śrībhāvāviśvanāthadīkṣitasūnubhāvāgaṇeśaviracitaṃ tattvayāthārthyadīpanaṃ
tattvayāthārthyadīpanam / śrībhāvāgaṇeśaviracitam /
śrīkṛṣṇacandrāya namaḥ //
tatra tāvadviviktapuruṣajñānaṃ mokṣasādhanamiti | yebhyo vivektavyo yaśca vivecanīyaḥ tadubhayaṃ sūtratrayeṇoddiśati |
[aṣṭau prakṛtayaḥ || Tats_1 ||]
prakarṣeṇa kurvantīti prakṛtayaḥ | tattvāntarārambhakatvaṃ prakṛtitvamiti sāmānyalakṣaṇam | tāśca avyaktabuddhyahaṃkārapañcatanmātrarūpāḥ | tatrāvyaktaṃ nityaṃ śabdādiguṇaśūnyaṃ sattvādiguṇatrayaṃ ca | sāmyāvasthopalakṣitā guṇāḥ prakṛtirityekaṃ lakṣaṇaṃ ca | akāryā guṇā ityaparam | tathā prakṛtiparyāyā avyaktaṃ pradhānaṃ brahma akṣaraṃ kṣetraṃ tamaḥ māyā brāhmī vidyā avidyā prakṛtiḥ śaktiḥ ajā ityādayaḥ | sattvādiguṇavatī sattvādyatiriktā prakṛtiriti tu na śaṅkanīyam | kintu guṇa eva prakṛtiḥ | sattvādīnāmataddharmatvaṃ tadrūpatvāditi sāṃkhyapravacanasūtreṇa sattvādīnāṃ prakṛtisvarūpatvahetunā prakṛtidharmatvapratiṣedhāt | prakṛterguṇa ityādivākyaṃ tu vanasya vṛkṣā itivad boddhavyam | "sattvaṃ rajastama iti prakṛterabhavan guṇā" iti prakṛtikāryatvavacanaṃ tu guṇanityatāvākyavirodhena mahattattvakāraṇībhūtakāryasattvādiparameva | mahadādisṛṣṭirhi guṇavaiṣamyācchrūyate tacca vaiṣamyaṃ sajātīyasaṃvalanena prakāśādiphalopahitaḥ sattvādivyavahārayogyaḥ kāraṇaguṇānāṃ pariṇāma iti | etenāṣṭāviṃśatitattvapakṣo 'pyupapādito mantavyaḥ | sattvāditrayaṃ aha dravyatve 'pi puruṣopakaraṇatvād guṇā ityucyante | dravyatvaṃ caiṣāṃ saṃyogavibhāgādimattayā upādānakāraṇatvena siddham | eṣāṃ sukhaduḥkhamohātmakatvapravādastu dharmadharmyabhedāt | manasaḥ saṃkalpātmakatvavat | tāni ca sattvādīni pratyekaṃ saṃkhyāvyaktikāni laghutvādidharmairanyonyaṃ sādharmyaṃ vaidharmyaṃ ca guṇānāmiti sāṃkhyapravacanasūtrāt | atra hi sūtraṃ laghutvādinā bahūnāṃ sattvānāṃ sādharmyaṃ tenaiva rajastamobhyāṃ vaidharmyam | evaṃ ca laghutvādinā bahūnāṃ rajasāṃ gurutvādinā bahūnāṃ tamasāṃ sādharmyavaidharmye ukte iti | teṣu tritvavacanaṃ tu sattvatvādivibhājakopādhitrayeṇaiva vaiśeṣikāṇāṃ navadravyavacanavaditi | tāni ca sattvādīni yathopayogamaṇuvibhuparimāṇakāni | madhyamaparimāṇatve 'nityatvāpattiḥ | sarveṣāṃ vibhutve kāryāṇāṃ paricchinnatvānupapattiḥ | ākāśaprakṛtervibhutvasyaivaucityāt | nanu prakṛteścāparicchinnatvaikatvākriyatvamiti sāṃkhyasiddhāntaḥ | sa ca virudhyata iti cet maivam gandhasya pṛthivīvyāpakatvavatprakṛtervyāpakatvam | tacca prakṛtitvasya daiśikābhāvapratiyogitānavacchedakatvam | ekatvaṃ ca sargabhedena nānātvābhāvaḥ |
iti mūlaprakṛtinirūpaṇam ||
atha buddhirnirūpyate | triguṇātmakamādyaṃ kāryaṃ buddhirityekaṃ lakṣaṇam | niścayavṛttikamantaḥkaraṇaṃ buddhiriti dvitīyaṃ lakṣaṇam | tasyā dharmajñānavairāgyaiśvaryākhyaprakṛṣṭaguṇayogāt mahatsañjñā tadapi tṛtīyaṃ lakṣaṇam | tasyāḥ paryāyāḥ | mano matirmahān brahmā pūrvaṃ buddhirvṛttiḥ khyātiḥ prajñā santatiḥ smṛtiriti |
vimuktāḥ sarva evaite mahattvamupayāntyuta / viṣṇurevādisargeṣu svayambhūrbhavati prabhuḥ // iti /
idameva mahattattvamaṃśato rajastamaḥsambhedena pariṇataṃ sat vyaṣṭijīvānāmupādhiradharmādiyutaṃ kṣudramapi bhavati | mahaduparāgādviparītamiti sāṃkhyapravacanasūtrāt | mahadahaṃkāramanastritayātmakasyāntaḥkaraṇavṛkṣasya mahattattvamaṅkurāvastheti | atra prakṛtermahānityādisṛṣṭikrame śāstrameva pramāṇam |
guṇebhyaḥ kṣobhamāṇebhyastrayo devā vijajñire / ekā mūrttistrayo devā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ // iti /
sa ca svayambhūḥ kriyāśaktimat kevalamahattattvopādhikaḥ sūtrātmetyucyate | sa evārddhasuṣuptāvarddhalayāt prājña ityucyate | samagrasuṣuptau tu samagralayena nirviśeṣacinmātrasvarūpeṇāvasthānādīśvara ityucyate śrutismṛtipurāṇeṣu mahāṃstridhā taduktaṃ vaiṣṇave |
sāttviko rājasaścaiva tāmasaśca tridhā mahāniti | brahmaśaṅkaropakṣayāpyādau viṣṇurevāvirbhavatītyardhenoktam | pūrvoktadharmādiṣu dharmeṇordhvagamanamūrdhvagamanena bhogasthānānyupalakṣyante | tena pātālabhūsvargādīnāmapi saṃgrahaḥ | jñānena mokṣaḥ vairāgyeṇa prakṛtilayaḥ puruṣatattvānabhijñasya vairāgyāt prakṛtilayo bhavati | tathā coktaṃ purāṇe |
prakṛticintakānadhikṛtya "pūrṇaṃ śatasahasraṃ tu tiṣṭhanti vigatajvarā" iti | atra prakṛtigrahaṇena mahadahaṃkārabhūtendriyāṇyapi gṛhyante |
bauddhā daśa sahasrāṇi tiṣṭhanti vigatajvarāḥ // iti ca /
ahaṅkāro vyākhyāyate | mahattattvādahaṅkāra utpadyate aṅkurācchākhāvat | tasya cāhamākāravṛttimattvādahaṅkāra iti saṃjñā | ahaṃvṛttimadantaḥkaraṇamahaṅkāra ityekaṃ lakṣaṇam | ekādaśendriyopādānatvaṃ dvitīyaṃ lakṣaṇam | tanmātropādānatvaṃ tṛtīyaṃ lakṣaṇam | tasya ca paryāyāḥ |
ahaṅkāro 'bhimānaśca karttā mantā ca sa smṛtaḥ / ātmā ca prakulo jīvo yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ // iti /
kaurmaproktā aviśeṣā iti ca |
bhūtatanmātrasargastu bhūtāderabhavat prajā // iti / vaikārikaḥ sāttvikastaijaso rājasaḥ | svaguṇena sarvendriyeṣu sāhāyyarūpeṇotkarṣeṇobhayātmakaṃ jñānakarmendriyobhayātmakamityarthaḥ | indriyadevatāśca digvātārkapracetośvivahnīndropendramitrakāmacandraśceti ekādaśa |
ityahaṃkāranirūpaṇam ||
atha tanmātrā ucyante | śabdasparśarūparasagandhā nirviśeṣāstadvanti sūkṣmabhūtāni tanmātrāḥ | nirviśeṣaśabdādiguṇavad dravyaṃ tanmātrā iti sāmānyalakṣaṇam | ahaṃkāropādānatve sati tattvāntarārambhakatvaṃ dvitīyaṃ lakṣaṇam | tattannirviśeṣaguṇavattvaṃ tattanmātralakṣaṇam | tāni ca pañca śabdatanmātraṃ sparśatanmātraṃ rūpatanmātraṃ rasatanmātraṃ gandhatanmātraṃ ceti | śāntaghoramūḍhāḥ pañcasvapi viśeṣāḥ śabdatvasparśatvādivyāpyā jātiviśeṣā eva | śabde tu udāttānudāttasvaritāḥ niṣādarṣabhagāndhāraṣaḍjamadhyamadhaivatāḥ pañcamaśceti svarāḥ | sparśe śītoṣṇatve | rūpe śuklatvādayo viśeṣāḥ | te ca śvetapītaraktaśyāmaharitakapiśāḥ |
iti pañca tanmātrāḥ ||
evamaṣṭau prakṛtayo vyākhyātāḥ ||
[ṣoḍaśa vikārāḥ || Tats_2 ||]
ṣoḍaśa vikārā iti dvitīyaṃ sūtram | ekādaśendriyāṇi pañcamahābhūtāni ca ete ṣoḍaśa vikārāḥ | tatra śrotratvakcakṣurjihvāghrāṇāni svasvaviṣayakabuddhijanakatvāt pañca buddhīndriyāṇi | vākpāṇipādapāyūpasthāni svasvakarmakaraṇāt pañca karmendriyāṇi | tatra uccāraṇaṃ vācaḥ hastayorādānaṃ pādayorgatiḥ pāyorutsargaḥ upasthasyānandaḥ | sarvasahāyatvādubhayātmakaṃ manaḥ | etānyekādaśendriyāṇi |
atha mahābhūtāni | pṛthivyaptejovāyvākāśamiti | saviśeṣaśabdādimattvaṃ mahābhūtatvamityekaṃ lakṣaṇam | tattvāntarānārambhakatve satyārambhakatvaṃ dvitīyaṃ lakṣaṇam | saviśeṣaśabdaguṇavattvamākāśasya lakṣaṇam | saviśeṣaśabdasparśavattvaṃ vāyorlakṣaṇam | saviśeṣaśabdasparśarūpavattvaṃ tejasaḥ | saviśeṣaśabdasparśarūparasavattvamapām | saviśeṣaśabdasparśarūparasagandhavattvaṃ pṛthivyāḥ | etāni viśeṣalakṣaṇāni | etāni pañca mahābhūtāni parasparopakārīṇi | athāmīṣāṃ paryāyāḥ | bhūtāni vikārā viśeṣā ākṛtayaḥ tamovigrahāḥ śāntā ghorā mūḍhā iti |
iti ṣoḍaśavikārā vyākhyātāḥ |
[puruṣaḥ || Tats_3 ||]
puruṣa iti tṛtīyaṃ sūtram | anādiḥ sūkṣmaścetanaḥ sarvagataḥ nirguṇaḥ kūṭastho nityo draṣṭā bhoktā kṣetravit amanaḥ prasavadharmā ceti svarūpam | kūṭasthanitya ityekaṃ lakṣaṇam | mukhyabhoktṛtvamityaparaṃ lakṣaṇam | vṛttisākṣitvamiti tṛtīyaṃ lakṣaṇam | atha paryāyāḥ puruṣa ātmā pumān pudgalajantuḥ jīvaḥ kṣetrajñaḥ naraḥ kaviḥ brahma akṣaraḥ prāṇaḥ jñaḥ yaḥ kaḥ sa eka iti |
sa ca puruṣo nānā sukhaduḥkhamohajanmamaraṇabandhamokṣavyavasthātaḥ janmādivyavasthātaḥ puruṣabahutvamiti sāṃkhyapravacanasūtrāt | yadyekaḥ puruṣaḥ syādekasmin sukhite sarve sukhitāḥ syuḥ evaṃ sarvatra evaṃ puruṣabahutvaṃ siddham | evaṃ tāvat sāṃkhyācāryāḥ kapilāsuripañcaśikhapatañjaliprabhṛtayo yasmāt paraṃ nāparamasti kiñciditi nyāyavaiśeṣikāśca bahūn puruṣānātmatvena vadanti | aupaniṣadāścācāryā hariharahiraṇyagarbhavyāsādayaḥ ebhyo 'tiriktamekameva nityeśvaraṃ sarveṣāmātmānaṃ vadanti | kasmādevaṃ puruṣa evedaṃ sarvamiti | tadevāgnistadāditya iti | tadakṣaraṃ tadvibhurvareṇyaṃ yasmāt paraṃ nāparamasti kiñcit sa hi sarveṣu bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca vasatyeko mahānātmā yena sarvamidaṃ tatam |
ityādi pramāṇebhyaḥ | sāṃkhyāstu ādipuruṣaviṣayatayā layāvaśiṣṭanirviśeṣacinmātraviṣayatayā vā etāni śrutivākyāni yojayanti |
iti puruṣanirūpaṇam |
evaṃ pañcaviṃśatitattvāni vyākhātāni |
sāṃkhyakārikā ca | mūlaprakṛtiravikṛtirmahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta / ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ // iti /
idānīṃ prathamasūtreṇaiva guṇātmakaprakṛteruddiṣṭatve 'pi guṇānāmavāntaravibhāgaṃ taddharmāṃśca vivecayituṃ vakṣyamāṇasañcarapratisañcaropodghātasaṅgatyā ca sūtraṃ pravarttate |
[traiguṇyam || Tats_4 ||]
traiguṇyamiti caturthaṃ sūtram | sattvarajastamāṃsi trayo guṇāḥ teṣāṃ samāhārastriguṇaṃ triguṇameva traiguṇyam | tatra sattvaṃ nāma prakāśalāghavaprasannatābhiṣvaṅgaprītititikṣādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsataḥ sukhātmakam | rajo nāma śokatāpasvedastambhodvegonmādādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato duḥkhātmakam | tamo nāma adānāpuṇyadainyagauravālasyanidrāpramādādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato mohātmakam | eteṣāṃ lakṣaṇāni |
ete trayo guṇāḥ sarve utpattisthitilayahetavaḥ //
iti traiguṇyaṃ vyākhyātam /
idānīṃ saguṇanirguṇaśrutiviṣayopapattyarthaṃ sargādāvutpannaṃ svayambhuvaṃ pralayāvaśiṣṭanirviśeṣacitsāmānyaṃ ca darśayituṃ sṛṣṭipralayayoḥ sūtradvayaṃ pravartate |
[saṃcaraḥ || Tats_5 ||]
[pratisaṃcaraḥ || Tats_6 ||]
sañcaraḥ pratisañcaraḥ | sañcaraḥ sṛṣṭiḥ pratisañcaraḥ pralayaḥ | tatra sṛṣṭiryathā | avyaktākhyā prakṛtiḥ pravṛttisvabhāvā svatantrā ca | sargādau svayameva kṣubdhā satī bhāvinārāyaṇabījabhūtā pūrvakalpe svayambhūpālakena nāmakena vyaktena nārāyaṇapuruṣeṇa saṃyujyate tataśca sajātīyairanyaiḥ prakṛtyaṃśairnyūnādhikabhāvena militā satī cetanācetanātmakaṃ mahattattvamārabhate | nanu puruṣasya prakṛtisaṃyogitve asaṃyogo hyayaṃ puruṣa iti śrutivirodha iti cenna vikārahetusaṃyogasyaiva saṅgaśabdārthatvāt anyathā śrutismṛtiṣu jalasaṃyogino 'pi padmapattrasyāsaṅgatādṛṣṭāntatā na syāt | tatra mahattattvasya svarūpeṇa mukhyotpattiḥ cetanasya tu abhivyaktirūpā kāryatā | yogabhāṣye vyāsadhṛtavākyānnavadhā kāryatā |
utpattisthityabhivyaktivikārapratyayāptayaḥ / viyogānyatvadhṛtayaḥ kāraṇaṃ navadhā smṛtam // iti /
evamādiśaktirapi cetanaviśeṣo mahattattvakāraṇībhūtaguṇatrayasambandhāt svayambhavāpyādāvutpadyate | utpattau ca pramāṇaṃ prayogasāre |
tasmādvinirgatā nityā sarvagā viṣṇusambhavā // iti /
vāyavīyasaṃhitāyāṃ ca / śivecchayā parā śaktiḥ śivatattvaikatāṃ gatā / tataḥ parisphuratyādau sarge tailaṃ tilādiva // iti /
vyaktāṃ karoti nityāṃ tāṃ prakṛtiṃ paramaḥ pumān // iti /
tasyāmahaṃ samutpannastattvaistairmahadādibhirityādiśivavākyācca | saiva prakṛtyadhiṣṭhātrī devatā mahālakṣmī ambā bhavānī haimavatī durgā ityādipadairabhilapyate purāṇādiṣu | saiva ca līlāvigrahairādipuruṣeṇa militā satī sṛṣṭiṃ pālayati | taduktaṃ śaṅkarācāryaiḥ |
śivaḥ śaktyā yukto yadi bhavati śaktaḥ prabhavituṃ na cedevaṃ devo na khalu kuśalaḥ spanditumapi / iti /
evaṃ sarvatattvānāṃ tattaddevatānāṃ ca sahaivotpattirjñeyā | utpattikramastu nirūpaṇakrameṇaiva | etasmānmahato guṇāntarasaṃvalitāt trividho 'haṅkāra utpadyate cetanācetanātmakaḥ vaikāriko rājasastāmasaśceti | tataścāhaṅkārāt saṅkalpapūrvakaṃ dehendriyāṇi pañca tanmātrāṇi cotpadyante | svayabhuva indriyāṇi devatārūpāṇi vaikārikāt vyaṣṭīndriyāṇi ca taijasāt teṣvindriyeṣvādau mana utpadyate |
ityādinā mokṣadharmādau śrotrādīnāṃ manovṛttirāgādikāryatvaśravaṇāt | indriyatanmātrayośca kāryakaraṇabhāvasyābhāvāt kramaniyamo nāsti | tatrendriyeṣu nāstyavāntarakāryakāraṇabhāvaḥ pramāṇābhāvāt | tanmātreṣu tvasti sa yathā ahaṃkārācchabdatanmātraṃ tasmādahaṃkārotpannācchabdatanmātrādahaṃkārasahitāt sparśatanmātraṃ śabdasparśobhayaguṇakam | evaṃ krameṇaikaikaguṇavṛddhyā tanmātratrayamutpadyate | tataśca tanmātrebhyaḥ pañca mahābhūtāni jāyante | tatrāhaṅkārāt pañcatanmātrāṇāṃ taddvārā pañcamahābhūtānāṃ cotpattau purāṇe krama uktaḥ sa yathā
ityādikrameṇeti | nanvevamākāśādibhūtacatuṣṭayasyāpi tattvāntaraprakṛtyāpattyā kevalavikṛtitvāṣṭaprakṛtitvasiddhāntakṣatiriti cenna ākāśādīnāṃ sparśāditanmātreṣvahaṃkāropaṣṭambhamātreṇa kāraṇatvasya purāṇeṣūktatvāditi | evaṃ trayoviṃśatitattvānāṃ sṛṣṭiḥ | teṣu pañcamahābhūtāni varjjayitvā 'haṃkāraṃ ca buddhau praveśya saptadaśakaṃ liṅgaśarīrasañjñaṃ bhavati | vahnerindhanavadātmano 'bhivyaktisthānatvāt | tacca sarvapuruṣāṇāṃ svasvabījabhūtaprakṛtisaṃyogāt sargādāvutpadya prākṛtapralayaparyantaṃ tiṣṭhati | tenaiva cehalokaparalokayorjīvānāṃ saṃsaraṇaṃ bhavati | prāṇaśca buddhereva vṛttibheda ityato liṅaśarīre pṛthak na nirdiśyate buddhāvevāntarbhāvāt | tasya ca liṅgaśarīrasya paramasūkṣmāṇi pañca mahābhūtāni tejaḥpradhānānyāśrayaḥ citrādivat āśrayaṃ vinā lokāntaragamanāsambhavāt | taduktaṃ saptatyām |
idaṃ ca liṅgaśarīramādau svayambhuvaḥ samaṣṭicetanasya upādhibhūtamekameva samaṣṭirūpaṃ jāyate tataśca vyaṣṭijīvānāmapyupādhibhūtāni vyaṣṭiliṅgaśarīrāṇi tadaṃśabhūtāni tato vibhajyante piturliṅgaśarīrāt puttraliṅgaśarīravat | taduktaṃ sāṃkhyapravacanasūtreṇa | vyaktibhedaḥ karmaviśeṣāditi | manunā 'pyuktam |
teṣāṃ tvavayavān sūkṣmān ṣaṇṇāmapyamitaujasām / sanniveśyātmamātrāsu sarvabhūtāni nirmame // iti /
ṣaṇṇāmiti ṣaḍindriyaṃ samastaliṅgaśarīropalakṣakam | tathā cāyamarthaḥ | svayambhūḥ svaliṅgaśarīrāvayavān sūkṣmānalpān ātmamātrāsu svāṃśacetaneṣu saṃyojya sarvaprāṇinaḥ sasarjeti |
iti liṅgaśarīranirūpaṇam /
atha sthūlaśarīrotpattiḥ | daśaguṇitamahattattvamadhye 'haṃkārastasminnapi daśaguṇe vyoma tathaiva vyomnyapi vāyuḥ vāyāvapi tejaḥ tejasi daśaguṇe jalaṃ tathaiva jalasyāpi daśaguṇasya madhye pṛthvī samutpadyate saiva sthūlaśarīrasya bījamaṇḍarūpeṇa pariṇamate | tasyāpi daśaguṇitasyāṇḍasya pṛthivyāvaraṇasya madhye caturdaśabhuvanātmakaṃ svayambhuvaḥ sthūlaśarīraṃ tatsaṅkalpādevotpadyate | tenaiva śarīreṇa svayambhūrnārāyaṇa ityucyate | svayambhuvaṃ prakṛtya manunā 'pyuktam |
ityādineti | tata evādipuruṣādvyaṣṭipuruṣāṇāṃ vibhāgāt ante ca tatraiva layāt sa evaika ātmeti śrutismṛtyorvyavahriyate | tataśca sa nārāyaṇo virāṭśarīrī pṛthivīrūpasvanābhikamalakarṇikāsthānīyasya sumerorupari caturmukhamavāntarabrahmāṇaṃ sṛṣṭvā taddvārānyānapi vyaṣṭiśarīriṇaḥ sthāvarāntān sasarja | tathā ca smaryate |
taccharīrasamutpannaiḥ kāryaistaiḥ karaṇaiḥ saha / kṣetrajñāḥ samajāyanta gātrebhyastasya dhīmataḥ // iti /
yattu śeṣaśāyino nārāyaṇasya nābhikamalaśrotracakṣurādibhyaścaturmukhasyāvirbhāvaḥ śrūyate | taddainandinasargeṣveva hi kalpabhedena mantavyam | dainandinapralayeṣveva hi nārāyaṇaśarīre praviśyaikībhūya suptānāṃ devānāṃ caturmukhādikrameṇāvirbhāvaḥ śeṣaśāyinaḥ sakāśād ghaṭate na tvādisargeṣu | dainandinapralaya eva nārāyaṇasya līlāvigraheṇa śayanāditi | asyāṃ sṛṣṭau mahattattvasya buddhipūrvakaḥ triguṇātmakaḥ prathamaḥ sargaḥ | tadanantaraṃ tadupādhikasvayambhuvaḥ sakāśād buddhipūrvakaḥ sargaḥ | svayambhuvo 'ṅgadevatāḥ svayabhūśca sthūladehanairapekṣyeṇa jñānavattvāt videhā devā ityucyante | tāsu svayambhūreveśvaraḥ nityeśvarānaṅgīkārāt | devatāśceśvarakoṭayaḥ avidyānāvṛtopādhikatvāt | avidyāvṛtopādhikāśca jīvakoṭaya eva | avidyāvṛtānāvṛtopādhikatve eva jīveśvaravibhājake | taduktaṃ sa īśo yadvaśe māyā sa jīvo yastayārdita iti | tadevaṃ sañcaro nirūpitaḥ |
tatra yadyasmājjāyate tasyetarāpūraṇenaiva sthitiḥ | tadvyatirekeṇaiva tatsaṃhāro 'pi tatraiva bhavati | tathā coktaṃ mahābhārate |
yadyasmājjāyate tattvaṃ tattatra pravilīyate / līyante pratilomāni jāyante cottarottaram // iti /
ete ca sṛṣṭisthitisaṃhārarūpāḥ sthūlā eva pariṇāmāḥ kūṭasthapuruṣavivekāya pradarśitāḥ | sūkṣmā apyeṣāṃ pariṇāmāḥ smaryante | yathā nityadāhyaṅgabhūtāni bhavanti na bhavanti ca / kālenālakṣyavegena sūkṣmatvāttanna dṛśyate // iti /
ata eva sarvaṃ jaḍavastu paramārthataḥ sarvadaiva asaducyate | tataśca tasmājjaḍavargādvirajyātmaiva paramārthasatyo duḥkhabhīrubhirdraṣṭavyaḥ | paramārthasatyaṃ ca kūṭasthanityatvam | tatra kūṭasthanityatvāsaṃhatatvāparārthatvacinmātratvādyasādhāraṇādharmairutkṛṣṭaiḥ prakṛtyādibhyo vivektavyaḥ | idānīṃ sadevetyādiśrutyartha upapādyate | pratisañcarānte yannirviśeṣaṃ citsāmānyamavaśiṣyate | tadeva sadeva saumyedamagra āsīt ekamevādvitīyaṃ brahmetyādiśrutiṣu sadbrahmādipadavācyam | advitiyatvaṃ tu avaidharmyāvibhāgākhyābhedeneti |
sādhibhūtādhidaivaṃ māṃ sādhiyajñaṃ ca ye viduḥ / prayāṇakāle 'pi ca māṃ te viduryuktacetasaḥ // iti /
[adhyātmam || Tats_7 ||]
[adhibhūtam || Tats_8 ||]
[adhidaivam || Tats_9 ||]
sūtratrayasyāpi krameṇaiva vyākhyā | buddhiradhyātmam | boddhavyamadhibhūtam | brahmā tatrādhidaivam | ahaṅkāro 'dhyātmam | adhimantavyamadhibhūtam | rudrastatrādhidaivatam |
mano 'dhyātmam | saṅkalpayitavyamadhibhūtam | candrastatrādhidaivatam | śrotramadhyātmam | śrotavyamadhibhūtam | diśastatrādhidaivam |
tvagadhyātmam | sparśayitavyamadhibhūtam | vāyustatrādhidaivatam / cakṣuradhyātmam | draṣṭavyamadhibhūtam | sūryastatrādhidaivatam |
rasanamadhyātmam | raso 'dhibhūtam | varuṇastvadhidaivatam |
ghrāṇamadhyātmam | gandho 'dhibhūtam | pṛthivī tatrādhidaivatam |
vāgadhyātmam | vacanamadhibhūtam | vahnistatrādhidaivatam |
pāṇiradhyātmam | ādeyamadhibhūtam | indrastatrādhidaivatam |
pādāvadhyātmam | gantavyamadhibhūtam | viṣṇustatrādhidaivatam / pāyuradhyātmam | utsraṣṭavyamadhibhūtam | mitrastatrādhidaivatam |
upasthamadhyātmam | ānandayitavyamadhibhūtam | prajāpatistatrādhidaivatamiti trayodaśavidhaṃ tritayamapi | tatrātmānaṃ saṅghātamadhikṛtya vartate tadadhyātmaṃ trayodaśakaraṇavargaḥ | bhūtāni adhikṛtya vartate tadadhibhūtaṃ viṣayavargaḥ | devatāmadhikṛtya vartata ityadhidaivatam karaṇābhimānidevatāvargaḥ etatsahiteśvarānucintitasyāntakālīnabhagavatsmṛtyā paramagatiḥ phalam | tasmādetattrikamavaśyaṃ jñātavyamiti bhāvaḥ | sarvatattvānāṃ jñānaphalaṃ coktaṃ pañcaśikhadhṛtavākyena |
tattvānīti tāntrikī saṃjñā | tadarthaścātmānātmavivekapratiyogyanuyoginastatpadārthāḥ teṣāṃ bhāvastattatpadapravṛttinimittāni puruṣatvaprakṛtitvādīni pañcaviṃśatijātayaḥ dharmadharmyabhedāt vyaktayo 'pi tattvānītyucyante |
iti tattvapādaḥ prathamaḥ //
idānīṃ dvitīyaḥ prakīrṇakapāda ārabhyate |
tatra pañcasroto 'mbuṃ pañcayonyugracakrāṃ pañcaprāṇormiṃ pañcabuddhyādimūlām pañcāvarttāṃ pañcaduḥkhaughavegāṃ pañcāśadbhedāṃ pañcaparvāmadhīma ityādiśrutyarthopapattaye pañcakāni nirūpayati sūtrajātena ||
[pañcābhibuddhayaḥ || Tats_10 ||]
abhibuddhirabhimāna icchā karttavyatā kriyeti pañcābhibuddhisaṅgitāḥ / tatrābhibuddhirnāma abhimukhī buddhiḥ idamavaśyaṃ karaṇīyamitirūpā buddhivṛttiḥ / abhimānaścāhaṃ karomītivṛttiḥ / icchā vāñchā saṅkalpo mānasī vṛttiḥ / karttavyatā jñānendriyāṇāṃ śabdādiviṣayā vṛttiḥ / kriyā vacanādilakṣaṇā karmendriyāṇāṃ vṛttiriti //
abhibuddhayo vyākhyātāḥ //
[pañca karmayonayaḥ || Tats_11 ||]
karmajanyāḥ karmajanakāśca dhṛtiḥ śraddhā sukhā 'vividiṣā vividiṣā ceti pañca ||
avividiṣā vedavedanecchāpratibandhakakriyā //
[pañca vāyavaḥ || Tats_12 ||]
ete pañca kriyāśaktimadantaḥkaraṇavṛttibhedā api vāyusamānagatikatvādvāyudevatākatvācca vāyava ityuktam | prakarṣeṇa ananādgamanāt prāṇa ityucyate | adho gamanādapānaḥ |
ityete pañcaprāṇāḥ vyākhyātāḥ ||
[pañca karmātmānaḥ || Tats_13 ||]
vaikārikastaijaso bhūtādiḥ sānumāno niranumānaśceti karmātmānaḥ karmiṇa ityarthaḥ | tatra vaikārikaḥ śubhakarmakarttā |
iti pañca karmātmāno vyākhyātāḥ ||
idānīṃ pañcāśadbhedāṃ pañcaparvāmadhīma iti śrutyarthopapattaye buddheḥ pañcāśatsargān bahubhiḥ sūtrairuddiśati |
[pañcaparvāvidyā || Tats_14 ||]
anityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmakhyātiravidyā patañjalyuktā sarvadarśanasampratipannā | sā ca pañcadhā avidyāsmitārāgadveṣābhiniveśāḥ kleśajanakatvāt kleśā iti yoge paribhāṣitāḥ | asmitādīnāṃ caturṇāmavidyākāryatvādavidyātvam | asmitā anātmanyahaṃvṛttiḥ avidyāsmitayorayaṃ bhedaḥ avidyāyāmadhikaraṇamapi pṛthag bhāsate 'smitāyāṃ tvāroparūpatve 'pi nādhikaraṇaṃ bhāsate | viṣayeṣūtkaṭecchā rāgaḥ | dveṣaḥ vairabuddhiḥ | abhiniveśo maraṇatrāsaḥ | viduṣāmapi svarasavāhī anādimaraṇaduḥkhānubhavajanitavāsanājanyaḥ śrutismṛtipurāṇeṣu ete avidyābhedāstamaādiśabdaiḥ paribhāṣitāḥ | tamo moho mahāmohastāmisro 'ndhatāmiśraśceti tattannāmakanarakapradatvāttattannāmakāḥ | te ca viṣayabhedāt dviṣaṣṭibhedāḥ te yathā | aṣṭaprakṛtiṣu ātmatvāropāt aṣṭabhedaṃ tamaḥ |
[aṣṭaviṃśatidhāśaktiḥ || Tats_15 ||]
[navadhā tuṣṭiḥ || Tats_16 ||]
[aṣṭadhā siddhiḥ || Tats_17 ||]
tatrāśaktayaḥ ekādaśendriyavadhāḥ saptadaśa buddhivadhāḥ | tatrendriyavadhāḥ | svasvārthakriyā 'kṣamatārūpāḥ phalato buddhereva te |
saptadaśa buddhereva vadhāḥ tuṣṭisiddhīnāṃ viparyayarūpāḥ | tatra tuṣṭiviparyayāḥ | nāsti pradhānamiti jñānamastītyabhidhīyate | mahattattvaṃ nāstīti jñānamajñānasalilāḥ | ahaṅkāro nāstīti mohā | naiva santi pañcatanmātrāṇīti dṛṣṭiradṛṣṭiḥ | viṣayāṇāmarjjane pravṛttiḥ asutārā | rakṣaṇe pravṛttirasupārā | kṣayadoṣamapaśyataḥ pravṛttiḥ asunetrā | bhoge śaktiḥ asumātrikā | hiṃsādoṣamapaśyato bhoge pravṛttiḥ anuttamāmbhasikā | iti tuṣṭiviparyayā navadhā | siddhiviparyāsād aṣṭau buddhivadhā ucyante | nānātvamūhamānasyaikatvānusandhānaṃ sutāramucyate | śabdamātraśravaṇādviparītagrahaṇamasutārā | yathā nānātmajño mukta iti śrutvā viparītaṃ pratipanno nānātmajño 'hamamukta iti | adhyayanaśravaṇaniviṣṭasyāpi jaḍatvādasacchāstropahatabuddhitvādvā pañcaviṃśatitattvajñānasiddhirna bhavati tadajñānam | yadā ādhyātmikena duḥkhena cābhibhūyate tadajñānapramādam | evamādhibhautikaduḥkhenābhibhūyate tatpramodamānam | evamādhidaivikaduḥkhenābhibhavaḥ pramuditamiti |
kutaścit sarvākāreṇa pariṇamamānā prakṛtireva jñānaṃ kariṣyatīti śrutvā yā tuṣṭiḥ sā prakṛtyākhyā tasyā asteti saṃjñā | pravrajyayaiva jñānaṃ bhaviṣyatīti śrutvā pravrajyopādānena yā tuṣṭiḥ sā salilasaṃjñā |
asyārthaḥ | bhagavatkṛpāvaśādūhanena tarkeṇaiva jñānamutpadyate sā prathamā siddhistāretyucyate | śabdaśravaṇamātrādeva yad jñānaṃ sā dvitīyā sutārā | śiṣyabhāvenādhyayanena yad jñānaṃ sā tṛtīyā tāratāreti | yadādhyātmikaduḥkhasyāpanodakaṃ jñānaṃ sā caturthī pramodeti | yadādhibhautikaduḥkhāpanodakaṃ jñānaṃ sā pañcamī pramutiteti | yadādhidaivikaduḥkhanāśakaṃ jñānaṃ sā ṣaṣṭhī pramodamānā | yat suhṛtsaṃsargitayā jñānaṃ sā saptamī ramyaketi |
idānīṃ sāṃkhyaśāstrasya ṣaṣṭitantratvapratipādanāya pañcāśatsu siddhisargeṣu daśānyān pūrayati sūtreṇa |
[daśa mūlikārthāḥ || Tats_18 ||]
mūlayoḥ prakṛtipuruṣayorarthā dharmā mūlikārthāḥ | tatrāstitvaṃ dvayordharmaḥ ekatvaṃ sargabhedena nānātvābhāvarūpaṃ prakṛteḥ | arthavattvaṃ puruṣārthatvaṃ puruṣasyaiva | pārārthyaṃ ca prakṛtereva | anyatvaṃ jaḍavargād bhinnatvaṃ puruṣasyaiva | akartṛtā ca puruṣasyaiva | yogo viyogaśca dvayoḥ |
idānīṃ pañcatanmātrasargaṃ sūtrayati |
[anugrahasargaḥ || Tats_19 ||]
idānīṃ bhūtasargamāha |
[caturdaśavidho bhūtasargaḥ || Tats_20 ||]
brāhmaprājāpatyasaumyaindragāndharvayakṣarākṣasapaiśācā ityaṣṭau devasargāḥ | paśupakṣimṛgasarīsṛpasthāvarā iti pañcavidhāstairyagyonayaḥ | mānuṣaścaikavidho brāhmaṇādiścaṇḍālānta iti | gavādimūṣakāntāḥ paśavaḥ | garuḍādimaśakāntāḥ pakṣiṇaḥ | siṃhādiśṛgālāntā mṛgāḥ | śeṣādidundubhāntāḥ sarīsṛpāḥ | parvatāditṛṇāntāḥ sthāvarā iti |
atra kārikā | aṣṭavidho daivastairyagyona(ya)śca pañcadhā bhavati / mānuṣaścaikavidhaḥ samasato bhautikaḥ sargaḥ // iti / etatsaṃsāramaṇḍalam anyānapyanuktān sargānuddiśati sūtratrayeṇa /
[trividho bandhaḥ || Tats_21 ||]
[trividho mokṣaḥ || Tats_22 ||]
[trividhaṃ pramāṇam || Tats_23 ||]
prākṛtiko vaikṛtiko dākṣiṇa iti trayo bandhāḥ | prākṛto 'ṣṭaprakṛtiṣvabhimānarūpaḥ | dvitīyastu pravrajitānāmapi śabdādiṣu manasaḥ saṅgaḥ | tṛtīyastu gṛhasthādīnāṃ kāmopahatacetasāṃ dakṣiṇāṃ dadatāṃ dakṣiṇābandhaḥ |
uktaṃ ca pañcaśikhācāryaiḥ ||
jñānodrekādavidyānivṛttirūpa ekaḥ rāgasaṃkṣayādindriyopaśamarūpo dvitīyaḥ kṛcchrakṣayāddharmādharmakaraṇarūpāddharmādharmānutpādarūpastṛtīyaḥ | etattrayaṃ jñānadvārabhūtatvād gauṇaṃ mokṣatrayam | ātyantikatrividhaduḥkhanivṛttireva mukhyo mokṣaḥ | taduktaṃ gotamena sūtreṇa duḥkhajanmapravṛttidoṣamithyājñānānāmuttarottarāpāye tadanantarābhāvādapavarga iti /
uktānāṃ padārthānāṃ siddhyarthaṃ pramāṇānyāha mānādhīnatvānmeyasiddheḥ | trividhaṃ pramāṇamiti | pratyakṣānumānaśabdā iti | tatrānadhigatayathārthajñānaṃ pramā tatkaraṇaṃ pramāṇamiti sāmānyalakṣaṇamekam | arthākārānadhigatayathārthāntaḥkaraṇavṛttiriti dvitīyam | tatra pratyakṣamindriyajanyamanadhigatayathārthajñānaṃ pratyakṣapramā | tatkaraṇaṃ pratyakṣapramāṇam | indriyajanyānadhigatayathārthāntaḥkaraṇavṛttiriti dvitīyam | yathārthaliṅgajñānājjāyamānaṃ jñānamanumitistatkaraṇamanumānamityekam | liṅgajñānājjāyamānā sādhyaviśiṣṭapakṣākārāntaḥkaraṇavṛttiriti dvitīyam | āptavacanajanyajñānaṃ śabdapramā tatkaraṇaṃ śabdapramāṇamityekaṃ lakṣaṇam | āptavacanajanyā padārthāsaṃsargākārāntaḥkaraṇavṛttiriti dvitīyaṃ śabdapramāṇalakṣaṇam |
uktapadārtheṣu kecitpratyakṣasiddhāḥ kecitanumānasiddhāḥ | ubhābhyāṃ yanna siddhaṃ tacchabdapramāṇena sidhyati yathendro devānāṃ rājā uttarāḥ kuravaḥ sauvarṇo meruḥ svarge 'psarasaḥ ete padārthā na pratyakṣānumānagamyāḥ kintu śabdaikagamyāḥ /
atra caiṣā jñānaprakriyā |
dṛśyena vṛttyā |
iti vāsiṣṭhe |
iti pratyakṣaprakriyā ||
yathārthapadasmṛtijanyā padārthasaṃsargākārā vṛttiḥ śabdapramāṇam tatpratibimbāvacchinnacaitanyaṃ śābdī pramā idaṃ pramāṇadvayamāntarameva |
sākṣāddarśanarūpaṃ ca sākṣitvaṃ sāṃkhyasūtritam // iti /
jñānasya ca janyatvaṃ vināśitvamātmadharmatvaṃ ca pratibimbāvacchinnatvenopapādanīyam ātmarūpasya jñānasya nityatvāt |
atra śāstre 'nuktāḥ svāvirodhinaḥ śāstrāntarīyā api padārthāḥ grāhyāḥ sārādānaṃ ṣaṭpadavaditi sāṃkhyapravacanasūtrāt | sarvataḥ sāramādadyāt puṣpebhya iva ṣaṭpada iti smṛteśca | ete ca prakṛtyādayaḥ padārthāḥ saṃhatatvapadārthatvajaḍatvapratikṣaṇapariṇāmitvādidoṣairduṣṭatvāddheyāstebhyo 'pyadhikaṃ heyamāha |
[trividhaṃ duḥkham || Tats_24 ||]
ādhyātmikāmadhibhautikamādhidaivikaṃ ceti | tatrādhyātmikaṃ dvividhaṃ śārīraṃ mānasaṃ ca | tatra śārīraṃ vātapittaśleṣmaṇāṃ vaiṣamyeṇotpannaṃ jvarātisārādi | kāmakrodhalobhādijanyaṃ mānasaṃ mānuṣamṛgasarpādijanyamādhibhautikaṃ śītoṣṇavātavṛṣṭijanyamādhidaivikam | anena trividhaduḥkhenābhibhūtasya tarati śokamātmaviditi śrutvā ātmani jijñāsā jāyate | yathā tṛṣitasya pānīyapipāsā |
kṛtasya tattvanirūpaṇasya puruṣārthasambandhaṃ darśayati |
[etatparaṃ yāthārthyaṃ etajjñātvā kṛtakṛtyaḥ syānna punastrividhaduḥkhenābhibhūyate || Tats_25 ||]
etadyāthārthyaṃ paraṃ śāstrāntaroktādyāthārthyādutkṛṣṭaṃ nyāyavaiśeṣikoktayāthārthyasyāṣṭaprakṛtyakathanādapūrṇatvam idaṃ tu tatkathanena pūrṇaṃ śrutisammatatvācca paraṃ sarvotkṛṣṭamityarthaḥ | śrutiśca gopālatāpanīye ekamevādvitīyaṃ brahmāsīt tasmādavyaktādavyaktamevākṣaraṃ tasmānmahanmahato 'haṅkārastataḥ pañcatanmātrāṇi tebhyo bhūtāni iti spaṣṭameva sāṃkhyayogoktamahadādikrameṇa sṛṣṭiḥ śrūyata iti | etajjñātvā ātmānātmavivekasākṣātkāradvārā kṛtakṛtyaḥ syānniṣprayojanaḥ syādityarthaḥ | kiṃ punastatprayojanaṃ tatrāha | na punastrividhaduḥkhenābhibhūyata iti | pūrvoktatrividhaduḥkhena na yujyate duḥkhātyantanivṛttirūpo mokṣo bhavatītyarthaḥ | nanu duḥkhaṃ tāvat trividham anāgataṃ vartamānamatītaṃ ceti | sāṃkhyayogavedāntānāṃ satkāryavādāśrayaṇāt sarvameva kāryamavasthātrayeṇa nityam | anāgato ghaṭo varttamāno ghaṭo 'tīto ghaṭa ityavasthātraye 'pi ghaṭasyāvasthādharmiṇo 'nugatapratyayāt | prāgabhāvapradhvaṃsayoścānaṅgīkārāt | na ca tatkāle kathamabhāvapratyaya iti vācyam varttamānapratiyogikasāmayikātyantābhāvenaiva tadupapatteriti | evaṃ cānagatātītaduḥkhayorabhāve 'pi na puruṣārthaḥ bhogyaduḥkhābhāvasyaiva puruṣārthatvāt | vartamānaduḥkhaṃ ca bhogyamapi bhogenaiva naṅkṣyatīti tadabhāvo na puruṣārthaḥ puruṣaprayatnanirapekṣatvāt puruṣaprayatnasāpekṣasyaiva puruṣārthatvāt tathā ca kathaṃ duḥkhābhāvasya bhogyahetutayā tadabhāvasya ca puruṣakṛtisādhyatayā puruṣārthatvaṃ duḥkhahetūcchede puruṣavyāparāt prāyaścittavaditi | taduktaṃ patañjalinā | heyaṃ duḥkhamanāgataṃ vivekakhyātiravitpravā hānopāya iti sūtradvayena /
sāṃkhyānāṃ ca sarvātmanāmavaidharmyābheda eva tattvamasivākyārtho nāvibhāgādiḥ tajjñānasyaivābhimānanivarttakatvāt | tadvākyasya ca śvetaketoranūcānatvādyabhimānanivṛttyarthameva pravṛtteḥ tathā ca layāvaśiṣṭacitsāmānyaṃ tatpadārthaḥ taduktaṃ vijñānācāryavaryairasmadgurubhirbhāṣyādyaślokena / eko 'dvitīya iti vedavacāṃsi puṃsi sarvābhimānavinivartanato 'sya muktyai / vaidharmyalakṣaṇabhidā virahaṃ vadanti nākhaṇḍatāṃ kha iva dharmaśatāvirodhāt // iti /
tathā caprakṛtyādiviviktasarvātmanāmavaidharmyabhedasākṣātkārāt kartṛtvādyabhimānanivṛttau tatkāryarāgadveṣadharmādyanutpādāt pūrvotpannakarmaṇāṃ cāvidyārāgādisahakāryucchedena janmādyanārambhakatvādbhogena prārabdhasamāptyanantaraṃ punarjanmābhāvena bhogāpavargasamāptyā cāntaḥkaraṇasya nāśenaiva trividhaduḥkhātyantanivṛttirūpo mokṣo bhavatīti paramakṛtakṛtyatā | idaṃ cātrāvadheyam | gurūpadeśaśāstrābhyāmutpannamapi jñānamaparokṣatvāyābhyasanīyameva |
antardhvāntavināśāya śābdabodho na hi kṣamaḥ / na naśyati tamo rāma kṛtayā dīpavārtayā // iti /
evamabhyāsāt komalakaṇṭakanyāyena jñāne jāte yogarūḍha ityucyate yogī asmāt pūrvastu yuñjānaḥ tataḥ paramahaṃsāśrameṇa vikṣepakāṇi karmāṇi tyaktvā jñānaniṣṭhāparyantamabhyaset | savāsanāvidyocchedo jñānaniṣṭhā |
śreyaḥśrutiṃ bhaktimudasya te vibho kliśyanti ye kevalabodhalabdhaye / teṣāmasau kleśala eva śiṣyate nānyadyathā sthūlatuṣāvaghātinām // iti /
tasmānmumukṣoḥ susukho mārgaḥ śrīviṣṇusaṃśrayaḥ / cittena cintayānena vañcyate dhruvamanyathā // iti / gītāyāṃ caturdaśādhyāye / māṃ ca yo 'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate / sa guṇān samatītyaiva brahmabhūyāya kalpyate // iti /
iti śrībhāvāviśvanāthadīkṣitasūnubhāvāgaṇeśaviracitaṃ tattvayāthārthyadīpanaṃ samāptam ||
- Notes
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Holder of rights
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_bhAvAgaNeza-tattvayAthArthyadIpana. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-9392-6