥ śarair arividāraṇaiḥ

gadācakranipātaiś ca sūdayām āsa tadbalam //

kāśirājabalaṃ caiva kṣayaṃ nītvā janārdanaḥ

uvāca pauṇḍrakaṃ mūḍham ātmacihnopalakṣaṇam //

pauṇḍrakoktaṃ tvayā yat tu dūtavaktreṇa māṃ prati

samutsṛjeti cihnāni tat te saṃpādayāmy aham //

cakram etat samutsṛṣṭaṃ gadeyaṃ te visarjitā

garutmān eṣa nirdiṣṭaḥ samārohatu te dhvajam //

ity uccārya vimuktena cakreṇāsau vidāritaḥ

pothito gadayā bhagno garutmāṃś ca garutmatā //

tato hāhākṛte loke kāśīnām adhipo balī

yuyudhe vāsudevena mitrasyāpacitau sthitaḥ //

tataḥ śārṅgadhanurmuktaiś chittvā tasya śaraiḥ śiraḥ

kāśipuryāṃ sa cikṣepa kurvaṃl lokasya vismayam //

hatvā ca pauṇḍrakaṃ śauriḥ kāśirājaṃ ca sānugam

punar dvāravatīṃ prāpto reme svargagato yathā //

tacchiraḥ patitaṃ dṛṣṭvā tatra kāśipateḥ pure

janaḥ kim etad ity āha kenety atyantavismitaḥ //

jñātvā taṃ vāsudevena hataṃ tasya sutas tataḥ

purohitena sahitas toṣayām āsa śaṃkaram //

avimukte mahākṣetre toṣitas tena śaṃkaraḥ

varaṃ vṛṇīṣveti tadā taṃ provāca nṛpātmajam //

sa vavre bhagavan kṛtyā pitṛhantur vadhāya me

samuttiṣṭhatu kṛṣṇasya tvatprasādān maheśvara //

evaṃ bhaviṣyatīty ukte dakṣiṇāgner anantaram

mahākṛtyā samuttasthau tasyaivāgniniveśanāt //

tato jvālākarālāsyā jvalatkeśakalāpikā

kṛṣṇa kṛṣṇeti kupitā kṛtyā dvāravatīṃ yayau //

tām avekṣya janas trāsavicalallocano mune

yayau śaraṇyaṃ jagatāṃ śaraṇaṃ madhusūdanam //

kāśirājasuteneyam ārādhya vṛṣabhadhvajam

utpāditā mahākṛtyety avagamyātha cakriṇā //

jahi kṛtyām imām ugrāṃ vahnijvālājaṭākulām

cakram utsṛṣṭam akṣeṣu krīḍāsaktena līlayā //

tadagnimālājaṭilajvālodgārātibhīṣaṇām

kṛtyām anujagāmāśu viṣṇucakraṃ sudarśanam //

cakrapratāpavidhvastā kṛtyā māheśvarī tadā

nanāśa veginī vegāt tad apy anujagāma tām //

kṛtyā vārāṇasīm eva praviveśa tvarānvitā

viṣṇucakrapratihataprabhāvā munisattama //

tataḥ kāśibalaṃ bhūri pramathānāṃ tathā balam

samastaśastrāstrayutaṃ cakrasyābhimukhaṃ yayau //

śastrāstramokṣacaturaṃ dagdhvā tad balam ojasā

kṛtyāgarbhām aśeṣāṃ tāṃ tadā vārāṇasīṃ purīm //

sabhūbhṛdbhṛtyapaurāṃ tu sāśvamātaṅgamānavām

aśeṣakośakoṣṭhāṃ tāṃ durnirīkṣyāṃ surair api //

jvālāpariṣkṛtāśeṣagṛhaprākāracatvarām

dadāha tad dhareś cakraṃ sakalām eva tāṃ purīm //

akṣīṇāmarṣam atyalpasādhyasādhanasaspṛham

tac cakraṃ prasphuraddīpti viṣṇor abhyāyayau karam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe catustriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

bhūya evāham icchāmi balabhadrasya dhīmataḥ

śrotuṃ parākramaṃ brahman tan mamākhyātum arhasi //

yamunākarṣaṇādīni śrutāni bhagavan mayā

tat kathyatāṃ mahābhāga yad anyat kṛtavān balaḥ //

maitreya śrūyatāṃ karma yad rāmeṇābhavat kṛtam

anantenāprameyena śeṣeṇa dharaṇībhṛtā //

duryodhanasya tanayāṃ svayaṃvarakṛtakṣaṇām

balād ādattavān vīraḥ sāmbo jāmbavatīsutaḥ //

tataḥ kruddhā mahāvīryāḥ karṇaduryodhanādayaḥ

bhīṣmadroṇādayaś cainaṃ babandhur yudhi nirjitam //

tac chrutvā yādavāḥ sarve krodhaṃ duryodhanādiṣu

maitreya cakruś cakruś ca tān nihantuṃ mahodyamam //

tān nivārya balaḥ prāha madalolakalākṣaram

mokṣyanti te madvacanād yāsyāmy eko hi kauravān //

baladevas tato gatvā nagaraṃ nāgasāhvayam

bāhyopavanamadhye 'bhūn na viveśa ca tat puram //

balam āgatam ājñāya bhūpā duryodhanādayaḥ

gām arghyam udakaṃ caiva rāmāya pratyavedayan //

gṛhītvā vidhivat sarvaṃ tatas tān āha kauravān

ājñāpayaty ugrasenaḥ sāmbam āśu vimuñcata //

tatas te tadvacaḥ śrutvā bhīṣmadroṇādayo dvija

karṇaduryodhanādyāś ca cukrudhur dvijasattama //

ūcuś ca kupitāḥ sarve bāhlikādyāś ca kauravāḥ

arājyārhaṃ yador vaṃśam avekṣya musalāyudham //

bho bhoḥ kim etad bhavatā balabhadreritaṃ vacaḥ

ājñāṃ kurukulotthānāṃ yādavaḥ kaḥ pradāsyati //

ugraseno 'pi yady ājñāṃ kauravāṇāṃ pradāsyati

tad alaṃ pāṇḍuraiś chatrair nṛpayogyair viḍambitaiḥ //

tad gaccha bala mā vā tvaṃ sāmbam anyāyaceṣṭitam

vimokṣyāmo na bhavato nograsenasya śāsanāt //

praṇatir yā kṛtāsmākaṃ mānyānāṃ kukurāndhakaiḥ

nanāma sā kṛtā keyam ājñā svāmini bhṛtyataḥ //

garvam āropitā yūyaṃ samānāsanabhojanaiḥ

ko doṣo bhavatāṃ nītir yat prītyā nāvalokitā //

asmābhir argho bhavato yo 'yaṃ bala niveditaḥ

premṇaitan naitad asmākaṃ kulād yuṣmatkulocitam //

ity uktvā kuravaḥ sarve na muñcāmo hareḥ sutam

kṛtaikaniścayās tūrṇaṃ viviśur gajasāhvayam //

mattaḥ kopena cāghūrṇas tato 'dhikṣepajanmanā

utthāya pārṣṇyā vasudhāṃ jaghāna sa halāyudhaḥ //

tato vidāritā pṛthvī pārṣṇighātān mahātmanaḥ

āsphoṭayām āsa tadā diśaḥ śabdena pūrayan //

uvāca cātitāmrākṣo bhṛkuṭīkuṭilānanaḥ //

aho madāvalepo 'yam asārāṇāṃ durātmanām
kauravāṇām ādhipatyam asmākaṃ kila kālajam
ugrasenasya yenājñāṃ manyante 'dyāpi laṅghanam //

ājñāṃ pratīcched dharmeṇa saha devaiḥ śacīpatiḥ //

Note: T1 ins.:

mārutasya mate sthitvā tuṣṭe rājñāṃ sabhāṃ dadau //

samadhyāste sudharmāṃ tām ugrasenaḥ śacīpateḥ //

Note: V ins.:

ugrasenaḥ samadhyāste sudharmāṃ na śacīpatiḥ //

dhiṅ manuṣyaśatocchiṣṭe tuṣṭir eṣāṃ nṛpāsane
pārijātataroḥ puṣpamañjarīr vanitājanaḥ
bibharti yasya bhṛtyānāṃ so 'py eṣāṃ na mahīpatiḥ //

samastabhūbhṛtāṃ nātha ugrasenaḥ sa tiṣṭhatu

adya niṣkauravām urvīṃ kṛtvā yāsyāmi tatpurīm //

karṇaṃ duryodhanaṃ droṇam adya bhīṣmaṃ sabāhlikam

duḥśāsanādīn bhūriṃ ca bhūriśravasam eva ca //

somadattaṃ śalaṃ bhīmam arjunaṃ sayudhiṣṭhiram

yamajau kauravāṃś cānyān hatvā sāśvarathadvipān //

vīram ādāya taṃ sāmbaṃ sapatnīkaṃ tataḥ purīm

dvārakām ugrasenādīn gatvā drakṣyāmi bāndhavān //

athavā kauravādhānīṃ samastaiḥ kurubhiḥ saha //

Note: Ś1,Ñ1,B,D2-5.6.8 ins.:

bhārāvataraṇe śīghraṃ devarājena coditaḥ //

bhāgīrathyāṃ kṣipāmy āśu nagaraṃ nāgasāhvayam //

ity uktvā madaraktākṣaḥ karṣaṇādhomukhaṃ halam

prākāravapre vinyasya cakarṣa musalāyudhaḥ //

āghūrṇitaṃ tat sahasā tato vai hastināpuram

dṛṣṭvā saṃkṣubdhahṛdayāś cukruśuḥ sarvakauravāḥ //

rāma rāma mahābāho kṣamyatāṃ kṣamyatāṃ tvayā

upasaṃhriyatāṃ kopaḥ prasīda musalāyudha //

eṣa sāmbaḥ sapatnīkas tava niryātito bala

avijñātaprabhāvāṇāṃ kṣamyatām aparādhinām //

tato niryātayām āsuḥ sāmbaṃ patnyā samanvitam

niṣkramya svapurāt tūrṇaṃ kauravā munipuṃgava //

bhīṣmadroṇakṛpādīnāṃ praṇamya vadatāṃ priyam

kṣāntam eva mayety āha balo balavatāṃ varaḥ //

adyāpy āghūrṇitākāraṃ lakṣyate tat puraṃ dvija

eṣa prabhāvo rāmasya balaśauryopalakṣaṇaḥ //

tatas tu kauravāḥ sāmbaṃ saṃpūjya halinā saha

preṣayām āsur udvāhadhanabhāryāsamanvitam //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe pañcatriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya śrūyatāṃ tasya balasya balaśālinaḥ

kṛtaṃ yad anyat tenābhūt tad api śrūyatāṃ tvayā //

narakasyāsurendrasya devapakṣavirodhinaḥ

sakhābhavan mahāvīryo dvivido nāma vānaraḥ //

vairānubandhaṃ balavān sa cakāra surān prati

narakaṃ hatavān kṛṣṇo devarājena coditaḥ //

kariṣye sarvadevānāṃ tasmād eṣa pratikriyām

yajñavidhvaṃsanaṃ kurvan martyalokakṣayaṃ tathā //

tato vidhvaṃsayām āsa yajñān ajñānamohitaḥ

bibheda sādhumaryādāṃ kṣayaṃ cakre ca dehinām //

dadāha capalo deśān puragrāmāntarāṇi ca

kvacic ca parvatākṣepair grāmādīn samacūrṇayat //

śailān utpāṭya toyeṣu mumocāmbunidhau tathā

punaś cārṇavamadhyasthaḥ kṣobhayām āsa sāgaram //

tena vikṣobhitaś cābdhir udvelo dvija jāyate

plāvayaṃs tīrajān grāmān purādīn ativegavān //

kāmarūpī mahārūpaṃ kṛtvā sasyāny aśeṣataḥ

luṭhan bhramaṇasaṃmardaiḥ saṃcūrṇayati vānaraḥ //

tena viprakṛtaṃ sarvaṃ jagad etad durātmanā

niḥsvādhyāyavaṣaṭkāraṃ maitreyāsīt suduḥkhitam //

ekadā raivatodyāne papau pānaṃ halāyudhaḥ

revatī ca mahābhāgā tathaivānyā varastriyaḥ //

upagīyamāno vilasallalanāmaulimadhyagaḥ

reme yaduvaraśreṣṭhaḥ kubera iva mandare //

tataḥ sa vānaro 'bhyetya gṛhītvā sīriṇo halam

musalaṃ ca cakārāsya saṃmukhaṃ saviḍambanam //

tathaiva yoṣitāṃ tāsāṃ jahāsābhimukhaṃ kapiḥ

pānapūrṇāṃś ca karakāñ cikṣepāhatya vai padā //

tataḥ kopaparītātmā bhartsayām āsa taṃ balaḥ

tathāpi tam avajñāya cakre kilakilādhvanim //

tataḥ samutthāya balo jagṛhe musalaṃ ruṣā

so 'pi śailaśilāṃ bhīmāṃ jagrāha plavagottamaḥ //

cikṣepa ca sa tāṃ kṣiptāṃ musalena sahasradhā

bibheda yādavaśreṣṭhaḥ sā papāta mahītale //

āpatan musalaṃ cāsau samullaṅghya plavaṃgamaḥ

vegenāgamya roṣeṇa talenorasy atāḍayat //

tato balena kopena muṣṭinā mūrdhni tāḍitaḥ

papāta rudhirodgārī dvividaḥ kṣīṇajīvitaḥ //

patatā taccharīreṇa gireḥ śṛṅgam aśīryata

maitreya śatadhā vajrivajreṇeva hi tāḍitam //

puṣpavṛṣṭiṃ tato devā rāmasyopari cikṣipuḥ

praśaśaṃsus tathābhyetya sādhv etat te mahat kṛtam //

anena duṣṭakapinā daityapakṣopakāriṇā

jagan nirākṛtaṃ vīra diṣṭyā sa kṣayam āgataḥ //

Note: Ś1,D2,T1,G2.3,ed. Veṅk. ins.:

ity uktvā divam ājagmur devā hṛṣṭāḥ saguhyakāḥ //

evaṃvidhāny anekāni baladevasya dhīmataḥ

karmāṇy aparimeyāni śeṣasya dharaṇībhṛtaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe ṣaṭtriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

evaṃ daityavadhaṃ kṛṣṇo baladevasahāyavān

cakre duṣṭakṣitīśānāṃ tathaiva jagataḥ kṛte //

kṣiteś ca bhāraṃ bhagavān phālgunena samaṃ vibhuḥ

avatārayām āsa hariḥ samastākṣauhiṇīvadhāt //

kṛtvā bhārāvataraṇaṃ bhuvo hatvākhilān nṛpān //

Note: D6 ins.:

vyakto mānuṣyakaṃ bhāvaṃ devadevo janārdanaḥ //

kṛtvā cānyāni kāryāṇi devānāṃ hitakāmyayā //

duryodhanasya viprarṣe yudhiṣṭhirapurogamaiḥ //

pāṇḍavair bhedam utpannam upekṣeta vibhus tadā //

anyamodachataḥ [??] kṛṣṇas tato vairam akārayat //

tatra hatvā kurūn sarvān pāṇḍaveyaiḥ parasparam //

jagāma nirvṛtiṃ devo jagatāṃ patir īśvaraḥ //

akṣohinyo hatās tatra aṣṭādaśa mahāmune //

śāpavyājena viprāṇām upasaṃhṛtavān kulam //

utsṛjya dvārakāṃ kṛṣṇas tyaktvā mānuṣyam ātmabhūḥ

sāṃśo viṣṇumayaṃ sthānaṃ praviveśa punar nijam //

sa vipraśāpavyājena saṃjahre svakulaṃ katham

kathaṃ ca mānuṣaṃ deham utsasarja janārdanaḥ //

viśvāmitras tathā kaṇvo nāradaś ca mahāmuniḥ //

Note: T1,G2.3 ins.:

durvāsādyāś ca ṛṣayas tīrthe piṇḍārake mune //

piṇḍārake mahātīrthe dṛṣṭā yadukumārakaiḥ //

tatas te yauvanonmattā bhāvikāryapracoditāḥ

sāmbaṃ jāmbavatīputraṃ bhūṣayitvā striyaṃ yathā //

prasṛtās tān munīn ūcuḥ praṇipātapuraḥsaram

iyaṃ strī putrakāmasya babhroḥ kiṃ janayiṣyati //

divyajñānopapannās te vipralabdhāḥ kumārakaiḥ //

munayaḥ kupitāḥ procur musalaṃ janayiṣyati //

Note: After 9cd, T3,ed. Veṅk. ins.:

sarvayādavasaṃhārakāraṇaṃ balavattaram //

yenākhilakulotsādo yādavānāṃ bhaviṣyati //

Note: After 9, T3 ins.:

kṛtrimas trinābhitalaṃ bhītvādyaivaṃ bhaviṣyati //

ity uktās taiḥ kumārās te ācacakṣur yathātatham

ugrasenāya musalaṃ jajñe sāmbasya codarāt //

tad ugraseno musalam ayaścūrṇam akārayat

jajñe sa cairakāś cūrṇaḥ prakṣiptas tair mahodadhau //

musalasyātha lohasya cūrṇitasyāndhakair dvija

khaṇḍaṃ cūrṇayituṃ śekur naikaṃ te tomarākṛti //

tad apy ambunidhau kṣiptaṃ matsyo jagrāha jālibhiḥ

ghātitasyodarāt tasya lubdho jagrāha taṃ jarāḥ //

vijñātaparamārtho 'pi bhagavān madhusūdanaḥ

naicchat tad anyathākartuṃ vidhinā yat samāhitam //

devaiś ca prahito dūtaḥ praṇipatyāha keśavam

rahasy evam ahaṃ dūtaḥ prahito bhagavan suraiḥ //

vasvaśvimarudādityarudrasādhyādibhiḥ saha

vijñāpayati vaḥ śakras tad idaṃ śrūyatāṃ prabho //

bhārāvatāraṇārthāya varṣāṇām adhikaṃ śatam

bhagavān avatīrṇo 'tra tridaśaiḥ saṃprasāditaḥ //

durvṛttā nihatā daityā bhuvo bhāro 'vatāritaḥ

tvayā sanāthās tridaśā bhavantu tridive sadā //

tad atītaṃ jagannātha varṣāṇām adhikaṃ śatam

idānīṃ gamyatāṃ svargo bhavatā yadi rocate //

devair vijñāpyate cedaṃ athātraiva ratis tava

tat sthīyatāṃ yathākālam ākhyeyam anujīvibhiḥ //

yat tvam ātthākhilaṃ dūta vedmy etad aham apy uta

prārabdha eva hi mayā yādavānām api kṣayaḥ //

bhuvo nādyāpi bhāro 'yaṃ yādavair anibarhitaiḥ

avatārya karomy etat saptarātreṇa satvaraḥ //

yathā gṛhītam ambhodher dattvāhaṃ dvārakābhuvam

yādavān upasaṃhṛtya yāsyāmi tridaśālayam //

manuṣyadeham utsṛjya saṃkarṣaṇasahāyavān

prāpta evāsmi mantavyo devendreṇa tathā suraiḥ //

jarāsaṃdhādayo ye 'nye nihatā bhārahetavaḥ

kṣites tebhyaḥ kumāro 'pi yadūnāṃ nāpacīyate //

tad enaṃ sumahābhāram avatārya kṣiter aham

yāsyāmy amaralokasya pālanāya bravīhi tān //

ity ukto vāsudevena devadūtaḥ praṇamya tam

maitreya divyayā gatyā devarājāntikaṃ yayau //

bhagavān apy athotpātān divyabhaumāntarikṣagān

dadarśa dvārakāpuryāṃ vināśāya divāniśam //

tān dṛṣṭvā yādavān āha paśyadhvam atidāruṇān

mahotpātāñ chamāyaiṣāṃ prabhāsaṃ yāma mā ciram //

Note: G1 ins.:

ity uktavati govinde yātukāme divaṃ punaḥ //

Note: After the reference, Ś1,D2.5,T1,G2.3,ed. Veṅk. ins.:

evam ukte tu kṛṣṇena yādavapravaras tataḥ //

mahābhāgavataḥ prāha praṇipatyoddhavo harim
bhagavan yan mayā kāryaṃ tad ājñāpaya sāmpratam
manye kulam idaṃ sarvaṃ bhagavān saṃhariṣyati //

nāśāyāsya nimittāni kulasyācyuta lakṣaye //

gaccha tvaṃ divyayā gatyā matprasādasamutthayā
badarīkāśramaṃ puṇyaṃ gandhamādanaparvate
naranārāyaṇasthāne tatpāvitamahītale //

manmanā matprasādena tatra siddhim avāpsyasi

ahaṃ svargaṃ gamiṣyāmi upasaṃhṛtya vai kulam //

dvārakāṃ ca mayā tyaktāṃ samudraḥ plāvayiṣyati //

Note: After 34, D3.4,T1,G2.3,M3,ed. Veṅk. ins.:

madveśma caitaṃ muktvaiva bhayān matto jalāśayaḥ //

tatra saṃnihitaś cāhaṃ bhaktānāṃ hitakāmyayā //

ity uktaḥ praṇipatyainaṃ jagāma sa tadoddhavaḥ

naranārāyaṇasthānaṃ keśavenānumoditaḥ //

tatas te yādavāḥ sarve rathān āruhya śīghragān

prabhāsaṃ prayayuḥ sārdhaṃ kṛṣṇarāmādibhir dvija //

prāpya prabhāsaṃ prayatāḥ snātās te kukurāndhakāḥ

cakrus tatra mudā pānaṃ vāsudevānumoditāḥ //

pibatāṃ tatra vai teṣāṃ saṃgharṣeṇa parasparam

ativādendhano jajñe kalahāgniḥ kṣayāvahaḥ //

Note: D3.4.6 l. 1.2.5 only,T1.3,G2.3, ed. Veṅk. ins.:

svaṃ svaṃ tu bhujyatāṃ teṣāṃ kalaho nirnimittayāḥ //

saṃgharṣo vā dvijaśreṣṭha tan mamākhyātum arhasi //

mṛṣṭaṃ madīyam annaṃ te na mṛṣṭam iti bhāṣatām //

mṛṣṭāmṛṣṭakathā jajñe saṃgharṣakalahau tadā //

tataś cānyonyam abhyetya krodhasaṃraktalocanāḥ //

jaghnuḥ parasparaṃ te tu śastrair daivabalātkṛtāḥ

kṣīṇaśastrāś ca jagṛhuḥ pratyāsannām athairakām //

erakā tu gṛhītā tair vajrabhūteva lakṣyate

tayā parasparaṃ jaghnuḥ saṃprahāre sudāruṇe //

pradyumnasāmbapramukhāḥ kṛtavarmātha sātyakiḥ

aniruddhādayaś cānye pṛthur vipṛthur eva ca //

cāruvarmā cārukaś ca tathākrūrādayo dvija

erakārūpibhir vajrais te nijaghnuḥ parasparam //

nivārayām āsa harir yādavāṃs te ca keśavam

sahāyaṃ menire prāptaṃ te nijaghnuḥ parasparam //

kṛṣṇo 'pi kupitas teṣām erakāmuṣṭim ādade

vadhāya so 'pi musalaṃ muṣṭir loham abhūt tadā //

jaghāna tena niḥśeṣān yādavān ātatāyinaḥ

jaghnuś ca sahasābhyetya tathānye vai parasparam //

tataś cārṇavamadhyena jaitro 'sau cakriṇo rathaḥ

paśyato dārukasyāśu hṛto 'śvair dvijasattama //

cakraṃ tathā gadā śārṅgatūṇī śaṅkho 'sir eva ca

pradakṣiṇaṃ hariṃ kṛtvā jagmur ādityavartmanā //

kṣaṇena nābhavat kaścid yādavānām aghātitaḥ

ṛte kṛṣṇaṃ mahābāhuṃ dārukaṃ ca mahāmune //

caṅkramyamāṇau tau rāmaṃ vṛkṣamūle kṛtāsanam

dadṛśāte mukhāc cāsya niṣkrāmantaṃ mahoragam //

niṣkramya sa mukhāt tasya mahābhogo bhujaṃgamaḥ

prayayāv arṇavaṃ siddhaiḥ pūjyamānas tathoragaiḥ //

tato 'rgham ādāya tadā jaladhiḥ saṃmukhaṃ yayau

praviveśa ca tattoyaṃ pūjitaḥ pannagottamaiḥ //

dṛṣṭvā balasya niryāṇaṃ dārukaṃ prāha keśavaḥ

idaṃ sarvaṃ tvam ācakṣva vasudevograsenayoḥ //

niryāṇaṃ balabhadrasya yādavānāṃ tathā kṣayam

yoge sthitvāham apy etat parityakṣye kalevaram //

vācyaś ca dvārakāvāsī janaḥ sarvas tathāhukaḥ

yathemāṃ nagarīṃ sarvāṃ samudraḥ plāvayiṣyati //

tasmād bhavadbhiḥ sajjais tu pratīkṣyo hy arjunāgamaḥ

na stheyaṃ dvārakāmadhye niṣkrānte tatra pāṇḍave //

tenaiva saha gantavyaṃ yatra yāti sa kauravaḥ //

gatvā ca brūhi kaunteyam arjunaṃ vacanān mama

pālanīyas tvayā śaktyā jano 'yaṃ matparigrahaḥ //

ity arjunena sahito dvāravatyā bhavāñ janam

gṛhītvā yātu vajraś ca yadurājo bhaviṣyati //

ity ukto dārukaḥ kṛṣṇaṃ praṇipatya punaḥ punaḥ

pradakṣiṇaṃ ca bahuśaḥ kṛtvā prāyād yathoditam //

sa gatvā ca tathā cakre dvārakāyāṃ tathārjunam

ānināya mahābuddhir vajraṃ cakre tathā nṛpam //

bhagavān api govindo vāsudevātmakaṃ param

brahmātmani samāropya sarvabhūteṣv adhārayat //

Note: After 61, D2.3,T1,G2marg..3marg.,M1 ed. Veṅk. ins.:

niṣprapañce mahābhāga saṃyojyātmānam ātmani //

turyāvasthasalīlaṃ ca śete sma puruṣottamaḥ //

saṃmānayan dvijavaco durvāsā yad uvāca ha

yogayukto 'bhavat pādaṃ kṛtvā jānuni sattama //

āyayau ca jarā nāma sa tadā tatra lubdhakaḥ

musalāvaśeṣalohaikasāyakanyastatomaraḥ //

sa tatpādaṃ mṛgākāram avekṣyārād avasthitaḥ

tale vivyādha tenaiva tomareṇa dvijottama //

gataś ca dadṛśe tatra caturbāhudharaṃ naram

praṇipatyāha caivainaṃ prasīdeti punaḥ punaḥ //

ajānatā kṛtam idaṃ mayā hariṇaśaṅkayā

kṣamyatāṃ nātmapāpena dagdhaṃ māṃ dagdhum arhasi //

tatas taṃ bhagavān āha na te 'sti bhayam aṇv api

gaccha tvaṃ matprasādena lubdha svargaṃ surāspadam //

vimānam āgataṃ sadyas tadvākyasamanantaram

āruhya prayayau svargaṃ lubdhakas tatprasādataḥ //

gate tasmin sa bhagavān saṃyojyātmānam ātmani

brahmabhūte 'vyaye 'cintye vāsudevamaye 'male //

ajanmany ajare 'nāśiny aprameye 'khilātmani

tatyāja mānuṣaṃ deham atītya trividhāṃ gatim //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe saptatriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

arjuno 'pi tadānviṣya kṛṣṇarāmakalevare

saṃskāraṃ lambhayām āsa tathānyeṣām anukramāt //

aṣṭau mahiṣyaḥ kathitā rukmiṇīpramukhās tu yāḥ

upaguhya harer dehaṃ viviśus tā hutāśanam //

revatī caiva rāmasya deham āśliṣya sattama

viveśa jvalitaṃ vahniṃ tatsaṅgāhlādaśītalam //

ugrasenas tu tac chrutvā tathaivānakadundubhiḥ

devakī rohiṇī caiva viviśur jātavedasam //

tato 'rjunaḥ pretakāryaṃ kṛtvā teṣāṃ yathāvidhi

niścakrāma janaṃ sarvaṃ gṛhītvā vajram eva ca //

dvāravatyā viniṣkrāntāḥ kṛṣṇapatnyaḥ sahasraśaḥ

vajraṃ janaṃ ca kaunteyaḥ pālayañ chanakair yayau //

sabhā sudharmā kṛṣṇena martyaloke samujjhite

svargaṃ jagāma maitreya pārijātaś ca pādapaḥ //

yasmin dine harir yāto divaṃ saṃtyajya medinīm

tasminn evāvatīrṇo 'yaṃ kālakāyo balī kaliḥ //

plāvayām āsa tāṃ śūnyāṃ dvārakāṃ ca mahodadhiḥ

yadudevagṛhaṃ tv ekaṃ nāplāvayata sāgaraḥ //

nātikrāntum alaṃ brahmaṃs tad adyāpi mahodadhiḥ

nityaṃ saṃnihitas tatra bhagavān keśavo yataḥ //

tad atīva mahāpuṇyaṃ sarvapātakanāśanam

viṣṇukrīḍānvitaṃ sthānaṃ dṛṣṭvā pāpāt pramucyate //

pārthaḥ pañcanade deśe bahudhānyasamanvite

cakāra vāsaṃ sarvasya janasya munisattama //

tato lobhaḥ samabhavat pārthenaikena dhanvinā

dṛṣṭvā striyo nīyamānā dasyūnāṃ nihateśvarāḥ //

tatas te pāpakarmāṇo lobhopahatacetasaḥ

ābhīrā mantrayām āsuḥ sametyātyantadurmadāḥ //

ayam eko 'rjuno dhanvī strījanaṃ nihateśvaram

nayaty asmān atikramya dhig etad bhavatāṃ balam //

hatvā garvaṃ samārūḍho bhīṣmadroṇajayadrathān

karṇādīṃś ca na jānāti balaṃ grāmanivāsinām //

he he yaṣṭīr mahāyāmā gṛhṇītāyaṃ sudurmatiḥ

sarvān evāvajānāti kiṃ vo bāhubhir unnataiḥ //

tato yaṣṭipraharaṇā dasyavo loptrahāriṇaḥ

sahasraśo 'bhyadhāvanta taṃ janaṃ nihateśvaram //

tato nivṛtya kaunteyaḥ prāhābhīrān hasann iva

nivartadhvam adharmajñā yadi na stha mumūrṣavaḥ //

avajñāya vacas tasya jagṛhus te tadā dhanam

strījanaṃ caiva maitreya viṣvaksenaparigraham //

tato 'rjuno dhanur divyaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ yudhi

āropayitum ārebhe na śaśāka ca vīryavān //

cakāra sajjaṃ kṛcchrāc ca tac cābhūc chithilaṃ punaḥ

na sasmāra tathāstrāṇi cintayann api pāṇḍavaḥ //

śarān mumoca caiteṣu pārtho vairiṣv amarṣitaḥ

tvagbhedaṃ te paraṃ cakrur astā gāṇḍīvadhanvanā //

vahninā ye 'kṣayā dattāḥ śarās te 'pi kṣayaṃ yayuḥ

yudhyataḥ saha gopālair arjunasya bhavakṣaye //

acintayac ca kaunteyaḥ kṛṣṇasyaiva hi tad balam

yan mayā śarasaṃghātaiḥ sakalā bhūbhṛto jitāḥ //

miṣataḥ pāṇḍuputrasya tatas tāḥ pramadottamāḥ

ābhīrair apakṛṣyanta kāmāc cānyāḥ pravavrajuḥ //

tataḥ śareṣu kṣīṇeṣu dhanuṣkoṭyā dhanaṃjayaḥ

jaghāna dasyūṃs te cāsya prahārāñ jahasur mune //

prekṣataś caiva pārthasya vṛṣṇyandhakavarastriyaḥ

jagmur ādāya te mlecchāḥ samastā munisattama //

tataḥ suduḥkhito jiṣṇuḥ kaṣṭaṃ kaṣṭam iti bruvan

aho bhagavatā tena mukto 'smīti ruroda vai //

tad dhanus tāni śastrāṇi sa rathas te ca vājinaḥ

sarvam ekapade naṣṭaṃ dānam aśrotriye yathā //

aho 'tibalavad daivaṃ vinā tena mahātmanā

yad asāmarthyayukte 'pi nīcavarge jayapradam //

tau bāhū sa ca me muṣṭiḥ sthānaṃ tat so 'smi cārjunaḥ

puṇyenaiva vinā tena gataṃ sarvam asāratām //

mamārjunatvaṃ bhīmasya bhīmatvaṃ tat kṛtaṃ dhruvam

vinā tena yad ābhīrair jito 'haṃ katham anyathā //

itthaṃ vadan yayau jiṣṇur mathurākhyaṃ purottamam

cakāra tatra rājānaṃ vajraṃ yādavanandanam //

sa dadarśa tato vyāsaṃ phālgunaḥ kānanāśrayam

tam upetya mahābhāgaṃ vinayenābhyavādayat //

taṃ vandamānaṃ caraṇāv avalokya muniś ciram

uvāca pārthaṃ vicchāyaḥ katham atyantam īdṛśaḥ //

avīrajo'nugamanaṃ brahmahatyāthavā kṛtā

dṛḍhāśābhaṅgaduḥkhīva bhraṣṭacchāyo 'si sāmpratam //

Note: D5 ins.:

urjje dattaṃ naiva kṛṣṇe ca pakṣe durvarṇaṃ vā annagodhūmamiśram

viṣṇuṃ natvā sarvakāmapradaṃ bho tenedaṃ te rūpam īdṛg vibhāti //

sāntānikādayo vā te yācamānā nirākṛtāḥ

agamyastrīratir vā tvaṃ tenāsi vigataprabhaḥ //

bhuṅkte 'pradāya viprebhyo eko miṣṭam atho bhavān

kiṃ vā kṛpaṇavittāni hṛtāni bhavatārjuna //

kaccit tvaṃ śūrpavātasya gocaratvaṃ gato 'rjuna

duṣṭacakṣurhato vāpi niḥśrīkaḥ katham anyathā //

spṛṣṭo nakhāmbhasā vātha ghaṭavāryukṣito 'pi vā

tenātīvāsi vicchāyo nyūnair vā yudhi nirjitaḥ //

tataḥ pārtho viniśvasya śrūyatāṃ bhagavann iti

prokto yathāvad ācaṣṭe vyāsāyātmaparābhavam //

yad balaṃ yac ca nas tejo yad vīryaṃ yaḥ parākramaḥ

yā śrīś chāyā ca naḥ so 'smān parityajya harir gataḥ //

itareṇeva mahatā smitapūrvābhibhāṣiṇā

hīnā vayaṃ mune tena jātās tṛṇamayā iva //

astrāṇāṃ sāyakānāṃ ca gāṇḍīvasya tathā mama

sāratā yābhavan mūrtā sa gataḥ puruṣottamaḥ //

yasyāvalokanād asmāñ śrīr jayaḥ saṃpad unnatiḥ

na tatyāja sa govindas tyaktvāsmān bhagavān gataḥ //

bhīṣmadroṇāṅgarājādyās tathā duryodhanādayaḥ

yatprabhāvena nirdagdhāḥ sa kṛṣṇas tyaktavān bhuvam //

niryauvanā hataśrīkā bhraṣṭacchāyeva me mahī

vibhāti tāta naiko 'haṃ virahe tasya cakriṇaḥ //

yasyānubhāvād bhīṣmādyair mayy agnau śalabhāyitam

vinā tenādya kṛṣṇena gopālair asmi nirjitaḥ //

gāṇḍīvaṃ triṣu lokeṣu khyātiṃ yadanubhāvataḥ

gataṃ tena vinābhīrair laguḍais tannirākṛtam //

strīsahasrāṇy anekāni mannāthāni mahāmune

yatato mama nītāni dasyubhir laguḍāyudhaiḥ //

ānīyamānam ābhīraiḥ kṛṣṇa kṛṣṇāvarodhanam

hṛtaṃ yaṣṭipraharaṇaiḥ paribhūya balaṃ mama //

niḥśrīkatā na me citraṃ yaj jīvāmi tad adbhutam

nīcāvamānapaṅkāṅkī nirlajjo 'smi pitāmaha //

Note: After 5,38.53 G1,M1.3 ins.:

kṛṣṇaśabdasya bhājo vai traya eva mahāmune //

ahaṃ ca tvaṃ ca devaś ca yathārhaṃ kṛtavān vibhuḥ //

kṛṣṇe tasmin mahābāhau mahātmani mahīpatau //

mama cittaṃ yathāśaktaṃ nānyo vedeha vedmy aham //

bhaktānnapānakrīḍābhir bhūmau 'sau devakīsutaḥ //

kṛtavān yo mama prītiṃ saevākarṣati me manaḥ //

kalevaram idaṃ tyakṣye pāsye vā viṣam ulbaṇam //

pate vā parvatāgrāt tu jalaṃ vā praviśe mune //

pravekṣyāmy agnim ujvālya vatsye prāyopaveśanam //

taṃ vinā devadeveśam idaṃ me pāñcabhautikam //

śarīram idam atyugraṃ kaṭhinaṃ kliṣṭakalpanam //

Note: M3 ins.:

amedhyamūtrasaṃpūrṇabhājanaṃ paricāpalam //

atikaṣṭaṃ kaṣṭataraṃ jīvituṃ notsahe kṣaṇam //

sarvaṃ śūnyam idaṃ viśvaṃ pratibhāti mahāmune //

śaṅkhacakragadāśārṅganandakāyudhadhāriṇam //

vinā taṃ puṇḍarīkākṣaṃ devadevaṃ khagadhvajam //

harivirañciharayor īśaṃ citradhvajaṃ mune //

apaśyamāno jīvāmi katham atra mahāmune //

Note: M3 ins.:

tvam evetthaṃ x maharṣer āvayo prāṇasaṃsthitim //

kathaṃ tena vinā jiṣṇuṃ viṣṇum atyadbhutaṃ mune //

yat sarvaṃ tadīyam iti loke viśrutam adbhutam //

madīyam eva jānāti satye naiva ca me śape //

Note: M3 ins., while G1 ins. before line 20:

vinā tenaiva kṛṣṇena kṛṣṇe jiṣṇo mahadbhutam //

krūre 'smiñ jagati krūraḥ soḍhuṃ jīvaṃ mahāmune //

na śaknomi hareḥ padbhyāṃ śape tasya mahātmanaḥ //

alaṃ te vrīḍayā pārtha na tvaṃ śocitum arhasi

avehi sarvabhūteṣu kālasya gatir īdṛśī //

kālo bhavāya bhūtānām abhāvāya ca pāṇḍava

kālamūlam idaṃ jñātvā bhava sthairyadhano 'rjuna //

nadyaḥ samudrā girayaḥ sakalā ca vasuṃdharā

devā manuṣyāḥ paśavas taravaḥ sasarīsṛpāḥ //

sṛṣṭāḥ kālena kālena punar yāsyanti saṃkṣayam

kālātmakam idaṃ sarvaṃ jñātvā śamam avāpnuhi //

Note: T1,ed. Veṅk. ins.:

kālasvarūpī bhagavān kṛṣṇaḥ kamalalocanaḥ //

yac cāttha kṛṣṇamāhātmyaṃ tat tathaiva dhanaṃjaya

bhārāvatārakāryārtham avatīrṇaḥ sa medinīm //

bhārākrāntā dharā yātā devānāṃ samitiṃ purā

tadartham avatīrṇo 'sau kālarūpī janārdanaḥ //

tac ca niṣpāditaṃ kāryam aśeṣā bhūbhṛto hatāḥ

vṛṣṇyandhakakulaṃ sarvaṃ tathā pārthopasaṃhṛtam //

na kiṃcid anyat kartavyam asya bhūmitale prabhoḥ

ato gataḥ sa bhagavān kṛtakṛtyo yathecchayā //

sṛṣṭiṃ sarge karoty eṣa devadevaḥ sthitau sthitim

ante 'ntāya samartho 'yaṃ sāmprataṃ vai yathā kṛtam //

tasmāt pārtha na saṃtāpas tvayā kāryaḥ parābhavāt

bhavanti bhavakāleṣu puruṣāṇāṃ parākramāḥ //

tvayaikena hatā bhīṣmadroṇakarṇādayo nṛpāḥ

teṣām arjuna kālotthaḥ kiṃ nyūnābhibhavo na saḥ //

Note: G1 ins. after 64, while M1.3 ins. after 65ab:

vaikuṇṭhād āgato viṣṇus tam eva gatavān prabhuḥ //

tasmāt pārtha na śocas tvam aśocyo bhagavān hariḥ //

viṣṇos tasyānubhāvena yathā teṣāṃ parābhavaḥ

tvattas tathaiva bhavato dasyubhyo 'nte tadudbhavaḥ //

sa devo 'nyaśarīrāṇi samāviśya jagatsthitim

karoti sarvabhūtānāṃ nāśaṃ cānte jagatpatiḥ //

tavodbhave sa kaunteya sahāyo 'bhūj janārdanaḥ //

Note: After 67ab, D3 ins.:

bhāvābhāve ca sa tadā sahayogaṃ janārdanaḥ //

bhavānte tvadvipakṣās te keśavenāvalokitāḥ //

kaḥ śraddadhyāt sagāṅgeyān hanyās tvaṃ sarvakauravān

ābhīrebhyaś ca bhavataḥ kaḥ śraddadhyāt parābhavam //

pārthaitat sarvabhūtasya harer līlāviceṣṭitam

tvayā yat kauravā dhvastā yad ābhīrair bhavāñ jitaḥ //

gṛhītā dasyubhir yac ca bhavatā śocitāḥ striyaḥ

tad apy ahaṃ yathāvṛttaṃ kathayāmi tavārjuna //

aṣṭāvakraḥ purā vipro jalavāsarato 'bhavat

bahūn varṣagaṇān pārtha gṛṇan brahma sanātanam //

jiteṣv asurasaṃgheṣu merupṛṣṭhe mahotsavaḥ

babhūva tatra gacchantyo dadṛśus taṃ surastriyaḥ //

rambhātilottamādyāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ

tuṣṭuvus taṃ mahātmānaṃ praśaśaṃsuś ca pāṇḍava //

ākaṇṭhamagnaṃ salile jaṭābhāradharaṃ munim

vinayāvanatāś cainaṃ praṇemuḥ stotratatparāḥ //

yathā yathā prasanno 'sau tuṣṭuvus taṃ tathā tathā

sarvās tāḥ kauravaśreṣṭha variṣṭhaṃ taṃ dvijanmanām //

prasanno 'haṃ mahābhāgā bhavatīnāṃ yad iṣyate

mattas tad vriyatāṃ sarvaṃ pradāsyāmy atidurlabham //

rambhātilottamādyās taṃ vaidikyo 'psaraso 'bruvan

prasanne tvayy aparyāptaṃ kim asmākam iti dvija //

itarās tv abruvan vipra prasanno bhagavān yadi

tad icchāmaḥ patiṃ prāptuṃ viprendra puruṣottamam //

evaṃ bhaviṣyatīty uktvā uttatāra jalān muniḥ

tam uttīrṇaṃ ca dadṛśur virūpaṃ vakram aṣṭadhā //

taṃ dṛṣṭvā gūhamānānāṃ yāsāṃ hāsaḥ sphuṭo 'bhavat

tāḥ śaśāpa muniḥ kopam avāpya kurunandana //

yasmād virūparūpaṃ māṃ matvā hāsāvamānanā

bhavatībhiḥ kṛtā tasmād eṣaṃ śāpaṃ dadāmi vaḥ //

matprasādena bhartāraṃ labdhvā tu puruṣottamam

macchāpopahatāḥ sarvā dasyuhastaṃ gamiṣyatha //

ity udīritam ākarṇya munis tābhiḥ prasāditaḥ

punaḥ surendralokaṃ vai prāha bhūyo gamiṣyatha //

evaṃ tasya muneḥ śāpād aṣṭāvakrasya keśavam

bhartāraṃ prāpya tā yātā dasyuhastaṃ varāṅganāḥ //

tat tvayā nātra kartavyaḥ śoko 'lpo 'pi hi pāṇḍava

tenaivākhilanāthena sarvaṃ tad upasaṃhṛtam //

bhavatāṃ copasaṃhāram āsannaṃ tena kurvatā

balaṃ tejas tathā vīryaṃ māhātmyaṃ copasaṃhṛtam //

jātasya niyato mṛtyuḥ patanaṃ ca tathonnateḥ

viprayogāvasānaś ca saṃyogaḥ saṃcayāt kṣayaḥ //

vijñāya na budhāḥ śokaṃ na harṣam upayānti ye

teṣām evetare ceṣṭāṃ śikṣantaḥ santi tādṛśāḥ //

tasmāt tvayā naraśreṣṭha jñātvaitad bhrātṛbhiḥ saha

parityajyākhilaṃ tantraṃ gantavyaṃ tapase vanam //

tad gaccha dharmarājāya nivedyaitad vaco mama

paraśvo bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ yathā yāsi tathā kuru //

ity ukto 'bhyetya pārthābhyāṃ yamābhyāṃ ca sahārjunaḥ

dṛṣṭaṃ caivānubhūtaṃ ca kathitaṃ tad viśeṣataḥ //

vyāsavākyaṃ ca te sarve śrutvārjunasamīritam

rājye parīkṣitaṃ kṛtvā yayuḥ pāṇḍusutā vanam //

ity etat tava maitreya vistareṇa mayoditam

jātasya yad yador vaṃśe vāsudevasya ceṣṭitam //

Note: Ed. Veṅk. ins.:

yaś caitac caritaṃ tasya kṛṣṇasya śṛṇuyāt sadā //

sarvapāpavinirmukto viṣṇulokaṃ sa gacchati //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe pañcame 'ṃśe 'ṣṭatriṃśo 'dhyāyaḥ ]]

vyākhyātā bhavatā sargavaṃśamanvantarasthitiḥ

vaṃśānucaritaṃ caiva vistareṇa mahāmune //

Note: M. ins. [after 6,1.1]:

vyākhyāto bhavatā vaṃśo yādavānāṃ mahātmanām //

asti kiṃcin mayā prārthyam adhyātmaśravaṇecchayā //

sarvasaṃśayabhettāras tvām ṛte 'nye na santi bhoḥ //

dvaitam eke praśaṃsanti advaitam apare janāḥ //

dvayaṃ te ke praśaṃsanti mahātmāno mahāmune //

adhyātmam akhilaṃ brahman vyākhyāmi bhavato mune //

durbodhatvād ekamanāḥ śṛṇuṣva gadato mama //

śrutvāvadhāraya mune pāraṃ tv asmān na vidyate //

na bhūtāni hṛṣīkāni tathāntaḥkaraṇāny api //

prāṇo vā prakṛtir vāpi paraṃ brahmeti śabdyate //

na sattā lakṣaṇaṃ brahma yasmāt sadasataḥ param //

utpattes tv ātmanaḥ svasya nāpy ākāśaḥ paraṃ viduḥ //

na jātirūpalabdhes tu neti nety ucyate yataḥ //

svayaṃ vedyaṃ hi tad brahma kumārī strīsukhaṃ yathā //

acchedyaṃ tad abhedyaṃ tu satyaṃ jñānam anantakam //

śuddhaṃ muktaṃ prabuddhaṃ yat sukhaduḥkhavivarjitam //

yat pūrṇam acalaṃ nityaṃ tathā ṣaḍbhāvavarjitam //

atīndriyam avarṇaṃ tu nityānandaṃ tathā mune //

asthūlam aṇu nādīrgham ahrasvam atamas tathā //

asnehaṃ ca tathācchāyaṃ ravamātrakakāyakam //

prakāśaṃ vāṃśike yasya tat paraṃ brahma maharṣe //

kham ivaikarasāvāptir api bhaktā jarāmarā //

cakṣurādyavadhānā sā viparītā vibhāvyate //

savyāpāre śarīre 'smin nirvyāpāram akalmaṣam //

cintayan sarvam ātmānaṃ mukta eveti vegapī //

pramāṇotpannayā buddhyā yo vidyāṃ jñātum icchati //

dīpenāsau dhruvaṃ paśyed guhākukṣigataṃ tamaḥ //

yadā cittam asaṃsaktaṃ tadīyaṃ sarvavastuṣu //

bhavatīha tadā yogī maitreya paramātmavit //

svareṇa saṃdhayed yogam asvaraṃ bhāvayet param //

asvareṇa tu bhāvena tv abhāvo bhāvam ādiśet //

tad eva niṣphalaṃ brahma nirvikalpaṃ nirañjanam //

tad brahmāham iti jñātvā brahmabhāvo bhaved dhruvam //

ātiṣṭhet sādhanaṃ yatra yāti tatraiva bandhayet //

evaṃ saṃbādhayed artham upāyena tu buddhimān //

yatra yatra bhaved vedas tat tad astv iti cintayet //

maitreya tena rūpeṇa so 'mṛtatvāya kalpyate //

prakṛtijñeyasadṛśī dṛśyarūpaṃ svam ātmakam //

yo veda paramaṃ vedaṃ mukta ity ucyate mune //

vedadvāreṇa yo vedaṃ paśyaty ātmānam ātmani //

tasmin vede kalābhāvān niṣphalaṃ paripaśyati //

ravamātrakadehasya grāhyatvād api rodhata //

tatraiva sthāpayec cittaṃ dṛṣṭvābhyāsam adaivatam //

ravamātrakadeho 'ham avidyādeham āśritaḥ //

avidyābhiprapanno 'yam iti xx na muhyati //

yac chrotavyaṃ ca yad dṛśyaṃ yac ca bhoktavyam ity uta //

ghrātavyaṃ caiva spṛṣṭavyaṃ buddhigrāhyaṃ tathaiva ca //

sarvaṃ tad brahmabuddhyā tu kurvāṇo na nibadhyate //

ravamātraśarīraṃ tu brahma sarvatra dṛśyate //

amedhyādibhir asaṃspṛṣṭaṃ yathā nirmalatāṃ gatam //

ahaṃ tadaiva nānyo 'smi tasmāt tadvac ca nirmalaḥ //

maitreya nāvasīdanti parāparavido janāḥ //

adhaś cordhvaṃ ca tiryak ca nānyaṃ paśyanti yoginaḥ //

anyarūpe pranaṣṭe tu kṛtsne sthāvarajaṅgame //

avyayaṃ ca prapaśyanti tad evānyan na kiṃcana //

avidyārūpe pranaṣṭe ca suṣuptipralaye 'pi ca //

prabuddhās tu smariṣyanti tad evānyan na maharṣe //

sarvavastuṣu pūrṇeṣu punaś cūrṇīkṛteṣu ca //

tadantam eva paśyanti tasya tattvaṃ na dṛśyate //

sarveṣu vedatantreṣu sarveṣu samayeṣu bhoḥ //

idam eva prapaśyanti tatas tattvavido janāḥ //

brahmarūpam idaṃ sarvam evaṃ paśyet sadā naraḥ //

hatvāpi sa imāṃl lokān sarvāśī sarvavikrayī //

sarvān niṣiddhān kṛtvāpi karmabhir na sa badhyate //

dharmādharmavimuktātmā brahmabhūyāya kalpate //

nirātmakam idaṃ proktaṃ sāṃkhyaṃ sānakam ucyate //

recakaṃ pūrakaṃ kṛtvā vāyum ārohayet tataḥ //

brahmanāḍī smṛtā tatra kāyamadhye vyavasthitā //

jyotirāgrā cakramūlā sūkṣmā cakrāntarānugā //

adṛśyarūpā sā sarvaiḥ paśyanti paramarṣayaḥ //

pradyumno bhagavāñ jyotir bahirdhāma vyavasthitaḥ //

māṃsād adhaḥ pauṇḍarīkād dhṛdayagranthir ucyate //

tena saṃkramayed vāyuṃ purāṇakaraṇena tu //

jyotiṣaḥ prāpaṇābhyāsāt sarvavāyujayo bhavet //

tatraikadeśam ākṛṣya kecin nyasyanti maulike //

tena labdhopalabdhās tu gacchanti jyotiṣaḥ padam //

ye tu tattvaṃ prapaśyanti maulike sthāpayanty uta //

punar brahmaṇi niṣṇātās te 'mṛtatvāya kalpate //

etat tu sānakaṃ proktaṃ sāṃkhyaṃ divyam anuttamam //

śreyāṃsaḥ pūrvam icchanti saṃnyāsāt sarvakarmaṇām //

tyaktasarvakriyārambhāḥ paraṃ sāṃkhyaṃ pracakṣate //

sāṃkhyamārgas tvayaivokto yogamārgas tvyayocyatām //

atha yogaṃ pravakṣyāmi guhyād guhyataraṃ param //

yaj jñātvā munayaḥ sarve padaṃ gacchanty anāmayam //

sāṃkhyāt tattvāt paraṃ yogaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ //

ye yogam anutiṣṭhanti sāṃkhyam apy anutiṣṭate //

tasmād yogaṃ praśaṃsanti munayo munisattama //

dehinas tv ātmasaṃyogād yogam āhur manīṣiṇaḥ //

dehīpāpanibandhatvāt pūrvaṃ pāpakṣayaṃ caret //

guṇais tu bandhitatvāc ca guṇānāṃ haraṇaṃ tataḥ //

dehī dehanibandhatvāt tasyāpi haraṇaṃ caret //

mukhyānāṃ caiva śūnyānāṃ balavattvān niyāmanam //

evaṃ kṛtvā sma dṛśyantu saṃyojyātmānam ātmani //

dharmādharmavinirmukto mukta eva bhaved dhruvam //

guṇānāṃ tejaso rūpaṃ deharūpaṃ ca dehinaḥ //

ālambya vinaśet paścād yogasiddhim abhīpsatā //

ālambanān nirālambaṃ paśyanti paramarṣayaḥ //

ālambanaṃ na cet pūrvaṃ na ca bandhavimokṣaṇam //

recapūrakakumbhaiś ca pūrvaṃ pāpakṣayaṃ caret //

pūrvarātralayaiḥ śāntyā dehino dṛśyatāṃ nayet //

vedasārāt tu saṃyogaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ //

evaṃ yogavidhiḥ prokto yoge sarvaṃ samāpyate //

evaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca pravadanti manīṣiṇaḥ //

anayos tv apṛthagjñānān mukto bhavati nānyathā //

sāṃkhyayogāv upāyau dvāv upeyas tv eka eva tu //

devo nārāyaṇas tv ekaḥ paramātmety udāhṛtaḥ //

ravamātrakadehas tu sarvavyāpyājarāmaraḥ //

taraṅgajaṅgamasthās nu svamāyātamasāvṛtaḥ //

bahvākāra ivābhāti māyayā puruṣottamaḥ //

evaṃ yo veda yogīndraḥ sa vai mukto bhaven naraḥ //

yat pṛṣṭavān asi mune tad uktaṃ paramārthataḥ //

kim anyac chrotum icchā te hy asti maitreya pṛccha tat //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ]]

jñānāmṛtam idaṃ śrutvā nāsti dhanyataro mama //

manye 'haṃ bhagavān adya prasādaṃ kṛtavān iti //

adyāhaṃ vītasaṃdeho bhavaṃ viprarṣabha prabho //

tathāpi kiṃcit pṛcchāmi durbodhatvān mahāmune //

śrotum icchāmy ahaṃ tvatto yathāvad upasaṃhṛtim

mahāpralayasaṃjñāṃ ca kalpānte ca mahāmune //

maitreya śrūyatāṃ matto yathāvad upasaṃhṛtiḥ

kalpānte prākṛte caiva pralaye jāyate yathā //

ahorātraṃ pitṝṇāṃ tu māso 'bdas tridivaukasām

caturyugasahasre tu brahmaṇo dve dvijottama //

kṛtaṃ tretā dvāparaṃ ca kaliś caiva caturyugam

divyair varṣasahasrais tu tad dvādaśabhir ucyate //

caturyugāṇy aśeṣāṇi sadṛśāni svarūpataḥ

ādyaṃ kṛtayugaṃ muktvā maitreyāntyaṃ tathā kalim //

ādye kṛtayuge sargo brahmaṇā kriyate yataḥ

kriyate copasaṃhāras tathānte ca kalau yuge //

kaleḥ svarūpaṃ bhagavan vistarād vaktum arhasi

dharmaś catuṣpād bhagavan yasmin viplavam ṛcchati //

kaleḥ svarūpaṃ maitreya yad bhavān praṣṭum icchati

tan nibodha samāsena vartate yan mahāmune //

varṇāśramācāravatī pravṛttir na kalau nṛṇām

na sāma-ṛgyajurvedaviniṣpādanahaitukī //

vivāhā na kalau dharmyā na śiṣyagurusaṃsthitiḥ

na dāmpatyakramo naiva vahnidevātmakaḥ kramaḥ //

yatra tatra kule jāto balī sarveśvaraḥ kalau

sarvebhya eva varṇebhyo yogyaḥ kanyāvarodhane //

yena tenaiva yogena dvijātir dīkṣitaḥ kalau

yaiva saiva ca maitreya prāyaścittakriyā kalau //

sarvam eva kalau śāstraṃ yasya yad vacanaṃ dvija

devatāś ca kalau sarvāḥ sarvaḥ sarvasya cāśramaḥ //

upavāsas tathāyāso vittotsargas tathā kalau

dharmo yathābhirucitair anuṣṭhānair anuṣṭhitaḥ //

vittena bhavitā puṃsāṃ svalpenāḍhyamadaḥ kalau

strīṇāṃ rūpamadaś caiva keśair eva bhaviṣyati //

suvarṇamaṇiratnādau vastre copakṣayaṃ gate

kalau striyo bhaviṣyanti tadā keśair alaṃkṛtāḥ //

parityakṣyanti bhartāraṃ vittahīnaṃ tathā striyaḥ

bhartā bhaviṣyati kalau vittavān eva yoṣitām //

yo yo dadāti bahulaṃ sa sa svāmī tadā nṛṇām

svāmitvahetuḥ saṃbandho bhāvī nābhijanas tadā //

gṛhāntā dravyasaṃghātā dravyāntā ca tathā matiḥ

arthāś cātmopabhogāntā bhaviṣyanti kalau yuge //

striyaḥ kalau bhaviṣyanti svairiṇyo lalitaspṛhāḥ

anyāyāvāptavitteṣu puruṣāś ca spṛhālavaḥ //

abhyarthito 'pi suhṛdā svārthahāniṃ na mānavaḥ

paṇārdhārdhārdhamātre 'pi kariṣyati tadā dvija //

samānapauruṣaṃ ceto bhāvi vipreṣu vai kalau

kṣīrapradānasaṃbandhi bhāvi goṣu ca gauravam //

anāvṛṣṭibhayaprāyāḥ prajāḥ kṣudbhayakātarāḥ

bhaviṣyanti tadā sarvā gaganāsaktadṛṣṭayaḥ //

kandaparṇaphalāhārās tāpasā iva mānavāḥ

ātmānaṃ ghātayiṣyanti tadāvṛṣṭyādiduḥkhitāḥ //

durbhikṣam eva satataṃ tadā kleśam anīśvarāḥ

prāpsyanti vyāhatasukhapramodā mānavāḥ kalau //

asnānabhojino nāgnidevatātithipūjanam

kariṣyanti kalau prāpte na ca pitryodakakriyām //

lolupā hrasvadehāś ca bahvannādanatatparāḥ

bahuprajālpabhāgyāś ca bhaviṣyanti kalau striyaḥ //

ubhābhyām atha pāṇibhyāṃ śiraḥkaṇḍūyanaṃ striyaḥ

kurvantyo gurubhartṝṇām ājñāṃ bhetsyanty anādṛtāḥ //

svapoṣaṇaparāḥ kṣudrā dehasaṃskāravarjitāḥ

paruṣānṛtabhāṣiṇyo bhaviṣyanti kalau striyaḥ //

duḥśīlā duṣṭaśīleṣu kurvantyaḥ satataṃ spṛhām

asadvṛttā bhaviṣyanti puruṣeṣu kulāṅganāḥ //

vedādānaṃ kariṣyanti baṭavaś ca tathāvratāḥ

gṛhasthāś ca na hoṣyanti na dāsyanty ucitāny api //

vanavāsino bhaviṣyanti grāmyāhāraparigrahāḥ

bhikṣavaś cāpi mitrādisnehasaṃbandhayantraṇāḥ //

arakṣitāro hartāraḥ śulkavyājena pārthivāḥ

hāriṇo janavittānāṃ saṃprāpte tu kalau yuge //

yo yo 'śvarathanāgāḍhyaḥ sa sa rājā bhaviṣyati

yaś ca yaś cābalaḥ sarvaḥ sa sa bhṛtyaḥ kalau yuge //

vaiśyāḥ kṛṣivaṇijyādi saṃtyajya nijakarma yat

śūdravṛttyā pravartsyanti kārukarmopajīvinaḥ //

bhaikṣyavratās tathā śūdrāḥ pravrajyāliṅgino 'dhamāḥ

pāṣaṇḍasaṃśrayāṃ vṛttim āśrayiṣyanty asaṃskṛtāḥ //

durbhikṣakarapīḍābhir atīvopadrutā janāḥ

godhūmānnayavānnāḍhyān deśān yāsyanti duḥkhitāḥ //

vedamārge pralīne ca pāṣaṇḍāḍhye tato jane

adharmavṛddhyā lokānām alpam āyur bhaviṣyati //

aśāstravihitaṃ ghoraṃ tapyamāneṣu vai tapaḥ

nareṣu nṛpadoṣeṇa bālamṛtyur bhaviṣyati //

bhavitrī yoṣitāṃ sūtiḥ pañcaṣaṭsaptavārṣikī

navāṣṭadaśavarṣāṇāṃ manuṣyāṇāṃ tathā kalau //

palitodbhavaś ca bhavitā tadā dvādaśavārṣikaḥ

nātijīvati vai kaścit kalau varṣāṇi viṃśatiḥ //

alpaprajñā vṛthāliṅgā duṣṭāntaḥkaraṇāḥ kalau

yatas tato vinaṅkṣyanti kālenālpena mānavāḥ //

Note: ed. Veṅk. ins.:

yadā yadā hi maitreya hānir dharmasya lakṣyate //

tadā tadā kaler vṛddhir anumeyā mahātmabhiḥ //

yadā yadā hi pāṣaṇḍavṛddhir maitreya lakṣyate

tadā tadā kaler vṛddhir anumeyā vicakṣaṇaiḥ //

yadā yadā satāṃ hānir vedamārgānusāriṇām

tadā tadā kaler vṛddhir anumeyā vicakṣaṇaiḥ //

prārambhāś cāvasīdanti yadā dharmakṛtāṃ nṛṇām

tadānumeyaṃ prādhānyaṃ kaler maitreya paṇḍitaiḥ //

yadā yadā na yajñānām īśvaraḥ puruṣottamaḥ

ijyate puruṣair yajñais tadā jñeyaṃ kaler balam //

Note: After 47, M4 ins.:

aṭṭaśūlā janapadā śivaśūlāś catuṣpathā //

keśaśūlā striyaḥ sarvā bhaviṣyanti kalau yuge //

na prītir vedavādeṣu pāṣaṇḍeṣu yadā ratiḥ

kaler vṛddhis tadā prājñair anumeyā dvijottama //

kalau jagatpatiṃ viṣṇuṃ sarvasraṣṭāram īśvaram

nārcayiṣyanti maitreya pāṣaṇḍopahatā narāḥ //

kiṃ devaiḥ kiṃ dvijair vedaiḥ kiṃ śaucenāmbujanmanā

ity evaṃ vipra vakṣyanti pāṣaṇḍopahatā narāḥ //

svalpāmbuvṛṣṭiḥ parjanyaḥ sasyaṃ svalpaphalaṃ tathā

phalaṃ tathālpasāraṃ ca vipra prāpte kalau yuge //

śāṇīprāyāṇi vastrāṇi śamīprāyā mahīruhāḥ

śūdraprāyās tathā varṇā bhaviṣyanti kalau yuge //

aṇuprāyāṇi dhānyāni ājaprāyaṃ tathā payaḥ

bhaviṣyati kalau prāpte uśīraṃ cānulepanam //

śvaśrūśvaśurabhūyiṣṭhā guravaś ca nṛṇāṃ kalau

śyālādyā hāribhāryāś ca suhṛdo munisattama //

kasya mātā pitā kasya yadā karmātmakaḥ pumān

iti codāhariṣyanti śvaśurānugatā narāḥ //

vāṅmanaḥkāyikair doṣair abhibhūtāḥ punaḥ punaḥ

narāḥ pāpāny anudinaṃ kariṣyanty alpamedhasaḥ //

niḥsattvānām aśaucānāṃ nirhrīkāṇāṃ tathā nṛṇām

yad yad duḥkhāya tat sarvaṃ kalikāle bhaviṣyati //

niḥsvādhyāyavaṣaṭkāre svadhāsvāhāvivarjite

tadā praviralo vipra kvacil loko bhaviṣyati //

tatrālpenaiva yatnena puṇyaskandham anuttamam

karoti yaṃ kṛtayuge kriyate tapasā hi saḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ]]

vyāsaś cāha mahābuddhir yad atraiva hi vastuni

tac chrūyatāṃ mahābhāga gadato mama tattvataḥ //

kasmin kāle 'lpako dharmo dadāti sumahat phalam

munīnām apy abhūd vādaḥ kaiś cāsau kriyate sukham //

saṃdehanirṇayārthāya vedavyāsaṃ mahāmunim

yayus te saṃśayaṃ praṣṭuṃ maitreya munipuṃgavāḥ //

dadṛśus te muniṃ tatra jāhnavīsalile dvija

vedavyāsaṃ mahābhāgam ardhasnātaṃ sutaṃ mama //

snānāvasānaṃ te tasya pratīkṣanto maharṣayaḥ

tasthus taṭe mahānadyās taruṣaṇḍam upāśritāḥ //

magno 'tha jāhnavītoyād utthāyāha suto mama
vyāsaḥ sādhuḥ kaliḥ sādhur ity evaṃ śṛṇvatāṃ vacaḥ
teṣāṃ munīnāṃ bhūyaś ca mamajja sa nadījale //

utthāya sādhu sādhv iti śūdra dhanyo 'si cābravīt //

nimagnaś ca samutthāya punaḥ prāha mahāmuniḥ

yoṣitaḥ sādhu dhanyās tās tābhyo dhanyataro 'sti kaḥ //

tataḥ snātvā yathānyāyam ācāntaṃ taṃ kṛtakriyam

upatasthur mahābhāgā munayas te sutaṃ mama //

kṛtasaṃvandanāṃś cāha kṛtāsanaparigrahān

kimartham āgatā yūyam iti satyavatīsutaḥ //

tam ūcuḥ saṃśayaṃ praṣṭuṃ bhavantaṃ vayam āgatāḥ

alaṃ tenāstu tāvan naḥ kathyatām aparaṃ tvayā //

kaliḥ sādhv iti yat proktaṃ śūdraḥ sādhv iti yoṣitaḥ

yac cāha bhagavān sādhu dhanyāś ceti punaḥ punaḥ //

tat sarvaṃ śrotum icchāmo na ced guhyaṃ mahāmune

tat kathyatāṃ tato hṛtsthaṃ pṛcchāmas tvāṃ prayojanam //

ity ukto munibhir vyāsaḥ prahasyedam athābravīt

śrūyatāṃ bho muniśreṣṭhā yad uktaṃ sādhu sādhv iti //

yat kṛte daśabhir varṣais tretāyāṃ hāyanena tat

dvāpare tac ca māsena ahorātreṇa tat kalau //

tapaso brahmacaryasya japādeś ca phalaṃ dvijāḥ

prāpnoti puruṣas tena kaliḥ sādhv iti bhāṣitam //

dhyāyan kṛte yajan yajñais tretāyāṃ dvāpare 'rcayan

yad āpnoti tad āpnoti kalau saṃkīrtya keśavam //

dharmotkarṣam atīvātra prāpnoti puruṣaḥ kalau

svalpāyāsena dharmajñās tena tuṣṭo 'smy ahaṃ kaleḥ //

vratacaryopahāraiś ca grāhyo vedo dvijātibhiḥ

tataḥ svadharmasaṃprāptair yaṣṭavyaṃ vidhivad dhanaiḥ //

vṛthā kathā vṛthā bhojyaṃ vṛthejyā ca dvijanmanām

patanāya tathā bhāvyaṃ tais tu saṃyamibhiḥ sadā //

asamyakkaraṇe doṣas teṣāṃ sarveṣu vastuṣu

bhojyapeyādikaṃ caiṣāṃ necchāprāptikaraṃ dvijāḥ //

pāratantryaṃ samasteṣu teṣāṃ kāryeṣu vai tataḥ

jayanti te nijāṃl lokān kleśena mahatā dvijāḥ //

dvijaśuśrūṣayaivaiṣa pākayajñādhikāravān

nijāñ jayati vai lokāñ śūdro dhanyataras tataḥ //

bhakṣyābhakṣyeṣu nāsyāsti peyāpeyeṣu vai yataḥ

niyamo muniśārdūlās tenāsau sādhv itīritam //

svadharmasyāvirodhena narair labdhaṃ dhanaṃ sadā

pratipādyaṃ ca pātreṣu yaṣṭavyaṃ ca yathāvidhi //

tasyārjane mahān kleśaḥ pālane ca dvijottamāḥ

tathāsadviniyogāya vijñeyaṃ gahanaṃ nṛṇām //

ebhir anyais tathā kleśaiḥ puruṣo dvijasattamāḥ

nijāñ jayati vai lokān prājāpatyādikān kramāt //

yoṣic chuśrūṣaṇaṃ bhartuḥ karmaṇā manasā girā

kurvatī samavāpnoti tatsālokyaṃ yato dvijāḥ //

nātikleśena mahatā tān eva puruṣo yathā

tṛtīyaṃ vyāhṛtaṃ tena mayā sādhv iti yoṣitām //

etad vaḥ kathitaṃ viprā yannimittam ihāgatāḥ

tat pṛcchata yathākāmaṃ ahaṃ vakṣyāmi vaḥ sphuṭam //

tatas te munayaḥ procur yat praṣṭavyaṃ mahāmune

anyasminn eva tat praśne yathāvat kathitaṃ tvayā //

tataḥ prahasya tān prāha kṛṣṇadvaipāyano muniḥ

vismayotphullanayanāṃs tāpasāṃs tān upāgatān //

mayaiṣa bhavatāṃ praśno jñāto divyena cakṣuṣā

tato hi vaḥ prasaṅgena sādhu sādhv iti bhāṣitam //

svalpena hi prayatnena dharmaḥ sidhyati vai kalau

narair ātmaguṇāmbhobhiḥ kṣālitākhilakilbiṣaiḥ //

śūdraiś ca dvijaśuśrūṣātatparair munisattamāḥ

tathā strībhir anāyāsāt patiśuśrūṣayaiva hi //

tatas tritayam apy etan mama dhanyatamaṃ matam

dharmasaṃsādhane kleśo dvijātīnāṃ kṛtādiṣu //

bhavadbhir yad abhipretaṃ tad etat kathitaṃ mayā

apṛṣṭenāpi dharmajñāḥ kim anyat kriyatāṃ dvijāḥ //

tataḥ saṃpūjya te vyāsaṃ praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ

yathāgataṃ dvijā jagmur vyāsoktikṣatasaṃśayāḥ //

bhavato 'pi mahābhāga rahasyaṃ kathitaṃ mayā

atyantaduṣṭasya kaler ayam eko mahān guṇaḥ //

Note: After 39, D8 ins.:

kīrtanād eva kṛṣṇasya muktabandho paraṃ vrajet //

yac cāhaṃ bhavatā pṛṣṭo jagatām upasaṃhṛtim

prākṛtām antarālāṃ ca tām apy eṣa vadāmi te //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ]]

sarveṣām eva bhūtānāṃ trividhaḥ pratisaṃcaraḥ

naimittikaḥ prākṛtikas tathaivātyantiko mataḥ //

brāhmo naimittikas teṣāṃ kalpānte pratisaṃcaraḥ

ātyantikaś ca mokṣākhyaḥ prākṛto dviparārdhikaḥ //

parārdhasaṃkhyāṃ bhagavan mamācakṣva yayā tu saḥ

dviguṇīkṛtayā jñeyaḥ prākṛtaḥ pratisaṃcaraḥ //

sthānāt sthānaṃ daśaguṇam ekasmād gaṇyate dvija

tato 'ṣṭādaśame bhāge parārdham abhidhīyate //

parārdhadviguṇaṃ yat tu prākṛtaḥ sa layo dvija

tadāvyakte 'khilaṃ vyaktaṃ svahetau layam eti vai //

nimeṣo mānuṣo yo 'yaṃ mātrāmātrapramāṇataḥ

taiḥ pañcadaśabhiḥ kāṣṭhā triṃśat kāṣṭhās tathā kalā //

nāḍikā tu pramāṇena kalā daśa ca pañca ca //

unmānenāmbhasaḥ sā tu palāny ardhatrayodaśa
hemamāṣaiḥ kṛtacchidraṃ caturbhiś caturaṅgulaiḥ
māgadhena pramāṇena jalaprasthas tu sa smṛtaḥ //

nāḍikābhyām atha dvābhyāṃ muhūrto dvijasattama

ahorātraṃ muhūrtās tu triṃśan māso dinais tathā //

māsair dvādaśabhir varṣam ahorātraṃ tu tad divi

tribhir varṣaśatair varṣaṃ ṣaṣṭyā caivāsuradviṣām //

tais tu dvādaśasāhasraiś caturyugam udāhṛtam

caturyugasahasraṃ tu kathyate brahmaṇo dinam //

sa kalpas tatra manavaś caturdaśa mahāmune

tadante caiva maitreya brāhmo naimittiko layaḥ //

tasya svarūpam atyugraṃ maitreya gadato mama

śṛṇuṣva prākṛtaṃ bhūyas tava vakṣyāmy ahaṃ layam //

caturyugasahasrānte kṣīṇaprāye mahītale

anāvṛṣṭir atīvogrā jāyate śatavārṣikī //

tato yāny alpasārāṇi tāni sattvāny aśeṣataḥ

kṣayaṃ yānti muniśreṣṭha pārthivāny anupīḍanāt //

tataḥ sa bhagavān kṛṣṇo rudrarūpadharo 'vyayaḥ

kṣayāya yatate kartum ātmasthāḥ sakalāḥ prajāḥ //

tataḥ sa bhagavān viṣṇur bhānoḥ saptasu raśmiṣu //

Note: After 17ab, D2 ins. :

suṣupto harati kleśaś ca x viśva tathaiva ca //

viśvadyaxs tathātharvā vasuḥ saṃyad vasus tathā //

sthitaḥ pibaty aśeṣāṇi jalāni munisattama //

pītvāmbhāṃsi samastāni prāṇibhūmigatāni vai

śoṣaṃ nayati maitreya samastaṃ pṛthivītalam //

samudrān saritaḥ śailān śailaprasravaṇāni ca

pātāleṣu ca yat toyaṃ tat sarvaṃ nayati kṣayam //

tatas tasyānubhāvena toyāhāropabṛṃhitāḥ

ta eva raśmayaḥ sapta jāyante sapta bhāskarāḥ //

adhaś cordhvaṃ ca te dīptās tataḥ sapta divākarāḥ

dahanty aśeṣaṃ trailokyaṃ sapātālatalaṃ dvija //

dahyamānaṃ tu tair dīptais trailokyaṃ dvija bhāskaraiḥ

sādrinadyarṇavābhogaṃ niḥsneham abhijāyate //

tato nirdagdhavṛkṣāmbu trailokyam akhilaṃ dvija

bhavaty eṣā ca vasudhā kūrmapṛṣṭhopamākṛtiḥ //

tataḥ kālāgnirudro 'sau bhūtvā sarvaharo hariḥ

śeṣāhiśvāsasaṃbhūtaḥ pātālāni dahaty adhaḥ //

pātālāni samastāni sa dagdhvā jvalano mahān

bhūmim abhyetya sakalaṃ babhasti vasudhātalam //

bhuvarlokaṃ tataḥ sarvaṃ svarlokaṃ ca sudāruṇaḥ

jvālāmālāmahāvartas tatraiva parivartate //

ambarīṣam ivābhāti trailokyam akhilaṃ tadā

jvālāvartaparīvāram upakṣīṇacarācaram //

tatas tāpaparītās tu lokadvayanivāsinaḥ

kṛtādhikārā gacchanti maharlokaṃ mahāmune //

tasmād api mahātāpataptā lokās tataḥ param

gacchanti janalokaṃ te daśāvṛttyā paraiṣiṇaḥ //

tato dagdhvā jagat sarvaṃ rudrarūpī janārdanaḥ

mukhaniśvāsajān meghān karoti munisattama //

tato gajakulaprakhyās taḍidvanto ninādinaḥ

uttiṣṭhanti tadā vyomni ghorāḥ saṃvartakā ghanāḥ //

kecin nīlotpalaśyāmāḥ kecit kumudasaṃnibhāḥ

dhūmravarṇā ghanāḥ kecit kecit pītāḥ payodharāḥ //

kecid rāsabhavarṇābhā lākṣārasanibhās tathā

kecid vaiḍūryasaṃkāśā indranīlanibhāḥ kvacit //

śaṅkhakundanibhāś cānye jātyañjananibhās tathā

indragopanibhāḥ kecin manaḥśilanibhās tathā //

Note: ed. Veṅk. ins.:

indragopanibhāḥ kecit tataḥ śikhinibhās tathā //

manaḥśilābhāḥ kecid vai haritālanibhāḥ pare //

cāṣapatranibhāḥ kecid uttiṣṭhanti ghanā ghanāḥ

kecit puravarākārāḥ kecit parvatasaṃnibhāḥ //

kūṭāgāranibhāś cānye kecit sthalanibhā ghanāḥ

mahārāvā mahākāyāḥ pūrayanti nabhastalam //

varṣantas te mahāsārās tam agnim atibhairavam //

Note: After 37ab Ś1 ins.:

śamayanti jagat sarvaṃ varṣanti munisattama //

hastihastanibhābhis te dhārābhir aniśaṃ tadā //

śamayanty akhilaṃ vipra trailokyāntaravistṛtam //

naṣṭe cāgnau śataṃ te 'pi varṣāṇām adhikaṃ ghanāḥ

plāvayanto jagat sarvaṃ varṣanti munisattama //

dhārābhir akṣamātrābhiḥ plāvayitvākhilāṃ bhuvam

bhuvarlokaṃ tathaivordhvaṃ plāvayanti divaṃ dvija //

andhakārīkṛte loke naṣṭe sthāvarajaṅgame

varṣanti te mahāmeghā varṣāṇām adhikaṃ śatam //

Note: ed. Veṅk. ins.:

evaṃ bhavati kalpānte samastaṃ munisattama //

vāsudevasya māhātmyān nityasya paramātmanaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

saptarṣisthānam ākramya sthite 'mbhasi mahāmune

ekārṇavaṃ bhavaty etat trailokyam akhilaṃ tataḥ //

mukhaniśvāsajo viṣṇor vāyus tāñ jaladāṃs tataḥ

nāśayan vāti maitreya varṣāṇām aparaṃ śatam //

sarvabhūtamayo 'cintyo bhagavān bhūtabhāvanaḥ

anādir ādir viśvasya pītvā vāyum aśeṣataḥ //

ekārṇave tatas tasmiñ śeṣaśayyāsthitaḥ prabhuḥ

brahmarūpadharaḥ śete bhagavān ādikṛd dhariḥ //

janalokagataiḥ siddhaiḥ sanakādyair abhiṣṭutaḥ

brahmalokagataiś caiva cintyamāno mumukṣubhiḥ //

ātmamāyāmayīṃ divyāṃ yoganidrāṃ samāsthitaḥ

ātmānaṃ vāsudevākhyaṃ cintayan parameśvaraḥ //

eṣa naimittiko nāma maitreya pratisaṃcaraḥ

nimittaṃ tatra yac chete brahmarūpadharo hariḥ //

yadā jāgarti sarvātmā sa tadā ceṣṭate jagat

nimīlaty etad akhilaṃ māyāśayyāśaye 'cyute //

padmayoner dinaṃ yat tu caturyugasahasravat

ekārṇave kṛte loke tāvatī rātrir iṣyate //

tataḥ prabuddho rātryante punaḥ sṛṣṭiṃ karoty ajaḥ

brahmasvarūpadhṛg viṣṇur yathā te kathitaṃ purā //

ity eṣa kalpasaṃhārād antarapralayo dvija

naimittikas te kathitaḥ prākṛtaṃ śṛṇvataḥ param //

anāvṛṣṭyagnisaṃparkāt kṛte saṃkṣālane mune

samasteṣv eva lokeṣu pātāleṣv akhileṣu ca //

mahadāder vikārasya viśeṣāntasya saṃkṣaye

kṛṣṇecchākārite tasmin pravṛtte pratisaṃcare //

āpo grasanti vai pūrvaṃ bhūmer gandhātmakaṃ guṇam

āttagandhā tato bhūmiḥ pralayatvāya kalpate //

praṇaṣṭe gandhatanmātre bhavaty urvī jalātmikā

āpas tadā pravṛddhās tu vegavatyo mahāsvanāḥ //

sarvam āpūrayantīdaṃ tiṣṭhanti vicaranti ca

salilenaivormimatā lokāṃs tāṃs tān samantataḥ //

Note: After 16, D4.5,T2.3,G2.3 ins.:

vyāptam evābhavat sarvaṃ jagad etad dvijottama //

apām api guṇo yas tu jyotiṣā pīyate tu saḥ

naśyanty āpas tatas tāś ca rasatanmātrasaṃkṣayāt //

tataś cāpo hṛtarasā jyotiṣaṃ prāpnuvanti vai

agnyavasthe tu salile tejasā sarvato vṛte //

sa cāgniḥ sarvato vyāpya ādatte taj jalaṃ tathā

sarvam āpūryate 'rcibhis tadā jagad idaṃ śanaiḥ //

arcirbhiḥ saṃvṛte tasmiṃs tiryag ūrdhvam adhas tathā

jyotiṣo 'pi paraṃ rūpaṃ vāyur atti prabhākaram //

pralīne ca tatas tasmin vāyubhūte 'khilātmani

praṇaṣṭe rūpatanmātre hṛtarūpo vibhāvasuḥ //

praśāmyati tadā jyotir vāyur dodhūyate mahān

nirāloke tadā loke vāyvavasthe ca tejasi //

tatas tu mūlam āsādya vāyuḥ saṃbhavam ātmanaḥ

ūrdhvaṃ cādhaś ca tiryak ca dodhavīti diśo daśa //

vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate tataḥ

praśāmyati tato vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhaty anāvṛtam //

arūpam arasasparśam agandhaṃ na ca mūrtimat

sarvam āpūrayac caiva sumahat tat prakāśate //

parimaṇḍalaṃ tat suṣiram ākāśaṃ śabdalakṣaṇam

śabdamātraṃ tadākāśaṃ sarvam āvṛtya tiṣṭhati //

tataḥ śabdaguṇaṃ tasya bhūtādir grasate punaḥ
bhūtendriyeṣu yugapad bhūtādau saṃsthiteṣu vai
abhimānātmako hy eṣa bhūtādis tāmasaḥ smṛtaḥ //

bhūtādiṃ grasate cāpi mahān vai buddhilakṣaṇaḥ //

urvī mahāṃś ca jagataḥ prānte 'ntar bāhyatas tathā //

evaṃ sapta mahābuddheḥ kramāt prakṛtayas tu vai

pratyāhāre tu tāḥ sarvāḥ praviśanti parasparam //

yenedam āvṛtaṃ sarvam aṇḍam apsu pralīyate

saptadvīpasamudrāntaṃ saptalokaṃ saparvatam //

udakāvaraṇaṃ yat tu jyotiṣā pīyate tu tat

jyotir vāyau layaṃ yāti yāty ākāśe samīraṇaḥ //

ākāśaṃ caiva bhūtādir grasate taṃ tathā mahān

mahāntam ebhiḥ sahitaṃ prakṛtir grasate dvija //

guṇasāmyam anudriktam anyūnaṃ ca mahāmune

procyate prakṛtir hetuḥ pradhānaṃ kāraṇaṃ param //

ity eṣā prakṛtiḥ sarvā vyaktāvyaktasvarūpiṇī

vyaktasvarūpam avyakte tasmin maitreya līyate //

ekaḥ śuddho 'kṣaro nityaḥ sarvavyāpī tathā pumān

so 'py aṃśaḥ sarvabhūtasya maitreya paramātmanaḥ //

na santi yatra sarveśe nāmajātyādikalpanāḥ

sattāmātrātmake jñeye jñānātmany ātmanaḥ pare //

tad brahma tat paraṃ dhāma paramātmā sa ceśvaraḥ

sa viṣṇuḥ sarvam evedaṃ yato nāvartate yatiḥ //

prakṛtir yā mayā khyātā vyaktāvyaktasvarūpiṇī

puruṣaś cāpy ubhāv etau līyete paramātmani //

paramātmā ca sarveṣām ādhāraḥ parameśvaraḥ

viṣṇur nāmnā sa vedeṣu vedānteṣu ca gīyate //

pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca dvividhaṃ karma vaidikam

tābhyām ubhābhyāṃ puruṣaiḥ sarvamūrtiḥ sa ijyate //

ṛgyajuḥsāmabhir mārgaiḥ pravṛttair ijyate hy asau

yajñeśvaro yajñapumān puruṣaiḥ puruṣottamaḥ //

jñānātmā jñānayogena jñānamūrtiḥ sa cejyate

nivṛtte yogibhir mārge viṣṇur muktiphalapradaḥ //

hrasvadīrghaplutair yat tu kiṃcid vastv abhidhīyate

yac ca vācām aviṣaye tat sarvaṃ viṣṇur avyayaḥ //

vyaktaṃ sa eva cāvyaktaṃ sa eva puruṣo 'vyayaḥ

paramātmā ca viśvātmā viśvarūpadharo hariḥ //

vyaktāvyaktātmikā tasmin prakṛtiḥ saṃpralīyate

puruṣaś cāpi maitreya vyāpiny avyāhatātmani //

dviparārdhātmakaḥ kālaḥ kathito yo mayā tava

tad ahas tasya maitreya viṣṇor īśasya kathyate //

vyakte ca prakṛtau līne prakṛtyāṃ puruṣe tathā

tatra sthite niśā cānyā tatpramāṇā mahāmune //

naivāhas tasya na niśā nityasya paramātmanaḥ

upacāras tathāpy eṣa tasyeśasya dvijocyate //

ity eṣa tava maitreya kathitaḥ prākṛto layaḥ

ātyantikam atho brahman nibodha pratisaṃcaram //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

ādhyātmikādi maitreya jñātvā tāpatrayaṃ budhaḥ

utpannajñānavairāgyaḥ prāpnoty ātyantikaṃ layam //

ādhyātmiko vai dvividhaḥ śārīro mānasas tathā

śārīro bahubhir bhedair bhidyate śrūyatāṃ ca saḥ //

śirorogapratiśyāyajvaraśūlabhagaṃdaraiḥ

gulmārśaḥśvāsaśvayathucchardyādibhir anekadhā //

tathākṣirogātīsārakuṣṭhāṅgāmayasaṃjñakaiḥ

bhidyate dehajas tāpo mānasaṃ śrotum arhasi //

kāmakrodhabhayadveṣalobhamohaviṣādajaḥ

śokāsūyāvamānerṣyāmātsaryādibhavas tathā //

mānaso 'pi dvijaśreṣṭha tāpo bhavati naikadhā

ity evamādibhir bhedais tāpo hy ādhyātmikaḥ smṛtaḥ //

mṛgapakṣimanuṣyādyaiḥ piśācoragarākṣasaiḥ

sarīsṛpādyaiś ca nṛṇāṃ janyante cādhibhautikaḥ //

śītoṣṇavātavarṣāmbuvaidyutādisamudbhavaḥ

tāpo dvijavaraśreṣṭha kathyate cādhidaivikaḥ //

garbhajanmajarājñānamṛtyunārakajaṃ tathā

duḥkhaṃ sahasraśo bhedair bhidyate munisattama //

sukumāratanur garbhe jantur bahumalāvṛte

ulbasaṃveṣṭito bhugnapṛṣṭhagrīvāsthisaṃhatiḥ //

atyamlakaṭutīkṣṇoṣṇalavaṇair mātṛbhojanaiḥ

atitāpibhir atyarthaṃ vardhamānātivedanaḥ //

prasāraṇākuñcanādau nāṅgānāṃ prabhur ātmanaḥ

śakṛnmūtramahāpaṅkaśāyī sarvatrapīḍitaḥ //

nirucchvāsaḥ sacaitanyaḥ smarañ janmaśatāny atha

āste garbhe 'tiduḥkhena nijakarmanibandhanaḥ //

jāyamānaḥ purīṣāsṛṅmūtraśukrāvilānanaḥ

prājāpatyena vātena pīḍyamānāsthibandhanaḥ //

adhomukho vai kriyate prabalaiḥ sūtimārutaiḥ

kleśair niṣkrāntim āpnoti jaṭharān mātur āturaḥ //

mūrcchām avāpya mahatīṃ saṃspṛṣṭo bāhyavāyunā

vijñānabhraṃśam āpnoti jātaś ca munisattama //

kaṇṭakair iva tunnāṅgaḥ krakacair iva dāritaḥ

pūtivraṇān nipatito dharaṇyāṃ kṛmiko yathā //

kaṇḍūyane 'pi cāśaktaḥ parivarte 'py anīśvaraḥ

snānapānādikāhāram avāpnoti parecchayā //

aśuciprastare suptaḥ kīṭadaṃśādibhis tathā

bhakṣyamāṇo 'pi naivaiṣāṃ samartho vinivāraṇe //

janmaduḥkhāny anekāni janmano 'nantarāṇi ca

bālabhāve yadāpnoti ādhibhautādikāni ca //

ajñānatamasācchanno mūḍhāntaḥkaraṇo naraḥ

na jānāti kutaḥ ko 'haṃ kvāhaṃ gantā kimātmakaḥ //

kena bandhena baddho 'haṃ kāraṇaṃ kim akāraṇam

kiṃ kāryaṃ kim akāryaṃ vā kiṃ vācyaṃ kiṃ ca nocyate //

ko 'dharmaḥ kaś ca vai dharmaḥ kasmin varte 'thavā katham

kiṃ kartavyam akartavyaṃ kiṃ vā kiṃ guṇadoṣavat //

evaṃ paśusamair mūḍhair ajñānaprabhavaṃ mahat

avāpyate narair duḥkhaṃ śiśnodaraparāyaṇaiḥ //

ajñānaṃ tāmaso bhāvaḥ kāryārambhāpravṛttayaḥ

ajñānināṃ pravartante karmalopās tato dvija //

narakaṃ karmaṇāṃ lopāt phalam āhur maharṣayaḥ

tasmād ajñānināṃ duḥkham iha cāmutra cottamam //

jarājarjaradehaś ca śithilāvayavaḥ pumān

vicalacchīrṇadaśano valisnāyuśirāvṛtaḥ //

dūrapraṇaṣṭanayano vyomāntargatatārakaḥ

nāsāvivaraniryātalomapuñjaś caladvapuḥ //

prakaṭībhūtasarvāsthir natapṛṣṭhāsthisaṃhatiḥ

utsannajaṭharāgnitvād alpāhāro 'lpaceṣṭitaḥ //

kṛcchrāc caṅkramaṇotthānaśayanāsanaceṣṭitaḥ

mandībhavacchrotranetraḥ sravallālāvilānanaḥ //

anāyattaiḥ samastaiś ca karaṇair maraṇonmukhaḥ

tatkṣaṇe 'py anubhūtānām asmartākhilavastūnām //

sakṛd uccārite vākye samudbhūtamahāśramaḥ

śvāsakāsamahāyāsasamudbhūtaprajāgaraḥ //

anyenotthāpyate 'nyena tathā saṃveśyate jarī

bhṛtyātmaputradārāṇām avamānāspadīkṛtaḥ //

prakṣīṇākhilaśaucaś ca vihārāhārasaspṛhaḥ

hāsyaḥ parijanasyāpi nirviṇṇāśeṣabāndhavaḥ //

anubhūtam ivānyasmiñ janmany ātmaviceṣṭitam

saṃsmaran yauvane dīrghaṃ niḥśvasity atitāpitaḥ //

evamādīni duḥkhāni jarāyām anubhūya vai

maraṇe yāni duḥkhāni prāpnoti śṛṇu tāny api //

ślathadgrīvāṅghrihasto 'tha vyāpto vepathunā naraḥ

muhur glāniḥ paravaśo muhur jñānalavānvitaḥ //

hiraṇyadhānyatanayabhāryābhṛtyagṛhādiṣu

ete kathaṃ bhaviṣyantīty atīvamamatākulaḥ //

marmabhidbhir mahārogaiḥ krakacair iva dāruṇaiḥ

śarair ivāntakasyograiś chidyamānāsthibandhanaḥ //

vivartamānatārākṣir hastapādaṃ muhuḥ kṣipan

saṃśuṣyamāṇatālvoṣṭhapuṭo ghuraghurāyate //

niruddhakaṇṭho doṣaughair udānaśvāsapīḍitaḥ

tāpena mahatā vyāptas tṛṣā cārtas tathā kṣudhā //

kleśād utkrāntim āpnoti yāmyakiṃkarapīḍitaḥ

tataś ca yātanādehaṃ kleśena pratipadyate //

etāny anyāni cogrāṇi duḥkhāni maraṇe nṛṇām

śṛṇuṣva narake yāni prāpyante puruṣair mṛtaiḥ //

yāmyakiṃkarapāśādigrahaṇaṃ daṇḍatāḍanam

yamasya darśanaṃ cogram ugramārgavilokanam //

karambhavālukāvahniyantraśastrādibhīṣaṇe

pratyekaṃ narake yāś ca yātanā dvija duḥsahāḥ //

krakacaiḥ pāṭyamānānāṃ mūṣāyāṃ cāpi dhamyatām

kuṭhāraiḥ kṛtyamānānāṃ bhūmau cāpi nikhanyatām //

śūleṣv āropyamāṇānāṃ vyāghravaktre praveśyatām

gṛdhraiḥ saṃbhakṣyamāṇānāṃ dvīpibhiś copabhujyatām //

kvāthyatāṃ tailamadhye ca klidyatāṃ kṣārakardame

uccān nipātyamānānāṃ kṣipyatāṃ kṣepayantrakaiḥ //

narake yāni duḥkhāni pāpahetūdbhavāni vai

prāpyante nārakair vipra teṣāṃ saṃkhyā na vidyate //

na kevalaṃ dvijaśreṣṭha narake duḥkhapaddhatiḥ

svarge 'pi pātabhītasya kṣayiṣṇor nāsti nirvṛtiḥ //

punaś ca garbhe bhavati jāyate ca punar naraḥ

garbhe vilīyate bhūyo jāyamāno 'stam eti ca //

jātamātraś ca mriyate bālabhāve 'tha yauvane

madhyamaṃ vā vayaḥ prāpya vārddhake vā dhruvā mṛtiḥ //

yāvaj jīvati tāvac ca duḥkhair nānāvidhaiḥ plutaḥ

tantukāraṇapakṣmaughair āste kārpāsabījavat //

dravyanāśe tathotpattau pālane ca tathā nṛṇām

bhavanty anekaduḥkhāni tathaiveṣṭavipattiṣu //

yad yat prītikaraṃ puṃsāṃ vastu maitreya jāyate

tad eva duḥkhavṛkṣasya bījatvam upagacchati //

kalatraputramitrārthagṛhakṣetradhanādikaiḥ

kriyate na tathā bhūri sukhaṃ puṃsāṃ yathāsukham //

iti saṃsāraduḥkhārkatāpatāpitacetasām

vimuktipādapacchāyām ṛte kutra sukhaṃ nṛṇām //

tad asya trividhasyāpi duḥkhajātasya paṇḍitaiḥ

garbhajanmajarādyeṣu sthāneṣu prabhaviṣyataḥ //

nirastātiśayāhlādasukhabhāvaikalakṣaṇā

bheṣajaṃ bhagavatprāptir ekāntātyantikī matā //

tasmāt tatprāptaye yatnaḥ kartavyaḥ paṇḍitair naraiḥ

tatprāptihetur jñānaṃ ca karma coktaṃ mahāmune //

āgamotthaṃ vivekāc ca dvidhā jñānaṃ tathocyate

śabdabrahmāgamamayaṃ paraṃ brahma vivekajam //

andhaṃ tama ivājñānaṃ dīpavac cendriyodbhavam

yathā sūryas tathā jñānaṃ yad viprarṣe vivekajam //

manur apy āha vedārthaṃ smṛtvā yan munisattama

tad etac chrūyatām atra saṃbandhe gadato mama //

dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat

śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati //

dve vidye veditavye vai iti cātharvaṇī śrutiḥ

parayā tv akṣaraprāptir ṛgvedādimayāparā //

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam avyayam

anirdeśyam arūpaṃ ca pāṇipādādyasaṃyutam //

vibhuṃ sarvagataṃ nityaṃ bhūtayonim akāraṇam

vyāpy avyāptaṃ yataḥ sarvaṃ taṃ vai paśyanti sūrayaḥ //

tad brahma tat paraṃ dhāma tad dhyeyaṃ mokṣakāṅks.iṇām

śrutivākyoditaṃ sūkṣmaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //

tad eva bhagavadvācyaṃ svarūpaṃ paramātmanaḥ

vācako bhagavacchabdas tasyādyasyākṣayātmanaḥ //

evaṃ nigaditārthasya sa tattvaṃ tasya tattvataḥ

jñāyate yena taj jñānaṃ param anyat trayīmayam //

aśabdagocarasyāpi tasya vai brahmaṇo dvija

pūjāyāṃ bhagavacchabdaḥ kriyate hy aupacārikaḥ //

śuddhe mahāvibhūtyākhye pare brahmaṇi vartate

maitreya bhagavacchabdaḥ sarvakāraṇakāraṇe //

saṃbharteti tathā bhartā bhakāro 'rthadvayānvitaḥ

netā gamayitā sraṣṭā gakārārthas tathā mune //

aiśvaryasya samagrasya vīryasya yaśasaḥ śriyaḥ

jñānavairāgyayoś caiva ṣaṇṇāṃ bhaga itīraṇā //

vasanti tatra bhūtāni bhūtātmany akhilātmani

sa ca bhūteṣv aśeṣeṣu vakārārthas tato 'vyayaḥ //

evam eṣa mahāśabdo bhagavān iti sattama

paramabrahmabhūtasya vāsudevasya nānyagaḥ //

tatra pūjyapadārthoktiparibhāṣāsamanvitaḥ

śabdo 'yaṃ nopacāreṇa anyatra hy upacārataḥ //

utpattiṃ pralayaṃ caiva bhūtānām āgatiṃ gatim

vetti vidyām avidyāṃ ca sa vācyo bhagavān iti //

jñānaśaktibalaiśvaryavīryatejāṃsy aśeṣataḥ

bhagavacchabdavācyāni vinā heyair guṇādibhiḥ //

sarvāṇi tatra bhūtāni vasanti paramātmani

bhūteṣu ca sa sarvātmā vāsudevas tataḥ smṛtaḥ //

khāṇḍikyajanakāyāha pṛṣṭaḥ keśidhvajaḥ purā

nāmavyākhyām anantasya vāsudevasya tattvataḥ //

bhūteṣu vasate so 'ntar vasanty atra ca tāni yat

dhātā vidhātā jagatāṃ vāsudevas tataḥ prabhuḥ //

Note: For 82, B2 subst.; while B1 ins. after 82

bhūteṣu yo 'ntar vasati sma nityaṃ sarvāṇi bhūtāni ca yatra santi

dhātā vidhātā parameśvaraś ca sa vāsudevo na yataḥ paro 'nyaḥ //

sa sarvabhūtaprakṛtiṃ vikāraṃ guṇādidoṣāṃś ca mune vyatītaḥ

atītasarvāvaraṇo 'khilātmā tenāstṛtaṃ yad bhuvanāntarāle //

samastakalyāṇaguṇātmako hi svaśaktileśāvṛtabhūtasargaḥ

icchāgṛhītābhimatorudehaḥ saṃsādhitāśeṣajagaddhito 'sau //

tejobalaiśvaryamahāvabodha svavīryaśaktyādiguṇaikarāśiḥ

paraḥ parāṇāṃ sakalā na yatra kleśādayaḥ santi parāvareśe //

sa īśvaro vyaṣṭisamaṣṭirūpo 'vyaktasvarūpaḥ prakaṭasvarūpaḥ

sarveśvaraḥ sarvadṛk sarvavettā samastaśaktiḥ parameśvarākhyaḥ //

saṃjñāyate yena tad astadoṣaṃ śuddhaṃ paraṃ nirmalam ekarūpam

saṃdṛśyate vāpy avagamyate vā taj jñānam ajñānam ato 'nyad uktam //

Note: D5 ins.:

vyarthaṃ janmaśataṃ tasya śrutvā vaktraparāṅmukhaḥ //

aśvamedhasamaṃ jñeyaṃ kurukṣetraśatādhikam //

niṣphalaṃ jīvitaṃ tasya asya jñānaparāṅmukhaḥ //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

svādhyāyasaṃyamābhyāṃ sa dṛśyate puruṣottamaḥ

tatprāptikāraṇaṃ brahma tad etad iti paṭhyate //

svādhyāyād yogam āsīta yogāt svādhyāyam ācaret

svādhyāyayogasaṃpattyā paramātmā prakāśate //

tadīkṣaṇāya svādhyāyaś cakṣur yogas tathāparam

na māṃsacakṣuṣā draṣṭuṃ brahmabhūtaḥ sa śakyate //

bhagavaṃs tam ahaṃ yogaṃ jñātum icchāmi taṃ vada

jñāte yatrākhilādhāraṃ paśyeyaṃ parameśvaram //

yathā keśidhvajaḥ prāha khāṇḍikyāya mahātmane

janakāya purā yogaṃ tathāhaṃ kathayāmi te //

khāṇḍikyaḥ ko 'bhavad brahman ko vā keśidhvajo 'bhavat

kathaṃ tayoś ca saṃvādo yogasaṃbandhavān abhūt //

dharmadhvajo vai janakas tasya putro 'mitadhvajaḥ

kṛtadhvajaś ca nāmnāsīt sadādhyātmaratir nṛpaḥ //

kṛtadhvajasya putro 'bhūt khyātaḥ keśidhvajo dvija

putro 'mitadhvajasyāpi khāṇḍikyajanako 'bhavat //

karmamārge 'ti khāṇḍikyaḥ pṛthivyām abhavat kṛtī

keśidhvajo 'py atīvāsīd ātmavidyāviśāradaḥ //

tāv ubhāv api caivāstāṃ vijigīṣū parasparam

keśidhvajena khāṇḍikyaḥ svarājyād avaropitaḥ //

purodhasā mantribhiś ca samaveto 'lpasādhanaḥ

rājyān nirākṛtaḥ so 'tha durgāraṇyacaro 'bhavat //

iyāja so 'pi subahūn yajñāñ \jñānavyapāśrayaḥ

brahmavidyām adhiṣṭhāya tartuṃ mṛtyum avidyayā //

ekadā vartamānasya yāge yogavidāṃ vara

dharmadhenuṃ jaghānograḥ śārdūlo vijane vane //

tato rājā hatāṃ jñātvā dhenuṃ vyāghreṇa ṛtvijaḥ

prāyaścittaṃ sa papraccha kim atreti vidhīyate //

te cocur na vayaṃ vidmaḥ kaśeruḥ pṛcchyatām iti

kaśerur api tenoktas tatheti prāha bhārgavam //

śunakaṃ pṛccha rājendra nāhaṃ vedmi sa vetsyati

sa gatvā tam apṛcchac ca so 'py āha śṛṇu yan mune //

na kaśerur na caivāhaṃ na cānyaḥ sāmprataṃ bhuvi

vetty eka eva tvacchatruḥ khāṇḍikyo yo jitas tvayā //

sa cāha taṃ prayāmy eṣa praṣṭum ātmaripuṃ mune

prāpta eva mayā yajño yadi māṃ sa haniṣyati //

prāyaścittaṃ sa cet pṛṣṭo vadiṣyati ripur mama

tataś cāvikalo yāgo muniśreṣṭha bhaviṣyati //

ity uktvā ratham āruhya kṛṣṇājinadharo nṛpaḥ

vanaṃ jagāma yatrāste khāṇḍikyaḥ sa mahāmatiḥ //

tam āyāntaṃ samālokya khāṇḍikyo ripum ātmanaḥ

provāca krodhatāmrākṣaḥ samāropitakārmukaḥ //

kṛṣṇājinaṃ tvaṃ kavacam ābadhyāsmān nihaṃsyasi

kṛṣṇājinadhare vetsi na mayi prahariṣyati //

mṛgāṇāṃ vada pṛṣṭheṣu mūḍha kṛṣṇājinaṃ na kim

yeṣāṃ mayā tvayā cogrāḥ prahitāḥ śitasāyakāḥ //

sa tvām ahaṃ haniṣyāmi na me jīvan vimokṣyase

ātatāyy asi durbuddhe mama rājyaharo ripuḥ //

khāṇḍikya saṃśayaṃ praṣṭuṃ bhavantam aham āgataḥ

na tvāṃ hantuṃ vicāryaitat kopaṃ bāṇaṃ vimuñca vā //

tataḥ sa mantribhiḥ sārdham ekānte sapurohitaiḥ

mantrayām āsa khāṇḍikyaḥ sarvair eva mahāmatiḥ //

tam ūcur mantriṇo vadhyo ripur eṣa vaśaṃ gataḥ

hate tu pṛthivī sarvā tava vaśyā bhaviṣyati //

khāṇḍikyaś cāha tān sarvān evam etan na saṃśayaḥ

hate tu pṛthivī sarvā mama vaśyā bhaviṣyati //

paralokajayas tasya pṛthivī sakalā mama

na hanmi cel lokajayo mama tv asya vasuṃdharā //

Note: ed. Veṅk. ins.:

nāhaṃ manye lokajayād adhikā syād vasuṃdharā //

paralokajayo 'nantaḥ svalpakālo mahījayaḥ

tasmād enaṃ na haniṣye yat pṛcchati vadāmi tat //

tatas tam abhyupetyāha khāṇḍikyajanako ripum

praṣṭavyaṃ yat tvayā sarvaṃ tat pṛcchasva vadāmy aham //

tataḥ sarvaṃ yathāvṛttaṃ dharmadhenuvadhaṃ dvija

kathayitvā sa papraccha prāyaścittaṃ hi tadgatam //

sa cācaṣṭa yathānyāyaṃ dvija keśidhvajāya tat

prāyaścittam aśeṣeṇa yad vai tatra vidhīyate //

viditārthaḥ sa tenaiva anujñāto mahātmanā

yāgabhūmim upāgamya cakre sarvāḥ kriyāḥ kramāt //

krameṇa vidhivad yāgaṃ nītvā so 'vabhṛthāplutaḥ

kṛtakṛtyas tato bhūtvā cintayām āsa pārthivaḥ //

pūjitā ṛtvijaḥ sarve sadasyā mānitā mayā

tathaivārthijano 'py arthair yojito 'bhimatair mayā //

yathārham atra lokasya mayā sarvaṃ viceṣṭitam

aniṣpannakriyaṃ cetas tathāpi mama kiṃ yathā //

itthaṃ saṃcintayann eva sasmāra sa mahīpatiḥ

khāṇḍikyāya na datteti mayā vai gurudakṣiṇā //

sa jagāma tato bhūyo ratham āruhya pārthivaḥ

maitreya durgagahanaṃ khāṇḍikyo yatra saṃsthitaḥ //

khāṇḍikyo 'pi punar dṛṣṭvā tam āyāntaṃ dhṛtāyudhaḥ

tasthau hantuṃ kṛtamatis tam āha sa punar nṛpaḥ //

bho nāhaṃ te 'pakārāya prāptaḥ khāṇḍikya mā krudhaḥ

guror niṣkrayadānāya mām avehi tvam āgatam //

niṣpādito mayā yāgaḥ samyak tvadupadeśataḥ

so 'haṃ te dātum icchāmi vṛṇuṣva gurudakṣiṇām //

bhūyaḥ sa mantribhiḥ sārdhaṃ mantrayām āsa pārthivaḥ

guruniṣkṛtikāmo 'tra kim ayaṃ prārthyatām iti //

tam ūcur mantriṇo rājyam aśeṣaṃ prārthyatām ayam

kṛtibhiḥ prārthyate rājyam anāyāsitasainikaiḥ //

prahasya tān āha nṛpaḥ sa khāṇḍikyo mahāmatiḥ

svalpakālaṃ mahīrājyaṃ mādṛśaiḥ prārthyate katham //

evam etad bhavanto 'tra arthasādhanamantriṇaḥ

paramārthaḥ kathaṃ ko 'tra yūyaṃ nātra vicakṣaṇāḥ //

ity uktvā samupetyainaṃ sa tu keśidhvajaṃ nṛpam

uvāca kim avaśyaṃ tvaṃ dadāsi gurudakṣiṇām //

bāḍham ity eva tenoktaḥ khāṇḍikyas tam athābravīt

bhavān adhyātmavijñānaparamārthavicakṣaṇaḥ //

yadi ced dīyate mahyaṃ bhavatā guruniṣkrayaḥ

tat kleśapraśamāyālaṃ yat karma tad udīraya //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

na prārthitaṃ tvayā kasmān mama rājyam akaṇṭakam

rājyalābhād vinā nānyat kṣatriyāṇām atipriyam //

keśidhvaja nibodha tvaṃ mayā na prārthitaṃ yataḥ

rājyam etad aśeṣaṃ te yatra gṛdhnanty apaṇḍitāḥ //

kṣatriyāṇām ayaṃ dharmo yat prajāparipālanam

vadhaś ca dharmayuddhena svarājyaparipanthinām //

Note: After 3, G2 ins.:

yat prajāpālanaṃ yac ca svarājyapratipakṣaṇām //

yatrāśaktasya me doṣo naivāsty apahṛte tvayā

bandhāyaiva bhavaty eṣā avidyāpy akramojjhitā //

janmopabhogalipsārtham iyaṃ rājyaspṛhā mama

anyeṣāṃ doṣajā naiva dharmam evānurudhyate //

na yācñā kṣatrabandhūnāṃ dharmāyaitat satāṃ matam //

Note: After 6ab G1 ins.:

janmopabhogakṣayadaṃ yogād anyan na vidyate //

brahmavīhi mahābhāga yogaṃ yogaviduttama //

vijñātayogaśāstrārthāḥ tvam asyān nimisaṃtatau //

ato na yācitaṃ rājyam avidyāntargataṃ tava //

rājye gṛdhnanty avidvāṃso mamatvāhṛtacetasaḥ

ahaṃmānamahāpānamadamattā na mādṛśāḥ //

tataḥ prahṛṣṭaḥ sādhv iti prāha keśidhvajo nṛpaḥ

khāṇḍikyajanakaṃ prītyā śrūyatāṃ vacanaṃ mama //

aham avidyayā mṛtyuṃ tartukāmaḥ karomi vai

rājyaṃ yāgāṃś ca vividhān bhogaiḥ puṇyakṣayaṃ tathā //

tad idaṃ te mano diṣṭyā vivekaiśvaryatāṃ gatam

śrūyatāṃ cāpy avidyāyāḥ svarūpaṃ kulanandana //

anātmany ātmabuddhir yā asve svam iti yā matiḥ

avidyātarusaṃbhūtibījam etad dvidhā sthitam //

pañcabhūtātmake dehe dehī mohatamovṛtaḥ

aham etad itīty uccaiḥ kurute kumatir matim //

ākāśavāyvagnijalapṛthivībhyaḥ pṛthak sthite

ātmany ātmamayaṃ bhāvaṃ kaḥ karoti kalevare //

kalevaropabhogyaṃ hi gṛhakṣetrādikaṃ ca kaḥ

adehe hy ātmani prājño mamedam iti manyate //

itthaṃ ca putrapautreṣu taddehotpāditeṣu kaḥ

karoti paṇḍitaḥ svāmyam anātmani kalevare //

sarvaṃ dehopabhogāya kurute karma mānavaḥ

dehaś cānyo yadā puṃsas tadā bandhāya tatparam //

Note: After 16, Ś2 D7 ins.:

yadi nāmāsya kāyasya yad antas tad bahir bhavet //

daṇḍam ādāya loko 'yaṃ śunaḥ kākāṃś ca vārayet //

mṛṇmayaṃ hi yathā gehaṃ lipyate vai mṛdambhasā

pārthivo 'yaṃ tathā deho mṛdambholepanasthitiḥ //

pañcabhūtātmakair bhogaiḥ pañcabhūtātmakaṃ vapuḥ

āpyāyate yadi tataḥ puṃso garvo 'tra kiṃ kṛtaḥ //

anekajanmasāhasrīṃ saṃsārapadavīṃ vrajan

mohaśramaṃ prayāto 'sau vāsanāreṇuguṇṭhitaḥ //

prakṣālyate yadā so 'sya reṇur jñānoṣṇavāriṇā

tadā saṃsārapānthasya yāti mohaśramaḥ śamam //

mohaśrame śamaṃ yāte svasthāntaḥkaraṇaḥ pumān

ananyātiśayābādhaṃ paraṃ nirvāṇam ṛcchati //

nirvāṇamaya evāyam ātmā jñānamayo 'malaḥ

duḥkhājñānamalā dharmāḥ prakṛtes te tu nātmanaḥ //

jalasya nāgnisaṃsargaḥ sthālīsaṅgāt tathāpi hi

śabdodrekādikān dharmāṃs tat karoti yathā mune //

tathātmā prakṛteḥ saṅgād ahaṃmānādidūṣitaḥ

bhajate prākṛtān dharmān anyas tebhyo hi so 'vyayaḥ //

tad etat kathitaṃ bījam avidyāyā mayā tava

kleśānāṃ ca kṣayakaraṃ yogād anyan na vidyate //

taṃ bravīhi mahābhāga yogaṃ yogaviduttama

vijñātayogaśāstrārthas tvam asyāṃ nimisaṃtatau //

yogasvarūpaṃ khāṇḍikya śrūyatāṃ gadato mama

yatra sthito na cyavate prāpya brahmalayaṃ muniḥ //

mana eva manuṣyāṇāṃ kāraṇaṃ bandhamokṣayoḥ

bandhasya viṣayāsaṅgi mukter nirviṣayaṃ tathā //

viṣayebhyaḥ samāhṛtya vijñānātmā mano muniḥ

cintayen muktaye tena brahmabhūtaṃ pareśvaram //

ātmabhāvaṃ nayaty enaṃ tad brahmadhyāyinaṃ mune

vikāryam ātmanaḥ śaktyā loham ākarṣako yathā //

ātmaprayatnasāpekṣā viśiṣṭā yā manogatiḥ

tasyā brahmaṇi saṃyogo yoga ity abhidhīyate //

evam atyantavaiśiṣṭyayuktadharmopalakṣaṇaḥ

yasya yogaḥ sa vai yogī mumukṣur abhidhīyate //

Note: After 32, Ś2 D7 ins.:

eko vai bandhamokṣasya na dvitīyo 'sti kaścana //

pūrve samudre yaḥ panthā na sa gacchati paścimam //

saṅgasya karmaṇā buddhiḥ pūrvotpattau na saṃbhavet //

evaṃ dharmo 'bhyupāyena nānyadharmeṣu kāraṇam //

yogayuk prathamaṃ yogī yuñjamāno 'bhidhīyate

viniṣpannasamādhis tu parabrahmopalabdhimān //

yady antarāyadoṣeṇa dūṣyate cāsya mānasam

janmāntarair abhyasato muktiḥ pūrvasya jāyate //

viniṣpannasamādhis tu muktiṃ tatraiva janmani

prāpnoti yogī yogāgnidagdhakarmacayo 'cirāt //

brahmacaryam ahiṃsāṃ ca satyāsteyāparigrahān

seveta yogī niṣkāmo yogyatāṃ svamano nayan //

svādhyāyaśaucasaṃtoṣatapāṃsi niyatātmavān

kurvīta brahmaṇi tathā parasmin pravaṇaṃ manaḥ //

ete yamāḥ saniyamāḥ pañca pañca prakīrtitāḥ

viśiṣṭaphaladāḥ kāmyā niṣkāmānāṃ vimuktidāḥ //

ekaṃ bhadrāsanādīnāṃ samāsthāya guṇair yutaḥ

yamākhyair niyamākhyaiś ca yuñjīta niyato yatiḥ //

prāṇākhyam anilaṃ vaśyam abhyāsāt kurute tu yat

prāṇāyāmaḥ sa vijñeyaḥ sabījo 'bīja eva ca //

paraspareṇābhibhavaṃ prāṇāpānau yadānilau

kurutaḥ sa dvidhānena tṛtīyaḥ saṃyamāt tayoḥ //

tasya cālambanavataḥ sthūlarūpaṃ dvijottama

ālambanam anantasya yogino 'bhyasataḥ smṛtam //

śabdādiṣv anuraktāni nigṛhyākṣāṇi yogavit

kuryāc cittānukārīṇi pratyāhāraparāyaṇaḥ //

vaśyatā paramā tena jāyate 'ticalātmanām

indriyāṇām avaśyais tair na yogī yogasādhakaḥ //

prāṇāyāmena pavanaiḥ pratyāhāreṇa cendriyaiḥ

vaśīkṛtais tataḥ kuryāt sthitaṃ cetaḥ śubhāśraye //

kathyatāṃ me mahābhāga cetaso yaḥ śubhāśrayaḥ

yadādhāram aśeṣaṃ tad dhanti doṣasamudbhavam //

āśrayaś cetaso brahma dvidhā tac ca svarūpataḥ

bhūpa mūrtam amūrtaṃ ca paraṃ cāparam eva ca //

trividhā bhāvanā bhūpa viśvam etan nibodhatām

brahmākhyā karmasaṃjñā ca tathā caivobhayātmikā //

karmabhāvātmikā hy ekā brahmabhāvātmikāparā

ubhayātmikā tathaivānyā trividhā bhāvabhāvanā //

sanandanādayo brahmabhāvabhāvanayā yutāḥ

karmabhāvanayā cānye devādyāḥ sthāvarāś carāḥ //

hiraṇyagarbhādiṣu ca brahmakarmātmikā dvidhā

adhikārabodhayukteṣu vidyate bhāvabhāvanā //

akṣīṇeṣu samasteṣu viśeṣajñānakarmasu

viśvam etat paraṃ cānyad bhedabhinnadṛśāṃ nṛpa //

pratyastamitabhedaṃ yat sattāmātram agocaram

vacasām ātmasaṃvedyaṃ taj jñānaṃ brahmasaṃjñitam //

tac ca viṣṇoḥ paraṃ rūpam arūpasyājam akṣaram

viśvasvarūpavairūpyalakṣaṇaṃ paramātmanaḥ //

na tad yogayujā śakyaṃ nṛpa cintayituṃ yataḥ

tataḥ sthūlaṃ hare rūpaṃ cintayed viśvagocaram //

hiraṇyagarbho bhagavān vāsavo 'tha prajāpatiḥ

maruto vasavo rudrā bhāskarās tārakā grahāḥ //

gandharvayakṣadaityādyāḥ sakalā devayonayaḥ

manuṣyāḥ paśavaḥ śailāḥ samudrāḥ sarito drumāḥ //

bhūpa bhūtāny aśeṣāṇi bhūtānāṃ ye ca hetavaḥ

pradhānādiviśeṣāntaṃ cetanācetanātmakam //

ekapādaṃ dvipādaṃ ca bahupādam apādakam

mūrtam etad dhare rūpaṃ bhāvanātritayātmakam //

etat sarvam idaṃ viśvaṃ jagad etac carācaram

parabrahmasvarūpasya viṣṇoḥ śaktisamanvitam //

Note: After 60, Ś2 D7 ins.:

tattvāc ca śaktivikṣepāḥ tadājñāsaṃjñitā vibhoḥ //

viṣṇuśaktiḥ parā proktā kṣetrajñākhyā tathāparā

avidyā karmasaṃjñānyā tṛtīyā śaktir iṣyate //

yayā kṣetrajñaśaktiḥ sā veṣṭitā nṛpa sarvagā

saṃsāratāpān akhilān avāpnoty atisaṃtatān //

tayā tirohitatvāc ca śaktiḥ kṣetrajñasaṃjñitā

sarvabhūteṣu bhūpāla tāratamyena lakṣyate //

aprāṇavatsu svalpālpā sthāvareṣu tato 'dhikā

sarīsṛpeṣu tebhyo 'nyāpy atiśaktyā patattriṣu //

patattribhyo mṛgās tebhyas tacchaktyā paśavo 'dhikāḥ

paśubhyo manujāś cāpi śaktyā puṃsaḥ prabhāvitāḥ //

tebhyo 'pi nāgagandharvayakṣādyā devatā nṛpa //

śakraḥ samastadevebhyas tataś cāpi prajāpatiḥ

hiraṇyagarbho 'pi tataḥ puṃsaḥ śaktyupalakṣitaḥ //

etāny aśeṣarūpāṇi tasya rūpāṇi pārthiva

yatas tacchaktiyogena yuktāni nabhasā yathā //

dvitīyaṃ viṣṇusaṃjñasya yogidhyeyaṃ mahāmate

amūrtaṃ brahmaṇo rūpaṃ yat sad ity ucyate budhaiḥ //

samastāḥ śaktayaś caitā nṛpa yatra pratiṣṭhitāḥ

tad viśvarūparūpaṃ vai rūpam anyad dharer mahat //

samastaśaktirūpāṇi tat karoti janeśvara

devatiryaṅmanuṣyādiceṣṭāvanti svalīlayā //

jagatām upakārāya na sā karmanimittajā

ceṣṭā tasyāprameyasya vyāpiny avyāhatātmikā //

tad rūpaṃ viśvarūpasya tasya yogayujā nṛpa

cintyam ātmaviśuddhyarthaṃ sarvakilbiṣanāśanam //

yathāgnir uddhataśikhaḥ kakṣaṃ dahati sānilaḥ

tathā cittasthito viṣṇur yogināṃ sarvakilbiṣam //

tasmāt samastaśaktīnām ādhāre tatra cetasaḥ

kurvīta saṃsthitiṃ sā tu vijñeyā śuddhadhāraṇā //

śubhāśrayaḥ sa cittasya sarvagasya tathātmanaḥ

tribhāvabhāvanātīto muktaye yogināṃ nṛpa //

anye tu puruṣavyāghra cetaso ye vyapāśrayāḥ

aśuddhās te samastās tu devādyāḥ karmayonayaḥ //

mūrtaṃ bhagavato rūpaṃ sarvāpāśrayaniḥspṛham

eṣā vai dhāraṇā proktā yac cittaṃ tatra dhāryate //

tac ca mūrtaṃ hare rūpaṃ yādṛk cintyaṃ narādhipa

tac chrūyatām anādhāre dhāraṇā nopapadyate //

prasannacāruvadanaṃ padmapattropamekṣaṇam

sukapolaṃ suvistīrṇalalāṭaphalakojjvalam //

samakarṇāntavinyastacārukarṇavibhūṣaṇam

kambugrīvaṃ suvistīrṇaśrīvatsāṅkitavakṣasam //

valītribhaṅginā magnanābhinā codareṇa vai

pralambāṣṭabhujaṃ viṣṇum athavāpi caturbhujam //

samasthitorujaṅghaṃ ca susthitāṅghrikarāmbujam

cintayed brahmabhūtaṃ taṃ pītanirmalavāsasam //

kirīṭacārukeyūrakaṭakādivibhūṣitam //

śārṅgaśaṅkhagadākhaḍgacakrākṣavalayānvitam //

Note: After 85ab T3 ins.:

varadābhayahastaṃ ca mudrikāhastabhūṣitam //

cintayet tanmayo yogī samādhāyātmamānasam //

tāvad yāvad dṛḍhībhūtā tatraiva nṛpa dhāraṇā
vrajatas tiṣṭhato 'nyad vā svecchayā karma kurvataḥ
nāpayāti yadā cittāt siddhāṃ manyeta tāṃ tadā //

tataḥ śaṅkhagadācakraśārṅgādirahitaṃ budhaḥ

cintayed bhagavadrūpaṃ praśāntaṃ sākṣasūtrakam //

sā yadā dhāraṇā tadvad avasthānavatī tataḥ

kirīṭakeyūramukhair bhūṣaṇai rahitaṃ smaret //

tad ekāvayavaṃ devaṃ cetasā hi punar budhaḥ

kuryāt tato 'vayavini praṇidhānaparo bhavet //

tadrūpapratyayā caikā saṃtatiś cānyaniḥspṛhā

taddhyānaṃ prathamair aṅgaiḥ ṣaḍbhir niṣpādyate nṛpa //

tasyaiva kalpanāhīnaṃ svarūpagrahaṇaṃ hi yat

manasā dhyānaniṣpādyaṃ samādhiḥ so 'bhidhīyate //

vijñānaṃ prāpakaṃ prāpye pare brahmaṇi pārthiva

prāpaṇīyas tathaivātmā prakṣīṇāśeṣabhāvanaḥ //

kṣetrajñaḥ karaṇī jñānaṃ karaṇaṃ tena tasya tat

niṣpādya muktikāryaṃ vai kṛtakṛtyaṃ nivartate //

tadbhāvabhāvam āpannas tato 'sau paramātmanā

bhavaty abhedī bhedaś ca tasyājñānakṛto bhavet //

vibhedajanake 'jñāne nāśam ātyantikaṃ gate

ātmano brahmaṇo bhedam asantaṃ kaḥ kariṣyati //

ity uktas te mayā yogaḥ khāṇḍikya paripṛcchataḥ

saṃkṣepavistarābhyāṃ tu kim anyat kriyatāṃ tava //

kathite yogasadbhāve sarvam eva kṛtaṃ mama

tavopadeśenāśeṣo naṣṭaś cittamalo yataḥ //

mameti yan mayā coktam asad etan na cānyathā

narendra gadituṃ śakyam api vijñeyavedibhiḥ //

ahaṃ mamety avidyeyaṃ vyavahāras tathānayā

paramārthas tv asaṃlāpyo gocare vacasāṃ na saḥ //

tad gaccha śreyase sarvaṃ mamaitad bhavatā kṛtam

yad vimuktiprado yogaḥ proktaḥ keśidhvajāvyayaḥ //

yathārhaṃ pūjayā tena khāṇḍikyena sa pūjitaḥ

ājagāma puraṃ brahmaṃs tataḥ keśidhvajo nṛpaḥ //

khāṇḍikyo 'pi sutaṃ kṛtvā rājānaṃ yogasiddhaye

vanaṃ jagāma govinde viniveśitamānasaḥ //

tatraikāntaratir bhūtvā yamādiguṇaśodhitaḥ

viṣṇvākhye nirmale brahmaṇy avāpa nṛpatir layam //

keśidhvajo 'pi muktyarthaṃ svakarmakṣapaṇonmukhaḥ

bubhuje viṣayān karma cakre cānabhisaṃdhitam //

akalyāṇopabhogaiś ca kṣīṇapāpo 'malas tataḥ

avāpa siddhim atyantatāpakṣayaphalāṃ dvija //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

ity eṣa kathitaḥ samyak tṛtīyaḥ pratisaṃcaraḥ

ātyantiko vimuktir yā layo brahmaṇi śāśvate //

sargaś ca pratisargaś ca vaṃśo manvantarāṇi ca

vaṃśānucaritaṃ caiva bhavato gaditaṃ mayā //

purāṇaṃ vaiṣṇavaṃ tv etat sarvakilbiṣanāśanam

viśiṣṭaṃ sarvaśāstrebhyaḥ puruṣārthopapādakam //

tubhyaṃ yathāvan maitreya proktaṃ śuśrūṣave 'vyayam

yad anyad api vaktavyaṃ tat pṛcchādya vadāmi te //

bhagavan kathitaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mayā mune

śrutaṃ caitan mayā bhaktyā nānyat praṣṭavyam asti me //

vicchinnāḥ sarvasaṃdehā vaimalyaṃ manasaḥ kṛtam

tvatprasādān mayā jñātā utpattisthitisaṃyamāḥ //

jñātaś caturvidho rāśiḥ śaktiś ca trividhā guro

vijñātā cāpi kārtsnyena trividhā bhāvabhāvanā //

tvatprasādān mayā jñātaṃ jñeyair anyair alaṃ dvija

yathaitad akhilaṃ viṣṇor jagan na vyatiricyate //

kṛtārtho 'smy apasaṃdehas tvatprasādān mahāmune

varṇadharmādayo dharmā viditā yad aśeṣataḥ //

pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca jñātaṃ karma mayākhilam

prasīda viprapravara nānyat praṣṭavyam asti me //

yad asya kathanāyāsair yojito 'si mayā guro

tat kṣamyatāṃ viśeṣo 'sti na satāṃ putraśiṣyayoḥ //

etat te yan mayākhyātaṃ purāṇaṃ vedasaṃmitam

śrute 'smin sarvadoṣotthaḥ pāparāśiḥ praṇaśyati //

sargaś ca pratisargaś ca vaṃśo manvantarāṇi ca

vaṃśānucaritaṃ kṛtsnaṃ mayātra tava kīrtitam //

atra devās tathā daityā gandharvoragarākṣasāḥ

yakṣā vidyādharāḥ siddhāḥ kathyante 'psarasas tathā //

munayo bhāvitātmānaḥ kathyante tapasānvitāḥ

cāturvarṇyaṃ tathā puṃsāṃ viśiṣṭacaritā narāḥ //

puṇyāḥ pradeśā medinyāḥ puṇyā nadyo 'tha sāgarāḥ

parvatāś ca mahāpuṇyāś caritāni ca dhīmatām //

varṇadharmādayo dharmā vedaśākhāś ca kṛtsnaśaḥ

yeṣāṃ saṃśravaṇāt sadyaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate //

utpattisthitināśānāṃ hetur yo jagato 'vyayaḥ

sa sarvabhūtaḥ sarvātmā kathyate bhagavān hariḥ //

avaśenāpi yan nāmni kīrtite sarvapātakaiḥ //

Note: After 19ab ins.:

tasmād vyāsād ahaṃ śrutvā bhavatāṃ pāpanāśanam //

pumān vimucyate sadyaḥ siṃhatrastair mṛgair iva //

Note: After 19, B1 D6 ins.:

mayaitat kathitaṃ sarvaṃ sahasraiḥ saptasaṃkhyayā //

yan nāmakīrtanaṃ bhaktyā vilāyanam anuttamam

maitreyāśeṣapāpānāṃ dhātūnām iva pāvakaḥ //

kalikalmaṣam atyugraṃ narakārtipradaṃ nṛṇām //

Note: After 21ab Ś2 D7 ins.:

tannāśanaṃ paraṃ bhaktyā harismaraṇam eva hi //

tat kiṃcin na sthitaṃ vipra mārgaṇīyaṃ yad anyataḥ //

prayāti vilayaṃ sadyaḥ sakṛd yatra ca saṃsmṛte //

hiraṇyagarbhadevendrarudrādityāśvivāyubhiḥ

pāvakair vasubhiḥ sādhyair viśvedevādibhiḥ suraiḥ //

yakṣarakṣoragaiḥ siddhair daityagandharvadānavaiḥ

apsarobhis tathā tārānakṣatraiḥ sakalair grahaiḥ //

saptarṣibhis tathā dhiṣṇyair dhiṣṇyādhipatibhis tathā

brāhmaṇādyair manuṣyaiś ca tathaiva paśubhir mṛgaiḥ //

sarīsṛpair vihaṃgaiś ca palāśādyair mahīruhaiḥ

vanādrisāgarasaritpātālaiḥ sadharādibhiḥ //

śabdādibhiś ca sahitaṃ brahmāṇḍam akhilaṃ dvija

meror ivāṇur yasyaitad yanmayaṃ ca dvijottama //

sa sarvaḥ sarvavit sarvasvarūpo rūpavarjitaḥ

bhagavān kīrtito viṣṇur atra pāpapraṇāśanaḥ //

Note: After 27, Ñ1 V1 B ins.:

tan maṅgalyaṃ svastyayanaṃ tat pavitram anuttamam //

yad aśvamedhāvabhṛthe snātaḥ prāpnoti vai phalam

sakalaṃ tad avāpnoti śrutvaitan munisattama //

prayāge puṣkare caiva kurukṣetre tathārbude

kṛtopavāsaḥ prāpnoti tad asya śravaṇān naraḥ //

yad agnihotre suhute varṣeṇāpnoti vai phalam

mahāpuṇyamayaṃ vipra tad asya śravaṇāt sakṛt //

yaj jyeṣṭhaśukladvādaśyāṃ snātvā vai yamunājale

mathurāyāṃ hariṃ dṛṣṭvā prāpnoti paramāṃ gatim //

tad āpnoti phalaṃ samyak samādhānena kīrtanāt //

Note: After 32ab, T3 ins.:

tad asya śravaxxxm ādareṇa sukīrtivān //

purāṇasyāsya viprarṣe keśavārpitamānasaḥ //

yamunāsalile snātaḥ puruṣo munisattama

jyeṣṭhāmūle 'male pakṣe dvādaśyām upavāsakṛt //

samabhyarcyācyutaṃ samyaṅ mathurāyāṃ samāhitaḥ

aśvamedhasya yajñasya prāpnoty avikalaṃ phalam //

ālokyarddhim athānyeṣām unnītānāṃ svavaṃśajaiḥ

etat kilocur anyeṣām pitaraḥ sapitāmahāḥ //

kaccid asmatkule jātaḥ kālindīsalilāplutaḥ

arcayiṣyati govindaṃ mathurāyām upoṣitaḥ //

jyeṣṭhāmūle site pakṣe yenaivaṃ vayam apy uta

parām ṛddhim avāpsyāmas tāritāḥ svakulodbhavaiḥ //

jyeṣṭhāmūle site pakṣe samabhyarcya janārdanam

dhanyānāṃ kulajaḥ piṇḍān yamunāyāṃ pradāsyati //

tasmin kāle samabhyarcya tatra kṛṣṇaṃ samāhitaḥ

dattvā piṇḍaṃ pitṛbhyaś ca yamunāsalilāplutaḥ //

yad āpnoti naraḥ puṇyaṃ tārayan svapitāmahān

śrutvādhyāyaṃ tad āpnoti purāṇasyāsya bhaktimān //

etat saṃsārabhīrūṇāṃ paritrāṇam anuttamam

duḥsvapnanāśanaṃ nṝṇāṃ sarvaduṣṭanibarhaṇam //

Note: After 41, ed. Veṅk. ins.:

maṅgalaṃ maṅgalānāṃ ca putrasaṃpatpradāyakam //

idam ārṣaṃ purā prāha ṛbhave kamalodbhavaḥ

ṛbhuḥ priyavratāyāha sa ca bhāguraye 'bravīt //

bhāguriḥ stambhamitrāya dadhīcāya sa coktavān

sārasvatāya tenoktaṃ bhṛguḥ sārasvatād api //

bhṛguṇā purukutsāya narmadāyai sa coktavān

narmadā dhṛtarāṣṭrāya nāgāyāpūraṇāya ca //

tābhyāṃ ca nāgarājāya proktaṃ vāsukaye dvija

vāsukiḥ prāha vatsāya vatsaś cāśvatarāya vai //

kambalāya ca tenoktam elāpatrāya tena vai //

pātālaṃ samanuprāptas tato vedaśirā muniḥ

prāptavān etad akhilaṃ sa vai pramataye dadau //

dattaṃ pramatinā caiva jātūkarṇāya dhīmate

jātūkarṇena caivoktam anyeṣāṃ puṇyaśālinām //

pulastyavaradānena mamāpy etat smṛtiṃ gatam

mayāpi tubhyaṃ maitreya yathāvat kathitaṃ tv idam //

tvam apy etac chinīkāya kaler ante vadiṣyasi //

ity etat paramaṃ guhyaṃ kalikalmaṣanāśanam

yaḥ śṛṇoti naraḥ pāpaiḥ sa sarvair dvija mucyate //

pitṛyakṣamanuṣyebhyaḥ samastāmarasaṃstutiḥ

kṛtā tena bhaved etad yaḥ śṛṇoti dine dine //

Note: After 52, D2 ins.:

śrutvaitat sakalaṃ vipra purāṇaṃ vaiṣṇavaṃ mahat //

vācakaṃ pūjayet tatra vyāsakalpaṃ dvijottama //

dadyāc ca kāñcanaṃ gāvaś cābhramantaṃ svaśaktitaḥ //

vācake pūjitaṃ vipra pūjitas tena keśavaḥ //

kapilādānajanitaṃ puṇyam atyantadurlabham

śrutvā tv asya daśādhyāyān avāpnoti na saṃśayaḥ //

yas tvaitat sakalaṃ śṛṇoti puruṣaḥ kṛtvā manasy acyutaṃ sarvaṃ sarvamayaṃ samastajagatām ādhāram ātmāśrayam

jñānaṃ jñeyam anantam ādirahitaṃ sarvāmarāṇāṃ hitaṃ sa prāpnoti na saṃśayo 'sty avikalaṃ yad vājimedhe phalam //

yatrādau bhagavāṃś carācaragurur madhye tathānte ca sa brahmajñānamayo 'cyuto 'khilajaganmadhyāntasargaprabhuḥ

tac chṛṇvan puruṣaḥ pavitraparamaṃ bhaktyā paṭhan dhārayan prāpnoty asti na tat samastabhuvaneṣv ekāntasiddhir hariḥ //

yasmin nyastamatir na yāti narakaṃ svargo 'pi yac cintane vighno yatra niveśitātmamanaso brāhmo 'pi loko 'lpakaḥ

muktiṃ cetasi yaḥ sthito 'maladhiyāṃ puṃsāṃ dadāty avyayaḥ kiṃ citraṃ yad aghaṃ prayāti vilayaṃ tatrācyute kīrtite //

yajñair yajñavido yajanti satataṃ yajñeśvaraṃ karmiṇo yaṃ yaṃ brahmamayaṃ parāparaparaṃ dhyāyanti ca jñāninaḥ

yaṃ saṃprāpya na jāyate na mriyate no vardhate hīyate naivāsan na ca sad bhavaty ati tataḥ kiṃ vā hareḥ śrūyatām //

kavyaṃ yaḥ pitṛrūpadhṛg vidhihutaṃ havyaṃ ca bhuṅkte vibhur devatve bhagavān anādinidhanaḥ svāhāsvadhāsaṃjñitaḥ

yasmin brahmaṇi sarvaśaktinilaye mānāni no mānināṃ niṣṭhāyai prabhavanti hanti kaluṣaṃ śrotraṃ sa yāto hariḥ //

nānto 'sti yasya na ca yasya samudbhavo 'sti vṛddhir na yasya pariṇāmavivarjitasya

nāpakṣayaṃ ca samupaity avikalpavastu yas taṃ nato 'smi puruṣottamam īśam īḍyam //

tasyaiva yo 'nuguṇabhug bahudhaika eva śuddho 'py aśuddha iva mūrtivibhāgabhedaiḥ

jñānānvitaḥ sakalatattvavibhūtikartā tasmai nato 'smi puruṣāya sadāvyayāya //

jñānapravṛttiniyamaikyamayāya puṃso bhogapradānapaṭave triguṇātmakāya

avyākṛtāya bhavabhāvanakāraṇāya vande svarūpabhavanāya sadājarāya //

Note: After 61, Ś1 ins.:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya ||

jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana

namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣapūrvaja //

vyomānilāgnijalabhūracanāmayāya śabdādibhogyaviṣayopanayakṣamāya

puṃsaḥ samastakaraṇair upakārakāya vyaktāya sūkṣmavimalāya sadā nato 'smi //

iti vividham ajasya yasya rūpaṃ prakṛtiparātmamayaṃ sanātanasya

pradiśatu bhagavān aśeṣapuṃsāṃ harir apajanmajarādikāṃ sa siddhim //

[[iti śrīviṣṇupurāṇe ṣaṣṭhe 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Notes: Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
Holder of rights: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Citation Suggestion for this Object: TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_viSNupurANa-crit. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-957E-D