ācārya vasubandhuviracitam Pañcaskandhaprakaraṇam
rūpasya dvau bhedau rūpaṃ katamat / yat kiñcid rūpaṃ sarvaṃ taccatvāri mahābhūtāni catvāri ca mahābhūtānyupādāya // 2 //
mahābhūtanāmāni
katamāni catvāri mahābhūtāni / pṛthivī dhātuḥ abdhātuḥ tejodhātuḥvāyudhātuśca // 3 //
mahābhūtalakṣaṇāni tatra pṛthivīdhātuḥ katamaḥ / kaṭhinatā // 4 //
abdhātuḥ katamaḥ / niṣyandatā // 5 //
vāyudhātuḥ katamaḥ / paunaḥ punyakampanatā // 7 //
upādāyarūpanāmāni upādayarūpaṃ katamat / cakṣurindriyam, śrotrendriyam, ghraṇendriyam, jihvendriyam, kāyendriyam,rūpam, śabdaḥ, gandhaḥ, rasaḥ, spraṣṭavyaikadeśaḥ, abijñaptiśca // 8 //
upādāyarūpalakṣaṇāni cakṣurindrayaṃ katamat / varṇabiṣayo rūpaprasādaḥ // 9 //
śrotrendrayaṃ katamat / śabdaviṣayo rūpaprasādaḥ // 10 //
ghrāṇendriyam katamat / gandhaviṣayo rūpaprasādaḥ // 11 //
jihvendriyam katamat / rasaviṣayo rūpaprasādaḥ // 12 //
kāyendriyam katamat / spraṣṭavyaviṣayo rūpaprasādaḥ // 13 //
rūpaṃ katamat / cakṣurgocaraḥ / varṇaḥ saṃsthānam bijñaptiśca // 14 //
śabdaḥ katamaḥ / śrotragocaraḥ / niṣpannḥ aniṣpannaḥ ubhayaḥ / upāttacatumarhābhutahetukaḥ anupāttacaturmahābhūtahetukaḥ ubhayacaturmahābhūtahetukaśca // 15 //
gandhaḥ katamaḥ / ghrāṇagocaraḥ / surabhiḥ asurabhiḥ tadanyaśca // 16 //
rasaḥ katamaḥjihvāgocaraḥ / madhuraḥ amalaḥ lavaṇaḥ kaṭuḥ tiktaḥ kaṣāyaśc // 17 //
spraṣṭavyaḥ katamaḥ / kāyagocaraḥ / mahābhūtānyupādāya ślakṣṇatvam karkasatbam gurutvam laghutvam śītatvam jighatsā pipāsā ca // 18 //
abijñaptirūpaṃ katamat / vijñaptisamādhisaṃbhūtaṃ rūpam anidarśanam apratigham // 19 //
rūpaskandhaḥ soniddeśaḥ pariniṣṭhitaḥ / atha vedanā salakṣaṇaprabhedā vedanā katamā / trividho 'nubhavaḥ / sukhaḥ duḥkhaḥ aduḥkhāsukhaśca // 20 //
vedanaskandhaḥ sonideśanirdeśaḥ parinisṭhataḥ / atha saṃjñā lakṣaṇa prabhedā saṃjñā katamā / viṣayanimittod grahaṇam // 24 //
saṃjñā skandhaḥ soddeśanirdeśaḥ parinisṭhitaḥ /
saṃskārāṇāṃ dvaubhedau
saṃskārāḥ katame / vedanāsaṃjñābhyāmanye caitāḥ cittaviprayuktāśca // 26 //
tatra caitadharmāḥ katame / ye dharmārścittena saṃprayuktāḥ // 27 //
caitaparisaṃkhyānam te katame / sparśaḥ manaskāraḥ vedanā saṃjñā cetanā chandaḥ adhimokṣaḥ smṛtiḥ samādhiḥ prajñā śraddhā hrīḥ apatrapā alobhaḥ kuśalamūlam adveṣaḥkuśalamūlam amohaḥkuśalamūlam vīryam praśrabdhiḥ apramādaḥ upekṣā avihiṃsā rāga pratighaḥ mānaḥ avidyā dṛṣṭiḥ vicikitsā krodha upanāhaḥ mrakṣaḥ pradāśaḥ īrṣyā mātsaryarm māyā śāṭhyam madaḥ ahiṃsā āhrikyam anapatrāpyam styānam, auddhatyam, āśraddhyam, kauśīddhyam pramādaḥ muṣitāsmṛti, bikṣepaḥ, aprasajanyam, kaukrityam, middham,vitarkaḥ, vicāraśca // 28 //
eteśāṃ paśca sarvatragāḥ / pañcapratiniyataviṣayā / ekādaśakuśalāḥ / ṣaṭkleśāḥ / śiṣṭā upakleśāḥ / catvāro 'nyatrāpi bhavantītyaniyatāḥ // 29 //
caittalakṣaṇāni sparśaḥkatamaḥ / trikasaṃnipāte indriyavikāraparicchedaḥ // 30 //
manaskāraḥ katamaḥ / cetasa ābhogaḥ // 31 //
cetanā katamā / guṇadoṣānubhayeṣu cittābhisaṃskāro manaskarma // 32 //
chandaḥ katamaḥ / abhiprete vastunyabhilāṣaḥ // 33 //
adhimokṣaḥ katamaḥ / niścite vastuni tathaivāvadhāraṇam // 34 //
smṛtiḥ katamā / saṃstute vastunyasaṃpramoṣaḥ // 35 //
samādhiḥ katamaḥ / upaparīkṣye vastuni cittasyaikāgratā // 36 //
prajñā katamā / tatraiva pravicayo yogāyogavihito 'nyathā ca // 37 //
śraddā katamā / karmaphalāsatyaratneṣvabhisaṃpratyayaḥ / cetaso 'bhilāṣaḥ cetasaḥ prasādaḥ // 38 //
hrīḥ / katamā ātmānaṃ dharmaṃ vādhipatiṃ kṛtvā svayamavayena lajjā // 39 //
apatrapā katamā / lokamadhipatiṃ kṛtvā parato 'vadhena lajjā // 40 //
alobhaḥ katamaḥ / lobha pratipakṣaḥ / cetaso dānakṣetrāparigrahaḥ // 41 //
adveṣaḥ katamaḥ / dveṣapratipakṣaḥ / maitri // 42 //
amohaḥ katamaḥ / mohapratipakṣaḥ / yathābhūtasaṃpratipattiḥ // 43 //
praśrabdhiḥ katamā / dauṣṭhulyapratipakṣaḥ kāyacittakarmaṇyatā // 45 //
apramādaḥ katamaḥ / pramādapratipakṣaḥ / alobhādīn vīryāntān niśritya akuśalānāṃ dharmāṇāṃ prahāṇam / tatpratipakṣāṇāṃ kuśalānāṃ dharmāṇāṃ bhāvanā // 46 //
upekṣā katamā / alobhādīn vīryantān niśritya cittasamatā / cittapraśastā / cittānābhogatā / yayākliṣṭadharmānavakāśenākliṣṭeṣu sthitiḥ // 47 //
avihiṃsā katamā / vihiṃsāpratipakṣaḥ karuṇā // 48 ///
rāgaḥ katamaḥ / upādānaskandheṣvabhyarthanā / adhyavasānam // 49 //
pratighaḥ katamaḥ / satveṣvāghātacittatā // 50 //
mānaḥ katamaḥ / mānaḥ saptavidhaḥ / atimānaḥ, mānātimānaḥ asmimānaḥ, abhimānaḥ, ūnamānaḥ,mithyāmānaśca // 51 //
atimānaḥ katamaḥ / hīnāt śreyānahamasmi sadṛśena vā sadṛśo 'smīti cintayato yā cittasyonnatiḥ // 53 //
mānātimānaḥ katamaḥ / śreyaso 'hameva śreyāniti cintayato yā cittasyonnatiḥ // 54 //
asmimānaḥ katamaḥ / pañcasūpādānaskandheṣvātmānamātmīyaṃ vā paśyato yā cittasyonnati // 55 //
abhimānaḥ katamaḥ / aprāpta uttare viśeṣādhigame prāpto mayeti cintayato yā cittasyonnatiḥ // 56 //
ūnamānaḥ katamaḥ / bahṛvantaraviśiṣṭādalpāntarahino 'smīti cintayato yā cittasyonnatiḥ // 57 //
mithyāmānaḥ katamaḥ / aguṇavato guṇavānahamasmīti cintayato yā cittasyonnatiḥ // 58 //
aviddhyā katamā / karmaphalasatyaratnānāmajñānam / sā punaḥ sahajā parikalpitā ca // 59 //
rāgacaritasya rāgapratighayoḥ rāgacaritasyāviddyāyāścetyakuśalānāṃ trīṇī mūlāni / lobho 'kuśalamūlaṃ ddheṣo 'kuśalamūlaṃ, moho 'kuśalamūlaṃ ca // 60 //
satkāyadṛṣṭiḥ katamā / pañcopādāna - skandhānātmata ātmīyato vā paśyato yā kliṣṭā prajñā // 62 //
antargrāhyadṛṣṭiḥ katamā / tānevādhipatiṃ kṛtvā śāśvatata ucchedato vā paśyato yā kliṣṭā prajñā // 63 //
mithyādṛṣṭiḥ katamā / hetuṃ vā phalaṃ vā kriyāṃ vāpavadataḥ sadāvastu vināśayato yā kliṣṭā prajñā // 64 //
dṛṣṭiparāmarśaḥ katamaḥ / tā eva tikhro dṛṣṭistadāśrayāṃśca skandhān śreṣṭhataḥ paramataśca paśyato yā kliṣṭā prajñā // 65 //
śīlabrataparāmarśaḥ katamaḥ / śīlaṃ vrataṃ tadāśrayāṃśca skandhānaśuddhito muktito naiyāṇikataśca paśyato yā kliṣṭā prajñā // 66 //
vicikitsā katamā / satyādiṣu yā dvikoṭikā matiḥ // 67 //
eteṣāṃ kleśānāṃ paścimāstistro dṛṣṭayaḥ vīcikitsā ca parikalpitāḥ / śiṣṭāḥ sahajāḥ parikalpitāśca // 68 //
krodhaḥ katamaḥ / vartaṃmānamapakāramāgamya yā cetasa āghātacetanā // 69 //
upanāhaḥ katamaḥ / vairānubandha // 70 //
mātsarya katamat / dānavirodhī cetasa āgrahaḥ // 74 //
māyā katamā / paravaścanābhūtārthasadarśanatā // 75 //
śāṭhyaṃ katamat / svadoṣapracchādanopāyasaṃgṛhitaṃ cetasaḥ kauṭilyam // 76 //
madaḥ katamaḥ / svasaṃpattau raktasyoddharṣaḥ / cetasaḥ paryādānam // 77 //
vihiṃsā katamā / satveṣu viheṭhanā // 78 //
āhrīkyaṃ katamat / avadyena svayamalajjā // 79 //
anapatrāp katamat / avadyena parato 'lajjā // 80 satyānaṃ katamat / cittākarmaṇyatā / staimityam // 81 //
auddhatyaṃ katamat / cittasyāvyupasamaḥ // 82 //
āśraddhyaṃ katamat / karmaphalasatyaratneṣvanabhisaṃpratyayaḥ / śraddhāvipakṣaścetaso 'prasādaḥ // 83 //
pramādaḥ katamaḥ / yā lobhadveṣamohekauśīddyaiścitasyānārakṣā kuśalasyābhāvanā // 85 //
muṣitāsmṛtiḥ katamā / kliṣṭāsmṛtiḥ / kuśalāpratipatiḥ // 86 //
vikṣepaḥ katamaḥ / rāgadveṣamohāṃśikaḥ pañcakāmaguṇeṣu cittasya visāraḥ // 87 //
aprasajanyaṃ katamat kleśasaṃprayuktā prajñā / tayā kāyavākcittacaryā asaṃviditeva pravartate // 88 //
kaukṛtyaṃ katamat / cetaso vipratisāraḥ // 89 //
middhaṃ katamat / asvataṃtravṛtticetaso 'bhisaṃkṣepaḥ // 90 //
vicāraḥ katamaḥ / paryeṣako manojalpaḥ tathaiva yā cittasya sūkṣmatā // 92 //
// ittaviprayuktaparisaṃkhyānam //
cittaviprayuttasaṃskārāḥ katame / ye rūpacitacaittadhikāre prajñaptāḥ, ta evānyatrāprajñaptāḥ // 93 //
te katame / prāpti, asaṃjñisamāpattiḥ, nirodhasamāpattiḥ, āsaṃjñikam, jīvitendriyam, nikāyasabhāgatā, jāti, jarā, sthitiḥ, anityatā, nāmakāyaḥ, padakāyaḥ, vyañjanakāyaḥ, pṛthagjanatvamityevamādibhedasamādānāḥ // 94 //
ittaviprayuktalakṣaṇāni // tatra prāptiḥ katamā / pratilambhaḥ samanvāgamaśca / bījam, vaśitā,abhimukhībhāvaśca yathāyogam // 95 //
asaṃjñisamāpattiḥ katamṃ / śubhakṛtsnavītarāgasyoparyavītarāgasya niḥsaraṇasaṃjñāpūrvakeṇa manasikāreṇāvasthāvarāṇāṃ cittacaittadharmāṇāṃ yo nirodhaḥ // 96 //
nirodhasamāpattiḥ katamā / ākiñcanyāyatanabītarāgasya bhavāgratāduccalitasya śāntavihāra - saṃjñāpūrvakeṇa manasikāreṇāsthāvarāṇāṃ cittacaittadharmāṇāṃ tadekatyānāṃ ca sthāvarāṇāṃ yo nirodhaḥ // 97 //
āsaṃjñikaṃ katamat / asaṃjñisatvanikāyadeveṣupapannasyāsthāvarāṇāṃ cittacaittadharmāṇāṃ nirodhaḥ // 98 //
jīvitendriyam katamat / nikāyasabhāgeṣu pūrvakarmānuviddhyeṣu yaḥ saṃskārāṇāṃ sthitikālaniyamaḥ // 99 //
nikāyasabhāgaḥ katamaḥ / yā satvānāmātmabhāvasadṛśatā // 100 //
jātiḥkatamā / nikāyasabhāge saṃskārāṇāmabhūtvā yo bhāṣaḥ // 101 //
jarā katamā / tathā teṣāṃ prabandhānyathātvam // 102 //
sthiti katamā / tathā teṣāṃ prabandhanvayaḥ // 103 //
anityatā katamā / tathā teṣāṃ prabandhavināśaḥ // 104 //
nāmakāyaḥ katamaḥ / dharmāṇāṃ svabhāvādhivacanam // 105 //
pādakāyaḥ katamaḥ / dharmāṇāṃ viśeṣādhivacanam // 106 //
vyañjanakāyaḥ katamaḥ / akṣarāṇi / tadubhayābhivyañjanatāmupādāya // 107 //
vākyāni tāni / nāmapadāśreyeṇārthavacanatāmupādāya // 108 //
pṛthagjanatvaṃ katamat / āryadharmāṇāmapratilambhaḥ // 110 //
iti saṃskāraskandho nāma //
// vijñānalakṣaṇam //
vijñānaṃ katamat / ālambanaṃbijñaptiḥ // 112 //
// salakṣaṇacittanirdeśaḥ //
tatpunarālambanamapyuparichinnamekasantānavarti / yathā nirodhasamāpatyasaṃjñisamāpatyā - saṃjñikebhyovyutthitasyāsmād viṣayavijñaptikaṃ nāma pravṛtti vijñānaṃ jāyate / ālambanapratyayamapekṣya bhinnākāreṣu vṛttitāmucchiddya punarjātatāṃ saṃsāre pravṛttinivṛtitāṃ copādāya tadālambanaṃ nāma vijñānam // 115 //
ādānavijñānamapi tat / ātmabhāvādānatāmupādāya // 117 //
// salakṣaṇamanonirdeśaḥ //
vijñānaskandhaḥ soniddeśanirdeśaḥ pariniṣṭhitaḥ //
// skandhanirvacanam //
kimarthaḥ skandhaḥ rāśyarthaḥ / kālagotrākāragativiṣayabhinnānāṃ rūpādīnāmabhisaṃkṣepatāmupādāya // 119 //
skandhoddyeśanirdeśakaḥ prathamādhikāraḥ pariniṣṭhitaḥ //
dvitīyādhikāraḥ āyatanoddyeśanirdeśakaḥ dvādaśāyatanāni / cakṣurāyatanam, rūpāyatanam, śrotrāyatanam, śabdāyatanam, ghrāṇāyatanam, gandhāyatanam, jihvāyatanam, rasāyatanam, kāyāyatanam, spraṣṭavyāyatanam, mana āyatanam,dharmāyatanaṃ ca // 120 //
/ 'ayatanānāṃ salakṣaṇaprapañcaḥ //
/ 'saṃskṛtāḥ salakṣaṇaprabhedāḥ //
asaṃskṛtā katame / ākāśam, apratisaṃkhyānirodhaḥ, pratisaṃkhyānirodhaḥ tathatā ca // 125 //
tatrākāśaṃ katamat / rūpāvakāśaḥ // 126 //
apratisaṃkhyānirodhaḥ katamaḥ / yo nirodho na visaṃyogaḥ // 127 //
pratisaṃkhyānirodhaḥ katamaḥ / yo nirodho visaṃyogaḥ // 129 //
tathatā katamā / yā dharmāṇāṃ dharmatā / dharmanairātmyam // 131 //
/ 'ayatananirvacanam //
kimupādāyāyatanamiti / vijñānotpādadvāratāmupādāya // 132 //
āyatanoddyeśanirdeśako dvitīyādhikāraḥ pariniṣṭhitaḥ / tṛtīyādhikāraḥ
dhātūddeśanirdeśakaḥ // dhātunāmāni //
aṣṭadaśa dhātavaḥ / cakṣurdhātuḥ, rūpadhātuḥ, cakṣurvijñānadhātu, śrotradhātuḥ, śabdadhātuḥ, śrotravijñānadhātuḥ, ghrāṇadhātuḥ, gandhadhātuḥ, ghrāṇavijñānadhātuḥ, jihvādhātuḥ, rasadhātuḥ, jihvāvijñānadhātuḥ, kāyadhātuḥ, spraṣṭavyadhātuḥ, kāyabijñānadhātuḥ, manodhātuḥ, dharmadhātuḥ, manovijñānadhātuśca // 133 //
// dhātuprapaścaḥ //
// dhātuvyavasthanam //
ebamaṣṭādaśadhātuvyavasthānam / yo rūpaskandhastāni daśāyatanadhātavaḥ // 137 //
yo vijñānaskandhastanmana āyatanam, saptama manodhātavaśca // 139 // anye ye trayaḥ skandhā rūpadhātvekadeśaśca, te 'saṃskṛtai sahitā dharmāyatanaṃ dharmadhātuśca // 140 //
// dhātunirvacanam //
kimupādāya dhātava iti / ākārakātmalakṣaṇadhāraṇatāmupādāya // 141 //
// skandhāyatanadhātukrameṇa dharmadeśanāyāḥ prayojanam //
kimartha skandhādikrameṇa deśanā / trividhātmagrāhapratipakṣeṇāyaṃ kramaḥ // 142 //
// 'ṣṭādaśadhātuvikalpāḥ //
aṣṭādaśadhātuṣu kati rūpiṇaḥ / ye rūpaskandhasvabhāvāḥ // 144 //
katyarūpiṇaḥ / śiṣṭāḥ // 145 //
kati sanidarśanāḥ / rūpadhāturekaḥ sanidarśanaviṣayaḥ // 146 //
katyanidarśanāḥ / śiṣṭāḥ // 147 //
kati sapratidhāḥ / daśa rūpiṇaḥ / yatra yatpratidhātastatra tat sapratigham // 148 //
katyapratighāḥ / śiṣṭāḥ // 149 //
kati sāsravāḥ / pañcadaśa paścimānāṃ trayāṇāmekadeśaśca / te kleśotpādapratyakṣacaryāviṣayatāmupādāyaṃ // 150 //
katyayanāstravāḥ / paścimānāṃ trayāṇāmekadeśaḥ // 151 //
kati kāmapratisaṃyuktāḥ / sarva // 152 //
kati rūpapratisaṃyuktāḥ / caturdaśa sthāpayitvā gandharasaghrāṇajihvāvijñānadhātūn // 153 //
katyārūpyasaṃprayuktāḥ / paścimāśrayaḥ // 154 //
katyapratisaṃyuktāḥ / trayāṇāmekadeśaḥ // 155 //
kati skandhasaṃgrahītāḥ / asaṃskṛtān sthāpayitvā // 156 //
kati kuśalākuśalāvyākṛtāḥ / daśa trividhāḥ / sapta manodhātavaḥ, rūpaśabdadharmadhātavaśca / śiṣṭā avyākṛtāḥ // 158 //
katyādhyātmikāḥ / dvādaśa / sthāpayitvā rūpaśabda gandharasaspraṣṭāvyadharmadhātūn // 159 //
kati bāhyāḥ / ṣaṭ / ye sthāpitāḥ // 160 //
kati sālambanāḥ / saptacittadhātavaḥ dharmadhātvekadeśo 'pi yaścaittaḥ // 161 //
katyanālambanāḥ / śiṣṭā daśa dharmadhātvekadeśaśca // 162 //
kati savitarkāḥ / manodhātuḥ manovijñānadhātuḥ dharmadhātvekadeśaśca // 163 //
kati niṣpannāḥ / pañcādhyātmikāḥ / caturṇāmekadeśaḥ // 164 //
kati sabhāgāḥ / ādhyātmikāḥ pañca rūpiṇaḥ / svavijñānasahitaviṣayasadṛśatāmupādāya // 166 //
kati tatsabhāgāḥ / ta eva svavijñānavirahitasvānvayasadṛśatāmupādāya // 167 //
dhātūddyeśanirdeśakastṛtīyādhikaraḥ pariniṣṭitaḥ /
ācāryavasubandhuviracit pañcaskandhaprakaraṇaṃ samāptam / pañcaskandhaprakaraṇaṃ śāstriṇā śāntibhikṣuṇā /
- Notes
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Holder of rights
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_vasubandhu-paJcaskandhaprakaraNa. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-938A-0