• GRETIL
• 1_sanskr
• tei
• transformations
• plaintext
• sa_vAlmIki-rAmAyaNa-rev-2-3

          Vālmīki: Rāmāyaṇa-rev-2-3


# Header

  This file is a plain text transformation of http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/corpustei/sa_vAlmIki-rAmAyaNa-rev-2-3.xml
  with a rudimentary header. For a more extensive header please refer to the source file.

## Data entry: Muneo Tokunaga
## Contribution: Muneo Tokunaga
## Date of this version: 2020-07-31

## Source: 
   - .

## Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

## Licence:
   This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.
   Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

## Structure of references:
   A reference is assembled consisting of
   - a pragmatic abbreviation of the title: Rāmāyaṇa-rev-2-3 = Ram,
   - the number of the  in arabic numerals,
   - the number of the verse in arabic numerals.

## Notes:
   This file has been created by mass conversion of GRETIL's Sanskrit corpus from ram_02au.htm. Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented in the note element below:

   
	 Valmiki (trad.):
Ramayana: 2. Ayodhyakanda
Original input by Muneo Tokunaga
Revision by Oliver Hellwig
(with occasional minor corrections according to the Southern recension)
TEXT WITH PADA MARKERS
	


## Revisions:
   - 2020-07-31: TEI encoding by mass conversion of GRETIL's Sanskrit corpus


# Text

kasyacit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam 
bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ // Ram_2,1.1

ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka 
tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava // Ram_2,1.2

śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ 
gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā // Ram_2,1.3

āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam 
mātṝṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau // Ram_2,1.4

yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ 
svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha // Ram_2,1.5

sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ 
mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ // Ram_2,1.6

tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ 
bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // Ram_2,1.7

rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau 
ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau // Ram_2,1.8

sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ 
svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ // Ram_2,1.9

teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ 
svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ // Ram_2,1.10

gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ 
pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayāmāsatus tadā // Ram_2,1.11

pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ 
cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca // Ram_2,1.12

mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ 
gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata // Ram_2,1.13

evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā 
rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ // Ram_2,1.14

sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate 
ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate // Ram_2,1.15

kathaṃcid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati 
na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā // Ram_2,1.16

śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ 
kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api // Ram_2,1.17

kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ 
vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ // Ram_2,1.18

dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān 
laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ // Ram_2,1.19

śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ 
yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ // Ram_2,1.20

āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit 
śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api // Ram_2,1.21

arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ 
vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit // Ram_2,1.22

ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām 
dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ // Ram_2,1.23

abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ 
apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ // Ram_2,1.24

anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī 
na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ // Ram_2,1.25

evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ 
saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ 
buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ // Ram_2,1.26

tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ 
guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ // Ram_2,1.27

tam evaṃvṛttasampannam apradhṛṣyaparākramam 
lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī // Ram_2,1.28

etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam 
dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ // Ram_2,1.29

eṣā hy asya parā prītir hṛdi samparivartate 
kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam // Ram_2,1.30

vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ 
mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān // Ram_2,1.31

yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau 
mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ // Ram_2,1.32

mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam 
anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām // Ram_2,1.33

taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ 
niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata // Ram_2,1.34

nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api 
samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ // Ram_2,1.35

atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca 
rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ // Ram_2,1.36

sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ 
upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ // Ram_2,1.37

tataḥ pariṣadaṃ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ 
hitam uddharṣaṇaṃ cedam uvācāpratimaṃ vacaḥ // Ram_2,2.1

dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā 
svareṇa mahatā rājā jīmūta iva nādayan // Ram_2,2.2

so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam 
śreyasā yoktukāmo 'smi sukhārham akhilaṃ jagat // Ram_2,2.3

mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā 
prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā // Ram_2,2.4

idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya lokasya caratā hitam 
pāṇḍur asyātapatrasya chāyāyāṃ jaritaṃ mayā // Ram_2,2.5

prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ 
jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye // Ram_2,2.6

rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi durvahām ajitendriyaiḥ 
pariśrānto 'smi lokasya gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan // Ram_2,2.7

so 'haṃ viśramam icchāmi putraṃ kṛtvā prajāhite 
saṃnikṛṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān // Ram_2,2.8

anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ 
puraṃdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṃjayaḥ // Ram_2,2.9

taṃ candram iva puṣyeṇa yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam 
yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṃgavam // Ram_2,2.10

anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ 
trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram // Ram_2,2.11

anena śreyasā sadyaḥ saṃyojyāham imāṃ mahīm 
gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai // Ram_2,2.12

iti bruvantaṃ muditāḥ pratyanandan nṛpā nṛpam 
vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ nardantam iva barhiṇaḥ // Ram_2,2.13

tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ 
ūcuś ca manasā jñātvā vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // Ram_2,2.14

anekavarṣasāhasro vṛddhas tvam asi pārthiva 
sa rāmaṃ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam // Ram_2,2.15

iti tadvacanaṃ śrutvā rājā teṣāṃ manaḥpriyam 
ajānann iva jijñāsur idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,2.16

kathaṃ nu mayi dharmeṇa pṛthivīm anuśāsati 
bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṃ mamātmajam // Ram_2,2.17

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadaiḥ saha 
bahavo nṛpa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te // Ram_2,2.18

divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ 
ikṣvākubhyo hi sarvebhyo 'py atirakto viśāmpate // Ram_2,2.19

rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ 
dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ // Ram_2,2.20

kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kṛtajño vijitendriyaḥ 
mṛduś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo 'nasūyakaḥ // Ram_2,2.21

priyavādī ca bhūtānāṃ satyavādī ca rāghavaḥ 
bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ brāhmaṇānām upāsitā // Ram_2,2.22

tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate 
devāsuramanuṣyāṇāṃ sarvāstreṣu viśāradaḥ // Ram_2,2.23

yadā vrajati saṃgrāmaṃ grāmārthe nagarasya vā 
gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate // Ram_2,2.24

saṃgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā 
paurān svajanavan nityaṃ kuśalaṃ paripṛcchati // Ram_2,2.25

putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca 
nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān // Ram_2,2.26

śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṃśitāḥ 
iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo 'bhibhāṣate // Ram_2,2.27

vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ 
utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati // Ram_2,2.28

satyavādī maheṣvāso vṛddhasevī jitendriyaḥ 
vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ 
diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ // Ram_2,2.29

balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ 
āśaṃsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā // Ram_2,2.30

abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ 
striyo vṛddhās taruṇyaś ca sāyamprātaḥ samāhitāḥ // Ram_2,2.31

sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ 
teṣām āyācitaṃ deva tvatprasādāt samṛdhyatām // Ram_2,2.32

rāmam indīvaraśyāmaṃ sarvaśatrunibarhaṇam 
paśyāmo yauvarājyasthaṃ tava rājottamātmajam // Ram_2,2.33

taṃ devadevopamam ātmajaṃ te sarvasya lokasya hite niviṣṭam 
hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi // Ram_2,2.34

teṣām añjalipadmāni pragṛhītāni sarvaśaḥ 
pratigṛhyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ // Ram_2,3.1

aho 'smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama 
yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ yauvarājyastham icchatha // Ram_2,3.2

iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt 
vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca teṣām evopaśṛṇvatām // Ram_2,3.3

caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ 
yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām // Ram_2,3.4

kṛtam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim 
yathoktavacanaṃ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau // Ram_2,3.5

tataḥ sumantraṃ dyutimān rājā vacanam abravīt 
rāmaḥ kṛtātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti // Ram_2,3.6

sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt 
rāmaṃ tatrānayāṃcakre rathena rathināṃ varam // Ram_2,3.7

atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṃ nṛpam 
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ // Ram_2,3.8

mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ 
upāsāṃcakrire sarve taṃ devā iva vāsavam // Ram_2,3.9

teṣāṃ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ 
prāsādastho rathagataṃ dadarśāyāntam ātmajam // Ram_2,3.10

gandharvarājapratimaṃ loke vikhyātapauruṣam 
dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ mattamātaṃgagāminam // Ram_2,3.11

candrakāntānanaṃ rāmam atīva priyadarśanam 
rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ dṛṣṭicittāpahāriṇam // Ram_2,3.12

gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ hlādayantam iva prajāḥ 
na tatarpa samāyāntaṃ paśyamāno narādhipaḥ // Ram_2,3.13

avatārya sumantras taṃ rāghavaṃ syandanottamāt 
pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt // Ram_2,3.14

sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ prāsādaṃ narapuṃgavaḥ 
āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ saha sūtena rāghavaḥ // Ram_2,3.15

sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike 
nāma svaṃ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ // Ram_2,3.16

taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ 
gṛhyāñjalau samākṛṣya sasvaje priyam ātmajam // Ram_2,3.17

tasmai cābhyudyataṃ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam 
dideśa rājā ruciraṃ rāmāya paramāsanam // Ram_2,3.18

tad āsanavaraṃ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ 
svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ // Ram_2,3.19

tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata 
vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā // Ram_2,3.20

taṃ paśyamāno nṛpatis tutoṣa priyam ātmajam 
alaṃkṛtam ivātmānam ādarśatalasaṃsthitam // Ram_2,3.21

sa taṃ sasmitam ābhāṣya putraṃ putravatāṃ varaḥ 
uvācedaṃ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ // Ram_2,3.22

jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ 
utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ // Ram_2,3.23

tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ 
tasmāt tvaṃ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi // Ram_2,3.24

kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva vinīto guṇavān asi 
guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam // Ram_2,3.25

bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṃ jitendriyaḥ 
kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca // Ram_2,3.26

parokṣayā vartamāno vṛttyā pratyakṣayā tathā 
amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ prakṛtīś cānurañjaya // Ram_2,3.27

tuṣṭānuraktaprakṛtir yaḥ pālayati medinīm 
tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmṛtam ivāmarāḥ 
tasmāt putra tvam ātmānaṃ niyamyaiva samācara // Ram_2,3.28

tac chrutvā suhṛdas tasya rāmasya priyakāriṇaḥ 
tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan // Ram_2,3.29

sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca 
vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā // Ram_2,3.30

athābhivādya rājānaṃ ratham āruhya rāghavaḥ 
yayau svaṃ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ // Ram_2,3.31

te cāpi paurā nṛpater vacas tac chrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya 
narendram āmantrya gṛhāṇi gatvā devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ // Ram_2,3.32

gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ 
mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam // Ram_2,4.1

śva eva puṣyo bhavitā śvo 'bhiṣecyas tu me sutaḥ 
rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ // Ram_2,4.2

athāntargṛham āviśya rājā daśarathas tadā 
sūtam ājñāpayāmāsa rāmaṃ punar ihānaya // Ram_2,4.3

pratigṛhya sa tadvākyaṃ sūtaḥ punar upāyayau 
rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ rāmam ānayituṃ punaḥ // Ram_2,4.4

dvāḥsthair āveditaṃ tasya rāmāyāgamanaṃ punaḥ 
śrutvaiva cāpi rāmas taṃ prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat // Ram_2,4.5

praveśya cainaṃ tvaritaṃ rāmo vacanam abravīt 
yad āgamanakṛtyaṃ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ // Ram_2,4.6

tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṃ draṣṭum icchati 
śrutvā pramāṇam atra tvaṃ gamanāyetarāya vā // Ram_2,4.7

iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo 'tha tvarayānvitaḥ 
prayayau rājabhavanaṃ punar draṣṭuṃ nareśvaram // Ram_2,4.8

taṃ śrutvā samanuprāptaṃ rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ 
praveśayāmāsa gṛhaṃ vivikṣuḥ priyam uttamam // Ram_2,4.9

praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṃ pituḥ 
dadarśa pitaraṃ dūrāt praṇipatya kṛtāñjaliḥ // Ram_2,4.10

praṇamantaṃ samutthāpya taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ 
pradiśya cāsmai ruciram āsanaṃ punar abravīt // Ram_2,4.11

rāma vṛddho 'smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ 
annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ // Ram_2,4.12

jātam iṣṭam apatyaṃ me tvam adyānupamaṃ bhuvi 
dattam iṣṭam adhītaṃ ca mayā puruṣasattama // Ram_2,4.13

anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca 
devarṣipitṛviprāṇām anṛṇo 'smi tathātmanaḥ // Ram_2,4.14

na kiṃcin mama kartavyaṃ tavānyatrābhiṣecanāt 
ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ tan me tvaṃ kartum arhasi // Ram_2,4.15

adya prakṛtayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam 
atas tvāṃ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka // Ram_2,4.16

api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān 
sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ // Ram_2,4.17

avaṣṭabdhaṃ ca me rāma nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ 
āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ // Ram_2,4.18

prāyeṇa hi nimittānām īdṛśānāṃ samudbhave 
rājā vā mṛtyum āpnoti ghorāṃ vāpadam ṛcchati // Ram_2,4.19

tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava 
tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṃ matiḥ // Ram_2,4.20

adya candro 'bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṃ punar vasum 
śvaḥ puṣyayogaṃ niyataṃ vakṣyante daivacintakāḥ // Ram_2,4.21

tatra puṣye 'bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām 
śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṃtapa // Ram_2,4.22

tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṃ niyatātmanā 
saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā // Ram_2,4.23

suhṛdaś cāpramattās tvāṃ rakṣantv adya samantataḥ 
bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṃvidhāni hi // Ram_2,4.24

viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ 
tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama // Ram_2,4.25

kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ 
jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ // Ram_2,4.26

kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ 
satāṃ ca dharmanityānāṃ kṛtaśobhi ca rāghava // Ram_2,4.27

ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane 
vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gṛham // Ram_2,4.28

praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane 
tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṃ yayau // Ram_2,4.29

tatra tāṃ pravaṇām eva mātaraṃ kṣaumavāsinīm 
vāgyatāṃ devatāgāre dadarśa yācatīṃ śriyam // Ram_2,4.30

prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā 
sītā cānāyitā śrutvā priyaṃ rāmābhiṣecanam // Ram_2,4.31

tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā 
sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca // Ram_2,4.32

śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam 
prāṇāyāmena puruṣaṃ dhyāyamānā janārdanam // Ram_2,4.33

tathā saniyamām eva so 'bhigamyābhivādya ca 
uvāca vacanaṃ rāmo harṣayaṃs tām idaṃ tadā // Ram_2,4.34

amba pitrā niyukto 'smi prajāpālanakarmaṇi 
bhavitā śvo 'bhiṣeko me yathā me śāsanaṃ pituḥ // Ram_2,4.35

sītayāpy upavastavyā rajanīyaṃ mayā saha 
evam ṛtvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā // Ram_2,4.36

yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane 
tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya // Ram_2,4.37

etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam 
harṣabāṣpakalaṃ vākyam idaṃ rāmam abhāṣata // Ram_2,4.38

vatsa rāma ciraṃ jīva hatās te paripanthinaḥ 
jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya // Ram_2,4.39

kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto 'si putraka 
yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā // Ram_2,4.40

amoghaṃ bata me kṣāntaṃ puruṣe puṣkarekṣaṇe 
yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṃ saṃśrayiṣyati // Ram_2,4.41

ity evam ukto mātredaṃ rāmo bhrātaram abravīt 
prāñjaliṃ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva // Ram_2,4.42

lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ praśādhi tvaṃ vasuṃdharām 
dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ tvām iyaṃ śrīr upasthitā // Ram_2,4.43

saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca 
jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca tvadartham abhikāmaye // Ram_2,4.44

ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo mātarāv abhivādya ca 
abhyanujñāpya sītāṃ ca jagāma svaṃ niveśanam // Ram_2,4.45

saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ śvobhāviny abhiṣecane 
purohitaṃ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt // Ram_2,5.1

gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ kārayādya tapodhana 
śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam // Ram_2,5.2

tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṃ varaḥ 
svayaṃ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam // Ram_2,5.3

sa rāmabhavanaṃ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham 
tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ // Ram_2,5.4

tam āgatam ṛṣiṃ rāmas tvarann iva sasaṃbhramaḥ 
mānayiṣyan sa mānārhaṃ niścakrāma niveśanāt // Ram_2,5.5

abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ 
tato 'vatārayāmāsa parigṛhya rathāt svayam // Ram_2,5.6

sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā sambhāṣyābhiprasādya ca 
priyārhaṃ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ // Ram_2,5.7

prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi 
upavāsaṃ bhavān adya karotu saha sītayā // Ram_2,5.8

prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ 
pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṃ nahuṣo yathā // Ram_2,5.9

ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṃ yatavratam 
mantravat kārayāmāsa vaidehyā sahitaṃ muniḥ // Ram_2,5.10

tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ 
abhyanujñāpya kākutsthaṃ yayau rāmaniveśanāt // Ram_2,5.11

suhṛdbhis tatra rāmo 'pi tān anujñāpya sarvaśaḥ 
sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ // Ram_2,5.12

hṛṣṭanārīnarayutaṃ rāmaveśma tadā babhau 
yathā mattadvijagaṇaṃ praphullanalinaṃ saraḥ // Ram_2,5.13

sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt 
nirgatya dadṛśe mārgaṃ vasiṣṭho janasaṃvṛtam // Ram_2,5.14

vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ rājamārgāḥ samantataḥ 
babhūvur abhisaṃbādhāḥ kutūhalajanair vṛtāḥ // Ram_2,5.15

janavṛndormisaṃgharṣaharṣasvanavatas tadā 
babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ // Ram_2,5.16

siktasaṃmṛṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī 
āsīd ayodhyā nagarī samucchritagṛhadhvajā // Ram_2,5.17

tadā hy ayodhyānilayaḥ sastrībālābalo janaḥ 
rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ // Ram_2,5.18

prajālaṃkārabhūtaṃ ca janasyānandavardhanam 
utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ tam ayodhyāmahotsavam // Ram_2,5.19

evaṃ taṃ janasambādhaṃ rājamārgaṃ purohitaḥ 
vyūhann iva janaughaṃ taṃ śanai rājakulaṃ yayau // Ram_2,5.20

sitābhraśikharaprakhyaṃ prāsādam adhiruhya saḥ 
samiyāya narendreṇa śakreṇeva bṛhaspatiḥ // Ram_2,5.21

tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ 
papraccha sa ca tasmai tat kṛtam ity abhyavedayat // Ram_2,5.22

guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṃ visṛjya tam 
viveśāntaḥpuraṃ rājā siṃho giriguhām iva // Ram_2,5.23

tad agryaveṣapramadājanākulaṃ mahendraveśmapratimaṃ niveśanam 
vidīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ // Ram_2,5.24

gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ 
saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat // Ram_2,6.1

pragṛhya śirasā pātrīṃ haviṣo vidhivat tadā 
mahate daivatāyājyaṃ juhāva jvalite 'nale // Ram_2,6.2

śeṣaṃ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam 
dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ svāstīrṇe kuśasaṃstare // Ram_2,6.3

vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ 
śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ // Ram_2,6.4

ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ rātryāṃ prativibudhya saḥ 
alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ kārayāmāsa veśmanaḥ // Ram_2,6.5

tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām 
pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ // Ram_2,6.6

tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam 
vimalakṣaumasaṃvīto vācayāmāsa ca dvijān // Ram_2,6.7

teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha gambhīramadhuras tadā 
ayodhyāṃ pūrayāmāsa tūryaghoṣānunāditaḥ // Ram_2,6.8

kṛtopavāsaṃ tu tadā vaidehyā saha rāghavam 
ayodhyānilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ // Ram_2,6.9

tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam 
prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ // Ram_2,6.10

sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca 
catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca // Ram_2,6.11

nānāpaṇyasamṛddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca 
kuṭumbināṃ samṛddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca // Ram_2,6.12

sabhāsu caiva sarvāsu vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca 
dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṃs tadā // Ram_2,6.13

naṭanartakasaṃghānāṃ gāyakānāṃ ca gāyatām 
manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ // Ram_2,6.14

rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ 
rāmābhiṣeke samprāpte catvareṣu gṛheṣu ca // Ram_2,6.15

bālā api krīḍamānā gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ 
rāmābhiṣekasaṃyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ // Ram_2,6.16

kṛtapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ 
rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane // Ram_2,6.17

prakāśakaraṇārthaṃ ca niśāgamanaśaṅkayā 
dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ // Ram_2,6.18

alaṃkāraṃ purasyaivaṃ kṛtvā tatpuravāsinaḥ 
ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam // Ram_2,6.19

sametya saṃghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca 
kathayanto mithas tatra praśaśaṃsur janādhipam // Ram_2,6.20

aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ 
jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ rāmaṃ rājye 'hbiṣekṣyati // Ram_2,6.21

sarve hy anugṛhītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ 
cirāya bhavitā goptā dṛṣṭalokaparāvaraḥ // Ram_2,6.22

anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ 
yathā ca bhrātṛṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ // Ram_2,6.23

ciraṃ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho 'naghaḥ 
yatprasādenābhiṣiktaṃ rāmaṃ drakṣyāmahe vayam // Ram_2,6.24

evaṃvidhaṃ kathayatāṃ paurāṇāṃ śuśruvus tadā 
digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ // Ram_2,6.25

te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam 
rāmasya pūrayāmāsuḥ purīṃ jānapadā janāḥ // Ram_2,6.26

janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra nisvanaḥ 
parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva nisvanaḥ // Ram_2,6.27

tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ 
samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau samudrayādobhir ivārṇavodakam // Ram_2,6.28

jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā 
prāsādaṃ candrasaṃkāśam āruroha yadṛcchayā // Ram_2,7.1

siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ prakīrṇakamalotpalām 
ayodhyāṃ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata // Ram_2,7.2

patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṃkṛtām 
siktāṃ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vṛtām // Ram_2,7.3

avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā dhātrīṃ papraccha mantharā 
uttamenābhisaṃyuktā harṣeṇārthaparā satī // Ram_2,7.4

rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu janebhyaḥ samprayacchati 
atimātraṃ praharṣo 'yaṃ kiṃ janasya ca śaṃsa me 
kārayiṣyati kiṃ vāpi samprahṛṣṭo mahīpatiḥ // Ram_2,7.5

vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā 
ācacakṣe 'tha kubjāyai bhūyasīṃ rāghave śriyam // Ram_2,7.6

śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ yauvarājyena rāghavam 
rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham // Ram_2,7.7

dhātryās tu vacanaṃ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā 
kailāsaśikharākārāt prāsādād avarohata // Ram_2,7.8

sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī 
śayānām etya kaikeyīm idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,7.9

uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe bhayaṃ tvām abhivartate 
upaplutamahaughena kim ātmānaṃ na budhyase // Ram_2,7.10

aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase 
calaṃ hi tava saubhāgyaṃ nadyāḥ srota ivoṣṇage // Ram_2,7.11

evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ 
kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param // Ram_2,7.12

kaikeyī tv abravīt kubjāṃ kaccit kṣemaṃ na manthare 
viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ lakṣaye bhṛśaduḥkhitām // Ram_2,7.13

mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram 
uvāca krodhasaṃyuktā vākyaṃ vākyaviśāradā // Ram_2,7.14

sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī 
viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam // Ram_2,7.15

akṣemaṃ sumahad devi pravṛttaṃ tvadvināśanam 
rāmaṃ daśaratho rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // Ram_2,7.16

sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā 
dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā // Ram_2,7.17

tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṃ mahad bhavet 
tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca bhaved atra na saṃśayaḥ // Ram_2,7.18

narādhipakule jātā mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ 
ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ kathaṃ devi na budhyase // Ram_2,7.19

dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ 
śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṃdhitā // Ram_2,7.20

upasthitaṃ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam 
arthenaivādya te bhartā kausalyāṃ yojayiṣyati // Ram_2,7.21

apavāhya sa duṣṭātmā bharataṃ tava bandhuṣu 
kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ rājye nihatakaṇṭake // Ram_2,7.22

śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā 
āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhṛtas tvayā // Ram_2,7.23

yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ 
rājñā daśarathenādya saputrā tvaṃ tathā kṛtā // Ram_2,7.24

pāpenānṛtasāntvena bāle nityaṃ sukhocite 
rāmaṃ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi // Ram_2,7.25

sā prāptakālaṃ kaikeyi kṣipraṃ kuru hitaṃ tava 
trāyasva putram ātmānaṃ māṃ ca vismayadarśane // Ram_2,7.26

mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sa śubhānanā 
evam ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pradadau śubham // Ram_2,7.27

dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pramadottamā 
kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā punar evābravīd idam // Ram_2,7.28

idaṃ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṃ priyam 
etan me priyam ākhyātuḥ kiṃ vā bhūyaḥ karomi te // Ram_2,7.29

rāme vā bharate vāhaṃ viśeṣaṃ nopalakṣaye 
tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati // Ram_2,7.30

na me paraṃ kiṃcid itas tvayā punaḥ priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam 
tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu // Ram_2,7.31

mantharā tv abhyasūyyainām utsṛjyābharaṇaṃ ca tat 
uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā // Ram_2,8.1

harṣaṃ kim idam asthāne kṛtavaty asi bāliśe 
śokasāgaramadhyastham ātmānaṃ nāvabudhyase // Ram_2,8.2

subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate 
yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ // Ram_2,8.3

prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam 
upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ // Ram_2,8.4

hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ 
aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye // Ram_2,8.5

tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ 
rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṃsa ha // Ram_2,8.6

dharmajño gurubhir dāntaḥ kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ 
rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato 'rhati // Ram_2,8.7

bhrātṝn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ pitṛvat pālayiṣyati 
saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam // Ram_2,8.8

bharataś cāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatāt param 
pitṛpaitāmahaṃ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ // Ram_2,8.9

sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare 
bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase 
kausalyāto 'tiriktaṃ ca sa tu śuśrūṣate hi mām // Ram_2,8.10

kaikeyyā vacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā 
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,8.11

anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase 
śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare // Ram_2,8.12

bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ 
rājavaṃśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate // Ram_2,8.13

na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini 
sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet // Ram_2,8.14

tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ 
sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api // Ram_2,8.15

asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati 
anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṃśāc ca vatsale // Ram_2,8.16

sāhaṃ tvadarthe samprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase 
sapatnivṛddhau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātum icchasi // Ram_2,8.17

dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam 
deśāntaraṃ nāyayitvā lokāntaram athāpi vā // Ram_2,8.18

bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitas tvayā 
saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣv api // Ram_2,8.19

goptā hi rāmaṃ saumitrir lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ 
aśvinor iva saubhrātraṃ tayor lokeṣu viśrutam // Ram_2,8.20

tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiṃcit kariṣyati 
rāmas tu bharate pāpaṃ kuryād iti na saṃśayaḥ // Ram_2,8.21

tasmād rājagṛhād eva vanaṃ gacchatu te sutaḥ 
etaddhi rocate mahyaṃ bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava // Ram_2,8.22

evaṃ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati 
yadi ced bharato dharmāt pitryaṃ rājyam avāpsyati // Ram_2,8.23

sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ 
samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe // Ram_2,8.24

abhidrutam ivāraṇye siṃhena gajayūthapam 
pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātum arhasi // Ram_2,8.25

darpān nirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā 
rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na yātayet // Ram_2,8.26

yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati 
ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje parasya cādyaiva vivāsakāraṇam // Ram_2,8.27

evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā 
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya mantharām idam abravīt // Ram_2,9.1

adya rāmam itaḥ kṣipraṃ vanaṃ prasthāpayāmy aham 
yauvarājyena bharataṃ kṣipram evābhiṣecaye // Ram_2,9.2

idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya kenopāyena manthare 
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // Ram_2,9.3

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī 
rāmārtham upahiṃsantī kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,9.4

hantedānīṃ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṃ ca me 
yathā te bharato rājyaṃ putraḥ prāpsyati kevalam // Ram_2,9.5

śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā mantharāyās tu kaikayī 
kiṃcid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt // Ram_2,9.6

kathaya tvaṃ mamopāyaṃ kenopāyena manthare 
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // Ram_2,9.7

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī 
rāmārtham upahiṃsantī kubjā vacanam abravīt // Ram_2,9.8

tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ 
agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakṛt // Ram_2,9.9

diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati 
vaijayantam iti khyātaṃ puraṃ yatra timidhvajaḥ // Ram_2,9.10

sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ 
dadau śakrasya saṃgrāmaṃ devasaṃghair anirjitaḥ // Ram_2,9.11

tasmin mahati saṃgrāme rājā daśarathas tadā 
apavāhya tvayā devi saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ // Ram_2,9.12

tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā 
tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane // Ram_2,9.13

sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṃ tadā varau 
gṛhṇīyām iti tat tena tathety uktaṃ mahātmanā 
anabhijñā hy ahaṃ devi tvayaiva kathitaṃ purā // Ram_2,9.14

tau varau yāca bhartāraṃ bharatasyābhiṣecanam 
pravrājanaṃ ca rāmasya tvaṃ varṣāṇi caturdaśa // Ram_2,9.15

krodhāgāraṃ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute 
śeṣvān antarhitāyāṃ tvaṃ bhūmau malinavāsinī 
mā smainaṃ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ // Ram_2,9.16

dayitā tvaṃ sadā bhartur atra me nāsti saṃśayaḥ 
tvatkṛte ca mahārājo viśed api hutāśanam // Ram_2,9.17

na tvāṃ krodhayituṃ śakto na kruddhāṃ pratyudīkṣitum 
tava priyārthaṃ rājā hi prāṇān api parityajet // Ram_2,9.18

na hy atikramituṃ śaktas tava vākyaṃ mahīpatiḥ 
mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ // Ram_2,9.19

maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca 
dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ // Ram_2,9.20

yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho 'dadāt 
tau smāraya mahābhāge so 'rtho mā tvām atikramet // Ram_2,9.21

yadā tu te varaṃ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ 
vyavasthāpya mahārājaṃ tvam imaṃ vṛṇuyā varam // Ram_2,9.22

rāmaṃ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca 
bharataḥ kriyatāṃ rājā pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ // Ram_2,9.23

evaṃ pravrājitaś caiva rāmo 'rāmo bhaviṣyati 
bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati // Ram_2,9.24

yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati 
tena kālena putras te kṛtamūlo bhaviṣyati 
saṃgṛhītamanuṣyaś ca suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān // Ram_2,9.25

prāptakālaṃ tu te manye rājānaṃ vītasādhvasā 
rāmābhiṣekasaṃkalpān nigṛhya vinivartaya // Ram_2,9.26

anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā 
hṛṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt // Ram_2,9.27

kubje tvāṃ nābhijānāmi śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm 
pṛthivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye // Ram_2,9.28

tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī 
nāhaṃ samavabudhyeyaṃ kubje rājñaś cikīrṣitam // Ram_2,9.29

santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ 
tvaṃ padmam iva vātena saṃnatā priyadarśanā // Ram_2,9.30

uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai yāvat skandhāt samunnatam 
adhastāc codaraṃ śāntaṃ sunābham iva lajjitam // Ram_2,9.31

jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ raśanādāmaśobhitam 
jaṅghe bhṛśam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau // Ram_2,9.32

tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ manthare kṣaumavāsini 
agrato mama gacchantī rājahaṃsīva rājase // Ram_2,9.33

tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ rathaghoṇam ivāyatam 
matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te // Ram_2,9.34

atra te pratimokṣyāmi mālāṃ kubje hiraṇmayīm 
abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṃ gate // Ram_2,9.35

jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari 
labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu // Ram_2,9.36

mukhe ca tilakaṃ citraṃ jātarūpamayaṃ śubham 
kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca // Ram_2,9.37

paridhāya śubhe vastre devateva cariṣyasi 
candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā 
gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ garvayantī dviṣajjanam // Ram_2,9.38

tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ 
pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṃ sadā mama // Ram_2,9.39

iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt 
śayānāṃ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva // Ram_2,9.40

gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate 
uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ rājānam anudarśaya // Ram_2,9.41

tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha 
krodhāgāraṃ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā // Ram_2,9.42

anekaśatasāhasraṃ muktāhāraṃ varāṅganā 
avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca // Ram_2,9.43

tato hemopamā tatra kubjā vākyavaśaṃ gatā 
saṃviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt // Ram_2,9.44

iha vā māṃ mṛtāṃ kubje nṛpāyāvedayiṣyasi 
vanaṃ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim // Ram_2,9.45

athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī 
asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ tadādhiśiśye patiteva kiṃnarī // Ram_2,9.46

udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā 
narendrapatnī vimanā babhūva sā tamovṛtā dyaur iva magnatārakā // Ram_2,9.47

ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam 
priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī // Ram_2,10.1

tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām 
pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ // Ram_2,10.2

sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm 
apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale // Ram_2,10.3

kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane 
mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām // Ram_2,10.4

parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ 
kāmī kamalapattrākṣīm uvāca vanitām idam // Ram_2,10.5

na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam 
devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā // Ram_2,10.6

yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu 
bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇacetasi 
bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī // Ram_2,10.7

santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ 
sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini // Ram_2,10.8

kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam 
kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam // Ram_2,10.9

avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām 
daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiñcanaḥ // Ram_2,10.10

ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ 
na te kaṃcid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe // Ram_2,10.11

ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi 
yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā // Ram_2,10.12

tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam 
paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame // Ram_2,10.13

nāsmi viprakṛtā deva kenacin na vimānitā 
abhiprāyas tu me kaścit tam icchāmi tvayā kṛtam // Ram_2,10.14

pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi 
atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā // Ram_2,10.15

evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ 
tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ // Ram_2,10.16

avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama 
manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate // Ram_2,10.17

bhadre hṛdayam apy etad anumṛśyoddharasva me 
etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase // Ram_2,10.18

balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi 
kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape // Ram_2,10.19

tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ 
vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam // Ram_2,10.20

yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca 
tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ // Ram_2,10.21

candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ 
jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā // Ram_2,10.22

niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ 
yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava // Ram_2,10.23

satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ 
varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ // Ram_2,10.24

iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca 
tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam // Ram_2,10.25

varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate 
tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ // Ram_2,10.26

abhiṣekasamārambho rāghavasyopakalpitaḥ 
anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām // Ram_2,10.27

nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ 
cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ // Ram_2,10.28

bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam 
adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane // Ram_2,10.29

tataḥ śrutvā mahārāja kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ 
vyathito vilavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ // Ram_2,10.30

asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan 
aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ 
moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ // Ram_2,10.31

cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ 
kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā // Ram_2,10.32

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini 
kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā // Ram_2,10.33

sadā te jananītulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ 
tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā // Ram_2,10.34

tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā 
avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā // Ram_2,10.35

jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam 
aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam // Ram_2,10.36

kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam 
jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam // Ram_2,10.37

parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam 
apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā // Ram_2,10.38

tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā 
na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam // Ram_2,10.39

tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye 
api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me // Ram_2,10.40

sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto hṛdaye 'timātrayā 
papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā // Ram_2,10.41

atadarhaṃ mahārājaṃ śayānam atathocitam 
yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam // Ram_2,11.1

anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī 
punar ākārayāmāsa tam eva varam aṅganā // Ram_2,11.2

tvaṃ katthase mahārāja satyavādī dṛḍhavrataḥ 
mama cemaṃ varaṃ kasmād vidhārayitum icchasi // Ram_2,11.3

evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā 
pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṃ vihvalann iva // Ram_2,11.4

mṛte mayi gate rāme vanaṃ manujapuṃgave 
hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam // Ram_2,11.5

yadi satyaṃ bravīmy etat tad asatyaṃ bhaviṣyati 
akīrtir atulā loke dhruvaṃ paribhavaś ca me // Ram_2,11.6

tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ 
astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata // Ram_2,11.7

sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā 
rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī // Ram_2,11.8

tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya vṛddho daśaratho nṛpaḥ 
vilalāpārtavad duḥkhaṃ gaganāsaktalocanaḥ // Ram_2,11.9

na prabhātaṃ tvayecchāmi mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ 
atha vā gamyatāṃ śīghraṃ nāham icchāmi nirghṛṇām 
nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ yat kṛte vyasanaṃ mahat // Ram_2,11.10

evam uktvā tato rājā kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ 
prasādayāmāsa punaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // Ram_2,11.11

sādhuvṛttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ 
prasādaḥ kriyatāṃ devi bhadre rājño viśeṣataḥ // Ram_2,11.12

śūnyena khalu suśroṇi mayedaṃ samudāhṛtam 
kuru sādhu prasādaṃ me bāle sahṛdayā hy asi // Ram_2,11.13

viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ 
śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam // Ram_2,11.14

tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm 
samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ // Ram_2,11.15

putraśokārditaṃ pāpā visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi 
viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt // Ram_2,12.1

pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ mama saṃśrutya saṃśravam 
śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi // Ram_2,12.2

āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ dharmaṃ dharmavido janāḥ 
satyam āśritya hi mayā tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ // Ram_2,12.3

saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ 
pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām // Ram_2,12.4

tathā hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage 
yācamāne svake netre uddhṛtyāvimanā dadau // Ram_2,12.5

saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ maryādāṃ satyam anvitaḥ 
satyānurodhāt samaye velāṃ svāṃ nātivartate // Ram_2,12.6

samayaṃ ca mamāryemaṃ yadi tvaṃ na kariṣyasi 
agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam // Ram_2,12.7

evaṃ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā 
nāśakat pāśam unmoktuṃ balir indrakṛtaṃ yathā // Ram_2,12.8

udbhrāntahṛdayaś cāpi vivarṇavadano 'bhavat 
sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṃ yathā // Ram_2,12.9

vihvalābhyāṃ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ 
kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,12.10

yas te mantrakṛtaḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhṛtaḥ 
taṃ tyajāmi svajaṃ caiva tava putraṃ saha tvayā // Ram_2,12.11

tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṃ punaḥ 
uvāca paruṣaṃ vākyaṃ vākyajñā roṣamūrchitā // Ram_2,12.12

kim idaṃ bhāṣase rājan vākyaṃ gararujopamam 
ānāyayitum akliṣṭaṃ putraṃ rāmam ihārhasi // Ram_2,12.13

sthāpya rājye mama sutaṃ kṛtvā rāmaṃ vanecaram 
niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā kṛtakṛtyo bhaviṣyasi // Ram_2,12.14

sa nunna iva tīkṣṇeṇa pratodena hayottamaḥ 
rājā pracodito 'bhīkṣṇaṃ kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,12.15

dharmabandhena baddho 'smi naṣṭā ca mama cetanā 
jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ draṣṭum icchāmi dhārmikam // Ram_2,12.16

iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram 
svayam evābravīt sūtaṃ gaccha tvaṃ rāmam ānaya // Ram_2,12.17

tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ sannaharṣaḥ sutaṃ prati 
śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ // Ram_2,12.18

sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam 
pragṛhītāñjaliḥ kiṃcit tasmād deśād apākraman // Ram_2,12.19

yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ 
tadā sumantraṃ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha // Ram_2,12.20

sumantra rāmaṃ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram 
sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ hṛdayena nananda ca // Ram_2,12.21

sumantraś cintayāmāsa tvaritaṃ coditas tayā 
vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit // Ram_2,12.22

iti sūto matiṃ kṛtvā harṣeṇa mahatā punaḥ 
nirjagāma mahātejā rāghavasya didṛkṣayā // Ram_2,12.23

tataḥ purastāt sahasā vinirgato mahīpatīn dvāragatān vilokayan 
dadarśa paurān vividhān mahādhanān upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān // Ram_2,12.24

te tu tāṃ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ 
upatasthur upasthānaṃ saharājapurohitāḥ // Ram_2,13.1

amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca 
rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṃgatāḥ // Ram_2,13.2

udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate 'hani 
abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam // Ram_2,13.3

kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam 
rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvatā vyāghracarmaṇā // Ram_2,13.4

gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṃgamād āhṛtaṃ jalam 
yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca // Ram_2,13.5

prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ 
tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ // Ram_2,13.6

kṣaudraṃ dadhighṛtaṃ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ 
salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ 
padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā // Ram_2,13.7

candrāṃśuvikacaprakhyaṃ pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam 
sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam // Ram_2,13.8

candramaṇḍalasaṃkāśam ātapatraṃ ca pāṇḍuram 
sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad abhiṣekapuraskṛtam // Ram_2,13.9

pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ 
prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate // Ram_2,13.10

aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ 
vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare // Ram_2,13.11

ikṣvākūṇāṃ yathā rājye saṃbhriyetābhiṣecanam 
tathā jātīyam ādāya rājaputrābhiṣecanam // Ram_2,13.12

te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim 
apaśyanto 'bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet // Ram_2,13.13

na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ 
yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ // Ram_2,13.14

iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn 
abravīt tān idaṃ sarvān sumantro rājasatkṛtaḥ // Ram_2,13.15

ayaṃ pṛcchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham 
rājñaḥ saṃpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam // Ram_2,13.16

ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit 
āśirbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam // Ram_2,13.17

gatā bhagavatī rātrir ahaḥ śivam upasthitam 
budhyasva nṛpaśārdūla kuru kāryam anantaram // Ram_2,13.18

brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nṛpa 
darśanaṃ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava // Ram_2,13.19

stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ sumantraṃ mantrakovidam 
pratibudhya tato rājā idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,13.20

na caiva saṃprasupto 'ham ānayed āśu rāghavam 
iti rājā daśarathaḥ sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ // Ram_2,13.21

sa rājavacanaṃ śrutvā śirasā pratipūjya tam 
nirjagāma nṛpāvāsān manyamānaḥ priyaṃ mahat // Ram_2,13.22

prapanno rājamārgaṃ ca patākādhvajaśobhitam 
sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ // Ram_2,13.23

tato dadarśa ruciraṃ kailāsasadṛśaprabham 
rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham // Ram_2,13.24

mahākapāṭapihitaṃ vitardiśataśobhitam 
kāñcanapratimaikāgraṃ maṇividrumatoraṇam // Ram_2,13.25

śāradābhraghanaprakhyaṃ dīptaṃ meruguhopamam 
dāmabhir varamālyānāṃ sumahadbhir alaṃkṛtam // Ram_2,13.26

sa vājiyuktena rathena sārathir narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan 
tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ // Ram_2,13.27

tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ mahāvimānottamaveśmasaṃghavat 
avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam // Ram_2,13.28

sa tadantaḥpuradvāraṃ samatītya janākulam 
praviviktāṃ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit // Ram_2,14.1

prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ 
apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām // Ram_2,14.2

tatra kāṣāyiṇo vṛddhān vetrapāṇīn svalaṃkṛtān 
dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān // Ram_2,14.3

te samīkṣya samāyāntaṃ rāmapriyacikīrṣavaḥ 
sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire // Ram_2,14.4

prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṃ pituḥ 
tatraivānāyayāmāsa rāghavaḥ priyakāmyayā // Ram_2,14.5

taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam 
dadarśa sūtaḥ paryaṅke sauvarṇe sottaracchade // Ram_2,14.6

varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā 
anuliptaṃ parārdhyena candanena paraṃtapam // Ram_2,14.7

sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā 
upetaṃ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṃ yathā // Ram_2,14.8

taṃ tapantam ivādityam upapannaṃ svatejasā 
vavande varadaṃ bandī niyamajño vinītavat // Ram_2,14.9

prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā vihāraśayanāsane 
rājaputram uvācedaṃ sumantro rājasatkṛtaḥ // Ram_2,14.10

kausalyā suprabhā deva pitā tvāṃ draṣṭum icchati 
mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṃ tatra māciram // Ram_2,14.11

evam uktas tu saṃhṛṣṭo narasiṃho mahādyutiḥ 
tataḥ saṃmānayāmāsa sītām idam uvāca ha // Ram_2,14.12

devi devaś ca devī ca samāgamya madantare 
mantrayete dhruvaṃ kiṃcid abhiṣecanasaṃhitam // Ram_2,14.13

lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ priyakāmā sudakṣiṇā 
saṃcodayati rājānaṃ madarthaṃ madirekṣaṇā // Ram_2,14.14

yādṛśī pariṣat tatra tādṛśo dūta āgataḥ 
dhruvam adyaiva māṃ rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // Ram_2,14.15

hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatim 
saha tvaṃ parivāreṇa sukham āsva ramasva ca // Ram_2,14.16

patisaṃmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā 
ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī // Ram_2,14.17

sa sarvān arthino dṛṣṭvā sametya pratinandya ca 
tataḥ pāvakasaṃkāśam āruroha rathottamam // Ram_2,14.18

muṣṇantam iva cakṣūṃṣi prabhayā hemavarcasam 
kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṃ paramavājibhiḥ // Ram_2,14.19

hariyuktaṃ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam 
prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā // Ram_2,14.20

sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan 
niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ // Ram_2,14.21

chattracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ 
jugopa bhrātaraṃ bhrātā ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ // Ram_2,14.22

tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata 
tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ // Ram_2,14.23

sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ śuśrāva lokasya samāgatasya 
ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ prahṛṣṭarūpasya pure janasya // Ram_2,14.24

eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya rājaprasādād vipulāṅgam iṣyan 
ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā 
lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya // Ram_2,14.25

sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ 
mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau // Ram_2,14.26

kareṇumātaṃgarathāśvasaṃkulaṃ mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram 
prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham // Ram_2,14.27

sa rāmo ratham āsthāya samprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ 
apaśyan nagaraṃ śrīmān nānājanasamākulam // Ram_2,15.1

sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam 
rājamārgaṃ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam // Ram_2,15.2

śobhamānam asaṃbādhaṃ taṃ rājapatham uttamam 
saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api // Ram_2,15.3

āśīrvādān bahūñ śṛṇvan suhṛdbhiḥ samudīritān 
yathārhaṃ cāpi sampūjya sarvān eva narān yayau // Ram_2,15.4

pitāmahair ācaritaṃ tathaiva prapitāmahaiḥ 
adyopādāya taṃ mārgam abhiṣikto 'nupālaya // Ram_2,15.5

yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ 
tataḥ sukhataraṃ sarve rāme vatsyāma rājani // Ram_2,15.6

alam adya hi bhuktena paramārthair alaṃ ca naḥ 
yathā paśyāma niryāntaṃ rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam // Ram_2,15.7

ato hi na priyataraṃ nānyat kiṃcid bhaviṣyati 
yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ // Ram_2,15.8

etāś cānyāś ca suhṛdām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ 
ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan yayau rāmo mahāpatham // Ram_2,15.9

na hi tasmān manaḥ kaścic cakṣuṣī vā narottamāt 
naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte 'pi rāghave // Ram_2,15.10

sarveṣāṃ sa hi dharmātmā varṇānāṃ kurute dayām 
caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ tena te tam anuvratāḥ // Ram_2,15.11

sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam 
rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan // Ram_2,15.12

sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ 
saṃnivartya janaṃ sarvaṃ śuddhāntaḥpuram abhyagāt // Ram_2,15.13

tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje 
pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ // Ram_2,15.14

sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe 
kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā // Ram_2,16.1

sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat 
tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ // Ram_2,16.2

rāmety uktvā ca vacanaṃ bāṣpaparyākulekṣaṇaḥ 
śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum // Ram_2,16.3

tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham 
rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam // Ram_2,16.4

indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam 
niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasam // Ram_2,16.5

ūrmimālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram 
upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā // Ram_2,16.6

acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan 
babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi // Ram_2,16.7

cintayāmāsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ 
kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati // Ram_2,16.8

anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati 
tasya mām adya samprekṣya kimāyāsaḥ pravartate // Ram_2,16.9

sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ 
kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt // Ram_2,16.10

kaccin mayā nāparādham ajñānād yena me pitā 
kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya // Ram_2,16.11

vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate 
śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate 
saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham // Ram_2,16.12

kaccin na kiṃcid bharate kumāre priyadarśane 
śatrughne vā mahāsattve mātṝṇāṃ vā mamāśubham // Ram_2,16.13

atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ 
muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe // Ram_2,16.14

yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ 
kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate // Ram_2,16.15

kaccit te paruṣaṃ kiṃcid abhimānāt pitā mama 
ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ // Ram_2,16.16

etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ 
kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe // Ram_2,16.17

ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake 
bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave 
niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca // Ram_2,16.18

tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam 
kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate // Ram_2,16.19

tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam 
uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam // Ram_2,16.20

purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava 
rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe // Ram_2,16.21

tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam 
gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava // Ram_2,16.22

yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi 
ātmānaṃ ca naraśreṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu // Ram_2,16.23

sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam 
tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca // Ram_2,16.24

sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ 
abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa // Ram_2,16.25

bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām 
nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām // Ram_2,16.26

tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam 
śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // Ram_2,16.27

evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ 
jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan // Ram_2,16.28

idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ 
nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ // Ram_2,16.29

manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ 
yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ // Ram_2,16.30

hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca 
niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam // Ram_2,16.31

alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me 
svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam // Ram_2,16.32

ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca 
hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ // Ram_2,16.33

kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ 
tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan // Ram_2,16.34

tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ 
vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati // Ram_2,16.35

gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ 
bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt // Ram_2,16.36

daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ 
avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa // Ram_2,16.37

sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikeyī 
prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayāmāsa rāghavam // Ram_2,16.38

evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ 
bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ // Ram_2,16.39

tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam 
rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi // Ram_2,16.40

vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate 
naitat kiṃcin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām // Ram_2,16.41

yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran 
pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā // Ram_2,16.42

dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ 
mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite // Ram_2,16.43

rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ 
kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ // Ram_2,16.44

tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram 
śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt // Ram_2,16.45

nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe 
viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam // Ram_2,16.46

yad atrabhavataḥ kiṃcic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā 
prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat // Ram_2,16.47

na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃcid asti mahattaram 
yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā // Ram_2,16.48

anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham 
vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa // Ram_2,16.49

na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃcid āśaṃsase guṇam 
yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī // Ram_2,16.50

yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham 
tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam // Ram_2,16.51

bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā 
tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // Ram_2,16.52

sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā 
śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam // Ram_2,16.53

vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā 
kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ // Ram_2,16.54

sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam 
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam // Ram_2,16.55

taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha 
lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ // Ram_2,16.56

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam 
śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan // Ram_2,16.57

na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati 
lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā // Ram_2,16.58

na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām 
sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā // Ram_2,16.59

dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca 
praviveśātmavān veśma mātur apriyaśaṃsivān // Ram_2,16.60

praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām 
na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā // Ram_2,16.61

rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ 
jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī // Ram_2,17.1

so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam 
upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn // Ram_2,17.2

praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ 
brāhmaṇān vedasampannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān // Ram_2,17.3

praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ 
striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ // Ram_2,17.4

vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ 
nyavedayanta tvaritā rāmamātuḥ priyaṃ tadā // Ram_2,17.5

kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā 
prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī // Ram_2,17.6

sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā 
agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā // Ram_2,17.7

praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham 
dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam // Ram_2,17.8

sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam 
abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍabā yathā // Ram_2,17.9

tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ 
kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ // Ram_2,17.10

vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām 
prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule // Ram_2,17.11

satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava 
adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // Ram_2,17.12

mātaraṃ rāghavaḥ kiṃcit prasāryāñjalim abravīt 
sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ // Ram_2,17.13

devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam 
idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca // Ram_2,17.14

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane 
madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam // Ram_2,17.15

bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati 
māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasam // Ram_2,17.16

tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva 
rāmas tūtthāpayāmāsa mātaraṃ gatacetasam // Ram_2,17.17

upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍabām iva vāhitām 
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vimamarśa ca pāṇinā // Ram_2,17.18

sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā 
uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe // Ram_2,17.19

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava 
na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā // Ram_2,17.20

eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ 
aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate // Ram_2,17.21

na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe 
api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā // Ram_2,17.22

sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām 
ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī 
ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati // Ram_2,17.23

tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā 
kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me // Ram_2,17.24

yo hi māṃ sevate kaścid atha vāpy anuvartate 
kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate // Ram_2,17.25

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava 
atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam // Ram_2,17.26

upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ 
duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā // Ram_2,17.27

sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate 
prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā // Ram_2,17.28

mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama 
yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva // Ram_2,17.29

sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate 
anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate // Ram_2,17.30

idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi 
tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare // Ram_2,17.31

yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaścid guruduḥkhakarśitaḥ 
gatāham adyaiva paretasaṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai // Ram_2,17.32

bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam 
vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī // Ram_2,17.33

tathā tu vilapantīṃ tāṃ kausalyāṃ rāmamātaram 
uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadṛśaṃ vacaḥ // Ram_2,18.1

na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam 
tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet striyā vākyavaśaṃ gataḥ // Ram_2,18.2

viparītaś ca vṛddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ 
nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ // Ram_2,18.3

nāsyāparādhaṃ paśyāmi nāpi doṣaṃ tathāvidham 
yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ // Ram_2,18.4

na taṃ paśyāmy ahaṃ loke parokṣam api yo naraḥ 
amitro 'pi nirasto 'pi yo 'sya doṣam udāharet // Ram_2,18.5

devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ ripūṇām api vatsalam 
avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ tyajet putram akāraṇāt // Ram_2,18.6

tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ 
putraḥ ko hṛdaye kuryād rājavṛttam anusmaran // Ram_2,18.7

yāvad eva na jānāti kaścid artham imaṃ naraḥ 
tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṃ kuru śāsanam // Ram_2,18.8

mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava 
kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ // Ram_2,18.9

nirmanuṣyām imāṃ sarvām ayodhyāṃ manujarṣabha 
kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye // Ram_2,18.10

bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati 
sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate // Ram_2,18.11

tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam 
kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ bharatāyāriśāsana // Ram_2,18.12

anurakto 'smi bhāvena bhrātaraṃ devi tattvataḥ 
satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape // Ram_2,18.13

dīptam agnim araṇyaṃ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate 
praviṣṭaṃ tatra māṃ devi tvaṃ pūrvam avadhāraya // Ram_2,18.14

harāmi vīryād duḥkhaṃ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ 
devī paśyatu me vīryaṃ rāghavaś caiva paśyatu // Ram_2,18.15

etat tu vacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ 
uvāca rāmaṃ kausalyā rudantī śokalālasā // Ram_2,18.16

bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā 
yad atrānantaraṃ tat tvaṃ kuruṣva yadi rocate // Ram_2,18.17

na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam 
vihāya śokasaṃtaptāṃ gantum arhasi mām itaḥ // Ram_2,18.18

dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṃ caritum icchasi 
śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ cara dharmam anuttamam // Ram_2,18.19

śuśrūṣur jananīṃ putra svagṛhe niyato vasan 
pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṃ gataḥ // Ram_2,18.20

yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham 
tvāṃ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam // Ram_2,18.21

tvadviyogān na me kāryaṃ jīvitena sukhena vā 
tvayā saha mama śreyas tṛṇānām api bhakṣaṇam // Ram_2,18.22

yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ tyaktvā māṃ śokalālasām 
ahaṃ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum // Ram_2,18.23

tatas tvaṃ prāpsyase putra nirayaṃ lokaviśrutam 
brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṃ patiḥ // Ram_2,18.24

vilapantīṃ tathā dīnāṃ kausalyāṃ jananīṃ tataḥ 
uvāca rāmo dharmātmā vacanaṃ dharmasaṃhitam // Ram_2,18.25

nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ samatikramituṃ mama 
prasādaye tvāṃ śirasā gantum icchāmy ahaṃ vanam // Ram_2,18.26

ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ kurvatā vratacāriṇā 
gaur hatā jānatā dharmaṃ kaṇḍunāpi vipaścitā // Ram_2,18.27

asmākaṃ ca kule pūrvaṃ sagarasyājñayā pituḥ 
khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ // Ram_2,18.28

jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam 
kṛttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā // Ram_2,18.29

na khalv etan mayaikena kriyate pitṛśāsanam 
pūrvair ayam abhipreto gato mārgo 'nugamyate // Ram_2,18.30

tad etat tu mayā kāryaṃ kriyate bhuvi nānyathā 
pitur hi vacanaṃ kurvan na kaścin nāma hīyate // Ram_2,18.31

tām evam uktvā jananīṃ lakṣmaṇaṃ punar abravīt 
tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam 
abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca // Ram_2,18.32

dharmo hi paramo loke dharme satyaṃ pratiṣṭhitam 
dharmasaṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam // Ram_2,18.33

saṃśrutya ca pitur vākyaṃ mātur vā brāhmaṇasya vā 
na kartavyaṃ vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā // Ram_2,18.34

so 'haṃ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum 
pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ // Ram_2,18.35

tad enāṃ visṛjānāryāṃ kṣatradharmāśritāṃ matim 
dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ madbuddhir anugamyatām // Ram_2,18.36

tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ 
uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ prāñjaliḥ śirasānataḥ // Ram_2,18.37

anumanyasva māṃ devi gamiṣyantam ito vanam 
śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me 
tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṃ purīm // Ram_2,18.38

yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam 
adīrghakāle na tu devi jīvite vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ // Ram_2,18.39

prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān 
athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam // Ram_2,18.40

atha taṃ vyathayā dīnaṃ saviśeṣam amarṣitam 
śvasantam iva nāgendraṃ roṣavisphāritekṣaṇam // Ram_2,19.1

āsādya rāmaḥ saumitriṃ suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam 
uvācedaṃ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān // Ram_2,19.2

saumitre yo 'bhiṣekārthe mama sambhārasambhramaḥ 
abhiṣekanivṛttyarthe so 'stu sambhārasambhramaḥ // Ram_2,19.3

yasyā madabhiṣekārthaṃ mānasaṃ paritapyate 
mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru // Ram_2,19.4

tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ muhūrtam api notsahe 
manasi pratisaṃjātaṃ saumitre 'ham upekṣitum // Ram_2,19.5

na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ smarāmīha kadācana 
mātṝṇāṃ vā pitur vāhaṃ kṛtam alpaṃ ca vipriyam // Ram_2,19.6

satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca nityaṃ satyaparākramaḥ 
paralokabhayād bhīto nirbhayo 'stu pitā mama // Ram_2,19.7

tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṃhṛte 
satyaṃ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām // Ram_2,19.8

abhiṣekavidhānaṃ tu tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa 
anvag evāham icchāmi vanaṃ gantum itaḥ punaḥ // Ram_2,19.9

mama pravrājanād adya kṛtakṛtyā nṛpātmajā 
sutaṃ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ // Ram_2,19.10

mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi 
gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham // Ram_2,19.11

buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ manaś ca susamāhitam 
tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ pravrajiṣyāmi māciram // Ram_2,19.12

kṛtāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane 
rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane // Ram_2,19.13

kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṃ syān mama pīḍane 
yadi bhāvo na daivo 'yaṃ kṛtāntavihito bhavet // Ram_2,19.14

jānāsi hi yathā saumya na mātṛṣu mamāntaram 
bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā tasyā mayi sute 'pi vā // Ram_2,19.15

so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ 
ugrair vākyair ahaṃ tasyā nānyad daivāt samarthaye // Ram_2,19.16

kathaṃ prakṛtisampannā rājaputrī tathāguṇā 
brūyāt sā prākṛteva strī matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau // Ram_2,19.17

yad acintyaṃ tu tad daivaṃ bhūteṣv api na hanyate 
vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca patito hi viparyayaḥ // Ram_2,19.18

kaścid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān 
yasya na grahaṇaṃ kiṃcit karmaṇo 'nyatra dṛśyate // Ram_2,19.19

sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau 
yasya kiṃcit tathā bhūtaṃ nanu daivasya karma tat // Ram_2,19.20

vyāhate 'py abhiṣeke me paritāpo na vidyate 
tasmād aparitāpaḥ saṃs tvam apy anuvidhāya mām 
pratisaṃhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṃ kriyām // Ram_2,19.21

na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā 
daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ jānāsi daivaṃ ca tathā prabhāvam // Ram_2,19.22

iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ 
śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ // Ram_2,20.1

tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabhaḥ 
niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ // Ram_2,20.2

tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā 
babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham // Ram_2,20.3

agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ 
tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām // Ram_2,20.4

agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt 
asthāne sambhramo yasya jāto vai sumahān ayam // Ram_2,20.5

dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā 
kathaṃ hy etad asambhrāntas tvadvidho vaktum arhati // Ram_2,20.6

yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ 
kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi // Ram_2,20.7

pāpayos tu kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate 
santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase // Ram_2,20.8

lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam 
yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate 
sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi // Ram_2,20.9

yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam 
tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate // Ram_2,20.10

viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate 
vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate // Ram_2,20.11

daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum 
na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati // Ram_2,20.12

drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca 
daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati // Ram_2,20.13

adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ 
yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam // Ram_2,20.14

atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam 
pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye // Ram_2,20.15

lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam 
na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā // Ram_2,20.16

yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ 
araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā // Ram_2,20.17

ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava 
abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate // Ram_2,20.18

madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā 
prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama // Ram_2,20.19

ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram 
āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi // Ram_2,20.20

pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate 
prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane // Ram_2,20.21

sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā 
naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani // Ram_2,20.22

pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk 
rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram // Ram_2,20.23

maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava 
aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt // Ram_2,20.24

na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me 
nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ // Ram_2,20.25

amitradamanārthaṃ me sarvam etac catuṣṭayam 
na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ yaḥ syāc chatrur mato mama // Ram_2,20.26

asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā 
pragṛhītena vai śatruṃ vajriṇaṃ vā na kalpaye // Ram_2,20.27

khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me 
hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī // Ram_2,20.28

khaḍgadhārā hatā me 'dya dīpyamānā ivādrayaḥ 
patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ // Ram_2,20.29

baddhagodhāṅgulitrāṇe pragṛhītaśarāsane 
kathaṃ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṃ mayi sthite // Ram_2,20.30

bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān 
viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān nṛvājigajamarmasu // Ram_2,20.31

adya me 'straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati 
rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ prabhutvaṃ ca tava prabho // Ram_2,20.32

adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca 
vasūnāṃ ca vimokṣasya suhṛdāṃ pālanasya ca // Ram_2,20.33

anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ 
abhiṣecanavighnasya kartṝṇāṃ te nivāraṇe // Ram_2,20.34

bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ 
yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ // Ram_2,20.35

vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ 
uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ // Ram_2,20.36

taṃ samīkṣya tv avahitaṃ pitur nirdeśapālane 
kausalyā bāṣpasaṃruddhā vaco dharmiṣṭham abravīt // Ram_2,21.1

adṛṣṭaduḥkho dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ 
mayi jāto daśarathāt katham uñchena vartayet // Ram_2,21.2

yasya bhṛtyāś ca dāsāś ca mṛṣṭāny annāni bhuñjate 
kathaṃ sa bhokṣyate nātho vane mūlaphalāny ayam // Ram_2,21.3

ka etacchraddadhecchrutvā kasya vā na bhaved bhayam 
guṇavān dayito rājño rāghavo yad vivāsyate // Ram_2,21.4

tvayā vihīnām iha māṃ śokāgnir atulo mahān 
pradhakṣyati yathā kakṣaṃ citrabhānur himātyaye // Ram_2,21.5

kathaṃ hi dhenuḥ svaṃ vatsaṃ gacchantaṃ nānugacchati 
ahaṃ tvānugamiṣyāmi yatra putra gamiṣyasi // Ram_2,21.6

tathā nigaditaṃ mātrā tad vākyaṃ puruṣarṣabhaḥ 
śrutvā rāmo 'bravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // Ram_2,21.7

kaikeyyā vañcito rājā mayi cāraṇyam āśrite 
bhavatyā ca parityakto na nūnaṃ vartayiṣyati // Ram_2,21.8

bhartuḥ kila parityāgo nṛśaṃsaḥ kevalaṃ striyāḥ 
sa bhavatyā na kartavyo manasāpi vigarhitaḥ // Ram_2,21.9

yāvaj jīvati kākutsthaḥ pitā me jagatīpatiḥ 
śuśrūṣā kriyatāṃ tāvat sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // Ram_2,21.10

evam uktā tu rāmeṇa kausalyā śubhadarśanā 
tathety uvāca suprītā rāmam akliṣṭakāriṇam // Ram_2,21.11

evam uktas tu vacanaṃ rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ 
bhūyas tām abravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // Ram_2,21.12

mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ 
rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ // Ram_2,21.13

imāni tu mahāraṇye vihṛtya nava pañca ca 
varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacane tava // Ram_2,21.14

evam uktā priyaṃ putraṃ bāṣpapūrṇānanā tadā 
uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā // Ram_2,21.15

āsāṃ rāma sapatnīnāṃ vastuṃ madhye na me kṣamam 
naya mām api kākutstha vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā 
yadi te gamane buddhiḥ kṛtā pitur apekṣayā // Ram_2,21.16

tāṃ tathā rudatīṃ rāmo rudan vacanam abravīt 
jīvantyā hi striyā bhartā daivataṃ prabhur eva ca 
bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ // Ram_2,21.17

bharataś cāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ 
bhavatīm anuvarteta sa hi dharmarataḥ sadā // Ram_2,21.18

yathā mayi tu niṣkrānte putraśokena pārthivaḥ 
śramaṃ nāvāpnuyāt kiṃcid apramattā tathā kuru // Ram_2,21.19

vratopavāsaniratā yā nārī paramottamā 
bhartāraṃ nānuvarteta sā ca pāpagatir bhavet // Ram_2,21.20

śuśrūṣām eva kurvīta bhartuḥ priyahite ratā 
eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭo loke vede śrutaḥ smṛtaḥ // Ram_2,21.21

pūjyās te matkṛte devi brāhmaṇāś caiva suvratāḥ 
evaṃ kālaṃ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī // Ram_2,21.22

prāpsyase paramaṃ kāmaṃ mayi pratyāgate sati 
yadi dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dhārayiṣyati jīvitam // Ram_2,21.23

evam uktā tu rāmeṇa bāṣpaparyākulekṣaṇā 
kausalyā putraśokārtā rāmaṃ vacanam abravīt 
gaccha putra tvam ekāgro bhadraṃ te 'stu sadā vibho // Ram_2,21.24

tathā hi rāmaṃ vanavāsaniścitaṃ samīkṣya devī parameṇa cetasā 
uvāca rāmaṃ śubhalakṣaṇaṃ vaco babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī // Ram_2,21.25

sāpanīya tam āyāsam upaspṛśya jalaṃ śuci 
cakāra mātā rāmasya maṅgalāni manasvinī // Ram_2,22.1

svasti sādhyāś ca viśve ca marutaś ca maharṣayaḥ 
svasti dhātā vidhātā ca svasti pūṣā bhago 'ryamā // Ram_2,22.2

ṛtavaś caiva pakṣāś ca māsāḥ saṃvatsarāḥ kṣapāḥ 
dināni ca muhūrtāś ca svasti kurvantu te sadā // Ram_2,22.3

smṛtir dhṛtiś ca dharmaś ca pāntu tvāṃ putra sarvataḥ 
skandaś ca bhagavān devaḥ somaś ca sabṛhaspatiḥ // Ram_2,22.4

saptarṣayo nāradaś ca te tvāṃ rakṣantu sarvataḥ 
nakṣatrāṇi ca sarvāṇi grahāś ca sahadevatāḥ 
mahāvanāni carato muniveṣasya dhīmataḥ // Ram_2,22.5

plavagā vṛścikā daṃśā maśakāś caiva kānane 
sarīsṛpāś ca kīṭāś ca mā bhūvan gahane tava // Ram_2,22.6

mahādvipāś ca siṃhāś ca vyāghrā ṛkṣāś ca daṃṣṭriṇaḥ 
mahiṣāḥ śṛṅgiṇo raudrā na te druhyantu putraka // Ram_2,22.7

nṛmāṃsabhojanā raudrā ye cānye sattvajātayaḥ 
mā ca tvāṃ hiṃsiṣuḥ putra mayā sampūjitās tv iha // Ram_2,22.8

āgamās te śivāḥ santu sidhyantu ca parākramāḥ 
sarvasampattayo rāma svastimān gaccha putraka // Ram_2,22.9

svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ 
sarvebhyaś caiva devebhyo ye ca te paripanthinaḥ // Ram_2,22.10

sarvalokaprabhur brahmā bhūtabhartā tatharṣayaḥ 
ye ca śeṣāḥ surās te tvāṃ rakṣantu vanavāsinam // Ram_2,22.11

iti mālyaiḥ suragaṇān gandhaiś cāpi yaśasvinī 
stutibhiś cānurūpābhir ānarcāyatalocanā // Ram_2,22.12

yan maṅgalaṃ sahasrākṣe sarvadevanamaskṛte 
vṛtranāśe samabhavat tat te bhavatu maṅgalam // Ram_2,22.13

yan maṅgalaṃ suparṇasya vinatākalpayat purā 
amṛtaṃ prārthayānasya tat te bhavatu maṅgalam // Ram_2,22.14

oṣadhīṃ cāpi siddhārthāṃ viśalyakaraṇīṃ śubhām 
cakāra rakṣāṃ kausalyā mantrair abhijajāpa ca // Ram_2,22.15

ānamya mūrdhni cāghrāya pariṣvajya yaśasvinī 
avadat putra siddhārtho gaccha rāma yathāsukham // Ram_2,22.16

arogaṃ sarvasiddhārtham ayodhyāṃ punar āgatam 
paśyāmi tvāṃ sukhaṃ vatsa susthitaṃ rājaveśmani // Ram_2,22.17

mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ 
abhiprayātasya vanaṃ cirāya te hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava // Ram_2,22.18

itīva cāśrupratipūrṇalocanā samāpya ca svastyayanaṃ yathāvidhi 
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje // Ram_2,22.19

tathā tu devyā sa kṛtapradakṣiṇo nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ 
jagāma sītānilayaṃ mahāyaśāḥ sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā // Ram_2,22.20

abhivādya tu kausalyāṃ rāmaḥ samprasthito vanam 
kṛtasvastyayano mātrā dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ // Ram_2,23.1

virājayan rājasuto rājamārgaṃ narair vṛtam 
hṛdayāny āmamantheva janasya guṇavattayā // Ram_2,23.2

vaidehī cāpi tat sarvaṃ na śuśrāva tapasvinī 
tad eva hṛdi tasyāś ca yauvarājyābhiṣecanam // Ram_2,23.3

devakāryaṃ sma sā kṛtvā kṛtajñā hṛṣṭacetanā 
abhijñā rājadharmāṇāṃ rājaputraṃ pratīkṣate // Ram_2,23.4

praviveśātha rāmas tu svaveśma suvibhūṣitam 
prahṛṣṭajanasampūrṇaṃ hriyā kiṃcid avāṅmukhaḥ // Ram_2,23.5

atha sītā samutpatya vepamānā ca taṃ patim 
apaśyac chokasaṃtaptaṃ cintāvyākulitendriyam // Ram_2,23.6

vivarṇavadanaṃ dṛṣṭvā taṃ prasvinnam amarṣaṇam 
āha duḥkhābhisaṃtaptā kim idānīm idaṃ prabho // Ram_2,23.7

adya bārhaspataḥ śrīmān yuktaḥ puṣyo na rāghava 
procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ kena tvam asi durmanāḥ // Ram_2,23.8

na te śataśalākena jalaphenanibhena ca 
āvṛtaṃ vadanaṃ valgu chattreṇābhivirājate // Ram_2,23.9

vyajanābhyāṃ ca mukhyābhyāṃ śatapattranibhekṣaṇam 
candrahaṃsaprakāśābhyāṃ vījyate na tavānanam // Ram_2,23.10

vāgmino bandinaś cāpi prahṛṣṭās tvāṃ nararṣabha 
stuvanto nādya dṛśyante maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ // Ram_2,23.11

na te kṣaudraṃ ca dadhi ca brāhmaṇā vedapāragāḥ 
mūrdhni mūrdhāvasiktasya dadhati sma vidhānataḥ // Ram_2,23.12

na tvāṃ prakṛtayaḥ sarvā śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ 
anuvrajitum icchanti paurajānapadās tathā // Ram_2,23.13

caturbhir vegasampannair hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ 
mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ kiṃ na gacchati te 'grataḥ // Ram_2,23.14

na hastī cāgrataḥ śrīmāṃs tava lakṣaṇapūjitaḥ 
prayāṇe lakṣyate vīra kṛṣṇameghagiriprabhaḥ // Ram_2,23.15

na ca kāñcanacitraṃ te paśyāmi priyadarśana 
bhadrāsanaṃ puraskṛtya yāntaṃ vīrapuraḥsaram // Ram_2,23.16

abhiṣeko yadā sajjaḥ kim idānīm idaṃ tava 
apūrvo mukhavarṇaś ca na praharṣaś ca lakṣyate // Ram_2,23.17

itīva vilapantīṃ tāṃ provāca raghunandanaḥ 
sīte tatrabhavāṃs tātaḥ pravrājayati māṃ vanam // Ram_2,23.18

kule mahati sambhūte dharmajñe dharmacāriṇi 
śṛṇu jānaki yenedaṃ krameṇābhyāgataṃ mama // Ram_2,23.19

rājñā satyapratijñena pitrā daśarathena me 
kaikeyyai prītamanasā purā dattau mahāvarau // Ram_2,23.20

tayādya mama sajje 'sminn abhiṣeke nṛpodyate 
pracoditaḥ sa samayo dharmeṇa pratinirjitaḥ // Ram_2,23.21

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyaṃ daṇḍake mayā 
pitrā me bharataś cāpi yauvarājye niyojitaḥ 
so 'haṃ tvām āgato draṣṭuṃ prasthito vijanaṃ vanam // Ram_2,23.22

bharatasya samīpe te nāhaṃ kathyaḥ kadācana 
ṛddhiyuktā hi puruṣā na sahante parastavam 
tasmān na te guṇāḥ kathyā bharatasyāgrato mama // Ram_2,23.23

nāpi tvaṃ tena bhartavyā viśeṣeṇa kadācana 
anukūlatayā śakyaṃ samīpe tasya vartitum // Ram_2,23.24

ahaṃ cāpi pratijñāṃ tāṃ guroḥ samanupālayan 
vanam adyaiva yāsyāmi sthirā bhava manasvini // Ram_2,23.25

yāte ca mayi kalyāṇi vanaṃ muniniṣevitam 
vratopavāsaratayā bhavitavyaṃ tvayānaghe // Ram_2,23.26

kālyam utthāya devānāṃ kṛtvā pūjāṃ yathāvidhi 
vanditavyo daśarathaḥ pitā mama nareśvaraḥ // Ram_2,23.27

mātā ca mama kausalyā vṛddhā saṃtāpakarśitā 
dharmam evāgrataḥ kṛtvā tvattaḥ sammānam arhati // Ram_2,23.28

vanditavyāś ca te nityaṃ yāḥ śeṣā mama mātaraḥ 
snehapraṇayasambhogaiḥ samā hi mama mātaraḥ // Ram_2,23.29

bhrātṛputrasamau cāpi draṣṭavyau ca viśeṣataḥ 
tvayā lakṣmaṇaśatrughnau prāṇaiḥ priyatarau mama // Ram_2,23.30

vipriyaṃ na ca kartavyaṃ bharatasya kadācana 
sa hi rājā prabhuś caiva deśasya ca kulasya ca // Ram_2,23.31

ārādhitā hi śīlena prayatnaiś copasevitāḥ 
rājānaḥ samprasīdanti prakupyanti viparyaye // Ram_2,23.32

aurasān api putrān hi tyajanty ahitakāriṇaḥ 
samarthān sampragṛhṇanti janān api narādhipāḥ // Ram_2,23.33

ahaṃ gamiṣyāmi mahāvanaṃ priye tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini 
yathā vyalīkaṃ kuruṣe na kasyacit tathā tvayā kāryam idaṃ vaco mama // Ram_2,23.34

evam uktā tu vaidehī priyārhā priyavādinī 
praṇayād eva saṃkruddhā bhartāram idam abravīt // Ram_2,24.1

āryaputra pitā mātā bhrātā putras tathā snuṣā 
svāni puṇyāni bhuñjānāḥ svaṃ svaṃ bhāgyam upāsate // Ram_2,24.2

bhartur bhāgyaṃ tu bhāryaikā prāpnoti puruṣarṣabha 
ataś caivāham ādiṣṭā vane vastavyam ity api // Ram_2,24.3

na pitā nātmajo nātmā na mātā na sakhījanaḥ 
iha pretya ca nārīṇāṃ patir eko gatiḥ sadā // Ram_2,24.4

yadi tvaṃ prasthito durgaṃ vanam adyaiva rāghava 
agratas te gamiṣyāmi mṛdnantī kuśakaṇṭakān // Ram_2,24.5

īrṣyāroṣau bahiṣkṛtya bhuktaśeṣam ivodakam 
naya māṃ vīra viśrabdhaḥ pāpaṃ mayi na vidyate // Ram_2,24.6

prāsādāgrair vimānair vā vaihāyasagatena vā 
sarvāvasthāgatā bhartuḥ pādacchāyā viśiṣyate // Ram_2,24.7

anuśiṣṭāsmi mātrā ca pitrā ca vividhāśrayam 
nāsmi samprati vaktavyā vartitavyaṃ yathā mayā // Ram_2,24.8

sukhaṃ vane nivatsyāmi yathaiva bhavane pituḥ 
acintayantī trīṃl lokāṃś cintayantī pativratam // Ram_2,24.9

śuśrūṣamāṇā te nityaṃ niyatā brahmacāriṇī 
saha raṃsye tvayā vīra vaneṣu madhugandhiṣu // Ram_2,24.10

tvaṃ hi kartuṃ vane śakto rāma samparipālanam 
anyasyāpi janasyeha kiṃ punar mama mānada // Ram_2,24.11

phalamūlāśanā nityaṃ bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ 
na te duḥkhaṃ kariṣyāmi nivasantī saha tvayā // Ram_2,24.12

icchāmi saritaḥ śailān palvalāni vanāni ca 
draṣṭuṃ sarvatra nirbhītā tvayā nāthena dhīmatā // Ram_2,24.13

haṃsakāraṇḍavākīrṇāḥ padminīḥ sādhupuṣpitāḥ 
iccheyaṃ sukhinī draṣṭuṃ tvayā vīreṇa saṃgatā // Ram_2,24.14

saha tvayā viśālākṣa raṃsye paramanandinī 
evaṃ varṣasahasrāṇāṃ śataṃ vāhaṃ tvayā saha // Ram_2,24.15

svarge 'pi ca vinā vāso bhavitā yadi rāghava 
tvayā mama naravyāghra nāhaṃ tam api rocaye // Ram_2,24.16

ahaṃ gamiṣyāmi vanaṃ sudurgamaṃ mṛgāyutaṃ vānaravāraṇair yutam 
vane nivatsyāmi yathā pitur gṛhe tavaiva pādāv upagṛhya saṃmatā // Ram_2,24.17

ananyabhāvām anuraktacetasaṃ tvayā viyuktāṃ maraṇāya niścitām 
nayasva māṃ sādhu kuruṣva yācanāṃ na te mayāto gurutā bhaviṣyati // Ram_2,24.18

tathā bruvāṇām api dharmavatsalo na ca sma sītāṃ nṛvaro ninīṣati 
uvāca caināṃ bahu saṃnivartane vane nivāsasya ca duḥkhitāṃ prati // Ram_2,24.19

sa evaṃ bruvatīṃ sītāṃ dharmajño dharmavatsalaḥ 
nivartanārthe dharmātmā vākyam etad uvāca ha // Ram_2,25.1

sīte mahākulīnāsi dharme ca niratā sadā 
ihācara svadharmaṃ tvaṃ mā yathā manasaḥ sukham // Ram_2,25.2

sīte yathā tvāṃ vakṣyāmi tathā kāryaṃ tvayābale 
vane doṣā hi bahavo vadatas tān nibodha me // Ram_2,25.3

sīte vimucyatām eṣā vanavāsakṛtā matiḥ 
bahudoṣaṃ hi kāntāraṃ vanam ity abhidhīyate // Ram_2,25.4

hitabuddhyā khalu vaco mayaitad abhidhīyate 
sadā sukhaṃ na jānāmi duḥkham eva sadā vanam // Ram_2,25.5

girinirjharasambhūtā girikandaravāsinām 
siṃhānāṃ ninadā duḥkhāḥ śrotuṃ duḥkham ato vanam // Ram_2,25.6

supyate parṇaśayyāsu svayaṃ bhagnāsu bhūtale 
rātriṣu śramakhinnena tasmād duḥkhataraṃ vanam // Ram_2,25.7

upavāsaś ca kartavyo yathāprāṇena maithili 
jaṭābhāraś ca kartavyo valkalāmbaradhāriṇā // Ram_2,25.8

atīva vātas timiraṃ bubhukṣā cātra nityaśaḥ 
bhayāni ca mahānty atra tato duḥkhataraṃ vanam // Ram_2,25.9

sarīsṛpāś ca bahavo bahurūpāś ca bhāmini 
caranti pṛthivīṃ darpād ato duḥkhataraṃ vanam // Ram_2,25.10

nadīnilayanāḥ sarpā nadīkuṭilagāminaḥ 
tiṣṭhanty āvṛtya panthānam ato duḥkhataraṃ vanam // Ram_2,25.11

pataṃgā vṛścikāḥ kīṭā daṃśāś ca maśakaiḥ saha 
bādhante nityam abale sarvaṃ duḥkham ato vanam // Ram_2,25.12

drumāḥ kaṇṭakinaś caiva kuśakāśāś ca bhāmini 
vane vyākulaśākhāgrās tena duḥkhataraṃ vanam // Ram_2,25.13

tad alaṃ te vanaṃ gatvā kṣamaṃ na hi vanaṃ tava 
vimṛśann iha paśyāmi bahudoṣataraṃ vanam // Ram_2,25.14

vanaṃ tu netuṃ na kṛtā matis tadā babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā 
na tasya sītā vacanaṃ cakāra tat tato 'bravīd rāmam idaṃ suduḥkhitā // Ram_2,25.15

etat tu vacanaṃ śrutvā sītā rāmasya duḥkhitā 
prasaktāśrumukhī mandam idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,26.1

ye tvayā kīrtitā doṣā vane vastavyatāṃ prati 
guṇān ity eva tān viddhi tava snehapuraskṛtān // Ram_2,26.2

tvayā ca saha gantavyaṃ mayā gurujanājñayā 
tvadviyogena me rāma tyaktavyam iha jīvitam // Ram_2,26.3

na ca māṃ tvatsamīpasthām api śaknoti rāghava 
surāṇām īśvaraḥ śakraḥ pradharṣayitum ojasā // Ram_2,26.4

patihīnā tu yā nārī na sā śakṣyati jīvitum 
kāmam evaṃvidhaṃ rāma tvayā mama vidarśitam // Ram_2,26.5

atha cāpi mahāprājña brāhmaṇānāṃ mayā śrutam 
purā pitṛgṛhe satyaṃ vastavyaṃ kila me vane // Ram_2,26.6

lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ śrutvāhaṃ vacanaṃ gṛhe 
vanavāsakṛtotsāhā nityam eva mahābala // Ram_2,26.7

ādeśo vanavāsasya prāptavyaḥ sa mayā kila 
sā tvayā saha tatrāhaṃ yāsyāmi priya nānyathā // Ram_2,26.8

kṛtādeśā bhaviṣyāmi gamiṣyāmi saha tvayā 
kālaś cāyaṃ samutpannaḥ satyavāg bhavatu dvijaḥ // Ram_2,26.9

vanavāse hi jānāmi duḥkhāni bahudhā kila 
prāpyante niyataṃ vīra puruṣair akṛtātmabhiḥ // Ram_2,26.10

kanyayā ca pitur gehe vanavāsaḥ śruto mayā 
bhikṣiṇyāḥ sādhuvṛttāyā mama mātur ihāgrataḥ // Ram_2,26.11

prasāditaś ca vai pūrvaṃ tvaṃ vai bahuvidhaṃ prabho 
gamanaṃ vanavāsasya kāṅkṣitaṃ hi saha tvayā // Ram_2,26.12

kṛtakṣaṇāhaṃ bhadraṃ te gamanaṃ prati rāghava 
vanavāsasya śūrasya caryā hi mama rocate // Ram_2,26.13

śuddhātman premabhāvād dhi bhaviṣyāmi vikalmaṣā 
bhartāram anugacchantī bhartā hi mama daivatam // Ram_2,26.14

pretyabhāve 'pi kalyāṇaḥ saṃgamo me saha tvayā 
śrutir hi śrūyate puṇyā brāhmaṇānāṃ yaśasvinām // Ram_2,26.15

iha loke ca pitṛbhir yā strī yasya mahāmate 
adbhir dattā svadharmeṇa pretyabhāve 'pi tasya sā // Ram_2,26.16

evam asmāt svakāṃ nārīṃ suvṛttāṃ hi pativratām 
nābhirocayase netuṃ tvaṃ māṃ keneha hetunā // Ram_2,26.17

bhaktāṃ pativratāṃ dīnāṃ māṃ samāṃ sukhaduḥkhayoḥ 
netum arhasi kākutstha samānasukhaduḥkhinīm // Ram_2,26.18

yadi māṃ duḥkhitām evaṃ vanaṃ netuṃ na cecchasi 
viṣam agniṃ jalaṃ vāham āsthāsye mṛtyukāraṇāt // Ram_2,26.19

evaṃ bahuvidhaṃ taṃ sā yācate gamanaṃ prati 
nānumene mahābāhus tāṃ netuṃ vijanaṃ vanam // Ram_2,26.20

evam uktā tu sā cintāṃ maithilī samupāgatā 
snāpayantīva gām uṣṇair aśrubhir nayanacyutaiḥ // Ram_2,26.21

cintayantīṃ tathā tāṃ tu nivartayitum ātmavān 
krodhāviṣṭāṃ tu vaidehīṃ kākutstho bahv asāntvayat // Ram_2,26.22

sāntvyamānā tu rāmeṇa maithilī janakātmajā 
vanavāsanimittāya bhartāram idam abravīt // Ram_2,27.1

sā tam uttamasaṃvignā sītā vipulavakṣasam 
praṇayāc cābhimānāc ca paricikṣepa rāghavam // Ram_2,27.2

kiṃ tvāmanyata vaidehaḥ pitā me mithilādhipaḥ 
rāma jāmātaraṃ prāpya striyaṃ puruṣavigraham // Ram_2,27.3

anṛtaṃ balaloko 'yam ajñānād yaddhi vakṣyati 
tejo nāsti paraṃ rāme tapatīva divākare // Ram_2,27.4

kiṃ hi kṛtvā viṣaṇṇas tvaṃ kuto vā bhayam asti te 
yat parityaktukāmas tvaṃ mām ananyaparāyaṇām // Ram_2,27.5

dyumatsenasutaṃ vīra satyavantam anuvratām 
sāvitrīm iva māṃ viddhi tvam ātmavaśavartinīm // Ram_2,27.6

na tv ahaṃ manasāpy anyaṃ draṣṭāsmi tvadṛte 'nagha 
tvayā rāghava gaccheyaṃ yathānyā kulapāṃsanī // Ram_2,27.7

svayaṃ tu bhāryāṃ kaumārīṃ ciram adhyuṣitāṃ satīm 
śailūṣa iva māṃ rāma parebhyo dātum icchasi // Ram_2,27.8

sa mām anādāya vanaṃ na tvaṃ prasthātum arhasi 
tapo vā yadi vāraṇyaṃ svargo vā syāt saha tvayā // Ram_2,27.9

na ca me bhavitā tatra kaścit pathi pariśramaḥ 
pṛṣṭhatas tava gacchantyā vihāraśayaneṣv api // Ram_2,27.10

kuśakāśaśareṣīkā ye ca kaṇṭakino drumāḥ 
tūlājinasamasparśā mārge mama saha tvayā // Ram_2,27.11

mahāvātasamuddhūtaṃ yan mām avakariṣyati 
rajo ramaṇa tan manye parārdhyam iva candanam // Ram_2,27.12

śādvaleṣu yad āsiṣye vanānte vanagocarā 
kuthāstaraṇatalpeṣu kiṃ syāt sukhataraṃ tataḥ // Ram_2,27.13

pattraṃ mūlaṃ phalaṃ yat tvam alpaṃ vā yadi vā bahu 
dāsyasi svayam āhṛtya tan me 'mṛtarasopamam // Ram_2,27.14

na mātur na pitus tatra smariṣyāmi na veśmanaḥ 
ārtavāny upabhuñjānā puṣpāṇi ca phalāni ca // Ram_2,27.15

na ca tatra gataḥ kiṃcid draṣṭum arhasi vipriyam 
matkṛte na ca te śoko na bhaviṣyāmi durbharā // Ram_2,27.16

yas tvayā saha sa svargo nirayo yas tvayā vinā 
iti jānan parāṃ prītiṃ gaccha rāma mayā saha // Ram_2,27.17

atha mām evam avyagrāṃ vanaṃ naiva nayiṣyasi 
viṣam adyaiva pāsyāmi mā viśaṃ dviṣatāṃ vaśam // Ram_2,27.18

paścād api hi duḥkhena mama naivāsti jīvitam 
ujjhitāyās tvayā nātha tadaiva maraṇaṃ varam // Ram_2,27.19

idaṃ hi sahituṃ śokaṃ muhūrtam api notsahe 
kiṃ punar daśavarṣāṇi trīṇi caikaṃ ca duḥkhitā // Ram_2,27.20

iti sā śokasaṃtaptā vilapya karuṇaṃ bahu 
cukrośa patim āyastā bhṛśam āliṅgya sasvaram // Ram_2,27.21

sā viddhā bahubhir vākyair digdhair iva gajāṅganā 
cirasaṃniyataṃ bāṣpaṃ mumocāgnim ivāraṇiḥ // Ram_2,27.22

tasyāḥ sphaṭikasaṃkāśaṃ vāri saṃtāpasambhavam 
netrābhyāṃ parisusrāva paṅkajābhyām ivodakam // Ram_2,27.23

tāṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ visaṃjñām iva duḥkhitām 
uvāca vacanaṃ rāmaḥ pariviśvāsayaṃs tadā // Ram_2,27.24

na devi tava duḥkhena svargam apy abhirocaye 
na hi me 'sti bhayaṃ kiṃcit svayambhor iva sarvataḥ // Ram_2,27.25

tava sarvam abhiprāyam avijñāya śubhānane 
vāsaṃ na rocaye 'raṇye śaktimān api rakṣaṇe // Ram_2,27.26

yat sṛṣṭāsi mayā sārdhaṃ vanavāsāya maithili 
na vihātuṃ mayā śakyā kīrtir ātmavatā yathā // Ram_2,27.27

dharmas tu gajanāsoru sadbhir ācaritaḥ purā 
taṃ cāham anuvarte 'dya yathā sūryaṃ suvarcalā // Ram_2,27.28

eṣa dharmas tu suśroṇi pitur mātuś ca vaśyatā 
ataś cājñāṃ vyatikramya nāhaṃ jīvitum utsahe // Ram_2,27.29

sa māṃ pitā yathā śāsti satyadharmapathe sthitaḥ 
tathā vartitum icchāmi sa hi dharmaḥ sanātanaḥ 
anugacchasva māṃ bhīru sahadharmacarī bhava // Ram_2,27.30

brāhmaṇebhyaś ca ratnāni bhikṣukebhyaś ca bhojanam 
dehi cāśaṃsamānebhyaḥ saṃtvarasva ca māciram // Ram_2,27.31

anukūlaṃ tu sā bhartur jñātvā gamanam ātmanaḥ 
kṣipraṃ pramuditā devī dātum evopacakrame // Ram_2,27.32

tataḥ prahṛṣṭā paripūrṇamānasā yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam 
dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā pracakrame dharmabhṛtāṃ manasvinī // Ram_2,27.33

tato 'bravīn mahātejā rāmo lakṣmaṇam agrataḥ 
sthitaṃ prāggāminaṃ vīraṃ yācamānaṃ kṛtāñjalim // Ram_2,28.1

mayādya saha saumitre tvayi gacchati tad vanam 
ko bhariṣyati kausalyāṃ sumitrāṃ vā yaśasvinīm // Ram_2,28.2

abhivarṣati kāmair yaḥ parjanyaḥ pṛthivīm iva 
sa kāmapāśaparyasto mahātejā mahīpatiḥ // Ram_2,28.3

sā hi rājyam idaṃ prāpya nṛpasyāśvapateḥ sutā 
duḥkhitānāṃ sapatnīnāṃ na kariṣyati śobhanam // Ram_2,28.4

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā 
pratyuvāca tadā rāmaṃ vākyajño vākyakovidam // Ram_2,28.5

tavaiva tejasā vīra bharataḥ pūjayiṣyati 
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca prayato nātra saṃśayaḥ // Ram_2,28.6

kausalyā bibhṛyād āryā sahasram api madvidhān 
yasyāḥ sahasraṃ grāmāṇāṃ samprāptam upajīvanam // Ram_2,28.7

dhanur ādāya saśaraṃ khanitrapiṭakādharaḥ 
agratas te gamiṣyāmi panthānam anudarśayan // Ram_2,28.8

āhariṣyāmi te nityaṃ mūlāni ca phalāni ca 
vanyāni yāni cānyāni svāhārāṇi tapasvinām // Ram_2,28.9

bhavāṃs tu saha vaidehyā girisānuṣu raṃsyate 
ahaṃ sarvaṃ kariṣyāmi jāgrataḥ svapataś ca te // Ram_2,28.10

rāmas tv anena vākyena suprītaḥ pratyuvāca tam 
vrajāpṛcchasva saumitre sarvam eva suhṛjjanam // Ram_2,28.11

ye ca rājño dadau divye mahātmā varuṇaḥ svayam 
janakasya mahāyajñe dhanuṣī raudradarśane // Ram_2,28.12

abhedyakavace divye tūṇī cākṣayasāyakau 
ādityavimalau cobhau khaḍgau hemapariṣkṛtau // Ram_2,28.13

satkṛtya nihitaṃ sarvam etad ācāryasadmani 
sa tvam āyudham ādāya kṣipram āvraja lakṣmaṇa // Ram_2,28.14

sa suhṛjjanam āmantrya vanavāsāya niścitaḥ 
ikṣvākugurum āmantrya jagrāhāyudham uttamam // Ram_2,28.15

tad divyaṃ rājaśārdūlaḥ satkṛtaṃ mālyabhūṣitam 
rāmāya darśayāmāsa saumitriḥ sarvam āyudham // Ram_2,28.16

tam uvācātmavān rāmaḥ prītyā lakṣmaṇam āgatam 
kāle tvam āgataḥ saumya kāṅkṣite mama lakṣmaṇa // Ram_2,28.17

ahaṃ pradātum icchāmi yad idaṃ māmakaṃ dhanam 
brāhmaṇebhyas tapasvibhyas tvayā saha paraṃtapa // Ram_2,28.18

vasantīha dṛḍhaṃ bhaktyā guruṣu dvijasattamāḥ 
teṣām api ca me bhūyaḥ sarveṣāṃ copajīvinām // Ram_2,28.19

vasiṣṭhaputraṃ tu suyajñam āryaṃ tvam ānayāśu pravaraṃ dvijānām 
abhiprayāsyāmi vanaṃ samastān abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn // Ram_2,28.20

tataḥ śāsanam ājñāya bhrātuḥ śubhataraṃ priyam 
gatvā sa praviveśāśu suyajñasya niveśanam // Ram_2,29.1

taṃ vipram agnyagārasthaṃ vanditvā lakṣmaṇo 'bravīt 
sakhe 'bhyāgaccha paśya tvaṃ veśma duṣkarakāriṇaḥ // Ram_2,29.2

tataḥ saṃdhyām upāsyāśu gatvā saumitriṇā saha 
juṣṭaṃ tat prāviśal lakṣmyā ramyaṃ rāmaniveśanam // Ram_2,29.3

tam āgataṃ vedavidaṃ prāñjaliḥ sītayā saha 
suyajñam abhicakrāma rāghavo 'gnim ivārcitam // Ram_2,29.4

jātarūpamayair mukhyair aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ 
sahemasūtrair maṇibhiḥ keyūrair valayair api // Ram_2,29.5

anyaiś ca ratnair bahubhiḥ kākutsthaḥ pratyapūjayat 
suyajñaṃ sa tadovāca rāmaḥ sītāpracoditaḥ // Ram_2,29.6

hāraṃ ca hemasūtraṃ ca bhāryāyai saumya hāraya 
raśanāṃ cādhunā sītā dātum icchati te sakhe // Ram_2,29.7

paryaṅkam agryāstaraṇaṃ nānāratnavibhūṣitam 
tam apīcchati vaidehī pratiṣṭhāpayituṃ tvayi // Ram_2,29.8

nāgaḥ śatruṃjayo nāma mātulo yaṃ dadau mama 
taṃ te gajasahasreṇa dadāmi dvijapuṃgava // Ram_2,29.9

ity uktaḥ sa hi rāmeṇa suyajñaḥ pratigṛhya tat 
rāmalakṣmaṇasītānāṃ prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ // Ram_2,29.10

atha bhrātaram avyagraṃ priyaṃ rāmaḥ priyaṃvadaḥ 
saumitriṃ tam uvācedaṃ brahmeva tridaśeśvaram // Ram_2,29.11

agastyaṃ kauśikaṃ caiva tāv ubhau brāhmaṇottamau 
arcayāhūya saumitre ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ // Ram_2,29.12

kausalyāṃ ca ya āśīrbhir bhaktaḥ paryupatiṣṭhati 
ācāryas taittirīyāṇām abhirūpaś ca vedavit // Ram_2,29.13

tasya yānaṃ ca dāsīś ca saumitre saṃpradāpaya 
kauśeyāni ca vastrāṇi yāvat tuṣyati sa dvijaḥ // Ram_2,29.14

sūtaś citrarathaś cāryaḥ sacivaḥ suciroṣitaḥ 
toṣayainaṃ mahārhaiś ca ratnair vastrair dhanais tathā // Ram_2,29.15

śālivāhasahasraṃ ca dve śate bhadrakāṃs tathā 
vyañjanārthaṃ ca saumitre gosahasram upākuru // Ram_2,29.16

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ lakṣmaṇaḥ svayam 
yathoktaṃ brāhmaṇendrāṇām adadād dhanado yathā // Ram_2,29.17

athābravīd bāṣpakalāṃs tiṣṭhataś copajīvinaḥ 
sampradāya bahu dravyam ekaikasyopajīvinaḥ // Ram_2,29.18

lakṣmaṇasya ca yad veśma gṛhaṃ ca yad idaṃ mama 
aśūnyaṃ kāryam ekaikaṃ yāvadāgamanaṃ mama // Ram_2,29.19

ity uktvā duḥkhitaṃ sarvaṃ janaṃ tam upajīvinam 
uvācedaṃ dhanādhyakṣaṃ dhanam ānīyatām iti 
tato 'sya dhanam ājahruḥ sarvam evopajīvinaḥ // Ram_2,29.20

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ sahalakṣmaṇaḥ 
dvijebhyo bālavṛddhebhyaḥ kṛpaṇebhyo 'bhyadāpayat // Ram_2,29.21

tatrāsīt piṅgalo gārgyas trijaṭo nāma vai dvijaḥ 
ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā nainaṃ kaścid avārayat // Ram_2,29.22

sa rājaputram āsādya trijaṭo vākyam abravīt 
nirdhano bahuputro 'smi rājaputra mahāyaśaḥ 
uñchavṛttir vane nityaṃ pratyavekṣasva mām iti // Ram_2,29.23

tam uvāca tato rāmaḥ parihāsasamanvitam 
gavāṃ sahasram apy ekaṃ na tu viśrāṇitaṃ mayā 
parikṣipasi daṇḍena yāvat tāvad avāpsyasi // Ram_2,29.24

sa śāṭīṃ tvaritaḥ kaṭyāṃ saṃbhrāntaḥ pariveṣṭya tām 
āvidhya daṇḍaṃ cikṣepa sarvaprāṇena vegitaḥ // Ram_2,29.25

uvāca ca tato rāmas taṃ gārgyam abhisāntvayan 
manyur na khalu kartavyaḥ parihāso hy ayaṃ mama // Ram_2,29.26

tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir gavām anīkaṃ pratigṛhya moditaḥ 
yaśobalaprītisukhopabṛṃhiṇīs tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ // Ram_2,29.27

dattvā tu saha vaidehyā brāhmaṇebhyo dhanaṃ bahu 
jagmatuḥ pitaraṃ draṣṭuṃ sītayā saha rāghavau // Ram_2,30.1

tato gṛhīte duṣprekṣye aśobhetāṃ tadāyudhe 
mālādāmabhir āsakte sītayā samalaṃkṛte // Ram_2,30.2

tataḥ prāsādaharmyāṇi vimānaśikharāṇi ca 
adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat // Ram_2,30.3

na hi rathyāḥ sma śakyante gantuṃ bahujanākulāḥ 
āruhya tasmāt prāsādān dīnāḥ paśyanti rāghavam // Ram_2,30.4

padātiṃ varjitacchattraṃ rāmaṃ dṛṣṭvā tadā janāḥ 
ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ // Ram_2,30.5

yaṃ yāntam anuyāti sma caturaṅgabalaṃ mahat 
tam ekaṃ sītayā sārdham anuyāti sma lakṣmaṇaḥ // Ram_2,30.6

aiśvaryasya rasajñaḥ san kāmināṃ caiva kāmadaḥ 
necchaty evānṛtaṃ kartuṃ pitaraṃ dharmagauravāt // Ram_2,30.7

yā na śakyā purā draṣṭuṃ bhūtair ākāśagair api 
tām adya sītāṃ paśyanti rājamārgagatā janāḥ // Ram_2,30.8

aṅgarāgocitāṃ sītāṃ raktacandanasevinīm 
varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca neṣyaty āśu vivarṇatām // Ram_2,30.9

adya nūnaṃ daśarathaḥ sattvam āviśya bhāṣate 
na hi rājā priyaṃ putraṃ vivāsayitum arhati // Ram_2,30.10

nirguṇasyāpi putrasya kathaṃ syād vipravāsanam 
kiṃ punar yasya loko 'yaṃ jito vṛttena kevalam // Ram_2,30.11

ānṛśaṃsyam anukrośaḥ śrutaṃ śīlaṃ damaḥ śamaḥ 
rāghavaṃ śobhayanty ete ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam // Ram_2,30.12

tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ 
audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṃkṣayāt // Ram_2,30.13

pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ jagad asya jagatpateḥ 
mūlasyevopaghātena vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ // Ram_2,30.14

te lakṣmaṇa iva kṣipraṃ sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ 
gacchantam anugacchāmo yena gacchati rāghavaḥ // Ram_2,30.15

udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca 
ekaduḥkhasukhā rāmam anugacchāma dhārmikam // Ram_2,30.16

samuddhṛtanidhānāni paridhvastājirāṇi ca 
upāttadhanadhānyāni hṛtasārāṇi sarvaśaḥ // Ram_2,30.17

rajasābhyavakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ 
asmattyaktāni veśmāni kaikeyī pratipadyatām // Ram_2,30.18

vanaṃ nagaram evāstu yena gacchati rāghavaḥ 
asmābhiś ca parityaktaṃ puraṃ saṃpadyatāṃ vanam // Ram_2,30.19

bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve sānūni mṛgapakṣiṇaḥ 
asmattyaktaṃ prapadyantāṃ sevyamānaṃ tyajantu ca // Ram_2,30.20

ity evaṃ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ 
śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca na vicakre 'sya mānasam // Ram_2,30.21

pratīkṣamāṇo 'bhijanaṃ tadārtam anārtarūpaḥ prahasann ivātha 
jagāma rāmaḥ pitaraṃ didṛkṣuḥ pitur nideśaṃ vidhivac cikīrṣuḥ // Ram_2,30.22

tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam 
vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṃ pitur mahātmā pratihāraṇārtham // Ram_2,30.23

pitur nideśena tu dharmavatsalo vanapraveśe kṛtabuddhiniścayaḥ 
sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn nivedayasvāgamanaṃ nṛpāya me // Ram_2,30.24

sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṃ saṃtāpakaluṣendriyaḥ 
praviśya nṛpatiṃ sūto niḥśvasantaṃ dadarśa ha // Ram_2,31.1

ālokya tu mahāprājñaḥ paramākulacetasaṃ 
rāmam evānuśocantaṃ sūtaḥ prāñjalir āsadat // Ram_2,31.2

ayaṃ sa puruṣavyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ 
brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sarvaṃ caivopajīvinām // Ram_2,31.3

sa tvā paśyatu bhadraṃ te rāmaḥ satyaparākramaḥ 
sarvān suhṛda āpṛcchya tvām idānīṃ didṛkṣate // Ram_2,31.4

gamiṣyati mahāraṇyaṃ taṃ paśya jagatīpate 
vṛtaṃ rājaguṇaiḥ sarvair ādityam iva raśmibhiḥ // Ram_2,31.5

sa satyavādī dharmātmā gāmbhīryāt sāgaropamaḥ 
ākāśa iva niṣpaṅko narendraḥ pratyuvāca tam // Ram_2,31.6

sumantrānaya me dārān ye kecid iha māmakāḥ 
dāraiḥ parivṛtaḥ sarvair draṣṭum icchāmi rāghavam // Ram_2,31.7

so 'ntaḥpuram atītyaiva striyas tā vākyam abravīt 
āryo hvayati vo rājā gamyatāṃ tatra māciram // Ram_2,31.8

evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nṛpājñayā 
pracakramus tad bhavanaṃ bhartur ājñāya śāsanam // Ram_2,31.9

ardhasaptaśatās tās tu pramadās tāmralocanāḥ 
kausalyāṃ parivāryātha śanair jagmur dhṛtavratāḥ // Ram_2,31.10

āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahīpatiḥ 
uvāca rājā taṃ sūtaṃ sumantrānaya me sutam // Ram_2,31.11

sa sūto rāmam ādāya lakṣmaṇaṃ maithilīṃ tadā 
jagāmābhimukhas tūrṇaṃ sakāśaṃ jagatīpateḥ // Ram_2,31.12

sa rājā putram āyāntaṃ dṛṣṭvā dūrāt kṛtāñjalim 
utpapātāsanāt tūrṇam ārtaḥ strījanasaṃvṛtaḥ // Ram_2,31.13

so 'bhidudrāva vegena rāmaṃ dṛṣṭvā viśāṃpatiḥ 
tam asaṃprāpya duḥkhārtaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ // Ram_2,31.14

taṃ rāmo 'bhyapatat kṣipraṃ lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ 
visaṃjñam iva duḥkhena saśokaṃ nṛpatiṃ tadā // Ram_2,31.15

strīsahasraninādaś ca saṃjajñe rājaveśmani 
hā hā rāmeti sahasā bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ // Ram_2,31.16

taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau 
paryaṅke sītayā sārdhaṃ rudantaḥ samaveśayan // Ram_2,31.17

atha rāmo muhūrtena labdhasaṃjñaṃ mahīpatim 
uvāca prāñjalir bhūtvā śokārṇavapariplutam // Ram_2,31.18

āpṛcche tvāṃ mahārāja sarveṣām īśvaro 'si naḥ 
prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ paśya tvaṃ kuśalena mām // Ram_2,31.19

lakṣmaṇaṃ cānujānīhi sītā cānveti māṃ vanam 
kāraṇair bahubhis tathyair vāryamāṇau na cecchataḥ // Ram_2,31.20

anujānīhi sarvān naḥ śokam utsṛjya mānada 
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca prajāpatir iva prajāḥ // Ram_2,31.21

pratīkṣamāṇam avyagram anujñāṃ jagatīpateḥ 
uvāca rājā samprekṣya vanavāsāya rāghavam // Ram_2,31.22

ahaṃ rāghava kaikeyyā varadānena mohitaḥ 
ayodhyāyās tvam evādya bhava rājā nigṛhya mām // Ram_2,31.23

evam ukto nṛpatinā rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ 
pratyuvācāñjaliṃ kṛtvā pitaraṃ vākyakovidaḥ // Ram_2,31.24

bhavān varṣasahasrāya pṛthivyā nṛpate patiḥ 
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi na me kāryaṃ tvayānṛtam // Ram_2,31.25

śreyase vṛddhaye tāta punarāgamanāya ca 
gacchasvāriṣṭam avyagraḥ panthānam akutobhayam // Ram_2,31.26

adya tv idānīṃ rajanīṃ putra mā gaccha sarvathā 
mātaraṃ māṃ ca saṃpaśyan vasemām adya śarvarīm 
tarpitaḥ sarvakāmais tvaṃ śvaḥkāle sādhayiṣyasi // Ram_2,31.27

atha rāmas tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam 
lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt // Ram_2,31.28

prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati 
apakramaṇam evātaḥ sarvakāmair ahaṃ vṛṇe // Ram_2,31.29

iyaṃ sarāṣṭrā sajanā dhanadhānyasamākulā 
mayā visṛṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām // Ram_2,31.30

apagacchatu te duḥkhaṃ mā bhūr bāṣpapariplutaḥ 
na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritāṃ patiḥ // Ram_2,31.31

naivāhaṃ rājyam icchāmi na sukhaṃ na ca maithilīm 
tvām ahaṃ satyam icchāmi nānṛtaṃ puruṣarṣabha // Ram_2,31.32

puraṃ ca rāṣṭraṃ ca mahī ca kevalā mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām 
ahaṃ nideśaṃ bhavato 'nupālayan vanaṃ gamiṣyāmi cirāya sevitum // Ram_2,31.33

mayā nisṛṣṭāṃ bharato mahīm imāṃ saśailakhaṇḍāṃ sapurāṃ sakānanām 
śivāṃ susīmām anuśāstu kevalaṃ tvayā yad uktaṃ nṛpate yathāstu tat // Ram_2,31.34

na me tathā pārthiva dhīyate mano mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye 
yathā nideśe tava śiṣṭasaṃmate vyapaitu duḥkhaṃ tava matkṛte 'nagha // Ram_2,31.35

tad adya naivānagha rājyam avyayaṃ na sarvakāmān na sukhaṃ na maithilīm 
na jīvitaṃ tvām anṛtena yojayan vṛṇīya satyaṃ vratam astu te tathā // Ram_2,31.36

phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane girīṃś ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca 
vanaṃ praviśyaiva vicitrapādapaṃ sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvṛtiḥ // Ram_2,31.37

tataḥ sumantram aikṣvākaḥ pīḍito 'tra pratijñayā 
sabāṣpam atiniḥśvasya jagādedaṃ punaḥ punaḥ // Ram_2,32.1

sūta ratnasusampūrṇā caturvidhabalā camūḥ 
rāghavasyānuyātrārthaṃ kṣipraṃ pratividhīyatām // Ram_2,32.2

rūpājīvāśca śālinyo vaṇijaś ca mahādhanāḥ 
śobhayantu kumārasya vāhinīṃ suprasāritāḥ // Ram_2,32.3

ye cainam upajīvanti ramate yaiś ca vīryataḥ 
teṣāṃ bahuvidhaṃ dattvā tān apy atra niyojaya // Ram_2,32.4

nighnan mṛgān kuñjarāṃś ca pibaṃś cāraṇyakaṃ madhu 
nadīś ca vividhāḥ paśyan na rājyaṃ saṃsmariṣyati // Ram_2,32.5

dhānyakośaś ca yaḥ kaścid dhanakośaś ca māmakaḥ 
tau rāmam anugacchetāṃ vasantaṃ nirjane vane // Ram_2,32.6

yajan puṇyeṣu deśeṣu visṛjaṃś cāptadakṣiṇāḥ 
ṛṣibhiś ca samāgamya pravatsyati sukhaṃ vane // Ram_2,32.7

bharataś ca mahābāhur ayodhyāṃ pālayiṣyati 
sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān rāmaḥ saṃsādhyatām iti // Ram_2,32.8

evaṃ bruvati kākutsthe kaikeyyā bhayam āgatam 
mukhaṃ cāpy agamacchoṣaṃ svaraś cāpi nyarudhyata // Ram_2,32.9

sā viṣaṇṇā ca saṃtrastā kaikeyī vākyam abravīt 
rājyaṃ gatajanaṃ sādho pītamaṇḍāṃ surām iva 
nirāsvādyatamaṃ śūnyaṃ bharato nābhipatsyate // Ram_2,32.10

kaikeyyāṃ muktalajjāyāṃ vadantyām atidāruṇam 
rājā daśaratho vākyam uvācāyatalocanām 
vahantaṃ kiṃ tudasi māṃ niyujya dhuri māhite // Ram_2,32.11

kaikeyī dviguṇaṃ kruddhā rājānam idam abravīt 
tavaiva vaṃśe sagaro jyeṣṭhaṃ putram upārudhat 
asamañja iti khyātaṃ tathāyaṃ gantum arhati // Ram_2,32.12

evam ukto dhig ity eva rājā daśaratho 'bravīt 
vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ sā ca tan nāvabudhyata // Ram_2,32.13

tatra vṛddho mahāmātraḥ siddhārtho nāma nāmataḥ 
śucir bahumato rājñaḥ kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,32.14

asamañjo gṛhītvā tu krīḍitaḥ pathi dārakān 
sarayvāḥ prakṣipann apsu ramate tena durmatiḥ // Ram_2,32.15

taṃ dṛṣṭvā nāgarāḥ sarve kruddhā rājānam abruvan 
asamañjaṃ vṛṇīṣvaikam asmān vā rāṣṭravardhana // Ram_2,32.16

tān uvāca tato rājā kiṃnimittam idaṃ bhayam 
tāś cāpi rājñā saṃpṛṣṭā vākyaṃ prakṛtayo 'bruvan // Ram_2,32.17

krīḍitas tv eṣa naḥ putrān bālān udbhrāntacetanaḥ 
sarayvāṃ prakṣipan maurkhyād atulāṃ prītim aśnute // Ram_2,32.18

sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā prakṛtīnāṃ narādhipa 
taṃ tatyājāhitaṃ putraṃ tāsāṃ priyacikīrṣayā // Ram_2,32.19

ity evam atyajad rājā sagaro vai sudhārmikaḥ 
rāmaḥ kim akarot pāpaṃ yenaivam uparudhyate // Ram_2,32.20

śrutvā tu siddhārthavaco rājā śrāntatarasvanaḥ 
śokopahatayā vācā kaikeyīm idam abravīt // Ram_2,32.21

anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṃ rājyaṃ parityajya sukhaṃ dhanaṃ ca 
sahaiva rājñā bharatena ca tvaṃ yathā sukhaṃ bhuṅkṣva cirāya rājyam // Ram_2,32.22

mahāmātravacaḥ śrutvā rāmo daśarathaṃ tadā 
anvabhāṣata vākyaṃ tu vinayajño vinītavat // Ram_2,33.1

tyaktabhogasya me rājan vane vanyena jīvataḥ 
kiṃ kāryam anuyātreṇa tyaktasaṅgasya sarvataḥ // Ram_2,33.2

yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṃ kakṣyāyāṃ kurute manaḥ 
rajjusnehena kiṃ tasya tyajataḥ kuñjarottamam // Ram_2,33.3

tathā mama satāṃ śreṣṭha kiṃ dhvajinyā jagatpate 
sarvāṇy evānujānāmi cīrāṇy evānayantu me // Ram_2,33.4

khanitrapiṭake cobhe mamānayata gacchataḥ 
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi vasato mama // Ram_2,33.5

atha cīrāṇi kaikeyī svayam āhṛtya rāghavam 
uvāca paridhatsveti janaughe nirapatrapā // Ram_2,33.6

sa cīre puruṣavyāghraḥ kaikeyyāḥ pratigṛhya te 
sūkṣmavastram avakṣipya munivastrāṇy avasta ha // Ram_2,33.7

lakṣmaṇaś cāpi tatraiva vihāya vasane śubhe 
tāpasāc chādane caiva jagrāha pitur agrataḥ // Ram_2,33.8

athātmaparidhānārthaṃ sītā kauśeyavāsinī 
samīkṣya cīraṃ saṃtrastā pṛṣatī vāgurām iva // Ram_2,33.9

sā vyapatrapamāṇeva pratigṛhya ca durmanāḥ 
gandharvarājapratimaṃ bhartāram idam abravīt 
kathaṃ nu cīraṃ badhnanti munayo vanavāsinaḥ // Ram_2,33.10

kṛtvā kaṇṭhe ca sā cīram ekam ādāya pāṇinā 
tasthau hy akuśalā tatra vrīḍitā janakātmajā // Ram_2,33.11

tasyās tat kṣipram āgamya rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ 
cīraṃ babandha sītāyāḥ kauśeyasyopari svayam // Ram_2,33.12

tasyāṃ cīraṃ vasānāyāṃ nāthavatyām anāthavat 
pracukrośa janaḥ sarvo dhik tvāṃ daśarathaṃ tv iti // Ram_2,33.13

sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas tāṃ bhāryām idam abravīt 
kaikeyi kuśacīreṇa na sītā gantum arhati // Ram_2,33.14

nanu paryāptam etat te pāpe rāmavivāsanam 
kim ebhiḥ kṛpaṇair bhūyaḥ pātakair api te kṛtaiḥ // Ram_2,33.15

evaṃ bruvantaṃ pitaraṃ rāmaḥ samprasthito vanam 
avākśirasam āsīnam idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,33.16

iyaṃ dhārmika kausalyā mama mātā yaśasvinī 
vṛddhā cākṣudraśīlā ca na ca tvāṃ devagarhite // Ram_2,33.17

mayā vihīnāṃ varada prapannāṃ śokasāgaram 
adṛṣṭapūrvavyasanāṃ bhūyaḥ saṃmantum arhasi // Ram_2,33.18

imāṃ mahendropamajātagarbhiṇīṃ tathā vidhātuṃ jananīṃ mamārhasi 
yathā vanasthe mayi śokakarśitā na jīvitaṃ nyasya yamakṣayaṃ vrajet // Ram_2,33.19

rāmasya tu vacaḥ śrutvā muniveṣadharaṃ ca tam 
samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigatacetanaḥ // Ram_2,34.1

nainaṃ duḥkhena saṃtaptaḥ pratyavaikṣata rāghavam 
na cainam abhisamprekṣya pratyabhāṣata durmanāḥ // Ram_2,34.2

sa muhūrtam ivāsaṃjño duḥkhitaś ca mahīpatiḥ 
vilalāpa mahābāhū rāmam evānucintayan // Ram_2,34.3

manye khalu mayā pūrvaṃ vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ 
prāṇino hiṃsitā vāpi tasmād idam upasthitam // Ram_2,34.4

na tv evānāgate kāle dehāc cyavati jīvitam 
kaikeyyā kliśyamānasya mṛtyur mama na vidyate // Ram_2,34.5

yo 'haṃ pāvakasaṃkāśaṃ paśyāmi purataḥ sthitam 
vihāya vasane sūkṣme tāpasācchādam ātmajam // Ram_2,34.6

ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kṛte 'yaṃ kliśyate janaḥ 
svārthe prayatamānāyāḥ saṃśritya nikṛtiṃ tv imām // Ram_2,34.7

evam uktvā tu vacanaṃ bāṣpeṇa pihitendriyaḥ 
rāmeti sakṛd evoktvā vyāhartuṃ na śaśāka ha // Ram_2,34.8

saṃjñāṃ tu pratilabhyaiva muhūrtāt sa mahīpatiḥ 
netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ sumantram idam abravīt // Ram_2,34.9

aupavāhyaṃ rathaṃ yuktvā tvam āyāhi hayottamaiḥ 
prāpayainaṃ mahābhāgam ito janapadāt param // Ram_2,34.10

evaṃ manye guṇavatāṃ guṇānāṃ phalam ucyate 
pitrā mātrā ca yat sādhur vīro nirvāsyate vanam // Ram_2,34.11

rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghravikramaḥ 
yojayitvāyayau tatra ratham aśvair alaṃkṛtam // Ram_2,34.12

taṃ rathaṃ rājaputrāya sūtaḥ kanakabhūṣitam 
ācacakṣe 'ñjaliṃ kṛtvā yuktaṃ paramavājibhiḥ // Ram_2,34.13

rājā satvaram āhūya vyāpṛtaṃ vittasaṃcaye 
uvāca deśakālajño niścitaṃ sarvataḥ śuci // Ram_2,34.14

vāsāṃsi ca mahārhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca 
varṣāṇy etāni saṃkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya // Ram_2,34.15

narendreṇaivam uktas tu gatvā kośagṛhaṃ tataḥ 
prāyacchat sarvam āhṛtya sītāyai kṣipram eva tat // Ram_2,34.16

sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam 
bhūṣayāmāsa gātrāṇi tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ // Ram_2,34.17

vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā 
udyato 'ṃśumataḥ kāle khaṃ prabheva vivasvataḥ // Ram_2,34.18

tāṃ bhujābhyāṃ pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt 
anācarantīṃ kṛpaṇaṃ mūrdhny upāghrāya maithilīm // Ram_2,34.19

asatyaḥ sarvaloke 'smin satataṃ satkṛtāḥ priyaiḥ 
bhartāraṃ nānumanyante vinipātagataṃ striyaḥ // Ram_2,34.20

sa tvayā nāvamantavyaḥ putraḥ pravrājito mama 
tava daivatam astv eṣa nirdhanaḥ sadhano 'pi vā // Ram_2,34.21

vijñāya vacanaṃ sītā tasyā dharmārthasaṃhitam 
kṛtāñjalir uvācedaṃ śvaśrūm abhimukhe sthitā // Ram_2,34.22

kariṣye sarvam evāham āryā yad anuśāsti mām 
abhijñāsmi yathā bhartur vartitavyaṃ śrutaṃ ca me // Ram_2,34.23

na mām asajjanenāryā samānayitum arhati 
dharmād vicalituṃ nāham alaṃ candrād iva prabhā // Ram_2,34.24

nātantrī vādyate vīṇā nācakro vartate rathaḥ 
nāpatiḥ sukham edhate yā syād api śatātmajā // Ram_2,34.25

mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ 
amitasya hi dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet // Ram_2,34.26

sāham evaṃgatā śreṣṭhā śrutadharmaparāvarā 
ārye kim avamanyeyaṃ strīṇāṃ bhartā hi daivatam // Ram_2,34.27

sītāyā vacanaṃ śrutvā kausalyā hṛdayaṃgamam 
śuddhasattvā mumocāśru sahasā duḥkhaharṣajam // Ram_2,34.28

tāṃ prāñjalir abhikramya mātṛmadhye 'tisatkṛtām 
rāmaḥ paramadharmajño mātaraṃ vākyam abravīt // Ram_2,34.29

amba mā duḥkhitā bhūs tvaṃ paśya tvaṃ pitaraṃ mama 
kṣayo hi vanavāsasya kṣipram eva bhaviṣyati // Ram_2,34.30

suptāyās te gamiṣyanti navavarṣāṇi pañca ca 
sā samagram iha prāptaṃ māṃ drakṣyasi suhṛdvṛtam // Ram_2,34.31

etāvad abhinītārtham uktvā sa jananīṃ vacaḥ 
trayaḥ śataśatārdhā hi dadarśāvekṣya mātaraḥ // Ram_2,34.32

tāś cāpi sa tathaivārtā mātṝn daśarathātmajaḥ 
dharmayuktam idaṃ vākyaṃ nijagāda kṛtāñjaliḥ // Ram_2,34.33

saṃvāsāt paruṣaṃ kiṃcid ajñānād vāpi yat kṛtam 
tan me samanujānīta sarvāś cāmantrayāmi vaḥ // Ram_2,34.34

jajñe 'tha tāsāṃ saṃnādaḥ krauñcīnām iva niḥsvanaḥ 
mānavendrasya bhāryāṇām evaṃ vadati rāghave // Ram_2,34.35

murajapaṇavameghaghoṣavad daśarathaveśma babhūva yat purā 
vilapitaparidevanākulaṃ vyasanagataṃ tad abhūt suduḥkhitam // Ram_2,34.36

atha rāmaś ca sītā ca lakṣmaṇaś ca kṛtāñjaliḥ 
upasaṃgṛhya rājānaṃ cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam // Ram_2,35.1

taṃ cāpi samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha 
rāghavaḥ śokasaṃmūḍho jananīm abhyavādayat // Ram_2,35.2

anvakṣaṃ lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat 
atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ // Ram_2,35.3

taṃ vandamānaṃ rudatī mātā saumitrim abravīt 
hitakāmā mahābāhuṃ mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam // Ram_2,35.4

sṛṣṭas tvaṃ vanavāsāya svanuraktaḥ suhṛjjane 
rāme pramādaṃ mā kārṣīḥ putra bhrātari gacchati // Ram_2,35.5

vyasanī vā samṛddho vā gatir eṣa tavānagha 
eṣa loke satāṃ dharmo yaj jyeṣṭhavaśago bhavet // Ram_2,35.6

idaṃ hi vṛttam ucitaṃ kulasyāsya sanātanam 
dānaṃ dīkṣā ca yajñeṣu tanutyāgo mṛdheṣu ca // Ram_2,35.7

rāmaṃ daśarathaṃ viddhi māṃ viddhi janakātmajām 
ayodhyām aṭavīṃ viddhi gaccha tāta yathāsukham // Ram_2,35.8

tataḥ sumantraḥ kākutsthaṃ prāñjalir vākyam abravīt 
vinīto vinayajñaś ca mātalir vāsavaṃ yathā // Ram_2,35.9

ratham āroha bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ 
kṣipraṃ tvāṃ prāpayiṣyāmi yatra māṃ rāma vakṣyasi // Ram_2,35.10

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā 
tāny upakramitavyāni yāni devyāsi coditaḥ // Ram_2,35.11

taṃ rathaṃ sūryasaṃkāśaṃ sītā hṛṣṭena cetasā 
āruroha varārohā kṛtvālaṃkāram ātmanaḥ // Ram_2,35.12

tathaivāyudhajātāni bhrātṛbhyāṃ kavacāni ca 
rathopasthe pratinyasya sacarmakaṭhinaṃ ca tat // Ram_2,35.13

sītātṛtīyān ārūḍhān dṛṣṭvā dhṛṣṭam acodayat 
sumantraḥ saṃmatān aśvān vāyuvegasamāñ jave // Ram_2,35.14

prayāte tu mahāraṇyaṃ cirarātrāya rāghave 
babhūva nagare mūrchā balamūrchā janasya ca // Ram_2,35.15

tat samākulasaṃbhrāntaṃ mattasaṃkupitadvipam 
hayaśiñjitanirghoṣaṃ puram āsīn mahāsvanam // Ram_2,35.16

tataḥ sabālavṛddhā sā purī paramapīḍitā 
rāmam evābhidudrāva gharmārtaḥ salilaṃ yathā // Ram_2,35.17

pārśvataḥ pṛṣṭhataś cāpi lambamānās tadunmukhāḥ 
bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve tam ūcur bhṛśaduḥkhitāḥ // Ram_2,35.18

saṃyaccha vājināṃ raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ 
mukhaṃ drakṣyāmi rāmasya durdarśaṃ no bhaviṣyati // Ram_2,35.19

āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ rāmamātur asaṃśayam 
yad devagarbhapratime vanaṃ yāti na bhidyate // Ram_2,35.20

kṛtakṛtyā hi vaidehī chāyevānugatā patim 
na jahāti ratā dharme merum arkaprabhā yathā // Ram_2,35.21

aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ satataṃ priyavādinam 
bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ yas tvaṃ paricariṣyasi // Ram_2,35.22

mahaty eṣā hi te siddhir eṣa cābhyudayo mahān 
eṣa svargasya mārgaś ca yad enam anugacchasi 
evaṃ vadantas te soḍhuṃ na śekur bāṣpam āgatam // Ram_2,35.23

atha rājā vṛtaḥ strībhir dīnābhir dīnacetanaḥ 
nirjagāma priyaṃ putraṃ drakṣyāmīti bruvan gṛhāt // Ram_2,35.24

śuśruve cāgrataḥ strīṇāṃ rudantīnāṃ mahāsvanaḥ 
yathā nādaḥ kareṇūnāṃ baddhe mahati kuñjare // Ram_2,35.25

pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannas tadā babhau 
paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇopapluto yathā // Ram_2,35.26

tato halahalāśabdo jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ 
narāṇāṃ prekṣya rājānaṃ sīdantaṃ bhṛśaduḥkhitam // Ram_2,35.27

hā rāmeti janāḥ kecid rāmamāteti cāpare 
antaḥpuraṃ samṛddhaṃ ca krośantaṃ paryadevayan // Ram_2,35.28

anvīkṣamāṇo rāmas tu viṣaṇṇaṃ bhrāntacetasam 
rājānaṃ mātaraṃ caiva dadarśānugatau pathi 
dharmapāśena saṃkṣiptaḥ prakāśaṃ nābhyudaikṣata // Ram_2,35.29

padātinau ca yānārhāv aduḥkhārhau sukhocitau 
dṛṣṭvā saṃcodayāmāsa śīghraṃ yāhīti sārathim // Ram_2,35.30

na hi tat puruṣavyāghro duḥkhadaṃ darśanaṃ pituḥ 
mātuś ca sahituṃ śaktas totrārdita iva dvipaḥ // Ram_2,35.31

tathā rudantīṃ kausalyāṃ rathaṃ tam anudhāvatīm 
krośantīṃ rāma rāmeti hā sīte lakṣmaṇeti ca 
asakṛt praikṣata tadā nṛtyantīm iva mātaram // Ram_2,35.32

tiṣṭheti rājā cukrośa yāhi yāhīti rāghavaḥ 
sumantrasya babhūvātmā cakrayor iva cāntarā // Ram_2,35.33

nāśrauṣam iti rājānam upālabdho 'pi vakṣyasi 
ciraṃ duḥkhasya pāpiṣṭham iti rāmas tam abravīt // Ram_2,35.34

rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca taṃ janam 
vrajato 'pi hayāñ śīghraṃ codayāmāsa sārathiḥ // Ram_2,35.35

nyavartata jano rājño rāmaṃ kṛtvā pradakṣiṇam 
manasāpy aśruvegaiś ca na nyavartata mānuṣam // Ram_2,35.36

yam icchet punar āyāntaṃ nainaṃ dūram anuvrajet 
ity amātyā mahārājam ūcur daśarathaṃ vacaḥ // Ram_2,35.37

teṣāṃ vacaḥ sarvaguṇopapannaṃ prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ 
niśamya rājā kṛpaṇaḥ sabhāryo vyavasthitas taṃ sutam īkṣamāṇaḥ // Ram_2,35.38

tasmiṃs tu puruṣavyāghre niṣkrāmati kṛtāñjalau 
ārtaśabdo hi saṃjajñe strīṇām antaḥpure mahān // Ram_2,36.1

anāthasya janasyāsya durbalasya tapasvinaḥ 
yo gatiḥ śaraṇaṃ cāsīt sa nāthaḥ kva nu gacchati // Ram_2,36.2

na krudhyaty abhiśasto 'pi krodhanīyāni varjayan 
kruddhān prasādayan sarvān samaduḥkhaḥ kva gacchati // Ram_2,36.3

kausalyāyāṃ mahātejā yathā mātari vartate 
tathā yo vartate 'smāsu mahātmā kva nu gacchati // Ram_2,36.4

kaikeyyā kliśyamānena rājñā saṃcodito vanam 
paritrātā janasyāsya jagataḥ kva nu gacchati // Ram_2,36.5

aho niścetano rājā jīvalokasya sampriyam 
dharmyaṃ satyavrataṃ rāmaṃ vanavāse pravatsyati // Ram_2,36.6

iti sarvā mahiṣyas tā vivatsā iva dhenavaḥ 
ruruduś caiva duḥkhārtāḥ sasvaraṃ ca vicukruśuḥ // Ram_2,36.7

sa tam antaḥpure ghoram ārtaśabdaṃ mahīpatiḥ 
putraśokābhisaṃtaptaḥ śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ // Ram_2,36.8

nāgnihotrāṇy ahūyanta sūryaś cāntaradhīyata 
vyasṛjan kavalān nāgā gāvo vatsān na pāyayan // Ram_2,36.9

triśaṅkur lohitāṅgaś ca bṛhaspatibudhāv api 
dāruṇāḥ somam abhyetya grahāḥ sarve vyavasthitāḥ // Ram_2,36.10

nakṣatrāṇi gatārcīṃṣi grahāś ca gatatejasaḥ 
viśākhāś ca sadhūmāś ca nabhasi pracakāśire // Ram_2,36.11

akasmān nāgaraḥ sarvo jano dainyam upāgamat 
āhāre vā vihāre vā na kaścid akaron manaḥ // Ram_2,36.12

bāṣpaparyākulamukho rājamārgagato janaḥ 
na hṛṣṭo lakṣyate kaścit sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ // Ram_2,36.13

na vāti pavanaḥ śīto na śaśī saumyadarśanaḥ 
na sūryas tapate lokaṃ sarvaṃ paryākulaṃ jagat // Ram_2,36.14

anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṃ bhartāro bhrātaras tathā 
sarve sarvaṃ parityajya rāmam evānvacintayan // Ram_2,36.15

ye tu rāmasya suhṛdaḥ sarve te mūḍhacetasaḥ 
śokabhāreṇa cākrāntāḥ śayanaṃ na jahus tadā // Ram_2,36.16

tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā puraṃdareṇeva mahī saparvatā 
cacāla ghoraṃ bhayabhārapīḍitā sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca // Ram_2,36.17

yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adṛśyata 
naivekṣvākuvaras tāvat saṃjahārātmacakṣuṣī // Ram_2,37.1

yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyaty atyantadhārmikam 
tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane // Ram_2,37.2

na paśyati rajo 'py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ 
tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale // Ram_2,37.3

tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā 
vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī bharatapriyā // Ram_2,37.4

tāṃ nayena ca sampanno dharmeṇa vinayena ca 
uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ // Ram_2,37.5

kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī 
na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī // Ram_2,37.6

ye ca tvām upajīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama 
kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmy aham // Ram_2,37.7

agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim agniṃ paryaṇayaṃ ca yat 
anujānāmi tat sarvam asmiṃl loke paratra ca // Ram_2,37.8

bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyedam avyayam 
yan me sa dadyāt pitrarthaṃ mā mā tad dattam āgamat // Ram_2,37.9

atha reṇusamuddhvastaṃ tam utthāpya narādhipam 
nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā // Ram_2,37.10

hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā 
anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya tāpasam // Ram_2,37.11

nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu 
rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā // Ram_2,37.12

vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putram anusmaran 
nagarāntam anuprāptaṃ buddhvā putram athābravīt // Ram_2,37.13

vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam 
padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate // Ram_2,37.14

sa nūnaṃ kvacid evādya vṛkṣamūlam upāśritaḥ 
kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate // Ram_2,37.15

utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ 
viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ // Ram_2,37.16

drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ 
rāmam utthāya gacchantaṃ lokanātham anāthavat // Ram_2,37.17

sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa 
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitum utsahe // Ram_2,37.18

ity evaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ 
apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa purottamam // Ram_2,37.19

śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadevatām 
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām // Ram_2,37.20

tām avekṣya purīṃ sarvāṃ rāmam evānucintayan 
vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam // Ram_2,37.21

mahāhradam ivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam 
rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca // Ram_2,37.22

kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāmamātur nayantu mām 
iti bruvantaṃ rājānam anayan dvāradarśinaḥ // Ram_2,37.23

tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam 
adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ // Ram_2,37.24

tac ca dṛṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān 
uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām // Ram_2,37.25

sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ 
pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punar āgatam // Ram_2,37.26

na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa 
rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir adyāpi na nivartate // Ram_2,37.27

taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ samīkṣya devī śayane narendram 
upopaviśyādhikam ārtarūpā viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchram // Ram_2,37.28

tataḥ samīkṣya śayane sannaṃ śokena pārthivam 
kausalyā putraśokārtā tam uvāca mahīpatim // Ram_2,38.1

rāghavo naraśārdūla viṣam uptvā dvijihvavat 
vicariṣyati kaikeyī nirmukteva hi pannagī // Ram_2,38.2

vivāsya rāmaṃ subhagā labdhakāmā samāhitā 
trāsayiṣyati māṃ bhūyo duṣṭāhir iva veśmani // Ram_2,38.3

atha sma nagare rāmaś caran bhaikṣaṃ gṛhe vaset 
kāmakāro varaṃ dātum api dāsaṃ mamātmajam // Ram_2,38.4

pātayitvā tu kaikeyyā rāmaṃ sthānād yatheṣṭataḥ 
pradiṣṭo rakṣasāṃ bhāgaḥ parvaṇīvāhitāgninā // Ram_2,38.5

gajarājagatir vīro mahābāhur dhanurdharaḥ 
vanam āviśate nūnaṃ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // Ram_2,38.6

vane tv adṛṣṭaduḥkhānāṃ kaikeyyānumate tvayā 
tyaktānāṃ vanavāsāya kā nv avasthā bhaviṣyati // Ram_2,38.7

te ratnahīnās taruṇāḥ phalakāle vivāsitāḥ 
kathaṃ vatsyanti kṛpaṇāḥ phalamūlaiḥ kṛtāśanāḥ // Ram_2,38.8

apīdānīṃ sa kālaḥ syān mama śokakṣayaḥ śivaḥ 
sabhāryaṃ yat saha bhrātrā paśyeyam iha rāghavam // Ram_2,38.9

śrutvaivopasthitau vīrau kadāyodhyā bhaviṣyati 
yaśasvinī hṛṣṭajanā sūcchritadhvajamālinī // Ram_2,38.10

kadā prekṣya naravyāghrāv araṇyāt punarāgatau 
nandiṣyati purī hṛṣṭā samudra iva parvaṇi // Ram_2,38.11

kadāyodhyāṃ mahābāhuḥ purīṃ vīraḥ pravekṣyati 
puraskṛtya rathe sītāṃ vṛṣabho govadhūm iva // Ram_2,38.12

kadā prāṇisahasrāṇi rājamārge mamātmajau 
lājair avakariṣyanti praviśantāv ariṃdamau // Ram_2,38.13

kadā sumanasaḥ kanyā dvijātīnāṃ phalāni ca 
pradiśantyaḥ purīṃ hṛṣṭāḥ kariṣyanti pradakṣiṇam // Ram_2,38.14

kadā pariṇato buddhyā vayasā cāmaraprabhaḥ 
abhyupaiṣyati dharmajñas trivarṣa iva māṃ lalan // Ram_2,38.15

niḥsaṃśayaṃ mayā manye purā vīra kadaryayā 
pātu kāmeṣu vatseṣu mātṝṇāṃ śātitāḥ stanāḥ // Ram_2,38.16

sāhaṃ gaur iva siṃhena vivatsā vatsalā kṛtā 
kaikeyyā puruṣavyāghra bālavatseva gaur balāt // Ram_2,38.17

na hi tāvad guṇair juṣṭaṃ sarvaśāstraviśāradam 
ekaputrā vinā putram ahaṃ jīvitum utsahe // Ram_2,38.18

na hi me jīvite kiṃcit sāmarthyam iha kalpyate 
apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ mahābāhuṃ mahābalam // Ram_2,38.19

ayaṃ hi māṃ dīpayate samutthitas tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ 
mahīm imāṃ raśmibhir uttamaprabho yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ // Ram_2,38.20

vilapantīṃ tathā tāṃ tu kausalyāṃ pramadottamām 
idaṃ dharme sthitā dharmyaṃ sumitrā vākyam abravīt // Ram_2,39.1

tavārye sadguṇair yuktaḥ putraḥ sa puruṣottamaḥ 
kiṃ te vilapitenaivaṃ kṛpaṇaṃ ruditena vā // Ram_2,39.2

yas tavārye gataḥ putras tyaktvā rājyaṃ mahābalaḥ 
sādhu kurvan mahātmānaṃ pitaraṃ satyavādinām // Ram_2,39.3

śiṣṭair ācarite samyak śaśvat pretya phalodaye 
rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho na sa śocyaḥ kadācana // Ram_2,39.4

vartate cottamāṃ vṛttiṃ lakṣmaṇo 'smin sadānaghaḥ 
dayāvān sarvabhūteṣu lābhas tasya mahātmanaḥ // Ram_2,39.5

araṇyavāse yad duḥkhaṃ jānatī vai sukhocitā 
anugacchati vaidehī dharmātmānaṃ tavātmajam // Ram_2,39.6

kīrtibhūtāṃ patākāṃ yo loke bhrāmayati prabhuḥ 
damasatyavrataparaḥ kiṃ na prāptas tavātmajaḥ // Ram_2,39.7

vyaktaṃ rāmasya vijñāya śaucaṃ māhātmyam uttamam 
na gātram aṃśubhiḥ sūryaḥ saṃtāpayitum arhati // Ram_2,39.8

śivaḥ sarveṣu kāleṣu kānanebhyo viniḥsṛtaḥ 
rāghavaṃ yuktaśītoṣṇaḥ seviṣyati sukho 'nilaḥ // Ram_2,39.9

śayānam anaghaṃ rātrau pitevābhipariṣvajan 
raśmibhiḥ saṃspṛśañ śītaiś candramā hlādayiṣyati // Ram_2,39.10

dadau cāstrāṇi divyāni yasmai brahmā mahaujase 
dānavendraṃ hataṃ dṛṣṭvā timidhvajasutaṃ raṇe // Ram_2,39.11

pṛthivyā saha vaidehyā śriyā ca puruṣarṣabhaḥ 
kṣipraṃ tisṛbhir etābhiḥ saha rāmo 'bhiṣekṣyate // Ram_2,39.12

duḥkhajaṃ visṛjanty asraṃ niṣkrāmantam udīkṣya yam 
samutsrakṣyasi netrābhyāṃ kṣipram ānandajaṃ payaḥ // Ram_2,39.13

abhivādayamānaṃ taṃ dṛṣṭvā sasuhṛdaṃ sutam 
mudāśru mokṣyase kṣipraṃ meghalekheva vārṣikī // Ram_2,39.14

putras te varadaḥ kṣipram ayodhyāṃ punar āgataḥ 
karābhyāṃ mṛdupīnābhyāṃ caraṇau pīḍayiṣyati // Ram_2,39.15

niśamya tal lakṣmaṇamātṛvākyaṃ rāmasya mātur naradevapatnyāḥ 
sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ śaradgato megha ivālpatoyaḥ // Ram_2,39.16

anuraktā mahātmānaṃ rāmaṃ satyaparākramam 
anujagmuḥ prayāntaṃ taṃ vanavāsāya mānavāḥ // Ram_2,40.1

nivartite 'pi ca balāt suhṛdvarge ca rājani 
naiva te saṃnyavartanta rāmasyānugatā ratham // Ram_2,40.2

ayodhyānilayānāṃ hi puruṣāṇāṃ mahāyaśāḥ 
babhūva guṇasampannaḥ pūrṇacandra iva priyaḥ // Ram_2,40.3

sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ svābhiḥ prakṛtibhis tadā 
kurvāṇaḥ pitaraṃ satyaṃ vanam evānvapadyata // Ram_2,40.4

avekṣamāṇaḥ sasnehaṃ cakṣuṣā prapibann iva 
uvāca rāmaḥ snehena tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva // Ram_2,40.5

yā prītir bahumānaś ca mayy ayodhyānivāsinām 
matpriyārthaṃ viśeṣeṇa bharate sā niveśyatām // Ram_2,40.6

sa hi kalyāṇacāritraḥ kaikeyyānandavardhanaḥ 
kariṣyati yathāvad vaḥ priyāṇi ca hitāni ca // Ram_2,40.7

jñānavṛddho vayobālo mṛdur vīryaguṇānvitaḥ 
anurūpaḥ sa vo bhartā bhaviṣyati bhayāpahaḥ // Ram_2,40.8

sa hi rājaguṇair yukto yuvarājaḥ samīkṣitaḥ 
api cāpi mayā śiṣṭaiḥ kāryaṃ vo bhartṛśāsanam // Ram_2,40.9

na ca tapyed yathā cāsau vanavāsaṃ gate mayi 
mahārājas tathā kāryo mama priyacikīrṣayā // Ram_2,40.10

yathā yathā dāśarathir dharmam evāsthito 'bhavat 
tathā tathā prakṛtayo rāmaṃ patim akāmayan // Ram_2,40.11

bāṣpeṇa pihitaṃ dīnaṃ rāmaḥ saumitriṇā saha 
cakarṣeva guṇair baddhvā janaṃ punar ivāsanam // Ram_2,40.12

te dvijās trividhaṃ vṛddhā jñānena vayasaujasā 
vayaḥprakampaśiraso dūrād ūcur idaṃ vacaḥ // Ram_2,40.13

vahanto javanā rāmaṃ bho bho jātyās turaṃgamāḥ 
nivartadhvaṃ na gantavyaṃ hitā bhavata bhartari 
upavāhyas tu vo bhartā nāpavāhyaḥ purād vanam // Ram_2,40.14

evam ārtapralāpāṃs tān vṛddhān pralapato dvijān 
avekṣya sahasā rāmo rathād avatatāra ha // Ram_2,40.15

padbhyām eva jagāmātha sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
saṃnikṛṣṭapadanyāso rāmo vanaparāyaṇaḥ // Ram_2,40.16

dvijātīṃs tu padātīṃs tān rāmaś cāritravatsalaḥ 
na śaśāka ghṛṇācakṣuḥ parimoktuṃ rathena saḥ // Ram_2,40.17

gacchantam eva taṃ dṛṣṭvā rāmaṃ saṃbhrāntamānasāḥ 
ūcuḥ paramasaṃtaptā rāmaṃ vākyam idaṃ dvijāḥ // Ram_2,40.18

brāhmaṇyaṃ kṛtsnam etat tvāṃ brahmaṇyam anugacchati 
dvijaskandhādhirūḍhās tvām agnayo 'py anuyānty amī // Ram_2,40.19

vājapeyasamutthāni chattrāṇy etāni paśya naḥ 
pṛṣṭhato 'nuprayātāni haṃsān iva jalātyaye // Ram_2,40.20

anavāptātapatrasya raśmisaṃtāpitasya te 
ebhiś chāyāṃ kariṣyāmaḥ svaiś chattrair vājapeyikaiḥ // Ram_2,40.21

yā hi naḥ satataṃ buddhir vedamantrānusāriṇī 
tvatkṛte sā kṛtā vatsa vanavāsānusāriṇī // Ram_2,40.22

hṛdayeṣv avatiṣṭhante vedā ye naḥ paraṃ dhanam 
vatsyanty api gṛheṣv eva dārāś cāritrarakṣitāḥ // Ram_2,40.23

na punar niścayaḥ kāryas tvadgatau sukṛtā matiḥ 
tvayi dharmavyapekṣe tu kiṃ syād dharmam avekṣitum // Ram_2,40.24

yācito no nivartasva haṃsaśuklaśiroruhaiḥ 
śirobhir nibhṛtācāra mahīpatanapāṃsulaiḥ // Ram_2,40.25

bahūnāṃ vitatā yajñā dvijānāṃ ya ihāgatāḥ 
teṣāṃ samāptir āyattā tava vatsa nivartane // Ram_2,40.26

bhaktimanti hi bhūtāni jaṅgamājaṅgamāni ca 
yācamāneṣu teṣu tvaṃ bhaktiṃ bhakteṣu darśaya // Ram_2,40.27

anugantum aśaktās tvāṃ mūlair uddhṛtaveginaḥ 
unnatā vāyuvegena vikrośantīva pādapāḥ // Ram_2,40.28

niśceṣṭāhārasaṃcārā vṛkṣaikasthānaviṣṭhitāḥ 
pakṣiṇo 'pi prayācante sarvabhūtānukampinam // Ram_2,40.29

evaṃ vikrośatāṃ teṣāṃ dvijātīnāṃ nivartane 
dadṛśe tamasā tatra vārayantīva rāghavam // Ram_2,40.30

tatas tu tamasā tīraṃ ramyam āśritya rāghavaḥ 
sītām udvīkṣya saumitrim idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,41.1

iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam 
vanavāsasya bhadraṃ te sa notkaṇṭhitum arhasi // Ram_2,41.2

paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ 
yathānilayam āyadbhir nilīnāni mṛgadvijaiḥ // Ram_2,41.3

adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama 
sastrīpuṃsā gatān asmāñ śociṣyati na saṃśayaḥ // Ram_2,41.4

bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṃ mātaraṃ ca me 
dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati // Ram_2,41.5

bharatasyānṛśaṃsatvaṃ saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ 
nānuśocāmi pitaraṃ mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa // Ram_2,41.6

tvayā kāryaṃ naravyāghra mām anuvrajatā kṛtam 
anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā // Ram_2,41.7

adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām 
etaddhi rocate mahyaṃ vanye 'pi vividhe sati // Ram_2,41.8

evam uktvā tu saumitraṃ sumantram api rāghavaḥ 
apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha // Ram_2,41.9

so 'śvān sumantraḥ saṃyamya sūrye 'staṃ samupāgate 
prabhūtayavasān kṛtvā babhūva pratyanantaraḥ // Ram_2,41.10

upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ dṛṣṭvā rātrim upasthitām 
rāmasya śayanaṃ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha // Ram_2,41.11

tāṃ śayyāṃ tamasātīre vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām 
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sabhāryaḥ saṃviveśa ha // Ram_2,41.12

sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ 
kathayāmāsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān // Ram_2,41.13

jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ saumitrer udito raviḥ 
sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān // Ram_2,41.14

gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ 
avasat tatra tāṃ rātriṃ rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha // Ram_2,41.15

utthāya tu mahātejāḥ prakṛtīs tā niśāmya ca 
abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam // Ram_2,41.16

asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gṛheṣv api 
vṛkṣamūleṣu saṃsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam // Ram_2,41.17

yathaite niyamaṃ paurāḥ kurvanty asmannivartane 
api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam // Ram_2,41.18

yāvad eva tu saṃsuptās tāvad eva vayaṃ laghu 
ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam // Ram_2,41.19

ato bhūyo 'pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ 
svapeyur anuraktā māṃ vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ // Ram_2,41.20

paurā hy ātmakṛtād duḥkhād vipramocyā nṛpātmajaiḥ 
na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ // Ram_2,41.21

abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ sākṣād dharmam iva sthitam 
rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti // Ram_2,41.22

sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ syandanaṃ tair hayottamaiḥ 
yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat // Ram_2,41.23

mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ 
udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ ratham āsthāya sārathe // Ram_2,41.24

muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā nirvartaya rathaṃ punaḥ 
yathā na vidyuḥ paurā māṃ tathā kuru samāhitaḥ // Ram_2,41.25

rāmasya vacanaṃ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ 
pratyāgamya ca rāmasya syandanaṃ pratyavedayat // Ram_2,41.26

taṃ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ 
śīghragām ākulāvartāṃ tamasām ataran nadīm // Ram_2,41.27

sa saṃtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam 
prāpadyata mahāmārgam abhayaṃ bhayadarśinām // Ram_2,41.28

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ paurās te rāghavaṃ vinā 
śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ // Ram_2,41.29

śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ 
ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ // Ram_2,41.30

tato mārgānusāreṇa gatvā kiṃcit kṣaṇaṃ punaḥ 
mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ // Ram_2,41.31

rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ 
kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo daivenopahatā iti // Ram_2,41.32

tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ 
ayodhyām agaman sarve purīṃ vyathitasajjanām // Ram_2,41.33

anugamya nivṛttānāṃ rāmaṃ nagaravāsinām 
udgatānīva sattvāni babhūvur amanasvinām // Ram_2,42.1

svaṃ svaṃ nilayam āgamya putradāraiḥ samāvṛtāḥ 
aśrūṇi mumucuḥ sarve bāṣpeṇa pihitānanāḥ // Ram_2,42.2

na cāhṛṣyan na cāmodan vaṇijo na prasārayan 
na cāśobhanta paṇyāni nāpacan gṛhamedhinaḥ // Ram_2,42.3

naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan vipulaṃ vā dhanāgamam 
putraṃ prathamajaṃ labdhvā jananī nābhyanandata // Ram_2,42.4

gṛhe gṛhe rudantyaś ca bhartāraṃ gṛham āgatam 
vyagarhayanta duḥkhārtā vāgbhis totrair iva dvipān // Ram_2,42.5

kiṃ nu teṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanena vā 
putrair vā kiṃ sukhair vāpi ye na paśyanti rāghavam // Ram_2,42.6

ekaḥ satpuruṣo loke lakṣmaṇaḥ saha sītayā 
yo 'nugacchati kākutsthaṃ rāmaṃ paricaran vane // Ram_2,42.7

āpagāḥ kṛtapuṇyās tāḥ padminyaś ca sarāṃsi ca 
yeṣu snāsyati kākutstho vigāhya salilaṃ śuci // Ram_2,42.8

śobhayiṣyanti kākutstham aṭavyo ramyakānanāḥ 
āpagāś ca mahānūpāḥ sānumantaś ca parvatāḥ // Ram_2,42.9

kānanaṃ vāpi śailaṃ vā yaṃ rāmo 'bhigamiṣyati 
priyātithim iva prāptaṃ nainaṃ śakṣyanty anarcitum // Ram_2,42.10

vicitrakusumāpīḍā bahumañjaridhāriṇaḥ 
akāle cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca 
darśayiṣyanty anukrośād girayo rāmam āgatam // Ram_2,42.11

vidarśayanto vividhān bhūyaś citrāṃś ca nirjharān 
pādapāḥ parvatāgreṣu ramayiṣyanti rāghavam // Ram_2,42.12

yatra rāmo bhayaṃ nātra nāsti tatra parābhavaḥ 
sa hi śūro mahābāhuḥ putro daśarathasya ca // Ram_2,42.13

purā bhavati no dūrād anugacchāma rāghavam 
pādacchāyā sukhā bhartus tādṛśasya mahātmanaḥ 
sa hi nātho janasyāsya sa gatiḥ sa parāyaṇam // Ram_2,42.14

vayaṃ paricariṣyāmaḥ sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam 
iti paurastriyo bhartṝn duḥkhārtās tat tad abruvan // Ram_2,42.15

yuṣmākaṃ rāghavo 'raṇye yogakṣemaṃ vidhāsyati 
sītā nārījanasyāsya yogakṣemaṃ kariṣyati // Ram_2,42.16

ko nv anenāpratītena sotkaṇṭhitajanena ca 
saṃprīyetāmanojñena vāsena hṛtacetasā // Ram_2,42.17

kaikeyyā yadi ced rājyaṃ syād adharmyam anāthavat 
na hi no jīvitenārthaḥ kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ // Ram_2,42.18

yayā putraś ca bhartā ca tyaktāv aiśvaryakāraṇāt 
kaṃ sā parihared anyaṃ kaikeyī kulapāṃsanī // Ram_2,42.19

kaikeyyā na vayaṃ rājye bhṛtakā nivasema hi 
jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrair api śapāmahe // Ram_2,42.20

yā putraṃ pārthivendrasya pravāsayati nirghṛṇā 
kas tāṃ prāpya sukhaṃ jīved adharmyāṃ duṣṭacāriṇīm // Ram_2,42.21

na hi pravrajite rāme jīviṣyati mahīpatiḥ 
mṛte daśarathe vyaktaṃ vilopas tadanantaram // Ram_2,42.22

te viṣaṃ pibatāloḍya kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ 
rāghavaṃ vānugacchadhvam aśrutiṃ vāpi gacchata // Ram_2,42.23

mithyā pravrājito rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
bharate saṃnisṛṣṭāḥ smaḥ saunike paśavo yathā // Ram_2,42.24

tās tathā vilapantyas tu nagare nāgarastriyaḥ 
cukruśur bhṛśasaṃtaptā mṛtyor iva bhayāgame // Ram_2,42.25

tathā striyo rāmanimittam āturā yathā sute bhrātari vā vivāsite 
vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ sutair hi tāsām adhiko hi so 'bhavat // Ram_2,42.26

rāmo 'pi rātriśeṣeṇa tenaiva mahad antaram 
jagāma puruṣavyāghraḥ pitur ājñām anusmaran // Ram_2,43.1

tathaiva gacchatas tasya vyapāyād rajanī śivā 
upāsya sa śivāṃ saṃdhyāṃ viṣayāntaṃ vyagāhata // Ram_2,43.2

grāmān vikṛṣṭasīmāṃs tān puṣpitāni vanāni ca 
paśyann atiyayau śīghraṃ śarair iva hayottamaiḥ // Ram_2,43.3

śṛṇvan vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām 
rājānaṃ dhig daśarathaṃ kāmasya vaśam āgatam // Ram_2,43.4

hā nṛśaṃsādya kaikeyī pāpā pāpānubandhinī 
tīkṣṇā saṃbhinnamaryādā tīkṣṇe karmaṇi vartate // Ram_2,43.5

yā putram īdṛśaṃ rājñaḥ pravāsayati dhārmikam 
vanavāse mahāprājñaṃ sānukrośam atandritam // Ram_2,43.6

etā vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām 
śṛṇvann atiyayau vīraḥ kosalān kosaleśvaraḥ // Ram_2,43.7

tato vedaśrutiṃ nāma śivavārivahāṃ nadīm 
uttīryābhimukhaḥ prāyād agastyādhyuṣitāṃ diśam // Ram_2,43.8

gatvā tu suciraṃ kālaṃ tataḥ śītajalāṃ nadīm 
gomatīṃ goyutānūpām atarat sāgaraṃgamām // Ram_2,43.9

gomatīṃ cāpy atikramya rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ 
mayūrahaṃsābhirutāṃ tatāra syandikāṃ nadīm // Ram_2,43.10

sa mahīṃ manunā rājñā dattām ikṣvākave purā 
sphītāṃ rāṣṭrāvṛtāṃ rāmo vaidehīm anvadarśayat // Ram_2,43.11

sūta ity eva cābhāṣya sārathiṃ tam abhīkṣṇaśaḥ 
haṃsamattasvaraḥ śrīmān uvāca puruṣarṣabhaḥ // Ram_2,43.12

kadāhaṃ punar āgamya sarayvāḥ puṣpite vane 
mṛgayāṃ paryaṭiṣyāmi mātrā pitrā ca saṃgataḥ // Ram_2,43.13

nātyartham abhikāṅkṣāmi mṛgayāṃ sarayūvane 
ratir hy eṣātulā loke rājarṣigaṇasaṃmatā // Ram_2,43.14

sa tam adhvānam aikṣvākaḥ sūtaṃ madhurayā girā 
taṃ tam artham abhipretya yayau vākyam udīrayan // Ram_2,43.15

viśālān kosalān ramyān yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ 
āsasāda mahābāhuḥ śṛṅgaverapuraṃ prati // Ram_2,44.1

tatra tripathagāṃ divyāṃ śivatoyām aśaivalām 
dadarśa rāghavo gaṅgāṃ puṇyām ṛṣiniṣevitām // Ram_2,44.2

haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ cakravākopakūjitām 
śiśumāraiś ca nakraiś ca bhujaṃgaiś ca niṣevitām // Ram_2,44.3

tām ūrmikalilāvartām anvavekṣya mahārathaḥ 
sumantram abravīt sūtam ihaivādya vasāmahe // Ram_2,44.4

avidūrād ayaṃ nadyā bahupuṣpapravālavān 
sumahān iṅgudīvṛkṣo vasāmo 'traiva sārathe // Ram_2,44.5

lakṣaṇaś ca sumantraś ca bāḍham ity eva rāghavam 
uktvā tam iṅgudīvṛkṣaṃ tadopayayatur hayaiḥ // Ram_2,44.6

rāmo 'bhiyāya taṃ ramyaṃ vṛkṣam ikṣvākunandanaḥ 
rathād avātarat tasmāt sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // Ram_2,44.7

sumantro 'py avatīryaiva mocayitvā hayottamān 
vṛkṣamūlagataṃ rāmam upatasthe kṛtāñjaliḥ // Ram_2,44.8

tatra rājā guho nāma rāmasyātmasamaḥ sakhā 
niṣādajātyo balavān sthapatiś ceti viśrutaḥ // Ram_2,44.9

sa śrutvā puruṣavyāghraṃ rāmaṃ viṣayam āgatam 
vṛddhaiḥ parivṛto 'mātyair jñātibhiś cāpy upāgataḥ // Ram_2,44.10

tato niṣādādhipatiṃ dṛṣṭvā dūrād avasthitam 
saha saumitriṇā rāmaḥ samāgacchad guhena saḥ // Ram_2,44.11

tam ārtaḥ sampariṣvajya guho rāghavam abravīt 
yathāyodhyā tathedaṃ te rāma kiṃ karavāṇi te // Ram_2,44.12

tato guṇavadannādyam upādāya pṛthagvidham 
arghyaṃ copānayat kṣipraṃ vākyaṃ cedam uvāca ha // Ram_2,44.13

svāgataṃ te mahābāho taveyam akhilā mahī 
vayaṃ preṣyā bhavān bhartā sādhu rājyaṃ praśādhi naḥ // Ram_2,44.14

bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca lehyaṃ cedam upasthitam 
śayanāni ca mukhyāni vājināṃ khādanaṃ ca te // Ram_2,44.15

guham eva bruvāṇaṃ taṃ rāghavaḥ pratyuvāca ha 
arcitāś caiva hṛṣṭāś ca bhavatā sarvathā vayam // Ram_2,44.16

padbhyām abhigamāc caiva snehasaṃdarśanena ca 
bhujābhyāṃ sādhuvṛttābhyāṃ pīḍayan vākyam abravīt // Ram_2,44.17

diṣṭyā tvāṃ guha paśyāmi arogaṃ saha bāndhavaiḥ 
api te kuśalaṃ rāṣṭre mitreṣu ca dhaneṣu ca // Ram_2,44.18

yat tv idaṃ bhavatā kiṃcit prītyā samupakalpitam 
sarvaṃ tad anujānāmi na hi varte pratigrahe // Ram_2,44.19

kuśacīrājinadharaṃ phalamūlāśanaṃ ca mām 
viddhi praṇihitaṃ dharme tāpasaṃ vanagocaram // Ram_2,44.20

aśvānāṃ khādanenāham arthī nānyena kenacit 
etāvatātrabhavatā bhaviṣyāmi supūjitaḥ // Ram_2,44.21

ete hi dayitā rājñaḥ pitur daśarathasya me 
etaiḥ suvihitair aśvair bhaviṣyāmy aham arcitaḥ // Ram_2,44.22

aśvānāṃ pratipānaṃ ca khādanaṃ caiva so 'nvaśāt 
guhas tatraiva puruṣāṃs tvaritaṃ dīyatām iti // Ram_2,44.23

tataś cīrottarāsaṅgaḥ saṃdhyām anvāsya paścimām 
jalam evādade bhojyaṃ lakṣmaṇenāhṛtaṃ svayam // Ram_2,44.24

tasya bhūmau śayānasya pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ 
sabhāryasya tato 'bhyetya tasthau vṛkṣam upāśritaḥ // Ram_2,44.25

guho 'pi saha sūtena saumitrim anubhāṣayan 
anvajāgrat tato rāmam apramatto dhanurdharaḥ // Ram_2,44.26

tathā śayānasya tato 'sya dhīmato yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ 
adṛṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī // Ram_2,44.27

taṃ jāgratam adambhena bhrātur arthāya lakṣmaṇam 
guhaḥ saṃtāpasaṃtapto rāghavaṃ vākyam abravīt // Ram_2,45.1

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā 
pratyāśvasihi sādhv asyāṃ rājaputra yathāsukham // Ram_2,45.2

ucito 'yaṃ janaḥ sarvaḥ kleśānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ 
guptyarthaṃ jāgariṣyāmaḥ kākutsthasya vayaṃ niśām // Ram_2,45.3

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana 
bravīmy etad ahaṃ satyaṃ satyenaiva ca te śape // Ram_2,45.4

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ 
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // Ram_2,45.5

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā 
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvato jñātibhiḥ saha // Ram_2,45.6

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā 
caturaṅgaṃ hy api balaṃ sumahat prasahemahi // Ram_2,45.7

lakṣmaṇas taṃ tadovāca rakṣyamāṇās tvayānagha 
nātra bhītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // Ram_2,45.8

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā 
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // Ram_2,45.9

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi 
taṃ paśya sukhasaṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // Ram_2,45.10

yo mantratapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ 
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // Ram_2,45.11

asmin pravrajito rājā na ciraṃ vartayiṣyati 
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // Ram_2,45.12

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ 
nirghoṣoparataṃ tāta manye rājaniveśanam // Ram_2,45.13

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama 
nāśaṃse yadi jīvanti sarve te śarvarīm imām // Ram_2,45.14

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā 
tad duḥkhaṃ yat tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // Ram_2,45.15

anuraktajanākīrṇā sukhālokapriyāvahā 
rājavyasanasaṃsṛṣṭā sā purī vinaśiṣyati // Ram_2,45.16

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham 
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // Ram_2,45.17

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite 
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // Ram_2,45.18

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām 
harmyaprāsādasampannāṃ gaṇikāvaraśobhitām // Ram_2,45.19

rathāśvagajasambādhāṃ tūryanādavināditām 
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // Ram_2,45.20

ārāmodyānasampannāṃ samājotsavaśālinīm 
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // Ram_2,45.21

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam 
nivṛtte vanavāse 'sminn ayodhyāṃ praviśemahi // Ram_2,45.22

paridevayamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ 
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // Ram_2,45.23

tathā hi satyaṃ bruvati prajāhite narendraputre gurusauhṛdād guhaḥ 
mumoca bāṣpaṃ vyasanābhipīḍito jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ // Ram_2,45.24

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ pṛthuvṛkṣā mahāyaśāḥ 
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam // Ram_2,46.1

bhāskarodayakālo 'yaṃ gatā bhagavatī niśā 
asau sukṛṣṇo vihagaḥ kokilas tāta kūjati // Ram_2,46.2

barhiṇānāṃ ca nirghoṣaḥ śrūyate nadatāṃ vane 
tarāma jāhnavīṃ saumya śīghragāṃ sāgaraṃgamām // Ram_2,46.3

vijñāya rāmasya vacaḥ saumitrir mitranandanaḥ 
guham āmantrya sūtaṃ ca so 'tiṣṭhad bhrātur agrataḥ // Ram_2,46.4

tataḥ kalāpān saṃnahya khaḍgau baddhvā ca dhanvinau 
jagmatur yena tau gaṅgāṃ sītayā saha rāghavau // Ram_2,46.5

rāmam eva tu dharmajñam upagamya vinītavat 
kim ahaṃ karavāṇīti sūtaḥ prāñjalir abravīt // Ram_2,46.6

nivartasvety uvācainam etāvaddhi kṛtaṃ mama 
yānaṃ vihāya padbhyāṃ tu gamiṣyāmo mahāvanam // Ram_2,46.7

ātmānaṃ tv abhyanujñātam avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ 
sumantraḥ puruṣavyāghram aikṣvākam idam abravīt // Ram_2,46.8

nātikrāntam idaṃ loke puruṣeṇeha kenacit 
tava sabhrātṛbhāryasya vāsaḥ prākṛtavad vane // Ram_2,46.9

na manye brahmacarye 'sti svadhīte vā phalodayaḥ 
mārdavārjavayor vāpi tvāṃ ced vyasanam āgatam // Ram_2,46.10

saha rāghava vaidehyā bhrātrā caiva vane vasan 
tvaṃ gatiṃ prāpsyase vīra trīṃl lokāṃs tu jayann iva // Ram_2,46.11

vayaṃ khalu hatā rāma ye tayāpy upavañcitāḥ 
kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ pāpāyā duḥkhabhāginaḥ // Ram_2,46.12

iti bruvann ātmasamaṃ sumantraḥ sārathis tadā 
dṛṣṭvā dūragataṃ rāmaṃ duḥkhārto rurude ciram // Ram_2,46.13

tatas tu vigate bāṣpe sūtaṃ spṛṣṭodakaṃ śucim 
rāmas tu madhuraṃ vākyaṃ punaḥ punar uvāca tam // Ram_2,46.14

ikṣvākūṇāṃ tvayā tulyaṃ suhṛdaṃ nopalakṣaye 
yathā daśaratho rājā māṃ na śocet tathā kuru // Ram_2,46.15

śokopahatacetāś ca vṛddhaś ca jagatīpatiḥ 
kāmabhārāvasannaś ca tasmād etad bravīmi te // Ram_2,46.16

yad yad ājñāpayet kiṃcit sa mahātmā mahīpatiḥ 
kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ kāryaṃ tad avikāṅkṣayā // Ram_2,46.17

etadarthaṃ hi rājyāni praśāsati nareśvarāḥ 
yad eṣāṃ sarvakṛtyeṣu mano na pratihanyate // Ram_2,46.18

tad yathā sa mahārājo nālīkam adhigacchati 
na ca tāmyati duḥkhena sumantra kuru tat tathā // Ram_2,46.19

adṛṣṭaduḥkhaṃ rājānaṃ vṛddham āryaṃ jitendriyam 
brūyās tvam abhivādyaiva mama hetor idaṃ vacaḥ // Ram_2,46.20

naivāham anuśocāmi lakṣmaṇo na ca maithilī 
ayodhyāyāś cyutāś ceti vane vatsyāmaheti vā // Ram_2,46.21

caturdaśasu varṣeṣu nivṛtteṣu punaḥ punaḥ 
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca drakṣyasi kṣipram āgatān // Ram_2,46.22

evam uktvā tu rājānaṃ mātaraṃ ca sumantra me 
anyāś ca devīḥ sahitāḥ kaikeyīṃ ca punaḥ punaḥ // Ram_2,46.23

ārogyaṃ brūhi kausalyām atha pādābhivandanam 
sītāyā mama cāryasya vacanāl lakṣmaṇasya ca // Ram_2,46.24

brūyāś ca hi mahārājaṃ bharataṃ kṣipram ānaya 
āgataś cāpi bharataḥ sthāpyo nṛpamate pade // Ram_2,46.25

bharataṃ ca pariṣvajya yauvarājye 'bhiṣicya ca 
asmatsaṃtāpajaṃ duḥkhaṃ na tvām abhibhaviṣyati // Ram_2,46.26

bharataś cāpi vaktavyo yathā rājani vartase 
tathā mātṛṣu vartethāḥ sarvāsv evāviśeṣataḥ // Ram_2,46.27

yathā ca tava kaikeyī sumitrā cāviśeṣataḥ 
tathaiva devī kausalyā mama mātā viśeṣataḥ // Ram_2,46.28

nivartyamāno rāmeṇa sumantraḥ śokakarśitaḥ 
tat sarvaṃ vacanaṃ śrutvā snehāt kākutstham abravīt // Ram_2,46.29

yad ahaṃ nopacāreṇa brūyāṃ snehād aviklavaḥ 
bhaktimān iti tat tāvad vākyaṃ tvaṃ kṣantum arhasi // Ram_2,46.30

kathaṃ hi tvadvihīno 'haṃ pratiyāsyāmi tāṃ purīm 
tava tāta viyogena putraśokākulām iva // Ram_2,46.31

sarāmam api tāvan me rathaṃ dṛṣṭvā tadā janaḥ 
vinā rāmaṃ rathaṃ dṛṣṭvā vidīryetāpi sā purī // Ram_2,46.32

dainyaṃ hi nagarī gacched dṛṣṭvā śūnyam imaṃ ratham 
sūtāvaśeṣaṃ svaṃ sainyaṃ hatavīram ivāhave // Ram_2,46.33

dūre 'pi nivasantaṃ tvāṃ mānasenāgrataḥ sthitam 
cintayantyo 'dya nūnaṃ tvāṃ nirāhārāḥ kṛtāḥ prajāḥ // Ram_2,46.34

ārtanādo hi yaḥ paurair muktas tadvipravāsane 
rathasthaṃ māṃ niśāmyaiva kuryuḥ śataguṇaṃ tataḥ // Ram_2,46.35

ahaṃ kiṃ cāpi vakṣyāmi devīṃ tava suto mayā 
nīto 'sau mātulakulaṃ saṃtāpaṃ mā kṛthā iti // Ram_2,46.36

asatyam api naivāhaṃ brūyāṃ vacanam īdṛśam 
katham apriyam evāhaṃ brūyāṃ satyam idaṃ vacaḥ // Ram_2,46.37

mama tāvan niyogasthās tvadbandhujanavāhinaḥ 
kathaṃ rathaṃ tvayā hīnaṃ pravakṣyanti hayottamāḥ // Ram_2,46.38

yadi me yācamānasya tyāgam eva kariṣyasi 
saratho 'gniṃ pravekṣyāmi tyaktamātra iha tvayā // Ram_2,46.39

bhaviṣyanti vane yāni tapovighnakarāṇi te 
rathena pratibādhiṣye tāni sattvāni rāghava // Ram_2,46.40

tvatkṛte na mayā prāptaṃ rathacaryākṛtaṃ sukham 
āśaṃse tvatkṛtenāhaṃ vanavāsakṛtaṃ sukham // Ram_2,46.41

prasīdecchāmi te 'raṇye bhavituṃ pratyanantaraḥ 
prītyābhihitam icchāmi bhava me patyanantaraḥ // Ram_2,46.42

tava śuśrūṣaṇaṃ mūrdhnā kariṣyāmi vane vasan 
ayodhyāṃ devalokaṃ vā sarvathā prajahāmy aham // Ram_2,46.43

na hi śakyā praveṣṭuṃ sā mayāyodhyā tvayā vinā 
rājadhānī mahendrasya yathā duṣkṛtakarmaṇā // Ram_2,46.44

ime cāpi hayā vīra yadi te vanavāsinaḥ 
paricaryāṃ kariṣyanti prāpsyanti paramāṃ gatim // Ram_2,46.45

vanavāse kṣayaṃ prāpte mamaiṣa hi manorathaḥ 
yad anena rathenaiva tvāṃ vaheyaṃ purīṃ punaḥ // Ram_2,46.46

caturdaśa hi varṣāṇi sahitasya tvayā vane 
kṣaṇabhūtāni yāsyanti śataśas tu tato 'nyathā // Ram_2,46.47

bhṛtyavatsala tiṣṭhantaṃ bhartṛputragate pathi 
bhaktaṃ bhṛtyaṃ sthitaṃ sthityāṃ tvaṃ na māṃ hātum arhasi // Ram_2,46.48

evaṃ bahuvidhaṃ dīnaṃ yācamānaṃ punaḥ punaḥ 
rāmo bhṛtyānukampī tu sumantram idam abravīt // Ram_2,46.49

jānāmi paramāṃ bhaktiṃ mayi te bhartṛvatsala 
śṛṇu cāpi yadarthaṃ tvāṃ preṣayāmi purīm itaḥ // Ram_2,46.50

nagarīṃ tvāṃ gataṃ dṛṣṭvā jananī me yavīyasī 
kaikeyī pratyayaṃ gacched iti rāmo vanaṃ gataḥ // Ram_2,46.51

parituṣṭā hi sā devī vanavāsaṃ gate mayi 
rājānaṃ nātiśaṅketa mithyāvādīti dhārmikam // Ram_2,46.52

eṣa me prathamaḥ kalpo yad ambā me yavīyasī 
bharatārakṣitaṃ sphītaṃ putrarājyam avāpnuyāt // Ram_2,46.53

mama priyārthaṃ rājñaś ca sarathas tvaṃ purīṃ vraja 
saṃdiṣṭaś cāsi yānarthāṃs tāṃs tān brūyās tathātathā // Ram_2,46.54

ity uktvā vacanaṃ sūtaṃ sāntvayitvā punaḥ punaḥ 
guhaṃ vacanam aklībaṃ rāmo hetumad abravīt 
jaṭāḥ kṛtvā gamiṣyāmi nyagrodhakṣīram ānaya // Ram_2,46.55

tat kṣīraṃ rājaputrāya guhaḥ kṣipram upāharat 
lakṣmaṇasyātmanaś caiva rāmas tenākaroj jaṭāḥ // Ram_2,46.56

tau tadā cīravasanau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau 
aśobhetām ṛṣisamau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // Ram_2,46.57

tato vaikhānasaṃ mārgam āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
vratam ādiṣṭavān rāmaḥ sahāyaṃ guham abravīt // Ram_2,46.58

apramatto bale kośe durge janapade tathā 
bhavethā guha rājyaṃ hi durārakṣatamaṃ matam // Ram_2,46.59

tatas taṃ samanujñāya guham ikṣvākunandanaḥ 
jagāma tūrṇam avyagraḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // Ram_2,46.60

sa tu dṛṣṭvā nadītīre nāvam ikṣvākunandanaḥ 
titīrṣuḥ śīghragāṃ gaṅgām idaṃ lakṣmaṇam abravīt // Ram_2,46.61

āroha tvaṃ naravyāghra sthitāṃ nāvam imāṃ śanaiḥ 
sītāṃ cāropayānvakṣaṃ parigṛhya manasvinīm // Ram_2,46.62

sa bhrātuḥ śāsanaṃ śrutvā sarvam apratikūlayan 
āropya maithilīṃ pūrvam ārurohātmavāṃs tataḥ // Ram_2,46.63

athāruroha tejasvī svayaṃ lakṣmaṇapūrvajaḥ 
tato niṣādādhipatir guho jñātīn acodayat // Ram_2,46.64

anujñāya sumantraṃ ca sabalaṃ caiva taṃ guham 
āsthāya nāvaṃ rāmas tu codayāmāsa nāvikān // Ram_2,46.65

tatas taiś coditā sā nauḥ karṇadhārasamāhitā 
śubhasphyavegābhihatā śīghraṃ salilam atyagāt // Ram_2,46.66

madhyaṃ tu samanuprāpya bhāgīrathyās tv aninditā 
vaidehī prāñjalir bhūtvā tāṃ nadīm idam abravīt // Ram_2,46.67

putro daśarathasyāyaṃ mahārājasya dhīmataḥ 
nideśaṃ pālayatv enaṃ gaṅge tvadabhirakṣitaḥ // Ram_2,46.68

caturdaśa hi varṣāṇi samagrāṇy uṣya kānane 
bhrātrā saha mayā caiva punaḥ pratyāgamiṣyati // Ram_2,46.69

tatas tvāṃ devi subhage kṣemeṇa punar āgatā 
yakṣye pramuditā gaṅge sarvakāmasamṛddhaye // Ram_2,46.70

tvaṃ hi tripathagā devi brahmalokaṃ samīkṣase 
bhāryā codadhirājasya loke 'smin sampradṛśyase // Ram_2,46.71

sā tvāṃ devi namasyāmi praśaṃsāmi ca śobhane 
prāptarājye naravyāghre śivena punar āgate // Ram_2,46.72

gavāṃ śatasahasrāṇi vastrāṇy annaṃ ca peśalam 
brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi tava priyacikīrṣayā // Ram_2,46.73

tathā saṃbhāṣamāṇā sā sītā gaṅgām aninditā 
dakṣiṇā dakṣiṇaṃ tīraṃ kṣipram evābhyupāgamat // Ram_2,46.74

tīraṃ tu samanuprāpya nāvaṃ hitvā nararṣabhaḥ 
prātiṣṭhata saha bhrātrā vaidehyā ca paraṃtapaḥ // Ram_2,46.75

athābravīn mahābāhuḥ sumitrānandavardhanam 
agrato gaccha saumitre sītā tvām anugacchatu // Ram_2,46.76

pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi tvāṃ ca sītāṃ ca pālayan 
adya duḥkhaṃ tu vaidehī vanavāsasya vetsyati // Ram_2,46.77

gataṃ tu gaṅgāparapāram āśu rāmaṃ sumantraḥ pratataṃ nirīkṣya 
adhvaprakarṣād vinivṛttadṛṣṭir mumoca bāṣpaṃ vyathitas tapasvī // Ram_2,46.78

tau tatra hatvā caturo mahāmṛgān varāham ṛśyaṃ pṛṣataṃ mahārurum 
ādāya medhyaṃ tvaritaṃ bubhukṣitau vāsāya kāle yayatur vanaspatim // Ram_2,46.79

sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām 
rāmo ramayatāṃ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam // Ram_2,47.1

adyeyaṃ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ 
yā sumantreṇa rahitā tāṃ notkaṇṭhitum arhasi // Ram_2,47.2

jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu 
yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ // Ram_2,47.3

rātriṃ kathaṃcid evemāṃ saumitre vartayāmahe 
upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ // Ram_2,47.4

sa tu saṃviśya medinyāṃ mahārhaśayanocitaḥ 
imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ // Ram_2,47.5

dhruvam adya mahārājo duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa 
kṛtakāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati // Ram_2,47.6

sā hi devī mahārājaṃ kaikeyī rājyakāraṇāt 
api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam // Ram_2,47.7

anāthaś caiva vṛddhaś ca mayā caiva vinākṛtaḥ 
kiṃ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ // Ram_2,47.8

idaṃ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam 
kāma evārdhadharmābhyāṃ garīyān iti me matiḥ // Ram_2,47.9

ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet 
chandānuvartinaṃ putraṃ tāto mām iva lakṣmaṇa // Ram_2,47.10

sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ 
muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat // Ram_2,47.11

sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṃ bhaviṣyati 
tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite // Ram_2,47.12

arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate 
evam āpadyate kṣipraṃ rājā daśaratho yathā // Ram_2,47.13

manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca 
kaikeyī saumya samprāptā rājyāya bharatasya ca // Ram_2,47.14

apīdānīṃ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā 
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca samprabādheta matkṛte // Ram_2,47.15

mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset 
ayodhyām ita eva tvaṃ kāle praviśa lakṣmaṇa // Ram_2,47.16

aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān 
anāthāyā hi nāthas tvaṃ kausalyāyā bhaviṣyasi // Ram_2,47.17

kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret 
paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram // Ram_2,47.18

nūnaṃ jātyantare kasmin striyaḥ putrair viyojitāḥ 
jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam // Ram_2,47.19

mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṃvardhitena ca 
viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām // Ram_2,47.20

mā sma sīmantinī kācij janayet putram īdṛśam 
saumitre yo 'ham ambāyā dadmi śokam anantakam // Ram_2,47.21

manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇa śārikā 
yasyās tac chrūyate vākyaṃ śuka pādam arer daśa // Ram_2,47.22

śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṃcid upakurvatā 
putreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṃdama // Ram_2,47.23

alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā 
śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare // Ram_2,47.24

eko hy aham ayodhyāṃ ca pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa 
tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam // Ram_2,47.25

adharmabhayabhītaś ca paralokasya cānagha 
tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye // Ram_2,47.26

etad anyac ca karuṇaṃ vilapya vijane bahu 
aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat // Ram_2,47.27

vilapyoparataṃ rāmaṃ gatārciṣam ivānalam 
samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ // Ram_2,47.28

dhruvam adya purī rāma ayodhyāyudhināṃ vara 
niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī // Ram_2,47.29

naitad aupayikaṃ rāma yad idaṃ paritapyase 
viṣādayasi sītāṃ ca māṃ caiva puruṣarṣabha // Ram_2,47.30

na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava 
muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhṛtau // Ram_2,47.31

na hi tātaṃ na śatrughnaṃ na sumitrāṃ paraṃtapa 
draṣṭum iccheyam adyāhaṃ svargaṃ vāpi tvayā vinā // Ram_2,47.32

sa lakṣmaṇasyottamapuṣkalaṃ vaco niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt 
samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ // Ram_2,47.33

te tu tasmin mahāvṛkṣa uṣitvā rajanīṃ śivām 
vimale 'bhyudite sūrye tasmād deśāt pratasthire // Ram_2,48.1

yatra bhāgīrathī gaṅgā yamunām abhivartate 
jagmus taṃ deśam uddiśya vigāhya sumahad vanam // Ram_2,48.2

te bhūmim āgān vividhān deśāṃś cāpi manoramān 
adṛṣṭapūrvān paśyantas tatra tatra yaśasvinaḥ // Ram_2,48.3

yathākṣemeṇa gacchan sa paśyaṃś ca vividhān drumān 
nivṛttamātre divase rāmaḥ saumitrim abravīt // Ram_2,48.4

prayāgam abhitaḥ paśya saumitre dhūmam unnatam 
agner bhagavataḥ ketuṃ manye saṃnihito muniḥ // Ram_2,48.5

nūnaṃ prāptāḥ sma sambhedaṃ gaṅgāyamunayor vayam 
tathā hi śrūyate śabdo vāriṇo vārighaṭṭitaḥ // Ram_2,48.6

dārūṇi paribhinnāni vanajair upajīvibhiḥ 
bharadvājāśrame caite dṛśyante vividhā drumāḥ // Ram_2,48.7

dhanvinau tau sukhaṃ gatvā lambamāne divākare 
gaṅgāyamunayoḥ saṃdhau prāpatur nilayaṃ muneḥ // Ram_2,48.8

rāmas tv āśramam āsādya trāsayan mṛgapakṣiṇaḥ 
gatvā muhūrtam adhvānaṃ bharadvājam upāgamat // Ram_2,48.9

tatas tv āśramam āsādya muner darśanakāṅkṣiṇau 
sītayānugatau vīrau dūrād evāvatasthatuḥ // Ram_2,48.10

hutāgnihotraṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgaṃ kṛtāñjaliḥ 
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sītayā cābhyavādayat // Ram_2,48.11

nyavedayata cātmānaṃ tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ 
putrau daśarathasyāvāṃ bhagavan rāmalakṣmaṇau // Ram_2,48.12

bhāryā mameyaṃ vaidehī kalyāṇī janakātmajā 
māṃ cānuyātā vijanaṃ tapovanam aninditā // Ram_2,48.13

pitrā pravrājyamānaṃ māṃ saumitrir anujaḥ priyaḥ 
ayam anvagamad bhrātā vanam eva dṛḍhavrataḥ // Ram_2,48.14

pitrā niyuktā bhagavan pravekṣyāmas tapovanam 
dharmam evācariṣyāmas tatra mūlaphalāśanāḥ // Ram_2,48.15

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ 
upānayata dharmātmā gām arghyam udakaṃ tataḥ // Ram_2,48.16

mṛgapakṣibhir āsīno munibhiś ca samantataḥ 
rāmam āgatam abhyarcya svāgatenāha taṃ muniḥ // Ram_2,48.17

pratigṛhya ca tām arcām upaviṣṭaṃ sarāghavam 
bharadvājo 'bravīd vākyaṃ dharmayuktam idaṃ tadā // Ram_2,48.18

cirasya khalu kākutstha paśyāmi tvām ihāgatam 
śrutaṃ tava mayā cedaṃ vivāsanam akāraṇam // Ram_2,48.19

avakāśo vivikto 'yaṃ mahānadyoḥ samāgame 
puṇyaś ca ramaṇīyaś ca vasatv iha bhavān sukham // Ram_2,48.20

evam uktas tu vacanaṃ bharadvājena rāghavaḥ 
pratyuvāca śubhaṃ vākyaṃ rāmaḥ sarvahite rataḥ // Ram_2,48.21

bhagavann ita āsannaḥ paurajānapado janaḥ 
āgamiṣyati vaidehīṃ māṃ cāpi prekṣako janaḥ 
anena kāraṇenāham iha vāsaṃ na rocaye // Ram_2,48.22

ekānte paśya bhagavann āśramasthānam uttamam 
ramate yatra vaidehī sukhārhā janakātmajā // Ram_2,48.23

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharadvājo mahāmuniḥ 
rāghavasya tato vākyam arthagrāhakam abravīt // Ram_2,48.24

daśakrośa itas tāta girir yasmin nivatsyasi 
maharṣisevitaḥ puṇyaḥ sarvataḥ sukhadarśanaḥ // Ram_2,48.25

golāṅgūlānucarito vānararkṣaniṣevitaḥ 
citrakūṭa iti khyāto gandhamādanasaṃnibhaḥ // Ram_2,48.26

yāvatā citrakūṭasya naraḥ śṛṅgāṇy avekṣate 
kalyāṇāni samādhatte na pāpe kurute manaḥ // Ram_2,48.27

ṛṣayas tatra bahavo vihṛtya śaradāṃ śatam 
tapasā divam ārūḍhāḥ kapālaśirasā saha // Ram_2,48.28

praviviktam ahaṃ manye taṃ vāsaṃ bhavataḥ sukham 
iha vā vanavāsāya vasa rāma mayā saha // Ram_2,48.29

sa rāmaṃ sarvakāmais taṃ bharadvājaḥ priyātithim 
sabhāryaṃ saha ca bhrātrā pratijagrāha dharmavit // Ram_2,48.30

tasya prayāge rāmasya taṃ maharṣim upeyuṣaḥ 
prapannā rajanī puṇyā citrāḥ kathayataḥ kathāḥ // Ram_2,48.31

prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu bharadvājam upāgamat 
uvāca naraśārdūlo muniṃ jvalitatejasam // Ram_2,48.32

śarvarīṃ bhagavann adya satyaśīla tavāśrame 
uṣitāḥ smeha vasatim anujānātu no bhavān // Ram_2,48.33

rātryāṃ tu tasyāṃ vyuṣṭāyāṃ bharadvājo 'bravīd idam 
madhumūlaphalopetaṃ citrakūṭaṃ vrajeti ha // Ram_2,48.34

tatra kuñjarayūthāni mṛgayūthāni cābhitaḥ 
vicaranti vanānteṣu tāni drakṣyasi rāghava // Ram_2,48.35

prahṛṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair vināditaṃ taṃ vasudhādharaṃ śivam 
mṛgaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ suramyam āsādya samāvasāśramam // Ram_2,48.36

uṣitvā rajanīṃ tatra rājaputrāv ariṃdamau 
maharṣim abhivādyātha jagmatus taṃ giriṃ prati // Ram_2,49.1

prasthitāṃś caiva tān prekṣya pitā putrān ivānvagāt 
tataḥ pracakrame vaktuṃ vacanaṃ sa mahāmuniḥ // Ram_2,49.2

athāsādya tu kālindīṃ śīghrasrotasamāpagām 
tatra yūyaṃ plavaṃ kṛtvā taratāṃśumatīṃ nadīm // Ram_2,49.3

tato nyagrodham āsādya mahāntaṃ haritacchadam 
vivṛddhaṃ bahubhir vṛkṣaiḥ śyāmaṃ siddhopasevitam // Ram_2,49.4

krośamātraṃ tato gatvā nīlaṃ drakṣyatha kānanam 
palāśabadarīmiśraṃ rāma vaṃśaiś ca yāmunaiḥ // Ram_2,49.5

sa panthāś citrakūṭasya gataḥ subahuśo mayā 
ramyo mārdavayuktaś ca vanadāvair vivarjitaḥ 
iti panthānam āvedya maharṣiḥ sa nyavartata // Ram_2,49.6

upāvṛtte munau tasmin rāmo lakṣmaṇam abravīt 
kṛtapuṇyāḥ sma saumitre munir yan no 'nukampate // Ram_2,49.7

iti tau puruṣavyāghrau mantrayitvā manasvinau 
sītām evāgrataḥ kṛtvā kālindīṃ jagmatur nadīm // Ram_2,49.8

tau kāṣṭhasaṃghāṭam atho cakratuḥ sumahāplavam 
cakāra lakṣmaṇaś chittvā sītāyāḥ sukham āsanam // Ram_2,49.9

tatra śriyam ivācintyāṃ rāmo dāśarathiḥ priyām 
īṣat saṃlajjamānāṃ tām adhyāropayata plavam // Ram_2,49.10

tataḥ plavenāṃśumatīṃ śīghragām ūrmimālinīm 
tīrajair bahubhir vṛkṣaiḥ saṃterur yamunāṃ nadīm // Ram_2,49.11

te tīrṇāḥ plavam utsṛjya prasthāya yamunāvanāt 
śyāmaṃ nyagrodham āseduḥ śītalaṃ haritacchadam // Ram_2,49.12

kausalyāṃ caiva paśyeyaṃ sumitrāṃ ca yaśasvinīm 
iti sītāñjaliṃ kṛtvā paryagacchad vanaspatim // Ram_2,49.13

krośamātraṃ tato gatvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau 
bahūn medhyān mṛgān hatvā ceratur yamunāvane // Ram_2,49.14

vihṛtya te barhiṇapūganādite śubhe vane vāraṇavānarāyute 
samaṃ nadīvapram upetya saṃmataṃ nivāsam ājagmur adīnadarśanāḥ // Ram_2,49.15

atha rātryāṃ vyatītāyām avasuptam anantaram 
prabodhayāmāsa śanair lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ // Ram_2,50.1

saumitre śṛṇu vanyānāṃ valgu vyāharatāṃ svanam 
sampratiṣṭhāmahe kālaḥ prasthānasya paraṃtapa // Ram_2,50.2

sa suptaḥ samaye bhrātrā lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ 
jahau nidrāṃ ca tandrīṃ ca prasaktaṃ ca pathi śramam // Ram_2,50.3

tata utthāya te sarve spṛṣṭvā nadyāḥ śivaṃ jalam 
panthānam ṛṣiṇoddiṣṭaṃ citrakūṭasya taṃ yayuḥ // Ram_2,50.4

tataḥ samprasthitaḥ kāle rāmaḥ saumitriṇā saha 
sītāṃ kamalapattrākṣīm idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,50.5

ādīptān iva vaidehi sarvataḥ puṣpitān nagān 
svaiḥ puṣpaiḥ kiṃśukān paśya mālinaḥ śiśirātyaye // Ram_2,50.6

paśya bhallātakān phullān narair anupasevitān 
phalapattrair avanatān nūnaṃ śakṣyāmi jīvitum // Ram_2,50.7

paśya droṇapramāṇāni lambamānāni lakṣmaṇa 
madhūni madhukārībhiḥ saṃbhṛtāni nage nage // Ram_2,50.8

eṣa krośati natyūhas taṃ śikhī pratikūjati 
ramaṇīye vanoddeśe puṣpasaṃstarasaṃkaṭe // Ram_2,50.9

mātaṃgayūthānusṛtaṃ pakṣisaṃghānunāditam 
citrakūṭam imaṃ paśya pravṛddhaśikharaṃ girim // Ram_2,50.10

tatas tau pādacāreṇa gacchantau saha sītayā 
ramyam āsedatuḥ śailaṃ citrakūṭaṃ manoramam // Ram_2,50.11

taṃ tu parvatam āsādya nānāpakṣigaṇāyutam 
ayaṃ vāso bhavet tāvad atra saumya ramemahi // Ram_2,50.12

lakṣmaṇānaya dārūṇi dṛḍhāni ca varāṇi ca 
kuruṣvāvasathaṃ saumya vāse me 'bhirataṃ manaḥ // Ram_2,50.13

tasya tadvacanaṃ śrutvā saumitrir vividhān drumān 
ājahāra tataś cakre parṇaśālām ariṃdamaḥ // Ram_2,50.14

śuśrūṣamāṇam ekāgram idaṃ vacanam abravīt 
aiṇeyaṃ māṃsam āhṛtya śālāṃ yakṣyāmahe vayam // Ram_2,50.15

sa lakṣmaṇaḥ kṛṣṇamṛgaṃ hatvā medhyaṃ pratāpavān 
atha cikṣepa saumitriḥ samiddhe jātavedasi // Ram_2,50.16

taṃ tu pakvaṃ samājñāya niṣṭaptaṃ chinnaśoṇitam 
lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram atha rāghavam abravīt // Ram_2,50.17

ayaṃ kṛṣṇaḥ samāptāṅgaḥ śṛtaḥ kṛṣṇamṛgo yathā 
devatā devasaṃkāśa yajasva kuśalo hy asi // Ram_2,50.18

rāmaḥ snātvā tu niyato guṇavāñ japyakovidaḥ 
pāpasaṃśamanaṃ rāmaś cakāra balim uttamam // Ram_2,50.19

tāṃ vṛkṣaparṇacchadanāṃ manojñāṃ yathāpradeśaṃ sukṛtāṃ nivātām 
vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ sabhāṃ yathā devagaṇāḥ sudharmām // Ram_2,50.20

anekanānāmṛgapakṣisaṃkule vicitrapuṣpastabakair drumair yute 
vanottame vyālamṛgānunādite tathā vijahruḥ susukhaṃ jitendriyāḥ // Ram_2,50.21

suramyam āsādya tu citrakūṭaṃ nadīṃ ca tāṃ mālyavatīṃ sutīrthām 
nananda hṛṣṭo mṛgapakṣijuṣṭāṃ jahau ca duḥkhaṃ puravipravāsāt // Ram_2,50.22

kathayitvā suduḥkhārtaḥ sumantreṇa ciraṃ saha 
rāme dakṣiṇakūlasthe jagāma svagṛhaṃ guhaḥ // Ram_2,51.1

anujñātaḥ sumantro 'tha yojayitvā hayottamān 
ayodhyām eva nagarīṃ prayayau gāḍhadurmanāḥ // Ram_2,51.2

sa vanāni sugandhīni saritaś ca sarāṃsi ca 
paśyann atiyayau śīghraṃ grāmāṇi nagarāṇi ca // Ram_2,51.3

tataḥ sāyāhnasamaye tṛtīye 'hani sārathiḥ 
ayodhyāṃ samanuprāpya nirānandāṃ dadarśa ha // Ram_2,51.4

sa śūnyām iva niḥśabdāṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ 
sumantraś cintayāmāsa śokavegasamāhataḥ // Ram_2,51.5

kaccin na sagajā sāśvā sajanā sajanādhipā 
rāmasaṃtāpaduḥkhena dagdhā śokāgninā purī 
iti cintāparaḥ sūtas tvaritaḥ praviveśa ha // Ram_2,51.6

sumantram abhiyāntaṃ taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ 
kva rāma iti pṛcchantaḥ sūtam abhyadravan narāḥ // Ram_2,51.7

teṣāṃ śaśaṃsa gaṅgāyām aham āpṛcchya rāghavam 
anujñāto nivṛtto 'smi dhārmikeṇa mahātmanā // Ram_2,51.8

te tīrṇā iti vijñāya bāṣpapūrṇamukhā janāḥ 
aho dhig iti niḥśvasya hā rāmeti ca cukruśuḥ // Ram_2,51.9

śuśrāva ca vacas teṣāṃ vṛndaṃ vṛndaṃ ca tiṣṭhatām 
hatāḥ sma khalu ye neha paśyāma iti rāghavam // Ram_2,51.10

dānayajñavivāheṣu samājeṣu mahatsu ca 
na drakṣyāmaḥ punar jātu dhārmikaṃ rāmam antarā // Ram_2,51.11

kiṃ samarthaṃ janasyāsya kiṃ priyaṃ kiṃ sukhāvaham 
iti rāmeṇa nagaraṃ pitṛvat paripālitam // Ram_2,51.12

vātāyanagatānāṃ ca strīṇām anvantarāpaṇam 
rāmaśokābhitaptānāṃ śuśrāva paridevanam // Ram_2,51.13

sa rājamārgamadhyena sumantraḥ pihitānanaḥ 
yatra rājā daśarathas tad evopayayau gṛham // Ram_2,51.14

so 'vatīrya rathāc chīghraṃ rājaveśma praviśya ca 
kakṣyāḥ saptābhicakrāma mahājanasamākulāḥ // Ram_2,51.15

tato daśarathastrīṇāṃ prāsādebhyas tatas tataḥ 
rāmaśokābhitaptānāṃ mandaṃ śuśrāva jalpitam // Ram_2,51.16

saha rāmeṇa niryāto vinā rāmam ihāgataḥ 
sūtaḥ kiṃ nāma kausalyāṃ śocantīṃ prativakṣyati // Ram_2,51.17

yathā ca manye durjīvam evaṃ na sukaraṃ dhruvam 
ācchidya putre niryāte kausalyā yatra jīvati // Ram_2,51.18

satyarūpaṃ tu tadvākyaṃ rājñaḥ strīṇāṃ niśāmayan 
pradīptam iva śokena viveśa sahasā gṛham // Ram_2,51.19

sa praviśyāṣṭamīṃ kakṣyāṃ rājānaṃ dīnam āturam 
putraśokaparidyūnam apaśyat pāṇḍure gṛhe // Ram_2,51.20

abhigamya tam āsīnaṃ narendram abhivādya ca 
sumantro rāmavacanaṃ yathoktaṃ pratyavedayat // Ram_2,51.21

sa tūṣṇīm eva tac chrutvā rājā vibhrāntacetanaḥ 
mūrchito nyapatad bhūmau rāmaśokābhipīḍitaḥ // Ram_2,51.22

tato 'ntaḥpuram āviddhaṃ mūrchite pṛthivīpatau 
uddhṛtya bāhū cukrośa nṛpatau patite kṣitau // Ram_2,51.23

sumitrayā tu sahitā kausalyā patitaṃ patim 
utthāpayāmāsa tadā vacanaṃ cedam abravīt // Ram_2,51.24

imaṃ tasya mahābhāga dūtaṃ duṣkarakāriṇaḥ 
vanavāsād anuprāptaṃ kasmān na pratibhāṣase // Ram_2,51.25

adyemam anayaṃ kṛtvā vyapatrapasi rāghava 
uttiṣṭha sukṛtaṃ te 'stu śoke na syāt sahāyatā // Ram_2,51.26

deva yasyā bhayād rāmaṃ nānupṛcchasi sārathim 
neha tiṣṭhati kaikeyī viśrabdhaṃ pratibhāṣyatām // Ram_2,51.27

sā tathoktvā mahārājaṃ kausalyā śokalālasā 
dharaṇyāṃ nipapātāśu bāṣpaviplutabhāṣiṇī // Ram_2,51.28

evaṃ vilapatīṃ dṛṣṭvā kausalyāṃ patitāṃ bhuvi 
patiṃ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ sasvaraṃ ruruduḥ striyaḥ // Ram_2,51.29

tatas tam antaḥpuranādam utthitaṃ samīkṣya vṛddhās taruṇāś ca mānavāḥ 
striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ puraṃ tadāsīt punar eva saṃkulam // Ram_2,51.30

pratyāśvasto yadā rājā mohāt pratyāgataḥ punaḥ 
athājuhāva taṃ sūtaṃ rāmavṛttāntakāraṇāt // Ram_2,52.1

vṛddhaṃ paramasaṃtaptaṃ navagraham iva dvipam 
viniḥśvasantaṃ dhyāyantam asvastham iva kuñjaram // Ram_2,52.2

rājā tu rajasā sūtaṃ dhvastāṅgaṃ samupasthitam 
aśrupūrṇamukhaṃ dīnam uvāca paramārtavat // Ram_2,52.3

kva nu vatsyati dharmātmā vṛkṣamūlam upāśritaḥ 
so 'tyantasukhitaḥ sūta kim aśiṣyati rāghavaḥ 
bhūmipālātmajo bhūmau śete katham anāthavat // Ram_2,52.4

yaṃ yāntam anuyānti sma padātirathakuñjarāḥ 
sa vatsyati kathaṃ rāmo vijanaṃ vanam āśritaḥ // Ram_2,52.5

vyālair mṛgair ācaritaṃ kṛṣṇasarpaniṣevitam 
kathaṃ kumārau vaidehyā sārdhaṃ vanam upasthitau // Ram_2,52.6

sukumāryā tapasvinyā sumantra saha sītayā 
rājaputrau kathaṃ pādair avaruhya rathād gatau // Ram_2,52.7

siddhārthaḥ khalu sūta tvaṃ yena dṛṣṭau mamātmajau 
vanāntaṃ praviśantau tāv aśvināv iva mandaram // Ram_2,52.8

kim uvāca vaco rāmaḥ kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ 
sumantra vanam āsādya kim uvāca ca maithilī 
āsitaṃ śayitaṃ bhuktaṃ sūta rāmasya kīrtaya // Ram_2,52.9

iti sūto narendreṇa coditaḥ sajjamānayā 
uvāca vācā rājānaṃ sabāṣpaparirabdhayā // Ram_2,52.10

abravīn māṃ mahārāja dharmam evānupālayan 
añjaliṃ rāghavaḥ kṛtvā śirasābhipraṇamya ca // Ram_2,52.11

sūta madvacanāt tasya tātasya viditātmanaḥ 
śirasā vandanīyasya vandyau pādau mahātmanaḥ // Ram_2,52.12

sarvam antaḥpuraṃ vācyaṃ sūta madvacanāt tvayā 
ārogyam aviśeṣeṇa yathārhaṃ cābhivādanam // Ram_2,52.13

mātā ca mama kausalyā kuśalaṃ cābhivādanam 
devi devasya pādau ca devavat paripālaya // Ram_2,52.14

bharataḥ kuśalaṃ vācyo vācyo madvacanena ca 
sarvāsv eva yathānyāyaṃ vṛttiṃ vartasva mātṛṣu // Ram_2,52.15

vaktavyaś ca mahābāhur ikṣvākukulanandanaḥ 
pitaraṃ yauvarājyastho rājyastham anupālaya // Ram_2,52.16

ity evaṃ māṃ mahārāja bruvann eva mahāyaśāḥ 
rāmo rājīvatāmrākṣo bhṛśam aśrūṇy avartayat // Ram_2,52.17

lakṣmaṇas tu susaṃkruddho niḥśvasan vākyam abravīt 
kenāyam aparādhena rājaputro vivāsitaḥ // Ram_2,52.18

yadi pravrājito rāmo lobhakāraṇakāritam 
varadānanimittaṃ vā sarvathā duṣkṛtaṃ kṛtam 
rāmasya tu parityāge na hetum upalakṣaye // Ram_2,52.19

asamīkṣya samārabdhaṃ viruddhaṃ buddhilāghavāt 
janayiṣyati saṃkrośaṃ rāghavasya vivāsanam // Ram_2,52.20

ahaṃ tāvan mahārāje pitṛtvaṃ nopalakṣaye 
bhrātā bhartā ca bandhuś ca pitā ca mama rāghavaḥ // Ram_2,52.21

sarvalokapriyaṃ tyaktvā sarvalokahite ratam 
sarvaloko 'nurajyeta kathaṃ tvānena karmaṇā // Ram_2,52.22

jānakī tu mahārāja niḥśvasantī tapasvinī 
bhūtopahatacitteva viṣṭhitā vismṛtā sthitā // Ram_2,52.23

adṛṣṭapūrvavyasanā rājaputrī yaśasvinī 
tena duḥkhena rudatī naiva māṃ kiṃcid abravīt // Ram_2,52.24

udvīkṣamāṇā bhartāraṃ mukhena pariśuṣyatā 
mumoca sahasā bāṣpaṃ māṃ prayāntam udīkṣya sā // Ram_2,52.25

tathaiva rāmo 'śrumukhaḥ kṛtāñjaliḥ sthito 'bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ 
tathaiva sītā rudatī tapasvinī nirīkṣate rājarathaṃ tathaiva mām // Ram_2,52.26

mama tv aśvā nivṛttasya na prāvartanta vartmani 
uṣṇam aśru vimuñcanto rāme samprasthite vanam // Ram_2,53.1

ubhābhyāṃ rājaputrābhyām atha kṛtvāham añjalim 
prasthito ratham āsthāya tad duḥkham api dhārayan // Ram_2,53.2

guhena sārdhaṃ tatraiva sthito 'smi divasān bahūn 
āśayā yadi māṃ rāmaḥ punaḥ śabdāpayed iti // Ram_2,53.3

viṣaye te mahārāja rāmavyasanakarśitāḥ 
api vṛkṣāḥ parimlānaḥ sapuṣpāṅkurakorakāḥ // Ram_2,53.4

na ca sarpanti sattvāni vyālā na prasaranti ca 
rāmaśokābhibhūtaṃ tan niṣkūjam abhavad vanam // Ram_2,53.5

līnapuṣkarapattrāś ca narendra kaluṣodakāḥ 
saṃtaptapadmāḥ padminyo līnamīnavihaṃgamāḥ // Ram_2,53.6

jalajāni ca puṣpāṇi mālyāni sthalajāni ca 
nādya bhānty alpagandhīni phalāni ca yathā puram // Ram_2,53.7

praviśantam ayodhyāṃ māṃ na kaścid abhinandati 
narā rāmam apaśyanto niḥśvasanti muhur muhuḥ // Ram_2,53.8

harmyair vimānaiḥ prāsādair avekṣya ratham āgatam 
hāhākārakṛtā nāryo rāmādarśanakarśitāḥ // Ram_2,53.9

āyatair vimalair netrair aśruvegapariplutaiḥ 
anyonyam abhivīkṣante vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ // Ram_2,53.10

nāmitrāṇāṃ na mitrāṇām udāsīnajanasya ca 
aham ārtatayā kaṃcid viśeṣaṃ nopalakṣaye // Ram_2,53.11

aprahṛṣṭamanuṣyā ca dīnanāgaturaṃgamā 
ārtasvaraparimlānā viniḥśvasitaniḥsvanā // Ram_2,53.12

nirānandā mahārāja rāmapravrājanāturā 
kausalyā putrahīneva ayodhyā pratibhāti mā // Ram_2,53.13

sūtasya vacanaṃ śrutvā vācā paramadīnayā 
bāṣpopahatayā rājā taṃ sūtam idam abravīt // Ram_2,53.14

kaikeyyā viniyuktena pāpābhijanabhāvayā 
mayā na mantrakuśalair vṛddhaiḥ saha samarthitam // Ram_2,53.15

na suhṛdbhir na cāmātyair mantrayitvā na naigamaiḥ 
mayāyam arthaḥ sammohāt strīhetoḥ sahasā kṛtaḥ // Ram_2,53.16

bhavitavyatayā nūnam idaṃ vā vyasanaṃ mahat 
kulasyāsya vināśāya prāptaṃ sūta yadṛcchayā // Ram_2,53.17

sūta yady asti te kiṃcin mayāpi sukṛtaṃ kṛtam 
tvaṃ prāpayāśu māṃ rāmaṃ prāṇāḥ saṃtvarayanti mām // Ram_2,53.18

yad yad yāpi mamaivājñā nivartayatu rāghavam 
na śakṣyāmi vinā rāmaṃ muhūrtam api jīvitum // Ram_2,53.19

atha vāpi mahābāhur gato dūraṃ bhaviṣyati 
mām eva ratham āropya śīghraṃ rāmāya darśaya // Ram_2,53.20

vṛttadaṃṣṭro maheṣvāsaḥ kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ 
yadi jīvāmi sādhv enaṃ paśyeyaṃ saha sītayā // Ram_2,53.21

lohitākṣaṃ mahābāhum āmuktamaṇikuṇḍalam 
rāmaṃ yadi na paśyāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // Ram_2,53.22

ato nu kiṃ duḥkhataraṃ yo 'ham ikṣvākunandanam 
imām avasthām āpanno neha paśyāmi rāghavam // Ram_2,53.23

hā rāma rāmānuja hā hā vaidehi tapasvini 
na māṃ jānīta duḥkhena mriyamāṇam anāthavat 
dustaro jīvatā devi mayāyaṃ śokasāgaraḥ // Ram_2,53.24

aśobhanaṃ yo 'ham ihādya rāghavaṃ didṛkṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam 
itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ papāta tūrṇaṃ śayane sa mūrchitaḥ // Ram_2,53.25

iti vilapati pārthive pranaṣṭe karuṇataraṃ dviguṇaṃ ca rāmahetoḥ 
vacanam anuniśamya tasya devī bhayam agamat punar eva rāmamātā // Ram_2,53.26

tato bhūtopasṛṣṭeva vepamānā punaḥ punaḥ 
dharaṇyāṃ gatasattveva kausalyā sūtam abravīt // Ram_2,54.1

naya māṃ yatra kākutsthaḥ sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ 
tān vinā kṣaṇam apy atra jīvituṃ notsahe hy aham // Ram_2,54.2

nivartaya rathaṃ śīghraṃ daṇḍakān naya mām api 
atha tān nānugacchāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // Ram_2,54.3

bāṣpavegopahatayā sa vācā sajjamānayā 
idam āśvāsayan devīṃ sūtaḥ prāñjalir abravīt // Ram_2,54.4

tyaja śokaṃ ca mohaṃ ca sambhramaṃ duḥkhajaṃ tathā 
vyavadhūya ca saṃtāpaṃ vane vatsyati rāghavaḥ // Ram_2,54.5

lakṣmaṇaś cāpi rāmasya pādau paricaran vane 
ārādhayati dharmajñaḥ paralokaṃ jitendriyaḥ // Ram_2,54.6

vijane 'pi vane sītā vāsaṃ prāpya gṛheṣv iva 
visrambhaṃ labhate 'bhītā rāme saṃnyastamānasā // Ram_2,54.7

nāsyā dainyaṃ kṛtaṃ kiṃcit susūkṣmam api lakṣaye 
uciteva pravāsānāṃ vaidehī pratibhāti mā // Ram_2,54.8

nagaropavanaṃ gatvā yathā sma ramate purā 
tathaiva ramate sītā nirjaneṣu vaneṣv api // Ram_2,54.9

bāleva ramate sītā bālacandranibhānanā 
rāmā rāme hy adhīnātmā vijane 'pi vane satī // Ram_2,54.10

tadgataṃ hṛdayaṃ hy asyās tadadhīnaṃ ca jīvitam 
ayodhyāpi bhavet tasyā rāmahīnā tathā vanam // Ram_2,54.11

pathi pṛcchati vaidehī grāmāṃś ca nagarāṇi ca 
gatiṃ dṛṣṭvā nadīnāṃ ca pādapān vividhān api // Ram_2,54.12

adhvanā vātavegena sambhrameṇātapena ca 
na hi gacchati vaidehyāś candrāṃśusadṛśī prabhā // Ram_2,54.13

sadṛśaṃ śatapattrasya pūrṇacandropamaprabham 
vadanaṃ tadvadānyāyā vaidehyā na vikampate // Ram_2,54.14

alaktarasaraktābhāv alaktarasavarjitau 
adyāpi caraṇau tasyāḥ padmakośasamaprabhau // Ram_2,54.15

nūpurodghuṣṭaheleva khelaṃ gacchati bhāminī 
idānīm api vaidehī tadrāgā nyastabhūṣaṇā // Ram_2,54.16

gajaṃ vā vīkṣya siṃhaṃ vā vyāghraṃ vā vanam āśritā 
nāhārayati saṃtrāsaṃ bāhū rāmasya saṃśritā // Ram_2,54.17

na śocyās te na cātmā te śocyo nāpi janādhipaḥ 
idaṃ hi caritaṃ loke pratiṣṭhāsyati śāśvatam // Ram_2,54.18

vidhūya śokaṃ parihṛṣṭamānasā maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ 
vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ śubhāṃ pratijñāṃ paripālayanti te // Ram_2,54.19

tathāpi sūtena suyuktavādinā nivāryamāṇā sutaśokakarśitā 
na caiva devī virarāma kūjitāt priyeti putreti ca rāghaveti ca // Ram_2,54.20

vanaṃ gate dharmapare rāme ramayatāṃ vare 
kausalyā rudatī svārtā bhartāram idam abravīt // Ram_2,55.1

yadyapi triṣu lokeṣu prathitaṃ te mahad yaśaḥ 
sānukrośo vadānyaś ca priyavādī ca rāghavaḥ // Ram_2,55.2

kathaṃ naravaraśreṣṭha putrau tau saha sītayā 
duḥkhitau sukhasaṃvṛddhau vane duḥkhaṃ sahiṣyataḥ // Ram_2,55.3

sā nūnaṃ taruṇī śyāmā sukumārī sukhocitā 
katham uṣṇaṃ ca śītaṃ ca maithilī prasahiṣyate // Ram_2,55.4

bhuktvāśanaṃ viśālākṣī sūpadaṃśānvitaṃ śubham 
vanyaṃ naivāram āhāraṃ kathaṃ sītopabhokṣyate // Ram_2,55.5

gītavāditranirghoṣaṃ śrutvā śubham aninditā 
kathaṃ kravyādasiṃhānāṃ śabdaṃ śroṣyaty aśobhanam // Ram_2,55.6

mahendradhvajasaṃkāśaḥ kva nu śete mahābhujaḥ 
bhujaṃ parighasaṃkāśam upadhāya mahābalaḥ // Ram_2,55.7

padmavarṇaṃ sukeśāntaṃ padmaniḥśvāsam uttamam 
kadā drakṣyāmi rāmasya vadanaṃ puṣkarekṣaṇam // Ram_2,55.8

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ me na saṃśayaḥ 
apaśyantyā na taṃ yad vai phalatīdaṃ sahasradhā // Ram_2,55.9

yadi pañcadaśe varṣe rāghavaḥ punar eṣyati 
jahyād rājyaṃ ca kośaṃ ca bharatenopabhokṣyate // Ram_2,55.10

evaṃ kanīyasā bhrātrā bhuktaṃ rājyaṃ viśāṃ pate 
bhrātā jyeṣṭho variṣṭhaś ca kimarthaṃ nāvamaṃsyate // Ram_2,55.11

na pareṇāhṛtaṃ bhakṣyaṃ vyāghraḥ khāditum icchati 
evam eva naravyāghraḥ paralīḍhaṃ na maṃsyate // Ram_2,55.12

havir ājyaṃ puroḍāśāḥ kuśā yūpāś ca khādirāḥ 
naitāni yātayāmāni kurvanti punar adhvare // Ram_2,55.13

tathā hy āttam idaṃ rājyaṃ hṛtasārāṃ surām iva 
nābhimantum alaṃ rāmo naṣṭasomam ivādhvaram // Ram_2,55.14

naivaṃvidham asatkāraṃ rāghavo marṣayiṣyati 
balavān iva śārdūlo vāladher abhimarśanam // Ram_2,55.15

sa tādṛśaḥ siṃhabalo vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ 
svayam eva hataḥ pitrā jalajenātmajo yathā // Ram_2,55.16

dvijāticarito dharmaḥ śāstradṛṣṭaḥ sanātanaḥ 
yadi te dharmanirate tvayā putre vivāsite // Ram_2,55.17

gatir ekā patir nāryā dvitīyā gatir ātmajaḥ 
tṛtīyā jñātayo rājaṃś caturthī neha vidyate // Ram_2,55.18

tatra tvaṃ caiva me nāsti rāmaś ca vanam āśritaḥ 
na vanaṃ gantum icchāmi sarvathā hi hatā tvayā // Ram_2,55.19

hataṃ tvayā rājyam idaṃ sarāṣṭraṃ hatas tathātmā saha mantribhiś ca 
hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ sutaś ca bhāryā ca tava prahṛṣṭau // Ram_2,55.20

imāṃ giraṃ dāruṇaśabdasaṃśritāṃ niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ 
tataḥ sa śokaṃ praviveśa pārthivaḥ svaduṣkṛtaṃ cāpi punas tadāsmarat // Ram_2,55.21

evaṃ tu kruddhayā rājā rāmamātrā saśokayā 
śrāvitaḥ paruṣaṃ vākyaṃ cintayāmāsa duḥkhitaḥ // Ram_2,56.1

tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkṛtam 
yad anena kṛtaṃ pūrvam ajñānāc chabdavedhinā // Ram_2,56.2

amanās tena śokena rāmaśokena ca prabhuḥ 
dahyamānas tu śokābhyāṃ kausalyām āha bhūpatiḥ // Ram_2,56.3

prasādaye tvāṃ kausalye racito 'yaṃ mayāñjaliḥ 
vatsalā cānṛśaṃsā ca tvaṃ hi nityaṃ pareṣv api // Ram_2,56.4

bhartā tu khalu nārīṇāṃ guṇavān nirguṇo 'pi vā 
dharmaṃ vimṛśamānānāṃ pratyakṣaṃ devi daivatam // Ram_2,56.5

sā tvaṃ dharmaparā nityaṃ dṛṣṭalokaparāvarā 
nārhase vipriyaṃ vaktuṃ duḥkhitāpi suduḥkhitam // Ram_2,56.6

tad vākyaṃ karuṇaṃ rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam 
kausalyā vyasṛjad bāṣpaṃ praṇālīva navodakam // Ram_2,56.7

sa mūrdhni baddhvā rudatī rājñaḥ padmam ivāñjalim 
sambhramād abravīt trastā tvaramāṇākṣaraṃ vacaḥ // Ram_2,56.8

prasīda śirasā yāce bhūmau nipatitāsmi te 
yācitāsmi hatā deva hantavyāhaṃ na hi tvayā // Ram_2,56.9

naiṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā 
ubhayor lokayor vīra patyā yā saṃprasādyate // Ram_2,56.10

jānāmi dharmaṃ dharmajña tvāṃ jāne satyavādinam 
putraśokārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam // Ram_2,56.11

śoko nāśayate dhairyaṃ śoko nāśayate śrutam 
śoko nāśayate sarvaṃ nāsti śokasamo ripuḥ // Ram_2,56.12

śayam āpatitaḥ soḍhuṃ praharo ripuhastataḥ 
soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmo 'pi na śakyate // Ram_2,56.13

vanavāsāya rāmasya pañcarātro 'dya gaṇyate 
yaḥ śokahataharṣāyāḥ pañcavarṣopamo mama // Ram_2,56.14

taṃ hi cintayamānāyāḥ śoko 'yaṃ hṛdi vardhate 
adīnām iva vegena samudrasalilaṃ mahat // Ram_2,56.15

evaṃ hi kathayantyās tu kausalyāyāḥ śubhaṃ vacaḥ 
mandaraśmir abhūt suryo rajanī cābhyavartata // Ram_2,56.16

atha prahlādito vākyair devyā kausalyayā nṛpaḥ 
śokena ca samākrānto nidrāyā vaśam eyivān // Ram_2,56.17

ratibuddho muhūrtena śokopahatacetanaḥ 
atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata // Ram_2,57.1

rāmalakṣmaṇayoś caiva vivāsād vāsavopamam 
āviveśopasargas taṃ tamaḥ sūryam ivāsuram // Ram_2,57.2

sa rājā rajanīṃ ṣaṣṭhīṃ rāme pravrajite vanam 
ardharātre daśarathaḥ saṃsmaran duṣkṛtaṃ kṛtam 
kausalyāṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,57.3

yad ācarati kalyāṇi śubhaṃ vā yadi vāśubham 
tad eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ // Ram_2,57.4

gurulāghavam arthānām ārambhe karmaṇāṃ phalam 
doṣaṃ vā yo na jānāti sa bāla iti hocyate // Ram_2,57.5

kaścid āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca niṣiñcati 
puṣpaṃ dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ sa śocati phalāgame // Ram_2,57.6

so 'ham āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca nyaṣecayam 
rāmaṃ phalāgame tyaktvā paścāc chocāmi durmatiḥ // Ram_2,57.7

labdhaśabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā 
kumāraḥ śabdavedhīti mayā pāpam idaṃ kṛtam 
tad idaṃ me 'nusaṃprāptaṃ devi duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam // Ram_2,57.8

sammohād iha bālena yathā syād bhakṣitaṃ viṣam 
evaṃ mamāpy avijñātaṃ śabdavedhyamayaṃ phalam // Ram_2,57.9

devy anūḍhā tvam abhavo yuvarājo bhavāmy aham 
tataḥ prāvṛḍ anuprāptā madakāmavivardhinī // Ram_2,57.10

upāsya hi rasān bhaumāṃs taptvā ca jagad aṃśubhiḥ 
paretācaritāṃ bhīmāṃ ravir āviśate diśam // Ram_2,57.11

uṣṇam antardadhe sadyaḥ snigdhā dadṛśire ghanāḥ 
tato jahṛṣire sarve bhekasāraṅgabarhiṇaḥ // Ram_2,57.12

patitenāmbhasā channaḥ patamānena cāsakṛt 
ābabhau mattasāraṅgas toyarāśir ivācalaḥ // Ram_2,57.13

tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī 
vyāyāmakṛtasaṃkalpaḥ sarayūm anvagāṃ nadīm // Ram_2,57.14

nipāne mahiṣaṃ rātrau gajaṃ vābhyāgataṃ nadīm 
anyaṃ vā śvāpadaṃ kaṃcij jighāṃsur ajitendriyaḥ // Ram_2,57.15

athāndhakāre tv aśrauṣaṃ jale kumbhasya pūryataḥ 
acakṣur viṣaye ghoṣaṃ vāraṇasyeva nardataḥ // Ram_2,57.16

tato 'haṃ śaram uddhṛtya dīptam āśīviṣopamam 
amuñcaṃ niśitaṃ bāṇam aham āśīviṣopamam // Ram_2,57.17

tatra vāg uṣasi vyaktā prādurāsīd vanaukasaḥ 
hā heti patatas toye vāg abhūt tatra mānuṣī 
katham asmadvidhe śastraṃ nipatet tu tapasvini // Ram_2,57.18

praviviktāṃ nadīṃ rātrāv udāhāro 'ham āgataḥ 
iṣuṇābhihataḥ kena kasya vā kiṃ kṛtaṃ mayā // Ram_2,57.19

ṛṣer hi nyastadaṇḍasya vane vanyena jīvataḥ 
kathaṃ nu śastreṇa vadho madvidhasya vidhīyate // Ram_2,57.20

jaṭābhāradharasyaiva valkalājinavāsasaḥ 
ko vadhena mamārthī syāt kiṃ vāsyāpakṛtaṃ mayā // Ram_2,57.21

evaṃ niṣphalam ārabdhaṃ kevalānarthasaṃhitam 
na kaścit sādhu manyeta yathaiva gurutalpagam // Ram_2,57.22

nemaṃ tathānuśocāmi jīvitakṣayam ātmanaḥ 
mātaraṃ pitaraṃ cobhāv anuśocāmi madvidhe // Ram_2,57.23

tad etan mithunaṃ vṛddhaṃ cirakālabhṛtaṃ mayā 
mayi pañcatvam āpanne kāṃ vṛttiṃ vartayiṣyati // Ram_2,57.24

vṛddhau ca mātāpitarāv ahaṃ caikeṣuṇā hataḥ 
kena sma nihatāḥ sarve subālenākṛtātmanā // Ram_2,57.25

tāṃ giraṃ karuṇāṃ śrutvā mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ 
karābhyāṃ saśaraṃ cāpaṃ vyathitasyāpatad bhuvi // Ram_2,57.26

taṃ deśam aham āgamya dīnasattvaḥ sudurmanāḥ 
apaśyam iṣuṇā tīre sarayvās tāpasaṃ hatam // Ram_2,57.27

sa mām udvīkṣya netrābhyāṃ trastam asvasthacetasam 
ity uvāca vacaḥ krūraṃ didhakṣann iva tejasā // Ram_2,57.28

kiṃ tavāpakṛtaṃ rājan vane nivasatā mayā 
jihīrṣur ambho gurvarthaṃ yad ahaṃ tāḍitas tvayā // Ram_2,57.29

ekena khalu bāṇena marmaṇy abhihate mayi 
dvāv andhau nihatau vṛddhau mātā janayitā ca me // Ram_2,57.30

tau nūnaṃ durbalāv andhau matpratīkṣau pipāsitau 
ciram āśākṛtāṃ tṛṣṇāṃ kaṣṭāṃ saṃdhārayiṣyataḥ // Ram_2,57.31

na nūnaṃ tapaso vāsti phalayogaḥ śrutasya vā 
pitā yan māṃ na jānāti śayānaṃ patitaṃ bhuvi // Ram_2,57.32

jānann api ca kiṃ kuryād aśaktir aparikramaḥ 
bhidyamānam ivāśaktas trātum anyo nago nagam // Ram_2,57.33

pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava 
na tvām anudahet kruddho vanaṃ vahnir ivaidhitaḥ // Ram_2,57.34

iyam ekapadī rājan yato me pitur āśramaḥ 
taṃ prasādaya gatvā tvaṃ na tvāṃ sa kupitaḥ śapet // Ram_2,57.35

viśalyaṃ kuru māṃ rājan marma me niśitaḥ śaraḥ 
ruṇaddhi mṛdu sotsedhaṃ tīram amburayo yathā // Ram_2,57.36

na dvijātir ahaṃ rājan mā bhūt te manaso vyathā 
śūdrāyām asmi vaiśyena jāto janapadādhipa // Ram_2,57.37

itīva vadataḥ kṛcchrād bāṇābhihatamarmaṇaḥ 
tasya tv ānamyamānasya taṃ bāṇam aham uddharam // Ram_2,57.38

jalārdragātraṃ tu vilapya kṛcchrān marmavraṇaṃ saṃtatam ucchvasantam 
tataḥ sarayvāṃ tam ahaṃ śayānaṃ samīkṣya bhadre subhṛśaṃ viṣaṇṇaḥ // Ram_2,57.39

tad ajñānān mahat pāpaṃ kṛtvā saṃkulitendriyaḥ 
ekas tv acintayaṃ buddhyā kathaṃ nu sukṛtaṃ bhavet // Ram_2,58.1

tatas taṃ ghaṭam ādāya pūrṇaṃ paramavāriṇā 
āśramaṃ tam ahaṃ prāpya yathākhyātapathaṃ gataḥ // Ram_2,58.2

tatrāhaṃ durbalāv andhau vṛddhāv apariṇāyakau 
apaśyaṃ tasya pitarau lūnapakṣāv iva dvijau // Ram_2,58.3

tannimittābhir āsīnau kathābhir aparikramau 
tām āśāṃ matkṛte hīnāv udāsīnāv anāthavat // Ram_2,58.4

padaśabdaṃ tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata 
kiṃ cirāyasi me putra pānīyaṃ kṣipram ānaya // Ram_2,58.5

yannimittam idaṃ tāta salile krīḍitaṃ tvayā 
utkaṇṭhitā te māteyaṃ praviśa kṣipram āśramam // Ram_2,58.6

yad vyalīkaṃ kṛtaṃ putra mātrā te yadi vā mayā 
na tan manasi kartavyaṃ tvayā tāta tapasvinā // Ram_2,58.7

tvaṃ gatis tv agatīnāṃ ca cakṣus tvaṃ hīnacakṣuṣām 
samāsaktās tvayi prāṇāḥ kiṃcin nau nābhibhāṣase // Ram_2,58.8

munim avyaktayā vācā tam ahaṃ sajjamānayā 
hīnavyañjanayā prekṣya bhīto bhīta ivābruvam // Ram_2,58.9

manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṃstabhya vāgbalam 
ācacakṣe tv ahaṃ tasmai putravyasanajaṃ bhayam // Ram_2,58.10

kṣatriyo 'haṃ daśaratho nāhaṃ putro mahātmanaḥ 
sajjanāvamataṃ duḥkham idaṃ prāptaṃ svakarmajam // Ram_2,58.11

bhagavaṃś cāpahasto 'haṃ sarayūtīram āgataḥ 
jighāṃsuḥ śvāpadaṃ kiṃcin nipāne vāgataṃ gajam // Ram_2,58.12

tatra śruto mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ 
dvipo 'yam iti matvā hi bāṇenābhihato mayā // Ram_2,58.13

gatvā nadyās tatas tīram apaśyam iṣuṇā hṛdi 
vinirbhinnaṃ gataprāṇaṃ śayānaṃ bhuvi tāpasam // Ram_2,58.14

bhagavañ śabdam ālakṣya mayā gajajighāṃsunā 
visṛṣṭo 'mbhasi nārācas tena te nihataḥ sutaḥ // Ram_2,58.15

sa coddhṛtena bāṇena tatraiva svargam āsthitaḥ 
bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca // Ram_2,58.16

ajñānād bhavataḥ putraḥ sahasābhihato mayā 
śeṣam evaṃgate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ // Ram_2,58.17

sa tac chrutvā vacaḥ krūraṃ niḥśvasañ śokakarśitaḥ 
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // Ram_2,58.18

yady etad aśubhaṃ karma na sma me kathayeḥ svayam 
phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śatasahasradhā // Ram_2,58.19

kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ 
jñānapūrvaṃ kṛtaḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam // Ram_2,58.20

ajñānāddhi kṛtaṃ yasmād idaṃ tenaiva jīvasi 
api hy adya kulaṃ na syād rāghavāṇāṃ kuto bhavān // Ram_2,58.21

naya nau nṛpa taṃ deśam iti māṃ cābhyabhāṣata 
adya taṃ draṣṭum icchāvaḥ putraṃ paścimadarśanam // Ram_2,58.22

rudhireṇāvasitāṅgaṃ prakīrṇājinavāsasam 
śayānaṃ bhuvi niḥsaṃjñaṃ dharmarājavaśaṃ gatam // Ram_2,58.23

athāham ekas taṃ deśaṃ nītvā tau bhṛśaduḥkhitau 
asparśayam ahaṃ putraṃ taṃ muniṃ saha bhāryayā // Ram_2,58.24

tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā tam āsādya tapasvinau 
nipetatuḥ śarīre 'sya pitā cāsyedam abravīt // Ram_2,58.25

na nv ahaṃ te priyaḥ putra mātaraṃ paśya dhārmika 
kiṃ nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada // Ram_2,58.26

kasya vāpararātre 'haṃ śroṣyāmi hṛdayaṃgamam 
adhīyānasya madhuraṃ śāstraṃ vānyad viśeṣataḥ // Ram_2,58.27

ko māṃ saṃdhyām upāsyaiva snātvā hutahutāśanaḥ 
ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ putraśokabhayārditam // Ram_2,58.28

kandamūlaphalaṃ hṛtvā ko māṃ priyam ivātithim 
bhojayiṣyaty akarmaṇyam apragraham anāyakam // Ram_2,58.29

imām andhāṃ ca vṛddhāṃ ca mātaraṃ te tapasvinīm 
kathaṃ putra bhariṣyāmi kṛpaṇāṃ putragardhinīm // Ram_2,58.30

tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanaṃ prati 
śvo mayā saha gantāsi jananyā ca samedhitaḥ // Ram_2,58.31

ubhāv api ca śokārtāv anāthau kṛpaṇau vane 
kṣipram eva gamiṣyāvas tvayā hīnau yamakṣayam // Ram_2,58.32

tato vaivasvataṃ dṛṣṭvā taṃ pravakṣyāmi bhāratīm 
kṣamatāṃ dharmarājo me bibhṛyāt pitarāv ayam // Ram_2,58.33

apāpo 'si yathā putra nihataḥ pāpakarmaṇā 
tena satyena gacchāśu ye lokāḥ śastrayodhinām // Ram_2,58.34

yānti śūrā gatiṃ yāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinaḥ 
hatās tv abhimukhāḥ putra gatiṃ tāṃ paramāṃ vraja // Ram_2,58.35

yāṃ gatiṃ sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ 
nahuṣo dhundhumāraś ca prāptās tāṃ gaccha putraka // Ram_2,58.36

yā gatiḥ sarvasādhūnāṃ svādhyāyāt tapasā ca yā 
bhūmidasyāhitāgneś ca ekapatnīvratasya ca // Ram_2,58.37

gosahasrapradātṝṇāṃ yā yā gurubhṛtām api 
dehanyāsakṛtāṃ yā ca tāṃ gatiṃ gaccha putraka 
na hi tv asmin kule jāto gacchaty akuśalāṃ gatim // Ram_2,58.38

evaṃ sa kṛpaṇaṃ tatra paryadevayatāsakṛt 
tato 'smai kartum udakaṃ pravṛttaḥ saha bhāryayā // Ram_2,58.39

sa tu divyena rūpeṇa muniputraḥ svakarmabhiḥ 
āśvāsya ca muhūrtaṃ tu pitarau vākyam abravīt // Ram_2,58.40

sthānam asmi mahat prāpto bhavatoḥ paricāraṇāt 
bhavantāv api ca kṣipraṃ mama mūlam upaiṣyataḥ // Ram_2,58.41

evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā 
āruroha divaṃ kṣipraṃ muniputro jitendriyaḥ // Ram_2,58.42

sa kṛtvā tūdakaṃ tūrṇaṃ tāpasaḥ saha bhāryayā 
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // Ram_2,58.43

adyaiva jahi māṃ rājan maraṇe nāsti me vyathā 
yac chareṇaikaputraṃ māṃ tvam akārṣīr aputrakam // Ram_2,58.44

tvayā tu yad avijñānān nihato me sutaḥ śuciḥ 
tena tvām abhiśapsyāmi suduḥkham atidāruṇam // Ram_2,58.45

putravyasanajaṃ duḥkhaṃ yad etan mama sāmpratam 
evaṃ tvaṃ putraśokena rājan kālaṃ kariṣyasi // Ram_2,58.46

tasmān mām āgataṃ bhadre tasyodārasya tadvacaḥ 
yad ahaṃ putraśokena saṃtyakṣyāmy adya jīvitam // Ram_2,58.47

yadi māṃ saṃspṛśed rāmaḥ sakṛd adyālabheta vā 
na tan me sadṛśaṃ devi yan mayā rāghave kṛtam // Ram_2,58.48

cakṣuṣā tvāṃ na paśyāmi smṛtir mama vilupyate 
dūtā vaivasvatasyaite kausalye tvarayanti mām // Ram_2,58.49

atas tu kiṃ duḥkhataraṃ yad ahaṃ jīvitakṣaye 
na hi paśyāmi dharmajñaṃ rāmaṃ satyaparākramam // Ram_2,58.50

na te manuṣyā devās te ye cāruśubhakuṇḍalam 
mukhaṃ drakṣyanti rāmasya varṣe pañcadaśe punaḥ // Ram_2,58.51

padmapattrekṣaṇaṃ subhru sudaṃṣṭraṃ cārunāsikam 
dhanyā drakṣyanti rāmasya tārādhipanibhaṃ mukham // Ram_2,58.52

sadṛśaṃ śāradasyendoḥ phullasya kamalasya ca 
sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tanmukham // Ram_2,58.53

nivṛttavanavāsaṃ tam ayodhyāṃ punar āgatam 
drakṣyanti sukhino rāmaṃ śukraṃ mārgagataṃ yathā // Ram_2,58.54

ayam ātmabhavaḥ śoko mām anātham acetanam 
saṃsādayati vegena yathā kūlaṃ nadīrayaḥ // Ram_2,58.55

hā rāghava mahābāho hā mamāyāsanāśana 
rājā daśarathaḥ śocañ jīvitāntam upāgamat // Ram_2,58.56

tathā tu dīnaṃ kathayan narādhipaḥ priyasya putrasya vivāsanāturaḥ 
gate 'rdharātre bhṛśaduḥkhapīḍitas tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ // Ram_2,58.57

atha rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar evāpare 'hani 
bandinaḥ paryupātiṣṭhaṃs tat pārthivaniveśanam // Ram_2,59.1

tataḥ śucisamācārāḥ paryupasthānakovidāḥ 
strīvarṣavarabhūyiṣṭhā upatasthur yathāpuram // Ram_2,59.2

haricandanasaṃpṛktam udakaṃ kāñcanair ghaṭaiḥ 
āninyuḥ snānaśikṣājñā yathākālaṃ yathāvidhi // Ram_2,59.3

maṅgalālambhanīyāni prāśanīyān upaskarān 
upaninyus tathāpy anyāḥ kumārībahulāḥ striyaḥ // Ram_2,59.4

atha yāḥ kosalendrasya śayanaṃ pratyanantarāḥ 
tāḥ striyas tu samāgamya bhartāraṃ pratyabodhayan // Ram_2,59.5

tā vepathuparītāś ca rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ 
pratisrotas tṛṇāgrāṇāṃ sadṛśaṃ saṃcakampire // Ram_2,59.6

atha saṃvepamānānāṃ strīṇāṃ dṛṣṭvā ca pārthivam 
yat tad āśaṅkitaṃ pāpaṃ tasya jajñe viniścayaḥ // Ram_2,59.7

tataḥ pracukruśur dīnāḥ sasvaraṃ tā varāṅganāḥ 
kareṇava ivāraṇye sthānapracyutayūthapāḥ // Ram_2,59.8

tāsām ākrandaśabdena sahasodgatacetane 
kausalyā ca sumitrā ca tyaktanidre babhūvatuḥ // Ram_2,59.9

kausalyā ca sumitrā ca dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca pārthivam 
hā nātheti parikruśya petatur dharaṇītale // Ram_2,59.10

sā kosalendraduhitā veṣṭamānā mahītale 
na babhrāja rajodhvastā tāreva gaganacyutā // Ram_2,59.11

tat samuttrastasaṃbhrāntaṃ paryutsukajanākulam 
sarvatas tumulākrandaṃ paritāpārtabāndhavam // Ram_2,59.12

sadyo nipatitānandaṃ dīnaviklavadarśanam 
babhūva naradevasya sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ // Ram_2,59.13

atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṃ yaśasvinaṃ saṃparivārya patnayaḥ 
bhṛśaṃ rudantyaḥ karuṇaṃ suduḥkhitāḥ pragṛhya bāhū vyalapann anāthavat // Ram_2,59.14

tam agnim iva saṃśāntam ambuhīnam ivārṇavam 
hataprabham ivādityaṃ svargasthaṃ prekṣya bhūmipam // Ram_2,60.1

kausalyā bāṣpapūrṇākṣī vividhaṃ śokakarśitā 
upagṛhya śiro rājñaḥ kaikeyīṃ pratyabhāṣata // Ram_2,60.2

sakāmā bhava kaikeyi bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam 
tyaktvā rājānam ekāgrā nṛśaṃse duṣṭacāriṇi // Ram_2,60.3

vihāya māṃ gato rāmo bhartā ca svargato mama 
vipathe sārthahīneva nāhaṃ jīvitum utsahe // Ram_2,60.4

bhartāraṃ taṃ parityajya kā strī daivatam ātmanaḥ 
icchej jīvitum anyatra kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ // Ram_2,60.5

na lubdho budhyate doṣān kiṃ pākam iva bhakṣayan 
kubjānimittaṃ kaikeyyā rāghavāṇāṃ kulaṃ hatam // Ram_2,60.6

aniyoge niyuktena rājñā rāmaṃ vivāsitam 
sabhāryaṃ janakaḥ śrutvā paritapsyaty ahaṃ yathā // Ram_2,60.7

rāmaḥ kamalapattrākṣo jīvanāśam ito gataḥ 
videharājasya sutā tathā sītā tapasvinī 
duḥkhasyānucitā duḥkhaṃ vane paryudvijiṣyati // Ram_2,60.8

nadatāṃ bhīmaghoṣāṇāṃ niśāsu mṛgapakṣiṇām 
niśamya nūnaṃ saṃtrastā rāghavaṃ saṃśrayiṣyati // Ram_2,60.9

vṛddhaś caivālpaputraś ca vaidehīm anucintayan 
so 'pi śokasamāviṣṭo nanu tyakṣyati jīvitam // Ram_2,60.10

tāṃ tataḥ sampariṣvajya vilapantīṃ tapasvinīm 
vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṃ kausalyāṃ vyāvahārikāḥ // Ram_2,60.11

tailadroṇyām athāmātyāḥ saṃveśya jagatīpatim 
rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś cakruḥ karmāṇy anantaram // Ram_2,60.12

na tu saṃkālanaṃ rājño vinā putreṇa mantriṇaḥ 
sarvajñāḥ kartum īṣus te tato rakṣanti bhūmipam // Ram_2,60.13

tailadroṇyāṃ tu sacivaiḥ śāyitaṃ taṃ narādhipam 
hā mṛto 'yam iti jñātvā striyas tāḥ paryadevayan // Ram_2,60.14

bāhūn udyamya kṛpaṇā netraprasravaṇair mukhaiḥ 
rudantyaḥ śokasaṃtaptāḥ kṛpaṇaṃ paryadevayan // Ram_2,60.15

niśā nakṣatrahīneva strīva bhartṛvivarjitā 
purī nārājatāyodhyā hīnā rājñā mahātmanā // Ram_2,60.16

bāṣpaparyākulajanā hāhābhūtakulāṅganā 
śūnyacatvaraveśmāntā na babhrāja yathāpuram // Ram_2,60.17

gataprabhā dyaur iva bhāskaraṃ vinā vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī 
purī babhāse rahitā mahātmanā na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā // Ram_2,60.18

narāś ca nāryaś ca sametya saṃghaśo vigarhamāṇā bharatasya mātaram 
tadā nagaryāṃ naradevasaṃkṣaye babhūvur ārtā na ca śarma lebhire // Ram_2,60.19

vyatītāyāṃ tu śarvaryām ādityasyodaye tataḥ 
sametya rājakartāraḥ sabhām īyur dvijātayaḥ // Ram_2,61.1

mārkaṇḍeyo 'tha maudgalyo vāmadevaś ca kāśyapaḥ 
kātyāyano gautamaś ca jābāliś ca mahāyaśāḥ // Ram_2,61.2

ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ pṛthag vācam udīrayan 
vasiṣṭham evābhimukhāḥ śreṣṭhaṃ rājapurohitam // Ram_2,61.3

atītā śarvarī duḥkhaṃ yā no varṣaśatopamā 
asmin pañcatvam āpanne putraśokena pārthive // Ram_2,61.4

svargataś ca mahārājo rāmaś cāraṇyam āśritaḥ 
lakṣmaṇaś cāpi tejasvī rāmeṇaiva gataḥ saha // Ram_2,61.5

ubhau bharataśatrughnau kekayeṣu paraṃtapau 
pure rājagṛhe ramye mātāmahaniveśane // Ram_2,61.6

ikṣvākūṇām ihādyaiva kaścid rājā vidhīyatām 
arājakaṃ hi no rāṣṭraṃ na vināśam avāpnuyāt // Ram_2,61.7

nārājake janapade vidyunmālī mahāsvanaḥ 
abhivarṣati parjanyo mahīṃ divyena vāriṇā // Ram_2,61.8

nārājake janapade bījamuṣṭiḥ prakīryate 
nārājake pituḥ putro bhāryā vā vartate vaśe // Ram_2,61.9

arājake dhanaṃ nāsti nāsti bhāryāpy arājake 
idam atyāhitaṃ cānyat kutaḥ satyam arājake // Ram_2,61.10

nārājake janapade kārayanti sabhāṃ narāḥ 
udyānāni ca ramyāṇi hṛṣṭāḥ puṇyagṛhāṇi ca // Ram_2,61.11

nārājake janapade yajñaśīlā dvijātayaḥ 
sattrāṇy anvāsate dāntā brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ // Ram_2,61.12

nārājake janapade prabhūtanaṭanartakāḥ 
utsavāś ca samājāś ca vardhante rāṣṭravardhanāḥ // Ram_2,61.13

nārājake janapade siddhārthā vyavahāriṇaḥ 
kathābhir anurajyante kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ // Ram_2,61.14

nārājake janapade vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ 
narā niryānty araṇyāni nārībhiḥ saha kāminaḥ // Ram_2,61.15

nārājake janapade dhanavantaḥ surakṣitāḥ 
śerate vivṛtadvārāḥ kṛṣigorakṣajīvinaḥ // Ram_2,61.16

nārājake janapade vaṇijo dūragāminaḥ 
gacchanti kṣemam adhvānaṃ bahupuṇyasamācitāḥ // Ram_2,61.17

nārājake janapade caraty ekacaro vaśī 
bhāvayann ātmanātmānaṃ yatra sāyaṃgṛho muniḥ // Ram_2,61.18

nārājake janapade yogakṣemaṃ pravartate 
na cāpy arājake senā śatrūn viṣahate yudhi // Ram_2,61.19

yathā hy anudakā nadyo yathā vāpy atṛṇaṃ vanam 
agopālā yathā gāvas tathā rāṣṭram arājakam // Ram_2,61.20

nārājake janapade svakaṃ bhavati kasyacit 
matsyā iva narā nityaṃ bhakṣayanti parasparam // Ram_2,61.21

ye hi saṃbhinnamaryādā nāstikāś chinnasaṃśayāḥ 
te 'pi bhāvāya kalpante rājadaṇḍanipīḍitāḥ // Ram_2,61.22

aho tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃcana 
rājā cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī // Ram_2,61.23

jīvaty api mahārāje tavaiva vacanaṃ vayam 
nātikramāmahe sarve velāṃ prāpyeva sāgaraḥ // Ram_2,61.24

sa naḥ samīkṣya dvijavaryavṛttaṃ nṛpaṃ vinā rājyam araṇyabhūtam 
kumāram ikṣvākusutaṃ vadānyaṃ tvam eva rājānam ihābhiṣiñca // Ram_2,61.25

teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha 
mitrāmātyagaṇān sarvān brāhmaṇāṃs tān idaṃ vacaḥ // Ram_2,62.1

yad asau mātulakule pure rājagṛhe sukhī 
bharato vasati bhrātrā śatrughnena samanvitaḥ // Ram_2,62.2

tac chīghraṃ javanā dūtā gacchantu tvaritair hayaiḥ 
ānetuṃ bhrātarau vīrau kiṃ samīkṣāmahe vayam // Ram_2,62.3

gacchantv iti tataḥ sarve vasiṣṭhaṃ vākyam abruvan 
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭho vākyam abravīt // Ram_2,62.4

ehi siddhārtha vijaya jayantāśokanandana 
śrūyatām itikartavyaṃ sarvān eva bravīmi vaḥ // Ram_2,62.5

puraṃ rājagṛhaṃ gatvā śīghraṃ śīghrajavair hayaiḥ 
tyaktaśokair idaṃ vācyaḥ śāsanād bharato mama // Ram_2,62.6

purohitas tvāṃ kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ 
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // Ram_2,62.7

mā cāsmai proṣitaṃ rāmaṃ mā cāsmai pitaraṃ mṛtam 
bhavantaḥ śaṃsiṣur gatvā rāghavāṇām imaṃ kṣayam // Ram_2,62.8

kauśeyāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca 
kṣipram ādāya rājñaś ca bharatasya ca gacchata 
vasiṣṭhenābhyanujñātā dūtāḥ saṃtvaritā yayuḥ // Ram_2,62.9

te hastinapure gaṅgāṃ tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ 
pāñcāladeśam āsādya madhyena kurujāṅgalam // Ram_2,62.10

te prasannodakāṃ divyāṃ nānāvihagasevitām 
upātijagmur vegena śaradaṇḍāṃ janākulām // Ram_2,62.11

nikūlavṛkṣam āsādya divyaṃ satyopayācanam 
abhigamyābhivādyaṃ taṃ kuliṅgāṃ prāviśan purīm // Ram_2,62.12

abhikālaṃ tataḥ prāpya tejo'bhibhavanāc cyutāḥ 
yayur madhyena vāhlīkān sudāmānaṃ ca parvatam 
viṣṇoḥ padaṃ prekṣamāṇā vipāśāṃ cāpi śālmalīm // Ram_2,62.13

te śrāntavāhanā dūtā vikṛṣṭena satā pathā 
girivrajaṃ puravaraṃ śīghram āsedur añjasā // Ram_2,62.14

bhartuḥ priyārthaṃ kularakṣaṇārthaṃ bhartuś ca vaṃśasya parigrahārtham 
aheḍamānās tvarayā sma dūtā rātryāṃ tu te tat puram eva yātāḥ // Ram_2,62.15

yām eva rātriṃ te dūtāḥ praviśanti sma tāṃ purīm 
bharatenāpi tāṃ rātriṃ svapno dṛṣṭo 'yam apriyaḥ // Ram_2,63.1

vyuṣṭām eva tu tāṃ rātriṃ dṛṣṭvā taṃ svapnam apriyam 
putro rājādhirājasya subhṛśaṃ paryatapyata // Ram_2,63.2

tapyamānaṃ samājñāya vayasyāḥ priyavādinaḥ 
āyāsaṃ hi vineṣyantaḥ sabhāyāṃ cakrire kathāḥ // Ram_2,63.3

vādayanti tathā śāntiṃ lāsayanty api cāpare 
nāṭakāny apare prāhur hāsyāni vividhāni ca // Ram_2,63.4

sa tair mahātmā bharataḥ sakhibhiḥ priyavādibhiḥ 
goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir na prāhṛṣyata rāghavaḥ // Ram_2,63.5

tam abravīt priyasakho bharataṃ sakhibhir vṛtam 
suhṛdbhiḥ paryupāsīnaḥ kiṃ sakhe nānumodase // Ram_2,63.6

evaṃ bruvāṇaṃ suhṛdaṃ bharataḥ pratyuvāca ha 
śṛṇu tvaṃ yannimittaṃ me dainyam etad upāgatam // Ram_2,63.7

svapne pitaram adrākṣaṃ malinaṃ muktamūrdhajam 
patantam adriśikharāt kaluṣe gomayahrade // Ram_2,63.8

plavamānaś ca me dṛṣṭaḥ sa tasmin gomayahrade 
pibann añjalinā tailaṃ hasann iva muhur muhuḥ // Ram_2,63.9

tatas tilodanaṃ bhuktvā punaḥ punar adhaḥśirāḥ 
tailenābhyaktasarvāṅgas tailam evāvagāhata // Ram_2,63.10

svapne 'pi sāgaraṃ śuṣkaṃ candraṃ ca patitaṃ bhuvi 
sahasā cāpi saṃśāntaṃ jvalitaṃ jātavedasam // Ram_2,63.11

avadīrṇāṃ ca pṛthivīṃ śuṣkāṃś ca vividhān drumān 
ahaṃ paśyāmi vidhvastān sadhūmāṃś caiva parvatān // Ram_2,63.12

pīṭhe kārṣṇāyase cainaṃ niṣaṇṇaṃ kṛṣṇavāsasam 
prahasanti sma rājānaṃ pramadāḥ kṛṣṇapiṅgalāḥ // Ram_2,63.13

tvaramāṇaś ca dharmātmā raktamālyānulepanaḥ 
rathena kharayuktena prayāto dakṣiṇāmukhaḥ // Ram_2,63.14

evam etan mayā dṛṣṭam imāṃ rātriṃ bhayāvahām 
ahaṃ rāmo 'tha vā rājā lakṣmaṇo vā mariṣyati // Ram_2,63.15

naro yānena yaḥ svapne kharayuktena yāti hi 
acirāt tasya dhūmāgraṃ citāyāṃ sampradṛśyate 
etannimittaṃ dīno 'haṃ tan na vaḥ pratipūjaye // Ram_2,63.16

śuṣyatīva ca me kaṇṭho na svastham iva me manaḥ 
jugupsann iva cātmānaṃ na ca paśyāmi kāraṇam // Ram_2,63.17

imāṃ hi duḥsvapnagatiṃ niśāmya tām anekarūpām avitarkitāṃ purā 
bhayaṃ mahat taddhṛdayān na yāti me vicintya rājānam acintyadarśanam // Ram_2,63.18

bharate bruvati svapnaṃ dūtās te klāntavāhanāḥ 
praviśyāsahyaparikhaṃ ramyaṃ rājagṛhaṃ puram // Ram_2,64.1

samāgamya tu rājñā ca rājaputreṇa cārcitāḥ 
rājñaḥ pādau gṛhītvā tu tam ūcur bharataṃ vacaḥ // Ram_2,64.2

purohitas tvā kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ 
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // Ram_2,64.3

atra viṃśatikoṭyas tu nṛpater mātulasya te 
daśakoṭyas tu sampūrṇās tathaiva ca nṛpātmaja // Ram_2,64.4

pratigṛhya ca tat sarvaṃ svanuraktaḥ suhṛjjane 
dūtān uvāca bharataḥ kāmaiḥ sampratipūjya tān // Ram_2,64.5

kaccit sukuśalī rājā pitā daśaratho mama 
kaccic cārogatā rāme lakṣmaṇe vā mahātmani // Ram_2,64.6

āryā ca dharmaniratā dharmajñā dharmadarśinī 
arogā cāpi kausalyā mātā rāmasya dhīmataḥ // Ram_2,64.7

kaccit sumitrā dharmajñā jananī lakṣmaṇasya yā 
śatrughnasya ca vīrasya sārogā cāpi madhyamā // Ram_2,64.8

ātmakāmā sadā caṇḍī krodhanā prājñamāninī 
arogā cāpi kaikeyī mātā me kim uvāca ha // Ram_2,64.9

evam uktās tu te dūtā bharatena mahātmanā 
ūcuḥ sampraśritaṃ vākyam idaṃ taṃ bharataṃ tadā 
kuśalās te naravyāghra yeṣāṃ kuśalam icchasi // Ram_2,64.10

bharataś cāpi tān dūtān evam ukto 'bhyabhāṣata 
āpṛcche 'haṃ mahārājaṃ dūtāḥ saṃtvarayanti mām // Ram_2,64.11

evam uktvā tu tān dūtān bharataḥ pārthivātmajaḥ 
dūtaiḥ saṃcodito vākyaṃ mātāmaham uvāca ha // Ram_2,64.12

rājan pitur gamiṣyāmi sakāśaṃ dūtacoditaḥ 
punar apy aham eṣyāmi yadā me tvaṃ smariṣyasi // Ram_2,64.13

bharatenaivam uktas tu nṛpo mātāmahas tadā 
tam uvāca śubhaṃ vākyaṃ śirasy āghrāya rāghavam // Ram_2,64.14

gaccha tātānujāne tvāṃ kaikeyī suprajās tvayā 
mātaraṃ kuśalaṃ brūyāḥ pitaraṃ ca paraṃtapa // Ram_2,64.15

purohitaṃ ca kuśalaṃ ye cānye dvijasattamāḥ 
tau ca tāta maheṣvāsau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // Ram_2,64.16

tasmai hastyuttamāṃś citrān kambalān ajināni ca 
abhisatkṛtya kaikeyo bharatāya dhanaṃ dadau // Ram_2,64.17

rukmaniṣkasahasre dve ṣoḍaśāśvaśatāni ca 
satkṛtya kaikeyī putraṃ kekayo dhanam ādiśat // Ram_2,64.18

tathāmātyān abhipretān viśvāsyāṃś ca guṇānvitān 
dadāv aśvapatiḥ śīghraṃ bharatāyānuyāyinaḥ // Ram_2,64.19

airāvatān aindraśirān nāgān vai priyadarśanān 
kharāñ śīghrān susaṃyuktān mātulo 'smai dhanaṃ dadau // Ram_2,64.20

antaḥpure 'tisaṃvṛddhān vyāghravīryabalānvitān 
daṃṣṭrāyudhān mahākāyāñ śunaś copāyanaṃ dadau // Ram_2,64.21

sa mātāmaham āpṛcchya mātulaṃ ca yudhājitam 
ratham āruhya bharataḥ śatrughnasahito yayau // Ram_2,64.22

rathān maṇḍalacakrāṃś ca yojayitvā paraḥśatam 
uṣṭrago'śvakharair bhṛtyā bharataṃ yāntam anvayuḥ // Ram_2,64.23

balena gupto bharato mahātmā sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ 
ādāya śatrughnam apetaśatrur gṛhād yayau siddha ivendralokāt // Ram_2,64.24

sa prāṅmukho rājagṛhād abhiniryāya vīryavān 
hrādinīṃ dūrapārāṃ ca pratyaksrotastaraṃgiṇīm 
śatadrūm atarac chrīmān nadīm ikṣvākunandanaḥ // Ram_2,65.1

elādhāne nadīṃ tīrtvā prāpya cāparaparpaṭān 
śilām ākurvatīṃ tīrtvā āgneyaṃ śalyakartanam // Ram_2,65.2

satyasaṃdhaḥ śuciḥ śrīmān prekṣamāṇaḥ śilāvahām 
atyayāt sa mahāśailān vanaṃ caitrarathaṃ prati // Ram_2,65.3

veginīṃ ca kuliṅgākhyāṃ hrādinīṃ parvatāvṛtām 
yamunāṃ prāpya saṃtīrṇo balam āśvāsayat tadā // Ram_2,65.4

śītīkṛtya tu gātrāṇi klāntān āśvāsya vājinaḥ 
tatra snātvā ca pītvā ca prāyād ādāya codakam // Ram_2,65.5

rājaputro mahāraṇyam anabhīkṣṇopasevitam 
bhadro bhadreṇa yānena mārutaḥ kham ivātyayāt // Ram_2,65.6

toraṇaṃ dakṣiṇārdhena jambūprastham upāgamat 
varūthaṃ ca yayau ramyaṃ grāmaṃ daśarathātmajaḥ // Ram_2,65.7

tatra ramye vane vāsaṃ kṛtvāsau prāṅmukho yayau 
udyānam ujjihānāyāḥ priyakā yatra pādapāḥ // Ram_2,65.8

sālāṃs tu priyakān prāpya śīghrān āsthāya vājinaḥ 
anujñāpyātha bharato vāhinīṃ tvarito yayau // Ram_2,65.9

vāsaṃ kṛtvā sarvatīrthe tīrtvā cottānikāṃ nadīm 
anyā nadīś ca vividhāḥ pārvatīyais turaṃgamaiḥ // Ram_2,65.10

hastipṛṣṭhakam āsādya kuṭikām atyavartata 
tatāra ca naravyāghro lauhitye sa kapīvatīm 
ekasāle sthāṇumatīṃ vinate gomatīṃ nadīm // Ram_2,65.11

kaliṅganagare cāpi prāpya sālavanaṃ tadā 
bharataḥ kṣipram āgacchat supariśrāntavāhanaḥ // Ram_2,65.12

vanaṃ ca samatītyāśu śarvaryām aruṇodaye 
ayodhyāṃ manunā rājñā nirmitāṃ sa dadarśa ha // Ram_2,65.13

tāṃ purīṃ puruṣavyāghraḥ saptarātroṣiṭaḥ pathi 
ayodhyām agrato dṛṣṭvā rathe sārathim abravīt // Ram_2,65.14

eṣā nātipratītā me puṇyodyānā yaśasvinī 
ayodhyā dṛśyate dūrāt sārathe pāṇḍumṛttikā // Ram_2,65.15

yajvabhir guṇasampannair brāhmaṇair vedapāragaiḥ 
bhūyiṣṭham ṛddhair ākīrṇā rājarṣivarapālitā // Ram_2,65.16

ayodhyāyāṃ purā śabdaḥ śrūyate tumulo mahān 
samantān naranārīṇāṃ tam adya na śṛṇomy aham // Ram_2,65.17

udyānāni hi sāyāhne krīḍitvoparatair naraiḥ 
samantād vipradhāvadbhiḥ prakāśante mamānyadā // Ram_2,65.18

tāny adyānurudantīva parityaktāni kāmibhiḥ 
araṇyabhūteva purī sārathe pratibhāti me // Ram_2,65.19

na hy atra yānair dṛśyante na gajair na ca vājibhiḥ 
niryānto vābhiyānto vā naramukhyā yathāpuram // Ram_2,65.20

aniṣṭāni ca pāpāni paśyāmi vividhāni ca 
nimittāny amanojñāni tena sīdati me manaḥ // Ram_2,65.21

dvāreṇa vaijayantena prāviśac chrāntavāhanaḥ 
dvāḥsthair utthāya vijayaṃ pṛṣṭas taiḥ sahito yayau // Ram_2,65.22

sa tv anekāgrahṛdayo dvāḥsthaṃ pratyarcya taṃ janam 
sūtam aśvapateḥ klāntam abravīt tatra rāghavaḥ // Ram_2,65.23

śrutā no yādṛśāḥ pūrvaṃ nṛpatīnāṃ vināśane 
ākārās tān ahaṃ sarvān iha paśyāmi sārathe // Ram_2,65.24

malinaṃ cāśrupūrṇākṣaṃ dīnaṃ dhyānaparaṃ kṛśam 
sastrīpuṃsaṃ ca paśyāmi janam utkaṇṭhitaṃ pure // Ram_2,65.25

ity evam uktvā bharataḥ sūtaṃ taṃ dīnamānasaḥ 
tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṃ prekṣya rājagṛhaṃ yayau 
tāṃ śūnyaśṛṅgāṭakaveśmarathyāṃ rajo'ruṇadvārakapāṭayantrām // Ram_2,65.26

dṛṣṭvā purīm indrapurīprakāśāṃ duḥkhena sampūrṇataro babhūva 
bahūni paśyan manaso 'priyāṇi yāny anyadā nāsya pure babhūvuḥ 
avākśirā dīnamanā na hṛṣṭaḥ pitur mahātmā praviveśa veśma // Ram_2,65.27

apaśyaṃs tu tatas tatra pitaraṃ pitur ālaye 
jagāma bharato draṣṭuṃ mātaraṃ mātur ālaye // Ram_2,66.1

anuprāptaṃ tu taṃ dṛṣṭvā kaikeyī proṣitaṃ sutam 
utpapāta tadā hṛṣṭā tyaktvā sauvarṇamānasam // Ram_2,66.2

sa praviśyaiva dharmātmā svagṛhaṃ śrīvivarjitam 
bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāś caraṇau śubhau // Ram_2,66.3

taṃ mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam 
aṅke bharatam āropya praṣṭuṃ samupacakrame // Ram_2,66.4

adya te katicid rātryaś cyutasyāryakaveśmanaḥ 
api nādhvaśramaḥ śīghraṃ rathenāpatatas tava // Ram_2,66.5

āryakas te sukuśalī yudhājin mātulas tava 
pravāsāc ca sukhaṃ putra sarvaṃ me vaktum arhasi // Ram_2,66.6

evaṃ pṛṣṭas tu kaikeyyā priyaṃ pārthivanandanaḥ 
ācaṣṭa bharataḥ sarvaṃ mātre rājīvalocanaḥ // Ram_2,66.7

adya me saptamī rātriś cyutasyāryakaveśmanaḥ 
ambāyāḥ kuśalī tāto yudhājin mātulaś ca me // Ram_2,66.8

yan me dhanaṃ ca ratnaṃ ca dadau rājā paraṃtapaḥ 
pariśrāntaṃ pathy abhavat tato 'haṃ pūrvam āgataḥ // Ram_2,66.9

rājavākyaharair dūtais tvaryamāṇo 'ham āgataḥ 
yad ahaṃ praṣṭum icchāmi tad ambā vaktum arhati // Ram_2,66.10

śūnyo 'yaṃ śayanīyas te paryaṅko hemabhūṣitaḥ 
na cāyam ikṣvākujanaḥ prahṛṣṭaḥ pratibhāti me // Ram_2,66.11

rājā bhavati bhūyiṣṭham ihāmbāyā niveśane 
tam ahaṃ nādya paśyāmi draṣṭum icchann ihāgataḥ // Ram_2,66.12

pitur grahīṣye caraṇau taṃ mamākhyāhi pṛcchataḥ 
āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane // Ram_2,66.13

taṃ pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam 
ajānantaṃ prajānantī rājyalobhena mohitā 
yā gatiḥ sarvabhūtānāṃ tāṃ gatiṃ te pitā gataḥ // Ram_2,66.14

tac chrutvā bharato vākyaṃ dharmābhijanavāñ śuciḥ 
papāta sahasā bhūmau pitṛśokabalārditaḥ // Ram_2,66.15

tataḥ śokena saṃvītaḥ pitur maraṇaduḥkhitaḥ 
vilalāpa mahātejā bhrāntākulitacetanaḥ // Ram_2,66.16

etat suruciraṃ bhāti pitur me śayanaṃ purā 
tad idaṃ na vibhāty adya vihīnaṃ tena dhīmatā // Ram_2,66.17

tam ārtaṃ devasaṃkāśaṃ samīkṣya patitaṃ bhuvi 
utthāpayitvā śokārtaṃ vacanaṃ cedam abravīt // Ram_2,66.18

uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe rājaputra mahāyaśaḥ 
tvadvidhā na hi śocanti santaḥ sadasi saṃmatāḥ // Ram_2,66.19

sa ruditvā ciraṃ kālaṃ bhūmau viparivṛtya ca 
jananīṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtaḥ // Ram_2,66.20

abhiṣekṣyati rāmaṃ tu rājā yajñaṃ nu yakṣyati 
ity ahaṃ kṛtasaṃkalpo hṛṣṭo yātrām ayāsiṣam // Ram_2,66.21

tad idaṃ hy anyathā bhūtaṃ vyavadīrṇaṃ mano mama 
pitaraṃ yo na paśyāmi nityaṃ priyahite ratam // Ram_2,66.22

amba kenātyagād rājā vyādhinā mayy anāgate 
dhanyā rāmādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam // Ram_2,66.23

na nūnaṃ māṃ mahārājaḥ prāptaṃ jānāti kīrtimān 
upajighreddhi māṃ mūrdhni tātaḥ saṃnamya satvaram // Ram_2,66.24

kva sa pāṇiḥ sukhasparśas tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ 
yena māṃ rajasā dhvastam abhīkṣṇaṃ parimārjati // Ram_2,66.25

yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso 'smi dhīmataḥ 
tasya māṃ śīghram ākhyāhi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ // Ram_2,66.26

pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ 
tasya pādau grahīṣyāmi sa hīdānīṃ gatir mama // Ram_2,66.27

ārye kim abravīd rājā pitā me satyavikramaḥ 
paścimaṃ sādhusaṃdeśam icchāmi śrotum ātmanaḥ // Ram_2,66.28

iti pṛṣṭā yathātattvaṃ kaikeyī vākyam abravīt 
rāmeti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇeti ca 
sa mahātmā paraṃ lokaṃ gato gatimatāṃ varaḥ // Ram_2,66.29

imāṃ tu paścimāṃ vācaṃ vyājahāra pitā tava 
kāladharmaparikṣiptaḥ pāśair iva mahāgajaḥ // Ram_2,66.30

siddhārthās tu narā rāmam āgataṃ sītayā saha 
lakṣmaṇaṃ ca mahābāhuṃ drakṣyanti punar āgatam // Ram_2,66.31

tac chrutvā viṣasādaiva dvitīyāpriyaśaṃsanāt 
viṣaṇṇavadano bhūtvā bhūyaḥ papraccha mātaram // Ram_2,66.32

kva cedānīṃ sa dharmātmā kausalyānandavardhanaḥ 
lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samaṃ gataḥ // Ram_2,66.33

tathā pṛṣṭā yathātattvam ākhyātum upacakrame 
mātāsya yugapad vākyaṃ vipriyaṃ priyaśaṅkayā // Ram_2,66.34

sa hi rājasutaḥ putra cīravāsā mahāvanam 
daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇānucaro gataḥ // Ram_2,66.35

tac chrutvā bharatas trasto bhrātuś cāritraśaṅkayā 
svasya vaṃśasya māhātmyāt praṣṭuṃ samupacakrame // Ram_2,66.36

kaccin na brāhmaṇadhanaṃ hṛtaṃ rāmeṇa kasyacit 
kaccin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ // Ram_2,66.37

kaccin na paradārān vā rājaputro 'bhimanyate 
kasmāt sa daṇḍakāraṇye bhrūṇaheva vivāsitaḥ // Ram_2,66.38

athāsya capalā mātā tat svakarma yathātatham 
tenaiva strīsvabhāvena vyāhartum upacakrame // Ram_2,66.39

na brāhmaṇadhanaṃ kiṃcid dhṛtaṃ rāmeṇa kasyacit 
kaścin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ 
na rāmaḥ paradārāṃś ca cakṣurbhyām api paśyati // Ram_2,66.40

mayā tu putra śrutvaiva rāmasyaivābhiṣecanam 
yācitas te pitā rājyaṃ rāmasya ca vivāsanam // Ram_2,66.41

sa svavṛttiṃ samāsthāya pitā te tat tathākarot 
rāmaś ca sahasaumitriḥ preṣitaḥ saha sītayā // Ram_2,66.42

tam apaśyan priyaṃ putraṃ mahīpālo mahāyaśāḥ 
putraśokaparidyūnaḥ pañcatvam upapedivān // Ram_2,66.43

tvayā tv idānīṃ dharmajña rājatvam avalambyatām 
tvatkṛte hi mayā sarvam idam evaṃvidhaṃ kṛtam // Ram_2,66.44

tat putra śīghraṃ vidhinā vidhijñair vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ 
saṃkālya rājānam adīnasattvam ātmānam urvyām abhiṣecayasva // Ram_2,66.45

śrutvā tu pitaraṃ vṛttaṃ bhrātarau ca vivāsitau 
bharato duḥkhasaṃtapta idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,67.1

kiṃ nu kāryaṃ hatasyeha mama rājyena śocataḥ 
vihīnasyātha pitrā ca bhrātrā pitṛsamena ca // Ram_2,67.2

duḥkhe me duḥkham akaror vraṇe kṣāram ivādadhāḥ 
rājānaṃ pretabhāvasthaṃ kṛtvā rāmaṃ ca tāpasam // Ram_2,67.3

kulasya tvam abhāvāya kālarātrir ivāgatā 
aṅgāram upagūhya sma pitā me nāvabuddhavān // Ram_2,67.4

kausalyā ca sumitrā ca putraśokābhipīḍite 
duṣkaraṃ yadi jīvetāṃ prāpya tvāṃ jananīṃ mama // Ram_2,67.5

nanu tv āryo 'pi dharmātmā tvayi vṛttim anuttamām 
vartate guruvṛttijño yathā mātari vartate // Ram_2,67.6

tathā jyeṣṭhā hi me mātā kausalyā dīrghadarśinī 
tvayi dharmaṃ samāsthāya bhaginyām iva vartate // Ram_2,67.7

tasyāḥ putraṃ kṛtātmānaṃ cīravalkalavāsasam 
prasthāpya vanavāsāya kathaṃ pāpe na śocasi // Ram_2,67.8

apāpadarśinaṃ śūraṃ kṛtātmānaṃ yaśasvinam 
pravrājya cīravasanaṃ kiṃ nu paśyasi kāraṇam // Ram_2,67.9

lubdhāyā vidito manye na te 'haṃ rāghavaṃ prati 
tathā hy anartho rājyārthaṃ tvayā nīto mahān ayam // Ram_2,67.10

ahaṃ hi puruṣavyāghrāv apaśyan rāmalakṣmaṇau 
kena śaktiprabhāvena rājyaṃ rakṣitum utsahe // Ram_2,67.11

taṃ hi nityaṃ mahārājo balavantaṃ mahābalaḥ 
apāśrito 'bhūd dharmātmā merur meruvanaṃ yathā // Ram_2,67.12

so 'haṃ katham imaṃ bhāraṃ mahādhuryasamudyatam 
damyo dhuram ivāsādya saheyaṃ kena caujasā // Ram_2,67.13

atha vā me bhavec chaktir yogair buddhibalena vā 
sakāmāṃ na kariṣyāmi tvām ahaṃ putragardhinīm 
nivartayiṣyāmi vanād bhrātaraṃ svajanapriyam // Ram_2,67.14

ity evam uktvā bharato mahātmā priyetarair vākyagaṇais tudaṃs tām 
śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ siṃho yathā parvatagahvarasthaḥ // Ram_2,67.15

tāṃ tathā garhayitvā tu mātaraṃ bharatas tadā 
roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ punar evābravīd vacaḥ // Ram_2,68.1

rājyād bhraṃśasva kaikeyi nṛśaṃse duṣṭacāriṇi 
parityaktā ca dharmeṇa mā mṛtaṃ rudatī bhava // Ram_2,68.2

kiṃ nu te 'dūṣayad rājā rāmo vā bhṛśadhārmikaḥ 
yayor mṛtyur vivāsaś ca tvatkṛte tulyam āgatau // Ram_2,68.3

bhrūṇahatyām asi prāptā kulasyāsya vināśanāt 
kaikeyi narakaṃ gaccha mā ca bhartuḥ salokatām // Ram_2,68.4

yat tvayā hīdṛśaṃ pāpaṃ kṛtaṃ ghoreṇa karmaṇā 
sarvalokapriyaṃ hitvā mamāpy āpāditaṃ bhayam // Ram_2,68.5

tvatkṛte me pitā vṛtto rāmaś cāraṇyam āśritaḥ 
ayaśo jīvaloke ca tvayāhaṃ pratipāditaḥ // Ram_2,68.6

mātṛrūpe mamāmitre nṛśaṃse rājyakāmuke 
na te 'ham abhibhāṣyo 'smi durvṛtte patighātini // Ram_2,68.7

kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā mama mātaraḥ 
duḥkhena mahatāviṣṭās tvāṃ prāpya kuladūṣiṇīm // Ram_2,68.8

na tvam aśvapateḥ kanyā dharmarājasya dhīmataḥ 
rākṣasī tatra jātāsi kulapradhvaṃsinī pituḥ // Ram_2,68.9

yat tvayā dhārmiko rāmo nityaṃ satyaparāyaṇaḥ 
vanaṃ prasthāpito duḥkhāt pitā ca tridivaṃ gataḥ // Ram_2,68.10

yatpradhānāsi tat pāpaṃ mayi pitrā vinākṛte 
bhrātṛbhyāṃ ca parityakte sarvalokasya cāpriye // Ram_2,68.11

kausalyāṃ dharmasaṃyuktāṃ viyuktāṃ pāpaniścaye 
kṛtvā kaṃ prāpsyase tv adya lokaṃ nirayagāminī // Ram_2,68.12

kiṃ nāvabudhyase krūre niyataṃ bandhusaṃśrayam 
jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ rāmaṃ kausalyāyātmasambhavam // Ram_2,68.13

aṅgapratyaṅgajaḥ putro hṛdayāc cāpi jāyate 
tasmāt priyataro mātuḥ priyatvān na tu bāndhavaḥ // Ram_2,68.14

anyadā kila dharmajñā surabhiḥ surasaṃmatā 
vahamānau dadarśorvyāṃ putrau vigatacetasau // Ram_2,68.15

tāv ardhadivase śrāntau dṛṣṭvā putrau mahītale 
ruroda putraśokena bāṣpaparyākulekṣaṇā // Ram_2,68.16

adhastād vrajatas tasyāḥ surarājño mahātmanaḥ 
bindavaḥ patitā gātre sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ // Ram_2,68.17

tāṃ dṛṣṭvā śokasaṃtaptāṃ vajrapāṇir yaśasvinīm 
indraḥ prāñjalir udvignaḥ surarājo 'bravīd vacaḥ // Ram_2,68.18

bhayaṃ kaccin na cāsmāsu kutaścid vidyate mahat 
kutonimittaḥ śokas te brūhi sarvahitaiṣiṇi // Ram_2,68.19

evam uktā tu surabhiḥ surarājena dhīmatā 
pratyuvāca tato dhīrā vākyaṃ vākyaviśāradā // Ram_2,68.20

śāntaṃ pāpaṃ na vaḥ kiṃcit kutaścid amarādhipa 
ahaṃ tu magnau śocāmi svaputrau viṣame sthitau // Ram_2,68.21

etau dṛṣṭvā kṛṣau dīnau sūryaraśmipratāpinau 
ardyamānau balīvardau karṣakeṇa surādhipa // Ram_2,68.22

mama kāyāt prasūtau hi duḥkhitau bhārapīḍitau 
yau dṛṣṭvā paritapye 'haṃ nāsti putrasamaḥ priyaḥ // Ram_2,68.23

yasyāḥ putrasahasrāṇi sāpi śocati kāmadhuk 
kiṃ punar yā vinā rāmaṃ kausalyā vartayiṣyati // Ram_2,68.24

ekaputrā ca sādhvī ca vivatseyaṃ tvayā kṛtā 
tasmāt tvaṃ satataṃ duḥkhaṃ pretya ceha ca lapsyase // Ram_2,68.25

ahaṃ hy apacitiṃ bhrātuḥ pituś ca sakalām imām 
vardhanaṃ yaśasaś cāpi kariṣyāmi na saṃśayaḥ // Ram_2,68.26

ānāyayitvā tanayaṃ kausalyāyā mahādyutim 
svayam eva pravekṣyāmi vanaṃ muniniṣevitam // Ram_2,68.27

iti nāga ivāraṇye tomarāṅkuśacoditaḥ 
papāta bhuvi saṃkruddho niḥśvasann iva pannagaḥ // Ram_2,68.28

saṃraktanetraḥ śithilāmbaras tadā vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṃtapaḥ 
babhūva bhūmau patito nṛpātmajaḥ śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye // Ram_2,68.29

tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ 
kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt // Ram_2,69.1

āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ 
tam ahaṃ draṣṭum icchāmi bharataṃ dīrghadarśinam // Ram_2,69.2

evam uktvā sumitrāṃ sā vivarṇā malināmbarā 
pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā // Ram_2,69.3

sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā 
pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam // Ram_2,69.4

tataḥ śatrughnabharatau kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau 
paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ patitāṃ naṣṭacetanām // Ram_2,69.5

bharataṃ pratyuvācedaṃ kausalyā bhṛśaduḥkhitā 
idaṃ te rājyakāmasya rājyaṃ prāptam akaṇṭakam 
samprāptaṃ bata kaikeyyā śīghraṃ krūreṇa karmaṇā // Ram_2,69.6

prasthāpya cīravasanaṃ putraṃ me vanavāsinam 
kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra paśyati krūradarśinī // Ram_2,69.7

kṣipraṃ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati 
hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ // Ram_2,69.8

atha vā svayam evāhaṃ sumitrānucarā sukham 
agnihotraṃ puraskṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ // Ram_2,69.9

kāmaṃ vā svayam evādya tatra māṃ netum arhasi 
yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ // Ram_2,69.10

idaṃ hi tava vistīrṇaṃ dhanadhānyasamācitam 
hastyaśvarathasampūrṇaṃ rājyaṃ niryātitaṃ tayā // Ram_2,69.11

evaṃ vilapamānāṃ tāṃ bharataḥ prāñjalis tadā 
kausalyāṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtām // Ram_2,69.12

ārye kasmād ajānantaṃ garhase mām akilbiṣam 
vipulāṃ ca mama prītiṃ sthirāṃ jānāsi rāghave // Ram_2,69.13

kṛtā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadācana 
satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.14

praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu sūryaṃ ca prati mehatu 
hantu pādena gāṃ suptāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.15

kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam 
adharmo yo 'sya so 'syās tu yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.16

paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat 
tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.17

baliṣaḍbhāgam uddhṛtya nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ 
adharmo yo 'sya so 'syāstu yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.18

saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ sattre vai yajñadakṣiṇām 
tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.19

hastyaśvarathasambādhe yuddhe śastrasamākule 
mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.20

upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ śāstraṃ yatnena dhīmatā 
sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.21

pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ 
gurūṃś cāpy avajānātu yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.22

putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca svagṛhe parivāritaḥ 
sa eko mṛṣṭam aśnātu yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.23

rājastrībālavṛddhānāṃ vadhe yat pāpam ucyate 
bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // Ram_2,69.24

ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpaṃ parikalpyate 
tac ca pāpaṃ bhavet tasya yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.25

yad agnidāyake pāpaṃ yat pāpaṃ gurutalpage 
mitradrohe ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // Ram_2,69.26

devatānāṃ pitṝṇāṃ ca mātāpitros tathaiva ca 
mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.27

satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā 
bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo 'numate gataḥ // Ram_2,69.28

vihīnāṃ patiputrābhyāṃ kausalyāṃ pārthivātmajaḥ 
evam āśvāsayann eva duḥkhārto nipapāta ha // Ram_2,69.29

tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam 
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ kausalyā vākyam abravīt // Ram_2,69.30

mama duḥkham idaṃ putra bhūyaḥ samupajāyate 
śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me // Ram_2,69.31

diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ 
vatsa satyapratijño me satāṃ lokān avāpsyasi // Ram_2,69.32

evaṃ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ 
mohāc ca śokasaṃrodhād babhūva lulitaṃ manaḥ // Ram_2,69.33

lālapyamānasya vicetanasya pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau 
muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ sā tasya śokena jagāma rātriḥ // Ram_2,69.34

tam evaṃ śokasaṃtaptaṃ bharataṃ kekayīsutam 
uvāca vadatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ // Ram_2,70.1

alaṃ śokena bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ 
prāptakālaṃ narapateḥ kuru saṃyānam uttaram // Ram_2,70.2

vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā bharato dhāraṇāṃ gataḥ 
pretakāryāṇi sarvāṇi kārayāmāsa dharmavit // Ram_2,70.3

uddhṛtaṃ tailasaṃkledāt sa tu bhūmau niveśitam 
āpītavarṇavadanaṃ prasuptam iva bhūmipam // Ram_2,70.4

niveśya śayane cāgrye nānāratnapariṣkṛte 
tato daśarathaṃ putro vilalāpa suduḥkhitaḥ // Ram_2,70.5

kiṃ te vyavasitaṃ rājan proṣite mayy anāgate 
vivāsya rāmaṃ dharmajñaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // Ram_2,70.6

kva yāsyasi mahārāja hitvemaṃ duḥkhitaṃ janam 
hīnaṃ puruṣasiṃhena rāmeṇākliṣṭakarmaṇā // Ram_2,70.7

yogakṣemaṃ tu te rājan ko 'smin kalpayitā pure 
tvayi prayāte svas tāta rāme ca vanam āśrite // Ram_2,70.8

vidhavā pṛthivī rājaṃs tvayā hīnā na rājate 
hīnacandreva rajanī nagarī pratibhāti mām // Ram_2,70.9

evaṃ vilapamānaṃ taṃ bharataṃ dīnamānasam 
abravīd vacanaṃ bhūyo vasiṣṭhas tu mahān ṛṣiḥ // Ram_2,70.10

pretakāryāṇi yāny asya kartavyāni viśāṃpateḥ 
tāny avyagraṃ mahābāho kriyantām avicāritam // Ram_2,70.11

tatheti bharato vākyaṃ vasiṣṭhasyābhipūjya tat 
ṛtvikpurohitācāryāṃs tvarayāmāsa sarvaśaḥ // Ram_2,70.12

ye tv agrato narendrasya agnyagārād bahiṣkṛtāḥ 
ṛtvigbhir yājakaiś caiva te hriyante yathāvidhi // Ram_2,70.13

śibikāyām athāropya rājānaṃ gatacetanam 
bāṣpakaṇṭhā vimanasas tam ūhuḥ paricārakāḥ // Ram_2,70.14

hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca vāsāṃsi vividhāni ca 
prakiranto janā mārgaṃ nṛpater agrato yayuḥ // Ram_2,70.15

candanāguruniryāsān saralaṃ padmakaṃ tathā 
devadārūṇi cāhṛtya citāṃ cakrus tathāpare // Ram_2,70.16

gandhān uccāvacāṃś cānyāṃs tatra dattvātha bhūmipam 
tataḥ saṃveśayāmāsuś citāmadhye tam ṛtvijaḥ // Ram_2,70.17

tathā hutāśanaṃ hutvā jepus tasya tadartvijaḥ 
jaguś ca te yathāśāstraṃ tatra sāmāni sāmagāḥ // Ram_2,70.18

śibikābhiś ca yānaiś ca yathārhaṃ tasya yoṣitaḥ 
nagarān niryayus tatra vṛddhaiḥ parivṛtās tadā // Ram_2,70.19

prasavyaṃ cāpi taṃ cakrur ṛtvijo 'gnicitaṃ nṛpam 
striyaś ca śokasaṃtaptāḥ kausalyāpramukhās tadā // Ram_2,70.20

krauñcīnām iva nārīṇāṃ ninādas tatra śuśruve 
ārtānāṃ karuṇaṃ kāle krośantīnāṃ sahasraśaḥ // Ram_2,70.21

tato rudantyo vivaśā vilapya ca punaḥ punaḥ 
yānebhyaḥ sarayūtīram avaterur varāṅganāḥ // Ram_2,70.22

kṛtodakaṃ te bharatena sārdhaṃ nṛpāṅganā mantripurohitāś ca 
puraṃ praviśyāśruparītanetrā bhūmau daśāhaṃ vyanayanta duḥkham // Ram_2,70.23

tato daśāhe 'tigate kṛtaśauco nṛpātmajaḥ 
dvādaśe 'hani samprāpte śrāddhakarmāṇy akārayat // Ram_2,71.1

brāhmaṇebhyo dadau ratnaṃ dhanam annaṃ ca puṣkalam 
bāstikaṃ bahuśuklaṃ ca gāś cāpi śataśas tathā // Ram_2,71.2

dāsīdāsaṃ ca yānaṃ ca veśmāni sumahānti ca 
brāhmaṇebhyo dadau putro rājñas tasyaurdhvadaihikam // Ram_2,71.3

tataḥ prabhātasamaye divase 'tha trayodaśe 
vilalāpa mahābāhur bharataḥ śokamūrchitaḥ // Ram_2,71.4

śabdāpihitakaṇṭhaś ca śodhanārtham upāgataḥ 
citāmūle pitur vākyam idam āha suduḥkhitaḥ // Ram_2,71.5

tāta yasmin nisṛṣṭo 'haṃ tvayā bhrātari rāghave 
tasmin vanaṃ pravrajite śūnye tyakto 'smy ahaṃ tvayā // Ram_2,71.6

yathāgatir anāthāyāḥ putraḥ pravrājito vanam 
tām ambāṃ tāta kausalyāṃ tyaktvā tvaṃ kva gato nṛpa // Ram_2,71.7

dṛṣṭvā bhasmāruṇaṃ tac ca dagdhāsthisthānamaṇḍalam 
pituḥ śarīranirvāṇaṃ niṣṭanan viṣasāda ha // Ram_2,71.8

sa tu dṛṣṭvā rudan dīnaḥ papāta dharaṇītale 
utthāpyamānaḥ śakrasya yantradhvaja iva cyutaḥ // Ram_2,71.9

abhipetus tataḥ sarve tasyāmātyāḥ śucivratam 
antakāle nipatitaṃ yayātim ṛṣayo yathā // Ram_2,71.10

śatrughnaś cāpi bharataṃ dṛṣṭvā śokapariplutam 
visaṃjño nyapatad bhūmau bhūmipālam anusmaran // Ram_2,71.11

unmatta iva niścetā vilalāpa suduḥkhitaḥ 
smṛtvā pitur guṇāṅgāni tāni tāni tadā tadā // Ram_2,71.12

mantharāprabhavas tīvraḥ kaikeyīgrāhasaṃkulaḥ 
varadānamayo 'kṣobhyo 'majjayac chokasāgaraḥ // Ram_2,71.13

sukumāraṃ ca bālaṃ ca satataṃ lālitaṃ tvayā 
kva tāta bharataṃ hitvā vilapantaṃ gato bhavān // Ram_2,71.14

nanu bhojyeṣu pāneṣu vastreṣv ābharaṇeṣu ca 
pravārayasi naḥ sarvāṃs tan naḥ ko 'dya kariṣyati // Ram_2,71.15

avadāraṇakāle tu pṛthivī nāvadīryate 
vihīnā yā tvayā rājñā dharmajñena mahātmanā // Ram_2,71.16

pitari svargam āpanne rāme cāraṇyam āśrite 
kiṃ me jīvitasāmarthyaṃ pravekṣyāmi hutāśanam // Ram_2,71.17

hīno bhrātrā ca pitrā ca śūnyām ikṣvākupālitām 
ayodhyāṃ na pravekṣyāmi pravekṣyāmi tapovanam // Ram_2,71.18

tayor vilapitaṃ śrutvā vyasanaṃ cānvavekṣya tat 
bhṛśam ārtatarā bhūyaḥ sarva evānugāminaḥ // Ram_2,71.19

tato viṣaṇṇau śrāntau ca śatrughnabharatāv ubhau 
dharaṇyāṃ saṃvyaceṣṭetāṃ bhagnaśṛṅgāv ivarṣabhau // Ram_2,71.20

tataḥ prakṛtimān vaidyaḥ pitur eṣāṃ purohitaḥ 
vasiṣṭho bharataṃ vākyam utthāpya tam uvāca ha // Ram_2,71.21

trīṇi dvaṃdvāni bhūteṣu pravṛttāny aviśeṣataḥ 
teṣu cāparihāryeṣu naivaṃ bhavitum arhati // Ram_2,71.22

sumantraś cāpi śatrughnam utthāpyābhiprasādya ca 
śrāvayāmāsa tattvajñaḥ sarvabhūtabhavābhavau // Ram_2,71.23

utthitau tau naravyāghrau prakāśete yaśasvinau 
varṣātapapariklinnau pṛthag indradhvajāv iva // Ram_2,71.24

aśrūṇi parimṛdnantau raktākṣau dīnabhāṣiṇau 
amātyās tvarayanti sma tanayau cāparāḥ kriyāḥ // Ram_2,71.25

atra yātrāṃ samīhantaṃ śatrughno lakṣmaṇānujaḥ 
bharataṃ śokasaṃtaptam idaṃ vacanam abravīt // Ram_2,72.1

gatir yaḥ sarvabhūtānāṃ duḥkhe kiṃ punar ātmanaḥ 
sa rāmaḥ sattvasampannaḥ striyā pravrājito vanam // Ram_2,72.2

balavān vīryasampanno lakṣmaṇo nāma yo 'py asau 
kiṃ na mocayate rāmaṃ kṛtvāpi pitṛnigraham // Ram_2,72.3

pūrvam eva tu nigrāhyaḥ samavekṣya nayānayau 
utpathaṃ yaḥ samārūḍho nāryā rājā vaśaṃ gataḥ // Ram_2,72.4

iti sambhāṣamāṇe tu śatrughne lakṣmaṇānuje 
prāgdvāre 'bhūt tadā kubjā sarvābharaṇabhūṣitā // Ram_2,72.5

liptā candanasāreṇa rājavastrāṇi bibhratī 
mekhalādāmabhiś citrai rajjubaddheva vānarī // Ram_2,72.6

tāṃ samīkṣya tadā dvāḥstho bhṛśaṃ pāpasya kāriṇīm 
gṛhītvākaruṇāṃ kubjāṃ śatrughnāya nyavedayat // Ram_2,72.7

yasyāḥ kṛte vane rāmo nyastadehaś ca vaḥ pitā 
seyaṃ pāpā nṛśaṃsā ca tasyāḥ kuru yathāmati // Ram_2,72.8

śatrughnaś ca tad ājñāya vacanaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ 
antaḥpuracarān sarvān ity uvāca dhṛtavrataḥ // Ram_2,72.9

tīvram utpāditaṃ duḥkhaṃ bhrātṝṇāṃ me tathā pituḥ 
yayā seyaṃ nṛśaṃsasya karmaṇaḥ phalam aśnutām // Ram_2,72.10

evam uktā ca tenāśu sakhījanasamāvṛtā 
gṛhītā balavat kubjā sā tadgṛham anādayat // Ram_2,72.11

tataḥ subhṛśasaṃtaptas tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ 
kruddham ājñāya śatrughnaṃ vyapalāyata sarvaśaḥ // Ram_2,72.12

amantrayata kṛtsnaś ca tasyāḥ sarvasakhījanaḥ 
yathāyaṃ samupakrānto niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati // Ram_2,72.13

sānukrośāṃ vadānyāṃ ca dharmajñāṃ ca yaśasvinīm 
kausalyāṃ śaraṇaṃ yāmaḥ sā hi no 'stu dhruvā gatiḥ // Ram_2,72.14

sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ 
vicakarṣa tadā kubjāṃ krośantīṃ pṛthivītale // Ram_2,72.15

tasyā hy ākṛṣyamāṇāyā mantharāyās tatas tataḥ 
citraṃ bahuvidhaṃ bhāṇḍaṃ pṛthivyāṃ tad vyaśīryata // Ram_2,72.16

tena bhāṇḍena saṃkīrṇaṃ śrīmadrājaniveśanam 
aśobhata tadā bhūyaḥ śāradaṃ gaganaṃ yathā // Ram_2,72.17

sa balī balavat krodhād gṛhītvā puruṣarṣabhaḥ 
kaikeyīm abhinirbhartsya babhāṣe paruṣaṃ vacaḥ // Ram_2,72.18

tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ kaikeyī bhṛśaduḥkhitā 
śatrughnabhayasaṃtrastā putraṃ śaraṇam āgatā // Ram_2,72.19

tāṃ prekṣya bharataḥ kruddhaṃ śatrughnam idam abravīt 
avadhyāḥ sarvabhūtānāṃ pramadāḥ kṣamyatām iti // Ram_2,72.20

hanyām aham imāṃ pāpāṃ kaikeyīṃ duṣṭacāriṇīm 
yadi māṃ dhārmiko rāmo nāsūyen mātṛghātakam // Ram_2,72.21

imām api hatāṃ kubjāṃ yadi jānāti rāghavaḥ 
tvāṃ ca māṃ caiva dharmātmā nābhibhāṣiṣyate dhruvam // Ram_2,72.22

bharatasya vacaḥ śrutvā śatrughno lakṣmaṇānujaḥ 
nyavartata tato roṣāt tāṃ mumoca ca mantharām // Ram_2,72.23

sā pādamūle kaikeyyā mantharā nipapāta ha 
niḥśvasantī suduḥkhārtā kṛpaṇaṃ vilalāpa ca // Ram_2,72.24

śatrughnavikṣepavimūḍhasaṃjñāṃ samīkṣya kubjāṃ bharatasya mātā 
śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṃ krauñcīṃ vilagnām iva vīkṣamāṇām // Ram_2,72.25

tataḥ prabhātasamaye divase 'tha caturdaśe 
sametya rājakartāro bharataṃ vākyam abruvan // Ram_2,73.1

gato daśarathaḥ svargaṃ yo no gurutaro guruḥ 
rāmaṃ pravrājya vai jyeṣṭhaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // Ram_2,73.2

tvam adya bhava no rājā rājaputra mahāyaśaḥ 
saṃgatyā nāparādhnoti rājyam etad anāyakam // Ram_2,73.3

ābhiṣecanikaṃ sarvam idam ādāya rāghava 
pratīkṣate tvāṃ svajanaḥ śreṇayaś ca nṛpātmaja // Ram_2,73.4

rājyaṃ gṛhāṇa bharata pitṛpaitāmahaṃ mahat 
abhiṣecaya cātmānaṃ pāhi cāsmān nararṣabha // Ram_2,73.5

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā sarvaṃ pradakṣiṇam 
bharatas taṃ janaṃ sarvaṃ pratyuvāca dhṛtavrataḥ // Ram_2,73.6

jyeṣṭhasya rājatā nityam ucitā hi kulasya naḥ 
naivaṃ bhavanto māṃ vaktum arhanti kuśalā janāḥ // Ram_2,73.7

rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā bhaviṣyati mahīpatiḥ 
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi varṣāṇi nava pañca ca // Ram_2,73.8

yujyatāṃ mahatī senā caturaṅgamahābalā 
ānayiṣyāmy ahaṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ rāghavaṃ vanāt // Ram_2,73.9

ābhiṣecanikaṃ caiva sarvam etad upaskṛtam 
puraskṛtya gamiṣyāmi rāmahetor vanaṃ prati // Ram_2,73.10

tatraiva taṃ naravyāghram abhiṣicya puraskṛtam 
āneṣyāmi tu vai rāmaṃ havyavāham ivādhvarāt // Ram_2,73.11

na sakāmāṃ kariṣyāmi svām imāṃ mātṛgandhinīm 
vane vatsyāmy ahaṃ durge rāmo rājā bhaviṣyati // Ram_2,73.12

kriyatāṃ śilpibhiḥ panthāḥ samāni viṣamāṇi ca 
rakṣiṇaś cānusaṃyāntu pathi durgavicārakāḥ // Ram_2,73.13

evaṃ sambhāṣamāṇaṃ taṃ rāmahetor nṛpātmajam 
pratyuvāca janaḥ sarvaḥ śrīmadvākyam anuttamam // Ram_2,73.14

evaṃ te bhāṣamāṇasya padmā śrīr upatiṣṭhatām 
yas tvaṃ jyeṣṭhe nṛpasute pṛthivīṃ dātum icchasi // Ram_2,73.15

anuttamaṃ tad vacanaṃ nṛpātmaja prabhāṣitaṃ saṃśravaṇe niśamya ca 
praharṣajās taṃ prati bāṣpabindavo nipetur āryānananetrasambhavāḥ // Ram_2,73.16

ūcus te vacanam idaṃ niśamya hṛṣṭāḥ sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ 
panthānaṃ naravarabhaktimāñ janaś ca vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ // Ram_2,73.17

atha bhūmipradeśajñāḥ sūtrakarmaviśāradāḥ 
svakarmābhiratāḥ śūrāḥ khanakā yantrakās tathā // Ram_2,74.1

karmāntikāḥ sthapatayaḥ puruṣā yantrakovidāḥ 
tathā vardhakayaś caiva mārgiṇo vṛkṣatakṣakāḥ // Ram_2,74.2

kūpakārāḥ sudhākārā vaṃśakarmakṛtas tathā 
samarthā ye ca draṣṭāraḥ puratas te pratasthire // Ram_2,74.3

sa tu harṣāt tam uddeśaṃ janaugho vipulaḥ prayān 
aśobhata mahāvegaḥ sāgarasyeva parvaṇi // Ram_2,74.4

te svavāraṃ samāsthāya vartmakarmāṇi kovidāḥ 
karaṇair vividhopetaiḥ purastāt sampratasthire // Ram_2,74.5

latāvallīś ca gulmāṃś ca sthāṇūn aśmana eva ca 
janās te cakrire mārgaṃ chindanto vividhān drumān // Ram_2,74.6

avṛkṣeṣu ca deśeṣu kecid vṛkṣān aropayan 
kecit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca dātraiś chindan kvacit kvacit // Ram_2,74.7

apare vīraṇastambān balino balavattarāḥ 
vidhamanti sma durgāṇi sthalāni ca tatas tataḥ // Ram_2,74.8

apare 'pūrayan kūpān pāṃsubhiḥ śvabhram āyatam 
nimnabhāgāṃs tathā kecit samāṃś cakruḥ samantataḥ // Ram_2,74.9

babandhur bandhanīyāṃś ca kṣodyān saṃcukṣudus tadā 
bibhidur bhedanīyāṃś ca tāṃs tān deśān narās tadā // Ram_2,74.10

acireṇaiva kālena parivāhān bahūdakān 
cakrur bahuvidhākārān sāgarapratimān bahūn 
udapānān bahuvidhān vedikāparimaṇḍitān // Ram_2,74.11

sa sudhākuṭṭimatalaḥ prapuṣpitamahīruhaḥ 
mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ // Ram_2,74.12

candanodakasaṃsikto nānākusumabhūṣitaḥ 
bahv aśobhata senāyāḥ panthāḥ svargapathopamaḥ // Ram_2,74.13

ājñāpyātha yathājñapti yuktās te 'dhikṛtā narāḥ 
ramaṇīyeṣu deśeṣu bahusvāduphaleṣu ca // Ram_2,74.14

yo niveśas tv abhipreto bharatasya mahātmanaḥ 
bhūyas taṃ śobhayāmāsur bhūṣābhir bhūṣaṇopamam // Ram_2,74.15

nakṣatreṣu praśasteṣu muhūrteṣu ca tadvidaḥ 
niveśaṃ sthāpayāmāsur bharatasya mahātmanaḥ // Ram_2,74.16

bahupāṃsucayāś cāpi parikhāparivāritāḥ 
tatrendrakīlapratimāḥ pratolīvaraśobhitāḥ // Ram_2,74.17

prāsādamālāsaṃyuktāḥ saudhaprākārasaṃvṛtāḥ 
patākāśobhitāḥ sarve sunirmitamahāpathāḥ // Ram_2,74.18

visarpadbhir ivākāśe viṭaṅkāgravimānakaiḥ 
samucchritair niveśās te babhuḥ śakrapuropamāḥ // Ram_2,74.19

jāhnavīṃ tu samāsādya vividhadrumakānanām 
śītalāmalapānīyāṃ mahāmīnasamākulām // Ram_2,74.20

sacandratārāgaṇamaṇḍitaṃ yathā nabhaḥ kṣapāyām amalaṃ virājate 
narendramārgaḥ sa tathā vyarājata krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ // Ram_2,74.21

tato nāndīmukhīṃ rātriṃ bharataṃ sūtamāgadhāḥ 
tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ stavair maṅgalasaṃhitaiḥ // Ram_2,75.1

suvarṇakoṇābhihataḥ prāṇadad yāmadundubhiḥ 
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca śataśo vādyāṃś coccāvacasvarān // Ram_2,75.2

sa tūryaghoṣaḥ sumahān divam āpūrayann iva 
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ bhūyaḥ śokair arandhrayat // Ram_2,75.3

tataḥ prabuddho bharatas taṃ ghoṣaṃ saṃnivartya ca 
nāhaṃ rājeti cāpy uktvā śatrughnam idam abravīt // Ram_2,75.4

paśya śatrughna kaikeyyā lokasyāpakṛtaṃ mahat 
visṛjya mayi duḥkhāni rājā daśaratho gataḥ // Ram_2,75.5

tasyaiṣā dharmarājasya dharmamūlā mahātmanaḥ 
paribhramati rājaśrīr naur ivākarṇikā jale // Ram_2,75.6

ity evaṃ bharataṃ prekṣya vilapantaṃ vicetanam 
kṛpaṇaṃ ruruduḥ sarvāḥ sasvaraṃ yoṣitas tadā // Ram_2,75.7

tathā tasmin vilapati vasiṣṭho rājadharmavit 
sabhām ikṣvākunāthasya praviveśa mahāyaśāḥ // Ram_2,75.8

śātakumbhamayīṃ ramyāṃ maṇiratnasamākulām 
sudharmām iva dharmātmā sagaṇaḥ pratyapadyata // Ram_2,75.9

sa kāñcanamayaṃ pīṭhaṃ parārdhyāstaraṇāvṛtam 
adhyāsta sarvavedajño dūtān anuśaśāsa ca // Ram_2,75.10

brāhmaṇān kṣatriyān yodhān amātyān gaṇavallabhān 
kṣipram ānayatāvyagrāḥ kṛtyam ātyayikaṃ hi naḥ // Ram_2,75.11

tato halahalāśabdo mahān samudapadyata 
rathair aśvair gajaiś cāpi janānām upagacchatām // Ram_2,75.12

tato bharatam āyāntaṃ śatakratum ivāmarāḥ 
pratyanandan prakṛtayo yathā daśarathaṃ tathā // Ram_2,75.13

hrada iva timināgasaṃvṛtaḥ stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ 
daśarathasutaśobhitā sabhā sadaśaratheva babhau yathā purā // Ram_2,75.14

tām āryagaṇasampūrṇāṃ bharataḥ pragrahāṃ sabhām 
dadarśa buddhisampannaḥ pūrṇacandrāṃ niśām iva // Ram_2,76.1

āsanāni yathānyāyam āryāṇāṃ viśatāṃ tadā 
adṛśyata ghanāpāye pūrṇacandreva śarvarī // Ram_2,76.2

rājñas tu prakṛtīḥ sarvāḥ samagrāḥ prekṣya dharmavit 
idaṃ purohito vākyaṃ bharataṃ mṛdu cābravīt // Ram_2,76.3

tāta rājā daśarathaḥ svargato dharmam ācaran 
dhanadhānyavatīṃ sphītāṃ pradāya pṛthivīṃ tava // Ram_2,76.4

rāmas tathā satyadhṛtiḥ satāṃ dharmam anusmaran 
nājahāt pitur ādeśaṃ śaśī jyotsnām ivoditaḥ // Ram_2,76.5

pitrā bhrātrā ca te dattaṃ rājyaṃ nihatakaṇṭakam 
tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ kṣipram evābhiṣecaya // Ram_2,76.6

udīcyāś ca pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ 
koṭyāparāntāḥ sāmudrā ratnāny abhiharantu te // Ram_2,76.7

tac chrutvā bharato vākyaṃ śokenābhipariplutaḥ 
jagāma manasā rāmaṃ dharmajño dharmakāṅkṣayā // Ram_2,76.8

sa bāṣpakalayā vācā kalahaṃsasvaro yuvā 
vilalāpa sabhāmadhye jagarhe ca purohitam // Ram_2,76.9

caritabrahmacaryasya vidyā snātasya dhīmataḥ 
dharme prayatamānasya ko rājyaṃ madvidho haret // Ram_2,76.10

kathaṃ daśarathāj jāto bhaved rājyāpahārakaḥ 
rājyaṃ cāhaṃ ca rāmasya dharmaṃ vaktum ihārhasi // Ram_2,76.11

jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā dilīpanahuṣopamaḥ 
labdhum arhati kākutstho rājyaṃ daśaratho yathā // Ram_2,76.12

anāryajuṣṭam asvargyaṃ kuryāṃ pāpam ahaṃ yadi 
ikṣvākūṇām ahaṃ loke bhaveyaṃ kulapāṃsanaḥ // Ram_2,76.13

yaddhi mātrā kṛtaṃ pāpaṃ nāhaṃ tad abhirocaye 
ihastho vanadurgasthaṃ namasyāmi kṛtāñjaliḥ // Ram_2,76.14

rāmam evānugacchāmi sa rājā dvipadāṃ varaḥ 
trayāṇām api lokānāṃ rāghavo rājyam arhati // Ram_2,76.15

tad vākyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ 
harṣān mumucur aśrūṇi rāme nihitacetasaḥ // Ram_2,76.16

yadi tv āryaṃ na śakṣyāmi vinivartayituṃ vanāt 
vane tatraiva vatsyāmi yathāryo lakṣmaṇas tathā // Ram_2,76.17

sarvopāyaṃ tu vartiṣye vinivartayituṃ balāt 
samakṣam āryamiśrāṇāṃ sādhūnāṃ guṇavartinām // Ram_2,76.18

evam uktvā tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ 
samīpastham uvācedaṃ sumantraṃ mantrakovidam // Ram_2,76.19

tūrṇam utthāya gaccha tvaṃ sumantra mama śāsanāt 
yātrām ājñāpaya kṣipraṃ balaṃ caiva samānaya // Ram_2,76.20

evam uktaḥ sumantras tu bharatena mahātmanā 
prahṛṣṭaḥ so 'diśat sarvaṃ yathā saṃdiṣṭam iṣṭavat // Ram_2,76.21

tāḥ prahṛṣṭāḥ prakṛtayo balādhyakṣā balasya ca 
śrutvā yātrāṃ samājñaptāṃ rāghavasya nivartane // Ram_2,76.22

tato yodhāṅganāḥ sarvā bhartṝn sarvān gṛhe gṛhe 
yātrāgamanam ājñāya tvarayanti sma harṣitāḥ // Ram_2,76.23

te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ syandanaiś ca manojavaiḥ 
saha yodhair balādhyakṣā balaṃ sarvam acodayan // Ram_2,76.24

sajjaṃ tu tad balaṃ dṛṣṭvā bharato gurusaṃnidhau 
rathaṃ me tvarayasveti sumantraṃ pārśvato 'bravīt // Ram_2,76.25

bharatasya tu tasyājñāṃ pratigṛhya praharṣitaḥ 
rathaṃ gṛhītvā prayayau yuktaṃ paramavājibhiḥ // Ram_2,76.26

sa rāghavaḥ satyadhṛtiḥ pratāpavān bruvan suyuktaṃ dṛḍhasatyavikramaḥ 
guruṃ mahāraṇyagataṃ yaśasvinaṃ prasādayiṣyan bharato 'bravīt tadā // Ram_2,76.27

tūrṇaṃ samutthāya sumantra gaccha balasya yogāya balapradhānān 
ānetum icchāmi hi taṃ vanasthaṃ prasādya rāmaṃ jagato hitāya // Ram_2,76.28

sa sūtaputro bharatena samyag ājñāpitaḥ saṃparipūrṇakāmaḥ 
śaśāsa sarvān prakṛtipradhānān balasya mukhyāṃś ca suhṛjjanaṃ ca // Ram_2,76.29

tataḥ samutthāya kule kule te rājanyavaiśyā vṛṣalāś ca viprāḥ 
ayūyujann uṣṭrarathān kharāṃś ca nāgān hayāṃś caiva kulaprasūtān // Ram_2,76.30

tataḥ samutthitaḥ kālyam āsthāya syandanottamam 
prayayau bharataḥ śīghraṃ rāmadarśanakāṅkṣayā // Ram_2,77.1

agrataḥ prayayus tasya sarve mantripurodhasaḥ 
adhiruhya hayair yuktān rathān sūryarathopamān // Ram_2,77.2

navanāgasahasrāṇi kalpitāni yathāvidhi 
anvayur bharataṃ yāntam ikṣvākukulanandanam // Ram_2,77.3

ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi dhanvino vividhāyudhāḥ 
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // Ram_2,77.4

śataṃ sahasrāṇy aśvānāṃ samārūḍhāni rāghavam 
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // Ram_2,77.5

kaikeyī ca sumitrā ca kausalyā ca yaśasvinī 
rāmānayanasaṃhṛṣṭā yayur yānena bhāsvatā // Ram_2,77.6

prayātāś cāryasaṃghātā rāmaṃ draṣṭuṃ salakṣmaṇam 
tasyaiva ca kathāś citrāḥ kurvāṇā hṛṣṭamānasāḥ // Ram_2,77.7

meghaśyāmaṃ mahābāhuṃ sthirasattvaṃ dṛḍhavratam 
kadā drakṣyāmahe rāmaṃ jagataḥ śokanāśanam // Ram_2,77.8

dṛṣṭa eva hi naḥ śokam apaneṣyati rāghavaḥ 
tamaḥ sarvasya lokasya samudyann iva bhāskaraḥ // Ram_2,77.9

ity evaṃ kathayantas te samprahṛṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ 
pariṣvajānāś cānyonyaṃ yayur nāgarikās tadā // Ram_2,77.10

ye ca tatrāpare sarve saṃmatā ye ca naigamāḥ 
rāmaṃ prati yayur hṛṣṭāḥ sarvāḥ prakṛtayas tadā // Ram_2,77.11

maṇikārāś ca ye kecit kumbhakārāś ca śobhanāḥ 
sūtrakarmakṛtaś caiva ye ca śastropajīvinaḥ // Ram_2,77.12

māyūrakāḥ krākacikā rocakā vedhakās tathā 
dantakārāḥ sudhākārās tathā gandhopajīvinaḥ // Ram_2,77.13

suvarṇakārāḥ prakhyātās tathā kambaladhāvakāḥ 
snāpakācchādakā vaidyā dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā // Ram_2,77.14

rajakās tunnavāyāś ca grāmaghoṣamahattarāḥ 
śailūṣāś ca saha strībhir yānti kaivartakās tathā // Ram_2,77.15

samāhitā vedavido brāhmaṇā vṛttasaṃmatāḥ 
gorathair bharataṃ yāntam anujagmuḥ sahasraśaḥ // Ram_2,77.16

suveṣāḥ śuddhavasanās tāmramṛṣṭānulepanāḥ 
sarve te vividhair yānaiḥ śanair bharatam anvayuḥ // Ram_2,77.17

prahṛṣṭamuditā senā sānvayāt kaikayīsutam 
vyavātiṣṭhata sā senā bharatasyānuyāyinī // Ram_2,77.18

nirīkṣyānugatāṃ senāṃ tāṃ ca gaṅgāṃ śivodakām 
bharataḥ sacivān sarvān abravīd vākyakovidaḥ // Ram_2,77.19

niveśayata me sainyam abhiprāyeṇa sarvaśaḥ 
viśrāntāḥ pratariṣyāmaḥ śva idānīṃ mahānadīm // Ram_2,77.20

dātuṃ ca tāvad icchāmi svar gatasya mahīpateḥ 
aurdhvadehanimittārtham avatīryodakaṃ nadīm // Ram_2,77.21

tasyaivaṃ bruvato 'mātyās tathety uktvā samāhitāḥ 
nyaveśayaṃs tāṃś chandena svena svena pṛthakpṛthak // Ram_2,77.22

niveśya gaṅgām anu tāṃ mahānadīṃ camūṃ vidhānaiḥ paribarhaśobhinīm 
uvāsa rāmasya tadā mahātmano vicintayāno bharato nivartanam // Ram_2,77.23

tato niviṣṭāṃ dhvajinīṃ gaṅgām anvāśritāṃ nadīm 
niṣādarājo dṛṣṭvaiva jñātīn saṃtvarito 'bravīt // Ram_2,78.1

mahatīyam ataḥ senā sāgarābhā pradṛśyate 
nāsyāntam avagacchāmi manasāpi vicintayan // Ram_2,78.2

sa eṣa hi mahākāyaḥ kovidāradhvajo rathe 
bandhayiṣyati vā dāśān atha vāsmān vadhiṣyati // Ram_2,78.3

atha dāśarathiṃ rāmaṃ pitrā rājyād vivāsitam 
bharataḥ kaikeyīputro hantuṃ samadhigacchati // Ram_2,78.4

bhartā caiva sakhā caiva rāmo dāśarathir mama 
tasyārthakāmāḥ saṃnaddhā gaṅgānūpe 'tra tiṣṭhata // Ram_2,78.5

tiṣṭhantu sarvadāśāś ca gaṅgām anvāśritā nadīm 
balayuktā nadīrakṣā māṃsamūlaphalāśanāḥ // Ram_2,78.6

nāvāṃ śatānāṃ pañcānāṃ kaivartānāṃ śataṃ śatam 
saṃnaddhānāṃ tathā yūnāṃ tiṣṭhantv ity abhyacodayat // Ram_2,78.7

yadā tuṣṭas tu bharato rāmasyeha bhaviṣyati 
seyaṃ svastimayī senā gaṅgām adya tariṣyati // Ram_2,78.8

ity uktvopāyanaṃ gṛhya matsyamāṃsamadhūni ca 
abhicakrāma bharataṃ niṣādādhipatir guhaḥ // Ram_2,78.9

tam āyāntaṃ tu samprekṣya sūtaputraḥ pratāpavān 
bharatāyācacakṣe 'tha vinayajño vinītavat // Ram_2,78.10

eṣa jñātisahasreṇa sthapatiḥ parivāritaḥ 
kuśalo daṇḍakāraṇye vṛddho bhrātuś ca te sakhā // Ram_2,78.11

tasmāt paśyatu kākutstha tvāṃ niṣādādhipo guhaḥ 
asaṃśayaṃ vijānīte yatra tau rāmalakṣmaṇau // Ram_2,78.12

etat tu vacanaṃ śrutvā sumantrād bharataḥ śubham 
uvāca vacanaṃ śīghraṃ guhaḥ paśyatu mām iti // Ram_2,78.13

labdhvābhyanujñāṃ saṃhṛṣṭo jñātibhiḥ parivāritaḥ 
āgamya bharataṃ prahvo guho vacanam abravīt // Ram_2,78.14

niṣkuṭaś caiva deśo 'yaṃ vañcitāś cāpi te vayam 
nivedayāmas te sarve svake dāśakule vasa // Ram_2,78.15

asti mūlaṃ phalaṃ caiva niṣādaiḥ samupāhṛtam 
ārdraṃ ca māṃsaṃ śuṣkaṃ ca vanyaṃ coccāvacaṃ mahat // Ram_2,78.16

āśaṃse svāśitā senā vatsyatīmāṃ vibhāvarīm 
arcito vividhaiḥ kāmaiḥ śvaḥ sasainyo gamiṣyasi // Ram_2,78.17

evam uktas tu bharato niṣādādhipatiṃ guham 
pratyuvāca mahāprājño vākyaṃ hetvarthasaṃhitam // Ram_2,79.1

ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ kṛto mama guroḥ sakhe 
yo me tvam īdṛśīṃ senām eko 'bhyarcitum icchasi // Ram_2,79.2

ity uktvā tu mahātejā guhaṃ vacanam uttamam 
abravīd bharataḥ śrīmān niṣādādhipatiṃ punaḥ // Ram_2,79.3

katareṇa gamiṣyāmi bharadvājāśramaṃ guha 
gahano 'yaṃ bhṛśaṃ deśo gaṅgānūpo duratyayaḥ // Ram_2,79.4

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ 
abravīt prāñjalir vākyaṃ guho gahanagocaraḥ // Ram_2,79.5

dāśās tv anugamiṣyanti dhanvinaḥ susamāhitāḥ 
ahaṃ cānugamiṣyāmi rājaputra mahāyaśaḥ // Ram_2,79.6

kaccin na duṣṭo vrajasi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ 
iyaṃ te mahatī senā śaṅkāṃ janayatīva me // Ram_2,79.7

tam evam abhibhāṣantam ākāśa iva nirmalaḥ 
bharataḥ ślakṣṇayā vācā guhaṃ vacanam abravīt // Ram_2,79.8

mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṃ na māṃ śaṅkitum arhasi 
rāghavaḥ sa hi me bhrātā jyeṣṭhaḥ pitṛsamo mama // Ram_2,79.9

taṃ nivartayituṃ yāmi kākutsthaṃ vanavāsinam 
buddhir anyā na te kāryā guha satyaṃ bravīmi te // Ram_2,79.10

sa tu saṃhṛṣṭavadanaḥ śrutvā bharatabhāṣitam 
punar evābravīd vākyaṃ bharataṃ prati harṣitaḥ // Ram_2,79.11

dhanyas tvaṃ na tvayā tulyaṃ paśyāmi jagatītale 
ayatnād āgataṃ rājyaṃ yas tvaṃ tyaktum ihecchasi // Ram_2,79.12

śāśvatī khalu te kīrtir lokān anucariṣyati 
yas tvaṃ kṛcchragataṃ rāmaṃ pratyānayitum icchasi // Ram_2,79.13

evaṃ sambhāṣamāṇasya guhasya bharataṃ tadā 
babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo rajanī cābhyavartata // Ram_2,79.14

saṃniveśya sa tāṃ senāṃ guhena paritoṣitaḥ 
śatrughnena saha śrīmāñ śayanaṃ punar āgamat // Ram_2,79.15

rāmacintāmayaḥ śoko bharatasya mahātmanaḥ 
upasthito hy anarhasya dharmaprekṣasya tādṛśaḥ // Ram_2,79.16

antardāhena dahanaḥ saṃtāpayati rāghavam 
vanadāhābhisaṃtaptaṃ gūḍho 'gnir iva pādapam // Ram_2,79.17

prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ svedaḥ śokāgnisambhavaḥ 
yathā sūryāṃśusaṃtapto himavān prasruto himam // Ram_2,79.18

dhyānanirdaraśailena viniḥśvasitadhātunā 
dainyapādapasaṃghena śokāyāsādhiśṛṅgiṇā // Ram_2,79.19

pramohānantasattvena saṃtāpauṣadhiveṇunā 
ākrānto duḥkhaśailena mahatā kaikayīsutaḥ // Ram_2,79.20

guhena sārdhaṃ bharataḥ samāgato mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ 
sudurmanās taṃ bharataṃ tadā punar guhaḥ samāśvāsayad agrajaṃ prati // Ram_2,79.21

ācacakṣe 'tha sadbhāvaṃ lakṣmaṇasya mahātmanaḥ 
bharatāyāprameyāya guho gahanagocaraḥ // Ram_2,80.1

taṃ jāgrataṃ guṇair yuktaṃ varacāpeṣudhāriṇam 
bhrātṛguptyartham atyantam ahaṃ lakṣmaṇam abruvam // Ram_2,80.2

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā 
pratyāśvasihi śeṣvāsyāṃ sukhaṃ rāghavanandana // Ram_2,80.3

ucito 'yaṃ janaḥ sarvo duḥkhānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ 
dharmātmaṃs tasya guptyarthaṃ jāgariṣyāmahe vayam // Ram_2,80.4

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana 
motsuko bhūr bravīmy etad apy asatyaṃ tavāgrataḥ // Ram_2,80.5

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ 
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // Ram_2,80.6

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā 
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha // Ram_2,80.7

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā 
caturaṅgaṃ hy api balaṃ prasahema vayaṃ yudhi // Ram_2,80.8

evam asmābhir uktena lakṣmaṇena mahātmanā 
anunītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // Ram_2,80.9

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā 
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // Ram_2,80.10

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi 
taṃ paśya guha saṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // Ram_2,80.11

mahatā tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ 
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // Ram_2,80.12

asmin pravrājite rājā na ciraṃ vartayiṣyati 
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // Ram_2,80.13

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ 
nirghoṣoparataṃ nūnam adya rājaniveśanam // Ram_2,80.14

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama 
nāśaṃse yadi te sarve jīveyuḥ śarvarīm imām // Ram_2,80.15

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā 
duḥkhitā yā tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // Ram_2,80.16

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham 
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // Ram_2,80.17

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite 
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // Ram_2,80.18

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām 
harmyaprāsādasampannāṃ sarvaratnavibhūṣitām // Ram_2,80.19

gajāśvarathasambādhāṃ tūryanādavināditām 
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // Ram_2,80.20

ārāmodyānasampūrṇāṃ samājotsavaśālinīm 
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // Ram_2,80.21

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam 
nivṛtte samaye hy asmin sukhitāḥ praviśemahi // Ram_2,80.22

paridevayamānasya tasyaivaṃ sumahātmanaḥ 
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // Ram_2,80.23

prabhāte vimale sūrye kārayitvā jaṭā ubhau 
asmin bhāgīrathītīre sukhaṃ saṃtāritau mayā // Ram_2,80.24

jaṭādharau tau drumacīravāsasau mahābalau kuñjarayūthapopamau 
vareṣucāpāsidharau paraṃtapau vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau // Ram_2,80.25

guhasya vacanaṃ śrutvā bharato bhṛśam apriyam 
dhyānaṃ jagāma tatraiva yatra tac chrutam apriyam // Ram_2,81.1

sukumāro mahāsattvaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ 
puṇḍarīkaviśālākṣas taruṇaḥ priyadarśanaḥ // Ram_2,81.2

pratyāśvasya muhūrtaṃ tu kālaṃ paramadurmanāḥ 
papāta sahasā totrair hṛdi viddha iva dvipaḥ // Ram_2,81.3

tadavasthaṃ tu bharataṃ śatrughno 'nantarasthitaḥ 
pariṣvajya rurodoccair visaṃjñaḥ śokakarśitaḥ // Ram_2,81.4

tataḥ sarvāḥ samāpetur mātaro bharatasya tāḥ 
upavāsakṛśā dīnā bhartṛvyasanakarśitāḥ // Ram_2,81.5

tāś ca taṃ patitaṃ bhūmau rudantyaḥ paryavārayan 
kausalyā tv anusṛtyainaṃ durmanāḥ pariṣasvaje // Ram_2,81.6

vatsalā svaṃ yathā vatsam upagūhya tapasvinī 
paripapraccha bharataṃ rudantī śokalālasā // Ram_2,81.7

putra vyādhir na te kaccic charīraṃ paribādhate 
adya rājakulasyāsya tvadadhīnaṃ hi jīvitam // Ram_2,81.8

tvāṃ dṛṣṭvā putra jīvāmi rāme sabhrātṛke gate 
vṛtte daśarathe rājñi nātha ekas tvam adya naḥ // Ram_2,81.9

kaccin na lakṣmaṇe putra śrutaṃ te kiṃcid apriyam 
putra vā hy ekaputrāyāḥ sahabhārye vanaṃ gate // Ram_2,81.10

sa muhūrtaṃ samāśvasya rudann eva mahāyaśāḥ 
kausalyāṃ parisāntvyedaṃ guhaṃ vacanam abravīt // Ram_2,81.11

bhrātā me kvāvasad rātriṃ kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ 
asvapac chayane kasmin kiṃ bhuktvā guha śaṃsa me // Ram_2,81.12

so 'bravīd bharataṃ pṛṣṭo niṣādādhipatir guhaḥ 
yadvidhaṃ pratipede ca rāme priyahite 'tithau // Ram_2,81.13

annam uccāvacaṃ bhakṣāḥ phalāni vividhāni ca 
rāmāyābhyavahārārthaṃ bahu copahṛtaṃ mayā // Ram_2,81.14

tat sarvaṃ pratyanujñāsīd rāmaḥ satyaparākramaḥ 
na hi tat pratyagṛhṇāt sa kṣatradharmam anusmaran // Ram_2,81.15

na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṃ sakhe deyaṃ tu sarvadā 
iti tena vayaṃ rājann anunītā mahātmanā // Ram_2,81.16

lakṣmaṇena samānītaṃ pītvā vāri mahāyaśāḥ 
aupavāsyaṃ tadākārṣīd rāghavaḥ saha sītayā // Ram_2,81.17

tatas tu jalaśeṣeṇa lakṣmaṇo 'py akarot tadā 
vāgyatās te trayaḥ saṃdhyām upāsata samāhitāḥ // Ram_2,81.18

saumitris tu tataḥ paścād akarot svāstaraṃ śubham 
svayam ānīya barhīṃṣi kṣipraṃ rāghavakāraṇāt // Ram_2,81.19

tasmin samāviśad rāmaḥ svāstare saha sītayā 
prakṣālya ca tayoḥ pādāv apacakrāma lakṣmaṇaḥ // Ram_2,81.20

etat tad iṅgudīmūlam idam eva ca tat tṛṇam 
yasmin rāmaś ca sītā ca rātriṃ tāṃ śayitāv ubhau // Ram_2,81.21

niyamya pṛṣṭhe tu talāṅgulitravāñ śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṃtapaḥ 
mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo niśām atiṣṭhat parito 'sya kevalam // Ram_2,81.22

tatas tv ahaṃ cottamabāṇacāpadhṛk sthito 'bhavaṃ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ 
atandribhir jñātibhir āttakārmukair mahendrakalpaṃ paripālayaṃs tadā // Ram_2,81.23

tac chrutvā nipuṇaṃ sarvaṃ bharataḥ saha mantribhiḥ 
iṅgudīmūlam āgamya rāmaśayyām avekṣya tām // Ram_2,82.1

abravīj jananīḥ sarvā iha tena mahātmanā 
śarvarī śayitā bhūmāv idam asya vimarditam // Ram_2,82.2

mahābhāgakulīnena mahābhāgena dhīmatā 
jāto daśarathenorvyāṃ na rāmaḥ svaptum arhati // Ram_2,82.3

ajinottarasaṃstīrṇe varāstaraṇasaṃcaye 
śayitvā puruṣavyāghraḥ kathaṃ śete mahītale // Ram_2,82.4

prāsādāgravimāneṣu valabhīṣu ca sarvadā 
haimarājatabhaumeṣu varāstaraṇaśāliṣu // Ram_2,82.5

puṣpasaṃcayacitreṣu candanāgarugandhiṣu 
pāṇḍurābhraprakāśeṣu śukasaṃgharuteṣu ca // Ram_2,82.6

gītavāditranirghoṣair varābharaṇaniḥsvanaiḥ 
mṛdaṅgavaraśabdaiś ca satataṃ pratibodhitaḥ // Ram_2,82.7

bandibhir vanditaḥ kāle bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ 
gāthābhir anurūpābhiḥ stutibhiś ca paraṃtapaḥ // Ram_2,82.8

aśraddheyam idaṃ loke na satyaṃ pratibhāti mā 
muhyate khalu me bhāvaḥ svapno 'yam iti me matiḥ // Ram_2,82.9

na nūnaṃ daivataṃ kiṃcit kālena balavattaram 
yatra dāśarathī rāmo bhūmāv evaṃ śayīta saḥ // Ram_2,82.10

videharājasya sutā sītā ca priyadarśanā 
dayitā śayitā bhūmau snuṣā daśarathasya ca // Ram_2,82.11

iyaṃ śayyā mama bhrātur idaṃ hi parivartitam 
sthaṇḍile kaṭhine sarvaṃ gātrair vimṛditaṃ tṛṇam // Ram_2,82.12

manye sābharaṇā suptā sītāsmiñ śayane tadā 
tatra tatra hi dṛśyante saktāḥ kanakabindavaḥ // Ram_2,82.13

uttarīyam ihāsaktaṃ suvyaktaṃ sītayā tadā 
tathā hy ete prakāśante saktāḥ kauśeyatantavaḥ // Ram_2,82.14

manye bhartuḥ sukhā śayyā yena bālā tapasvinī 
sukumārī satī duḥkhaṃ na vijānāti maithilī // Ram_2,82.15

sārvabhaumakule jātaḥ sarvalokasukhāvahaḥ 
sarvalokapriyas tyaktvā rājyaṃ priyam anuttamam // Ram_2,82.16

katham indīvaraśyāmo raktākṣaḥ priyadarśanaḥ 
sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ śayito bhuvi rāghavaḥ // Ram_2,82.17

siddhārthā khalu vaidehī patiṃ yānugatā vanam 
vayaṃ saṃśayitāḥ sarve hīnās tena mahātmanā // Ram_2,82.18

akarṇadhārā pṛthivī śūnyeva pratibhāti mā 
gate daśarathe svarge rāme cāraṇyam āśrite // Ram_2,82.19

na ca prārthayate kaścin manasāpi vasuṃdharām 
vane 'pi vasatas tasya bāhuvīryābhirakṣitām // Ram_2,82.20

śūnyasaṃvaraṇārakṣām ayantritahayadvipām 
apāvṛtapuradvārāṃ rājadhānīm arakṣitām // Ram_2,82.21

aprahṛṣṭabalāṃ nyūnāṃ viṣamasthām anāvṛtām 
śatravo nābhimanyante bhakṣān viṣakṛtān iva // Ram_2,82.22

adya prabhṛti bhūmau tu śayiṣye 'haṃ tṛṇeṣu vā 
phalamūlāśano nityaṃ jaṭācīrāṇi dhārayan // Ram_2,82.23

tasyārtham uttaraṃ kālaṃ nivatsyāmi sukhaṃ vane 
taṃ pratiśravam āmucya nāsya mithyā bhaviṣyati // Ram_2,82.24

vasantaṃ bhrātur arthāya śatrughno mānuvatsyati 
lakṣmaṇena saha tv āryo ayodhyāṃ pālayiṣyati // Ram_2,82.25

abhiṣekṣyanti kākutstham ayodhyāyāṃ dvijātayaḥ 
api me devatāḥ kuryur imaṃ satyaṃ manoratham // Ram_2,82.26

prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṃ bahuprakāraṃ yadi na prapatsyate 
tato 'nuvatsyāmi cirāya rāghavaṃ vane vasan nārhati mām upekṣitum // Ram_2,82.27

vyuṣya rātriṃ tu tatraiva gaṅgākūle sa rāghavaḥ 
bharataḥ kālyam utthāya śatrughnam idam abravīt // Ram_2,83.1

śatrughottiṣṭha kiṃ śeṣe niṣādādhipatiṃ guham 
śīghram ānaya bhadraṃ te tārayiṣyati vāhinīm // Ram_2,83.2

jāgarmi nāhaṃ svapimi tathaivāryaṃ vicintayan 
ity evam abravīd bhrātrā śatrughno 'pi pracoditaḥ // Ram_2,83.3

iti saṃvadator evam anyonyaṃ narasiṃhayoḥ 
āgamya prāñjaliḥ kāle guho bharatam abravīt // Ram_2,83.4

kaccit sukhaṃ nadītīre 'vātsīḥ kākutstha śarvarīm 
kaccic ca saha sainyasya tava sarvam anāmayam // Ram_2,83.5

guhasya tat tu vacanaṃ śrutvā snehād udīritam 
rāmasyānuvaśo vākyaṃ bharato 'pīdam abravīt // Ram_2,83.6

sukhā naḥ śarvarī rājan pūjitāś cāpi te vayam 
gaṅgāṃ tu naubhir bahvībhir dāśāḥ saṃtārayantu naḥ // Ram_2,83.7

tato guhaḥ saṃtvaritaḥ śrutvā bharataśāsanam 
pratipraviśya nagaraṃ taṃ jñātijanam abravīt // Ram_2,83.8

uttiṣṭhata prabudhyadhvaṃ bhadram astu hi vaḥ sadā 
nāvaḥ samanukarṣadhvaṃ tārayiṣyāma vāhinīm // Ram_2,83.9

te tathoktāḥ samutthāya tvaritā rājaśāsanāt 
pañca nāvāṃ śatāny eva samāninyuḥ samantataḥ // Ram_2,83.10

anyāḥ svastikavijñeyā mahāghaṇṭādharā varāḥ 
śobhamānāḥ patākinyo yuktavātāḥ susaṃhatāḥ // Ram_2,83.11

tataḥ svastikavijñeyāṃ pāṇḍukambalasaṃvṛtām 
sanandighoṣāṃ kalyāṇīṃ guho nāvam upāharat // Ram_2,83.12

tām āruroha bharataḥ śatrughnaś ca mahābalaḥ 
kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā rājayoṣitaḥ // Ram_2,83.13

purohitaś ca tat pūrvaṃ gurave brāhmaṇāś ca ye 
anantaraṃ rājadārās tathaiva śakaṭāpaṇāḥ // Ram_2,83.14

āvāsam ādīpayatāṃ tīrthaṃ cāpy avagāhatām 
bhāṇḍāni cādadānānāṃ ghoṣas tridivam aspṛśat // Ram_2,83.15

patākinyas tu tā nāvaḥ svayaṃ dāśair adhiṣṭhitāḥ 
vahantyo janam ārūḍhaṃ tadā saṃpetur āśugāḥ // Ram_2,83.16

nārīṇām abhipūrṇās tu kāścit kāścit tu vājinām 
kaścit tatra vahanti sma yānayugyaṃ mahādhanam // Ram_2,83.17

tāḥ sma gatvā paraṃ tīram avaropya ca taṃ janam 
nivṛttāḥ kāṇḍacitrāṇi kriyante dāśabandhubhiḥ // Ram_2,83.18

savaijayantās tu gajā gajārohaiḥ pracoditāḥ 
tarantaḥ sma prakāśante sadhvajā iva parvatāḥ // Ram_2,83.19

nāvaś cāruruhus tv anye plavais terus tathāpare 
anye kumbhaghaṭais terur anye teruś ca bāhubhiḥ // Ram_2,83.20

sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṃ dāśaiḥ saṃtāritā svayam 
maitre muhūrte prayayau prayāgavanam uttamam // Ram_2,83.21

āśvāsayitvā ca camūṃ mahātmā niveśayitvā ca yathopajoṣam 
draṣṭuṃ bharadvājam ṛṣipravaryam ṛtvigvṛtaḥ san bharataḥ pratasthe // Ram_2,83.22

bharadvājāśramaṃ dṛṣṭvā krośād eva nararṣabhaḥ 
balaṃ sarvam avasthāpya jagāma saha mantribhiḥ // Ram_2,84.1

padbhyām eva hi dharmajño nyastaśastraparicchadaḥ 
vasāno vāsasī kṣaume purodhāya purohitam // Ram_2,84.2

tataḥ saṃdarśane tasya bharadvājasya rāghavaḥ 
mantriṇas tān avasthāpya jagāmānu purohitam // Ram_2,84.3

vasiṣṭham atha dṛṣṭvaiva bharadvājo mahātapāḥ 
saṃcacālāsanāt tūrṇaṃ śiṣyān arghyam iti bruvan // Ram_2,84.4

samāgamya vasiṣṭhena bharatenābhivāditaḥ 
abudhyata mahātejāḥ sutaṃ daśarathasya tam // Ram_2,84.5

tābhyām arghyaṃ ca pādyaṃ ca dattvā paścāt phalāni ca 
ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ papraccha kuśalaṃ kule // Ram_2,84.6

ayodhyāyāṃ bale kośe mitreṣv api ca mantriṣu 
jānan daśarathaṃ vṛttaṃ na rājānam udāharat // Ram_2,84.7

vasiṣṭho bharataś cainaṃ papracchatur anāmayam 
śarīre 'gniṣu vṛkṣeṣu śiṣyeṣu mṛgapakṣiṣu // Ram_2,84.8

tatheti ca pratijñāya bharadvājo mahātapāḥ 
bharataṃ pratyuvācedaṃ rāghavasnehabandhanāt // Ram_2,84.9

kim ihāgamane kāryaṃ tava rājyaṃ praśāsataḥ 
etad ācakṣva me sarvaṃ na hi me śudhyate manaḥ // Ram_2,84.10

suṣuve yamamitraghnaṃ kausalyānandavardhanam 
bhrātrā saha sabhāryo yaś ciraṃ pravrājito vanam // Ram_2,84.11

niyuktaḥ strīniyuktena pitrā yo 'sau mahāyaśāḥ 
vanavāsī bhavetīha samāḥ kila caturdaśa // Ram_2,84.12

kaccin na tasyāpāpasya pāpaṃ kartum ihecchasi 
akaṇṭakaṃ bhoktumanā rājyaṃ tasyānujasya ca // Ram_2,84.13

evam ukto bharadvājaṃ bharataḥ pratyuvāca ha 
paryaśrunayano duḥkhād vācā saṃsajjamānayā // Ram_2,84.14

hato 'smi yadi mām evaṃ bhagavān api manyate 
matto na doṣam āśaṅker naivaṃ mām anuśādhi hi // Ram_2,84.15

na caitad iṣṭaṃ mātā me yad avocan madantare 
nāham etena tuṣṭaś ca na tad vacanam ādade // Ram_2,84.16

ahaṃ tu taṃ naravyāghram upayātaḥ prasādakaḥ 
pratinetum ayodhyāṃ ca pādau tasyābhivanditum // Ram_2,84.17

tvaṃ mām evaṃ gataṃ matvā prasādaṃ kartum arhasi 
śaṃsa me bhagavan rāmaḥ kva samprati mahīpatiḥ // Ram_2,84.18

uvāca taṃ bharadvājaḥ prasādād bharataṃ vacaḥ 
tvayy etat puruṣavyāghra yuktaṃ rāghavavaṃśaje 
guruvṛttir damaś caiva sādhūnāṃ cānuyāyitā // Ram_2,84.19

jāne caitan manaḥsthaṃ te dṛḍhīkaraṇam astv iti 
apṛcchaṃ tvāṃ tavātyarthaṃ kīrtiṃ samabhivardhayan // Ram_2,84.20

asau vasati te bhrātā citrakūṭe mahāgirau 
śvas tu gantāsi taṃ deśaṃ vasādya saha mantribhiḥ 
etaṃ me kuru suprājña kāmaṃ kāmārthakovida // Ram_2,84.21

tatas tathety evam udāradarśanaḥ pratītarūpo bharato 'bravīd vacaḥ 
cakāra buddhiṃ ca tadā mahāśrame niśānivāsāya narādhipātmajaḥ // Ram_2,84.22

kṛtabuddhiṃ nivāsāya tathaiva sa munis tadā 
bharataṃ kaikayīputram ātithyena nyamantrayat // Ram_2,85.1

abravīd bharatas tv enaṃ nanv idaṃ bhavatā kṛtam 
pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ vane yad upapadyate // Ram_2,85.2

athovāca bharadvājo bharataṃ prahasann iva 
jāne tvāṃ prītisaṃyuktaṃ tuṣyes tvaṃ yena kenacit // Ram_2,85.3

senāyās tu tavaitasyāḥ kartum icchāmi bhojanam 
mama prītir yathārūpā tvam arho manujarṣabha // Ram_2,85.4

kimarthaṃ cāpi nikṣipya dūre balam ihāgataḥ 
kasmān nehopayāto 'si sabalaḥ puruṣarṣabha // Ram_2,85.5

bharataḥ pratyuvācedaṃ prāñjalis taṃ tapodhanam 
sasainyo nopayāto 'smi bhagavan bhagavadbhayāt // Ram_2,85.6

vājimukhyā manuṣyāś ca mattāś ca varavāraṇāḥ 
pracchādya mahatīṃ bhūmiṃ bhagavann anuyānti mām // Ram_2,85.7

te vṛkṣān udakaṃ bhūmim āśrameṣūṭajāṃs tathā 
na hiṃsyur iti tenāham eka evāgatas tataḥ // Ram_2,85.8

ānīyatām itaḥ senety ājñaptaḥ paramarṣiṇā 
tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam // Ram_2,85.9

agniśālāṃ praviśyātha pītvāpaḥ parimṛjya ca 
ātithyasya kriyāhetor viśvakarmāṇam āhvayat // Ram_2,85.10

āhvaye viśvakarmāṇam ahaṃ tvaṣṭāram eva ca 
ātithyaṃ kartum icchāmi tatra me saṃvidhīyatām // Ram_2,85.11

prāksrotasaś ca yā nadyaḥ pratyaksrotasa eva ca 
pṛthivyām antarikṣe ca samāyāntv adya sarvaśaḥ // Ram_2,85.12

anyāḥ sravantu maireyaṃ surām anyāḥ suniṣṭhitām 
aparāś codakaṃ śītam ikṣukāṇḍarasopamam // Ram_2,85.13

āhvaye devagandharvān viśvāvasuhahāhuhūn 
tathaivāpsaraso devīr gandharvīś cāpi sarvaśaḥ // Ram_2,85.14

ghṛtācīm atha viśvācīṃ miśrakeśīm alambusām 
śakraṃ yāś copatiṣṭhanti brahmāṇaṃ yāś ca bhāminīḥ 
sarvās tumburuṇā sārdham āhvaye saparicchadāḥ // Ram_2,85.15

vanaṃ kuruṣu yad divyaṃ vāso bhūṣaṇapattravat 
divyanārīphalaṃ śaśvat tat kauberam ihaiva tu // Ram_2,85.16

iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam 
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca coṣyaṃ ca lehyaṃ ca vividhaṃ bahu // Ram_2,85.17

vicitrāṇi ca mālyāni pādapapracyutāni ca 
surādīni ca peyāni māṃsāni vividhāni ca // Ram_2,85.18

evaṃ samādhinā yuktas tejasāpratimena ca 
śikṣāsvarasamāyuktaṃ tapasā cābravīn muniḥ // Ram_2,85.19

manasā dhyāyatas tasya prāṅmukhasya kṛtāñjaleḥ 
ājagmus tāni sarvāṇi daivatāni pṛthakpṛthak // Ram_2,85.20

malayaṃ darduraṃ caiva tataḥ svedanudo 'nilaḥ 
upaspṛśya vavau yuktyā supriyātmā sukhaḥ śivaḥ // Ram_2,85.21

tato 'bhyavartanta ghanā divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ 
devadundubhighoṣaś ca dikṣu sarvāsu śuśruve // Ram_2,85.22

pravavuś cottamā vātā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ 
prajagur devagandharvā vīṇāḥ pramumucuḥ svarān // Ram_2,85.23

sa śabdo dyāṃ ca bhūmiṃ ca prāṇināṃ śravaṇāni ca 
viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo layaguṇānvitaḥ // Ram_2,85.24

tasminn uparate śabde divye śrotrasukhe nṛṇām 
dadarśa bhārataṃ sainyaṃ vidhānaṃ viśvakarmaṇaḥ // Ram_2,85.25

babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt pañcayojanam 
śādvalair bahubhiś channā nīlavaiḍūryasaṃnibhaiḥ // Ram_2,85.26

tasmin bilvāḥ kapitthāś ca panasā bījapūrakāḥ 
āmalakyo babhūvuś ca cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ // Ram_2,85.27

uttarebhyaḥ kurubhyaś ca vanaṃ divyopabhogavat 
ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vṛtā // Ram_2,85.28

catuḥśālāni śubhrāṇi śālāś ca gajavājinām 
harmyaprāsādasaṃghātās toraṇāni śubhāni ca // Ram_2,85.29

sitameghanibhaṃ cāpi rājaveśma sutoraṇam 
śuklamālyakṛtākāraṃ divyagandhasamukṣitam // Ram_2,85.30

caturasram asaṃbādhaṃ śayanāsanayānavat 
divyaiḥ sarvarasair yuktaṃ divyabhojanavastravat // Ram_2,85.31

upakalpitasarvānnaṃ dhautanirmalabhājanam 
kḷptasarvāsanaṃ śrīmat svāstīrṇaśayanottamam // Ram_2,85.32

praviveśa mahābāhur anujñāto maharṣiṇā 
veśma tad ratnasampūrṇaṃ bharataḥ kaikayīsutaḥ // Ram_2,85.33

anujagmuś ca taṃ sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ 
babhūvuś ca mudā yuktās taṃ dṛṣṭvā veśmasaṃvidhim // Ram_2,85.34

tatra rājāsanaṃ divyaṃ vyajanaṃ chattram eva ca 
bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat // Ram_2,85.35

āsanaṃ pūjayāmāsa rāmāyābhipraṇamya ca 
vālavyajanam ādāya nyaṣīdat sacivāsane // Ram_2,85.36

ānupūrvyān niṣeduś ca sarve mantripurohitāḥ 
tataḥ senāpatiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ // Ram_2,85.37

tatas tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasakardamāḥ 
upātiṣṭhanta bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // Ram_2,85.38

tāsām ubhayataḥ kūlaṃ pāṇḍumṛttikalepanāḥ 
ramyāś cāvasathā divyā brahmaṇas tu prasādajāḥ // Ram_2,85.39

tenaiva ca muhūrtena divyābharaṇabhūṣitāḥ 
āgur viṃśatisāhasrā brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ // Ram_2,85.40

suvarṇamaṇimuktena pravālena ca śobhitāḥ 
āgur viṃśatisāhasrāḥ kuberaprahitāḥ striyaḥ // Ram_2,85.41

yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ sonmāda iva lakṣyate 
āgur viṃśatisāhasrā nandanād apsarogaṇāḥ // Ram_2,85.42

nāradas tumburur gopaḥ parvataḥ sūryavarcasaḥ 
ete gandharvarājāno bharatasyāgrato jaguḥ // Ram_2,85.43

alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha vāmanā 
upānṛtyaṃs tu bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // Ram_2,85.44

yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane 
prayāge tāny adṛśyanta bharadvājasya śāsanāt // Ram_2,85.45

bilvā mārdaṅgikā āsañ śamyāgrāhā vibhītakāḥ 
aśvatthā nartakāś cāsan bharadvājasya tejasā // Ram_2,85.46

tataḥ saralatālāś ca tilakā naktamālakāḥ 
prahṛṣṭās tatra saṃpetuḥ kubjā bhūtvātha vāmanāḥ // Ram_2,85.47

śiṃśapāmalakī jambūr yāś cānyāḥ kānane latāḥ 
pramadāvigrahaṃ kṛtvā bharadvājāśrame 'vasan // Ram_2,85.48

surāṃ surāpāḥ pibata pāyasaṃ ca bubhukṣitāḥ 
māṃsāni ca sumedhyāni bhakṣyantāṃ yāvad icchatha // Ram_2,85.49

utsādya snāpayanti sma nadītīreṣu valguṣu 
apy ekam ekaṃ puruṣaṃ pramadāḥ sapta cāṣṭa ca // Ram_2,85.50

saṃvahantyaḥ samāpetur nāryo ruciralocanāḥ 
parimṛjya tathā nyāyaṃ pāyayanti varāṅganāḥ // Ram_2,85.51

hayān gajān kharān uṣṭrāṃs tathaiva surabheḥ sutān 
ikṣūṃś ca madhujālāṃś ca bhojayanti sma vāhanān 
ikṣvākuvarayodhānāṃ codayanto mahābalāḥ // Ram_2,85.52

nāśvabandho 'śvam ājānān na gajaṃ kuñjaragrahaḥ 
mattapramattamuditā camūḥ sā tatra saṃbabhau // Ram_2,85.53

tarpitāḥ sarvakāmais te raktacandanarūṣitāḥ 
apsarogaṇasaṃyuktāḥ sainyā vācam udairayan // Ram_2,85.54

naivāyodhyāṃ gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān 
kuśalaṃ bharatasyāstu rāmasyāstu tathā sukham // Ram_2,85.55

iti pādātayodhāś ca hastyaśvārohabandhakāḥ 
anāthās taṃ vidhiṃ labdhvā vācam etām udairayan // Ram_2,85.56

samprahṛṣṭā vinedus te narās tatra sahasraśaḥ 
bharatasyānuyātāraḥ svargo 'yam iti cābruvan // Ram_2,85.57

tato bhuktavatāṃ teṣāṃ tad annam amṛtopamam 
divyān udvīkṣya bhakṣyāṃs tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ // Ram_2,85.58

preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca balasthāś cāpi sarvaśaḥ 
babhūvus te bhṛśaṃ tṛptāḥ sarve cāhatavāsasaḥ // Ram_2,85.59

kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca go'śvāś ca mṛgapakṣiṇaḥ 
babhūvuḥ subhṛtās tatra nānyo hy anyam akalpayat // Ram_2,85.60

nāśuklavāsās tatrāsīt kṣudhito malino 'pi vā 
rajasā dhvastakeśo vā naraḥ kaścid adṛśyata // Ram_2,85.61

ājaiś cāpi ca vārāhair niṣṭhānavarasaṃcayaiḥ 
phalaniryūhasaṃsiddhaiḥ sūpair gandharasānvitaiḥ // Ram_2,85.62

puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ śuklasyānnasya cābhitaḥ 
dadṛśur vismitās tatra narā lauhīḥ sahasraśaḥ // Ram_2,85.63

babhūvur vanapārśveṣu kūpāḥ pāyasakardamāḥ 
tāś ca kāmadughā gāvo drumāś cāsan madhuścyutaḥ // Ram_2,85.64

vāpyo maireyapūrṇāś ca mṛṣṭamāṃsacayair vṛtāḥ 
prataptapiṭharaiś cāpi mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ // Ram_2,85.65

pātrīṇāṃ ca sahasrāṇi śātakumbhamayāni ca 
sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca dadhipūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ 
yauvanasthasya gaurasya kapitthasya sugandhinaḥ // Ram_2,85.66

hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya cāpare 
babhūvuḥ pāyasasyānte śarkarāyāś ca saṃcayāḥ // Ram_2,85.67

kalkāṃś cūrṇakaṣāyāṃś ca snānāni vividhāni ca 
dadṛśur bhājanasthāni tīrtheṣu saritāṃ narāḥ // Ram_2,85.68

śuklān aṃśumataś cāpi dantadhāvanasaṃcayān 
śuklāṃś candanakalkāṃś ca samudgeṣv avatiṣṭhataḥ // Ram_2,85.69

darpaṇān parimṛṣṭāṃś ca vāsasāṃ cāpi saṃcayān 
pādukopānahāṃ caiva yugmān yatra sahasraśaḥ // Ram_2,85.70

āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṃś chattrāṇi ca dhanūṃṣi ca 
marmatrāṇāni citrāṇi śayanāny āsanāni ca // Ram_2,85.71

pratipānahradān pūrṇān kharoṣṭragajavājinām 
avagāhya sutīrthāṃś ca hradān sotpalapuṣkarān // Ram_2,85.72

nīlavaiḍūryavarṇāṃś ca mṛdūn yavasasaṃcayān 
nirvāpārthaṃ paśūnāṃ te dadṛśus tatra sarvaśaḥ // Ram_2,85.73

vyasmayanta manuṣyās te svapnakalpaṃ tad adbhutam 
dṛṣṭvātithyaṃ kṛtaṃ tādṛg bharatasya maharṣiṇā // Ram_2,85.74

ity evaṃ ramamāṇānāṃ devānām iva nandane 
bharadvājāśrame ramye sā rātrir vyatyavartata // Ram_2,85.75

pratijagmuś ca tā nadyo gandharvāś ca yathāgatam 
bharadvājam anujñāpya tāś ca sarvā varāṅganāḥ // Ram_2,85.76

tathaiva mattā madirotkaṭā narās tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ 
tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ pṛthakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ // Ram_2,85.77

tatas tāṃ rajanīm uṣya bharataḥ saparicchadaḥ 
kṛtātithyo bharadvājaṃ kāmād abhijagāma ha // Ram_2,86.1

tam ṛṣiḥ puruṣavyāghraṃ prekṣya prāñjalim āgatam 
hutāgnihotro bharataṃ bharadvājo 'bhyabhāṣata // Ram_2,86.2

kaccid atra sukhā rātris tavāsmadviṣaye gatā 
samagras te janaḥ kaccid ātithye śaṃsa me 'nagha // Ram_2,86.3

tam uvācāñjaliṃ kṛtvā bharato 'bhipraṇamya ca 
āśramād abhiniṣkrāntam ṛṣim uttamatejasam // Ram_2,86.4

sukhoṣito 'smi bhagavan samagrabalavāhanaḥ 
tarpitaḥ sarvakāmaiś ca sāmātyo balavat tvayā // Ram_2,86.5

apetaklamasaṃtāpāḥ subhikṣāḥ supratiśrayāḥ 
api preṣyān upādāya sarve sma susukhoṣitāḥ // Ram_2,86.6

āmantraye 'haṃ bhagavan kāmaṃ tvām ṛṣisattama 
samīpaṃ prasthitaṃ bhrātur maitreṇekṣasva cakṣuṣā // Ram_2,86.7

āśramaṃ tasya dharmajña dhārmikasya mahātmanaḥ 
ācakṣva katamo mārgaḥ kiyān iti ca śaṃsa me // Ram_2,86.8

iti pṛṣṭas tu bharataṃ bhrātṛdarśanalālasam 
pratyuvāca mahātejā bharadvājo mahātapāḥ // Ram_2,86.9

bharatārdhatṛtīyeṣu yojaneṣv ajane vane 
citrakūṭo giris tatra ramyanirdarakānanaḥ // Ram_2,86.10

uttaraṃ pārśvam āsādya tasya mandākinī nadī 
puṣpitadrumasaṃchannā ramyapuṣpitakānanā // Ram_2,86.11

anantaraṃ tat saritaś citrakūṭaś ca parvataḥ 
tayoḥ parṇakuṭī tāta tatra tau vasato dhruvam // Ram_2,86.12

dakṣiṇenaiva mārgeṇa savyadakṣiṇam eva ca 
gajavājirathākīrṇāṃ vāhinīṃ vāhinīpate 
vāhayasva mahābhāga tato drakṣyasi rāghavam // Ram_2,86.13

prayāṇam iti ca śrutvā rājarājasya yoṣitaḥ 
hitvā yānāni yānārhā brāhmaṇaṃ paryavārayan // Ram_2,86.14

vepamānā kṛśā dīnā saha devyā sumitrayā 
kausalyā tatra jagrāha karābhyāṃ caraṇau muneḥ // Ram_2,86.15

asamṛddhena kāmena sarvalokasya garhitā 
kaikeyī tasya jagrāha caraṇau savyapatrapā // Ram_2,86.16

taṃ pradakṣiṇam āgamya bhagavantaṃ mahāmunim 
adūrād bharatasyaiva tasthau dīnamanās tadā // Ram_2,86.17

tataḥ papraccha bharataṃ bharadvājo dṛḍhavrataḥ 
viśeṣaṃ jñātum icchāmi mātṝṇāṃ tava rāghava // Ram_2,86.18

evam uktas tu bharato bharadvājena dhārmikaḥ 
uvāca prāñjalir bhūtvā vākyaṃ vacanakovidaḥ // Ram_2,86.19

yām imāṃ bhagavan dīnāṃ śokānaśanakarśitām 
pitur hi mahiṣīṃ devīṃ devatām iva paśyasi // Ram_2,86.20

eṣā taṃ puruṣavyāghraṃ siṃhavikrāntagāminam 
kausalyā suṣuve rāmaṃ dhātāram aditir yathā // Ram_2,86.21

asyā vāmabhujaṃ śliṣṭā yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ 
karṇikārasya śākheva śīrṇapuṣpā vanāntare // Ram_2,86.22

etasyās tau sutau devyāḥ kumārau devavarṇinau 
ubhau lakṣmaṇaśatrughnau vīrau satyaparākramau // Ram_2,86.23

yasyāḥ kṛte naravyāghrau jīvanāśam ito gatau 
rājā putravihīnaś ca svargaṃ daśaratho gataḥ // Ram_2,86.24

aiśvaryakāmāṃ kaikeyīm anāryām āryarūpiṇīm 
mamaitāṃ mātaraṃ viddhi nṛśaṃsāṃ pāpaniścayām 
yatomūlaṃ hi paśyāmi vyasanaṃ mahad ātmanaḥ // Ram_2,86.25

ity uktvā naraśārdūlo bāṣpagadgadayā girā 
sa niśaśvāsa tāmrākṣo nāgaḥ kruddha ivāsakṛt // Ram_2,86.26

bharadvājo maharṣis taṃ bruvantaṃ bharataṃ tadā 
pratyuvāca mahābuddhir idaṃ vacanam arthavat // Ram_2,86.27

na doṣeṇāvagantavyā kaikeyī bharata tvayā 
rāmapravrājanaṃ hy etat sukhodarkaṃ bhaviṣyati // Ram_2,86.28

abhivādya tu saṃsiddhaḥ kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam 
āmantrya bharataḥ sainyaṃ yujyatām ity acodayat // Ram_2,86.29

tato vājirathān yuktvā divyān hemapariṣkṛtān 
adhyārohat prayāṇārthī bahūn bahuvidho janaḥ // Ram_2,86.30

gajakanyāgajāś caiva hemakakṣyāḥ patākinaḥ 
jīmūtā iva gharmānte saghoṣāḥ sampratasthire // Ram_2,86.31

vividhāny api yānāni mahānti ca laghūni ca 
prayayuḥ sumahārhāṇi pādair eva padātayaḥ // Ram_2,86.32

atha yānapravekais tu kausalyāpramukhāḥ striyaḥ 
rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ prayayur muditās tadā // Ram_2,86.33

sa cārkataruṇābhāsāṃ niyuktāṃ śibikāṃ śubhām 
āsthāya prayayau śrīmān bharataḥ saparicchadaḥ // Ram_2,86.34

sā prayātā mahāsenā gajavājirathākulā 
dakṣiṇāṃ diśam āvṛtya mahāmegha ivotthitaḥ 
vanāni tu vyatikramya juṣṭāni mṛgapakṣibhiḥ // Ram_2,86.35

sā samprahṛṣṭadvipavājiyodhā vitrāsayantī mṛgapakṣisaṃghān 
mahad vanaṃ tat pravigāhamānā rarāja senā bharatasya tatra // Ram_2,86.36

tayā mahatyā yāyinyā dhvajinyā vanavāsinaḥ 
arditā yūthapā mattāḥ sayūthāḥ sampradudruvuḥ // Ram_2,87.1

ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca ruravaś ca samantataḥ 
dṛśyante vanarājīṣu giriṣv api nadīṣu ca // Ram_2,87.2

sa sampratasthe dharmātmā prīto daśarathātmajaḥ 
vṛto mahatyā nādinyā senayā caturaṅgayā // Ram_2,87.3

sāgaraughanibhā senā bharatasya mahātmanaḥ 
mahīṃ saṃchādayāmāsa prāvṛṣi dyām ivāmbudaḥ // Ram_2,87.4

turaṃgaughair avatatā vāraṇaiś ca mahājavaiḥ 
anālakṣyā ciraṃ kālaṃ tasmin kāle babhūva bhūḥ // Ram_2,87.5

sa yātvā dūram adhvānaṃ supariśrāntavāhanaḥ 
uvāca bharataḥ śrīmān vasiṣṭhaṃ mantriṇāṃ varam // Ram_2,87.6

yādṛśaṃ lakṣyate rūpaṃ yathā caiva śrutaṃ mayā 
vyaktaṃ prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt // Ram_2,87.7

ayaṃ giriś citrakūṭas tathā mandākinī nadī 
etat prakāśate dūrān nīlameghanibhaṃ vanam // Ram_2,87.8

gireḥ sānūni ramyāṇi citrakūṭasya samprati 
vāraṇair avamṛdyante māmakaiḥ parvatopamaiḥ // Ram_2,87.9

muñcanti kusumāny ete nagāḥ parvatasānuṣu 
nīlā ivātapāpāye toyaṃ toyadharā ghanāḥ // Ram_2,87.10

kiṃnarācaritoddeśaṃ paśya śatrughna parvatam 
hayaiḥ samantād ākīrṇaṃ makarair iva sāgaram // Ram_2,87.11

ete mṛgagaṇā bhānti śīghravegāḥ pracoditāḥ 
vāyupraviddhāḥ śaradi megharājir ivāmbare // Ram_2,87.12

kurvanti kusumāpīḍāñ śiraḥsu surabhīn amī 
meghaprakāśaiḥ phalakair dākṣiṇātyā yathā narāḥ // Ram_2,87.13

niṣkūjam iva bhūtvedaṃ vanaṃ ghorapradarśanam 
ayodhyeva janākīrṇā samprati pratibhāti mā // Ram_2,87.14

khurair udīrito reṇur divaṃ pracchādya tiṣṭhati 
taṃ vahaty anilaḥ śīghraṃ kurvann iva mama priyam // Ram_2,87.15

syandanāṃs turagopetān sūtamukhyair adhiṣṭhitān 
etān saṃpatataḥ śīghraṃ paśya śatrughna kānane // Ram_2,87.16

etān vitrāsitān paśya barhiṇaḥ priyadarśanān 
etam āviśataḥ śailam adhivāsaṃ patatriṇām // Ram_2,87.17

atimātram ayaṃ deśo manojñaḥ pratibhāti mā 
tāpasānāṃ nivāso 'yaṃ vyaktaṃ svargapatho yathā // Ram_2,87.18

mṛgā mṛgībhiḥ sahitā bahavaḥ pṛṣatā vane 
manojñarūpā lakṣyante kusumair iva citritāḥ // Ram_2,87.19

sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṃ vicinvantu ca kānanam 
yathā tau puruṣavyāghrau dṛśyete rāmalakṣmaṇau // Ram_2,87.20

bharatasya vacaḥ śrutvā puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ 
viviśus tad vanaṃ śūrā dhūmaṃ ca dadṛśus tataḥ // Ram_2,87.21

te samālokya dhūmāgram ūcur bharatam āgatāḥ 
nāmanuṣye bhavaty agnir vyaktam atraiva rāghavau // Ram_2,87.22

atha nātra naravyāghrau rājaputrau paraṃtapau 
anye rāmopamāḥ santi vyaktam atra tapasvinaḥ // Ram_2,87.23

tac chrutvā bharatas teṣāṃ vacanaṃ sādhusaṃmatam 
sainyān uvāca sarvāṃs tān amitrabalamardanaḥ // Ram_2,87.24

yattā bhavantas tiṣṭhantu neto gantavyam agrataḥ 
aham eva gamiṣyāmi sumantro gurur eva ca // Ram_2,87.25

evam uktās tataḥ sarve tatra tasthuḥ samantataḥ 
bharato yatra dhūmāgraṃ tatra dṛṣṭiṃ samādadhāt // Ram_2,87.26

vyavasthitā yā bharatena sā camūr nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ 
babhūva hṛṣṭā nacireṇa jānatī priyasya rāmasya samāgamaṃ tadā // Ram_2,87.27

dīrghakāloṣitas tasmin girau girivanapriyaḥ 
vaidehyāḥ priyamākāṅkṣan svaṃ ca cittaṃ vilobhayan // Ram_2,88.1

atha dāśarathiś citraṃ citrakūṭam adarśayat 
bhāryām amarasaṃkāśaḥ śacīm iva puraṃdaraḥ // Ram_2,88.2

na rājyād bhraṃśanaṃ bhadre na suhṛdbhir vinābhavaḥ 
mano me bādhate dṛṣṭvā ramaṇīyam imaṃ girim // Ram_2,88.3

paśyemam acalaṃ bhadre nānādvijagaṇāyutam 
śikharaiḥ kham ivodviddhair dhātumadbhir vibhūṣitam // Ram_2,88.4

kecid rajatasaṃkāśāḥ kecit kṣatajasaṃnibhāḥ 
pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca kecin maṇivaraprabhāḥ // Ram_2,88.5

puṣpārkaketakābhāś ca kecij jyotīrasaprabhāḥ 
virājante 'calendrasya deśā dhātuvibhūṣitāḥ // Ram_2,88.6

nānāmṛgagaṇadvīpitarakṣvṛkṣagaṇair vṛtaḥ 
aduṣṭair bhāty ayaṃ śailo bahupakṣisamākulaḥ // Ram_2,88.7

āmrajambvasanair lodhraiḥ priyālaiḥ panasair dhavaiḥ 
aṅkolair bhavyatiniśair bilvatindukaveṇubhiḥ // Ram_2,88.8

kāśmaryariṣṭavaraṇair madhūkais tilakais tathā 
badaryāmalakair nīpair vetradhanvanabījakaiḥ // Ram_2,88.9

puṣpavadbhiḥ phalopetaiś chāyāvadbhir manoramaiḥ 
evamādibhir ākīrṇaḥ śriyaṃ puṣyaty ayaṃ giriḥ // Ram_2,88.10

śailaprastheṣu ramyeṣu paśyemān kāmaharṣaṇān 
kiṃnarān dvaṃdvaśo bhadre ramamāṇān manasvinaḥ // Ram_2,88.11

śākhāvasaktān khaḍgāṃś ca pravarāṇy ambarāṇi ca 
paśya vidyādharastrīṇāṃ krīḍoddeśān manoramān // Ram_2,88.12

jalaprapātair udbhedair nisyandaiś ca kvacit kvacit 
sravadbhir bhāty ayaṃ śailaḥ sravan mada iva dvipaḥ // Ram_2,88.13

guhāsamīraṇo gandhān nānāpuṣpabhavān vahan 
ghrāṇatarpaṇam abhyetya kaṃ naraṃ na praharṣayet // Ram_2,88.14

yadīha śarado 'nekās tvayā sārdham anindite 
lakṣmaṇena ca vatsyāmi na māṃ śokaḥ pradhakṣyati // Ram_2,88.15

bahupuṣpaphale ramye nānādvijagaṇāyute 
vicitraśikhare hy asmin ratavān asmi bhāmini // Ram_2,88.16

anena vanavāsena mayā prāptaṃ phaladvayam 
pituś cānṛṇatā dharme bharatasya priyaṃ tathā // Ram_2,88.17

vaidehi ramase kaccic citrakūṭe mayā saha 
paśyantī vividhān bhāvān manovākkāyasaṃyatān // Ram_2,88.18

idam evāmṛtaṃ prāhū rājñāṃ rājarṣayaḥ pare 
vanavāsaṃ bhavārthāya pretya me prapitāmahāḥ // Ram_2,88.19

śilāḥ śailasya śobhante viśālāḥ śataśo 'bhitaḥ 
bahulā bahulair varṇair nīlapītasitāruṇaiḥ // Ram_2,88.20

niśi bhānty acalendrasya hutāśanaśikhā iva 
oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā bhrājamānāḥ sahasraśaḥ // Ram_2,88.21

kecit kṣayanibhā deśāḥ kecid udyānasaṃnibhāḥ 
kecid ekaśilā bhānti parvatasyāsya bhāmini // Ram_2,88.22

bhittveva vasudhāṃ bhāti citrakūṭaḥ samutthitaḥ 
citrakūṭasya kūṭo 'sau dṛśyate sarvataḥ śivaḥ // Ram_2,88.23

kuṣṭhapuṃnāgatagarabhūrjapatrottarachadān 
kāmināṃ svāstarān paśya kuśeśayadalāyutān // Ram_2,88.24

mṛditāś cāpaviddhāś ca dṛśyante kamalasrajaḥ 
kāmibhir vanite paśya phalāni vividhāni ca // Ram_2,88.25

vasvaukasārāṃ nalinīm atyetīvottarān kurūn 
parvataś citrakūṭo 'sau bahumūlaphalodakaḥ // Ram_2,88.26

imaṃ tu kālaṃ vanite vijahrivāṃs tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca 
ratiṃ prapatsye kuladharmavardhinīṃ satāṃ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ // Ram_2,88.27

atha śailād viniṣkramya maithilīṃ kosaleśvaraḥ 
adarśayac chubhajalāṃ ramyāṃ mandākinīṃ nadīm // Ram_2,89.1

abravīc ca varārohāṃ cārucandranibhānanām 
videharājasya sutāṃ rāmo rājīvalocanaḥ // Ram_2,89.2

vicitrapulināṃ ramyāṃ haṃsasārasasevitām 
kusumair upasaṃpannāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // Ram_2,89.3

nānāvidhais tīraruhair vṛtāṃ puṣpaphaladrumaiḥ 
rājantīṃ rājarājasya nalinīm iva sarvataḥ // Ram_2,89.4

mṛgayūthanipītāni kaluṣāmbhāṃsi sāmpratam 
tīrthāni ramaṇīyāni ratiṃ saṃjanayanti me // Ram_2,89.5

jaṭājinadharāḥ kāle valkalottaravāsasaḥ 
ṛṣayas tv avagāhante nadīṃ mandākinīṃ priye // Ram_2,89.6

ādityam upatiṣṭhante niyamād ūrdhvabāhavaḥ 
ete 'pare viśālākṣi munayaḥ saṃśitavratāḥ // Ram_2,89.7

mārutoddhūtaśikharaiḥ pranṛtta iva parvataḥ 
pādapaiḥ pattrapuṣpāṇi sṛjadbhir abhito nadīm // Ram_2,89.8

kaccin maṇinikāśodāṃ kaccit pulinaśālinīm 
kaccit siddhajanākīrṇāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // Ram_2,89.9

nirdhūtān vāyunā paśya vitatān puṣpasaṃcayān 
poplūyamānān aparān paśya tvaṃ jalamadhyagān // Ram_2,89.10

tāṃś cātivalguvacaso rathāṅgāhvayanā dvijāḥ 
adhirohanti kalyāṇi niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ // Ram_2,89.11

darśanaṃ citrakūṭasya mandākinyāś ca śobhane 
adhikaṃ puravāsāc ca manye ca tava darśanāt // Ram_2,89.12

vidhūtakaluṣaiḥ siddhais tapodamaśamānvitaiḥ 
nityavikṣobhitajalāṃ vigāhasva mayā saha // Ram_2,89.13

sakhīvac ca vigāhasva sīte mandākinīm imām 
kamalāny avamajjantī puṣkarāṇi ca bhāmini // Ram_2,89.14

tvaṃ paurajanavad vyālān ayodhyām iva parvatam 
manyasva vanite nityaṃ sarayūvad imāṃ nadīm // Ram_2,89.15

lakṣmaṇaś caiva dharmātmā mannideśe vyavasthitaḥ 
tvaṃ cānukūlā vaidehi prītiṃ janayatho mama // Ram_2,89.16

upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ madhumūlaphalāśanaḥ 
nāyodhyāyai na rājyāya spṛhaye 'dya tvayā saha // Ram_2,89.17

imāṃ hi ramyāṃ gajayūthalolitāṃ nipītatoyāṃ gajasiṃhavānaraiḥ 
supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṃkṛtāṃ na so 'sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī // Ram_2,89.18

itīva rāmo bahusaṃgataṃ vacaḥ priyāsahāyaḥ saritaṃ prati bruvan 
cacāra ramyaṃ nayanāñjanaprabhaṃ sa citrakūṭaṃ raghuvaṃśavardhanaḥ // Ram_2,89.19

tathā tatrāsatas tasya bharatasyopayāyinaḥ 
sainyareṇuś ca śabdaś ca prādurāstāṃ nabhaḥspṛśau // Ram_2,90.1

etasminn antare trastāḥ śabdena mahatā tataḥ 
arditā yūthapā mattāḥ sayūthā dudruvur diśaḥ // Ram_2,90.2

sa taṃ sainyasamudbhūtaṃ śabdaṃ śuśrava rāghavaḥ 
tāṃś ca vipradrutān sarvān yūthapān anvavaikṣata // Ram_2,90.3

tāṃś ca vidravato dṛṣṭvā taṃ ca śrutvā sa niḥsvanam 
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ dīptatejasam // Ram_2,90.4

hanta lakṣmaṇa paśyeha sumitrā suprajās tvayā 
bhīmastanitagambhīras tumulaḥ śrūyate svanaḥ // Ram_2,90.5

rājā vā rājamātro vā mṛgayām aṭate vane 
anyad vā śvāpadaṃ kiṃcit saumitre jñātum arhasi 
sarvam etad yathātattvam acirāj jñātum arhasi // Ram_2,90.6

sa lakṣmaṇaḥ saṃtvaritaḥ sālam āruhya puṣpitam 
prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ pūrvāṃ diśam avaikṣata // Ram_2,90.7

udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo dadarśa mahatīṃ camūm 
rathāśvagajasambādhāṃ yattair yuktāṃ padātibhiḥ // Ram_2,90.8

tām aśvagajasampūrṇāṃ rathadhvajavibhūṣitām 
śaśaṃsa senāṃ rāmāya vacanaṃ cedam abravīt // Ram_2,90.9

agniṃ saṃśamayatv āryaḥ sītā ca bhajatāṃ guhām 
sajyaṃ kuruṣva cāpaṃ ca śarāṃś ca kavacaṃ tathā // Ram_2,90.10

taṃ rāmaḥ puruṣavyāghro lakṣmaṇaṃ pratyuvāca ha 
aṅgāvekṣasva saumitre kasyaitāṃ manyase camūm // Ram_2,90.11

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇo vākyam abravīt 
didhakṣann iva tāṃ senāṃ ruṣitaḥ pāvako yathā // Ram_2,90.12

sampannaṃ rājyam icchaṃs tu vyaktaṃ prāpyābhiṣecanam 
āvāṃ hantuṃ samabhyeti kaikeyyā bharataḥ sutaḥ // Ram_2,90.13

eṣa vai sumahāñ śrīmān viṭapī saṃprakāśate 
virājaty udgataskandhaḥ kovidāradhvajo rathe // Ram_2,90.14

bhajanty ete yathākāmam aśvān āruhya śīghragān 
ete bhrājanti saṃhṛṣṭā gajān āruhya sādinaḥ // Ram_2,90.15

gṛhītadhanuṣau cāvāṃ giriṃ vīra śrayāvahe 
api nau vaśam āgacchet kovidāradhvajo raṇe // Ram_2,90.16

api drakṣyāmi bharataṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat 
tvayā rāghava samprāptaṃ sītayā ca mayā tathā // Ram_2,90.17

yannimittaṃ bhavān rājyāc cyuto rāghava śāśvatāt 
samprāpto 'yam arir vīra bharato vadhya eva me // Ram_2,90.18

bharatasya vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi rāghava 
pūrvāpakāriṇāṃ tyāge na hy adharmo vidhīyate 
etasmin nihate kṛtsnām anuśādhi vasuṃdharām // Ram_2,90.19

adya putraṃ hataṃ saṃkhye kaikeyī rājyakāmukā 
mayā paśyet suduḥkhārtā hastibhagnam iva drumam // Ram_2,90.20

kaikeyīṃ ca vadhiṣyāmi sānubandhāṃ sabāndhavām 
kaluṣeṇādya mahatā medinī parimucyatām // Ram_2,90.21

adyemaṃ saṃyataṃ krodham asatkāraṃ ca mānada 
mokṣyāmi śatrusainyeṣu kakṣeṣv iva hutāśanam // Ram_2,90.22

adyaitac citrakūṭasya kānanaṃ niśitaiḥ śaraiḥ 
bhindañ śatruśarīrāṇi kariṣye śoṇitokṣitam // Ram_2,90.23

śarair nirbhinnahṛdayān kuñjarāṃs turagāṃs tathā 
śvāpadāḥ parikarṣantu narāṃś ca nihatān mayā // Ram_2,90.24

śarāṇāṃ dhanuṣaś cāham anṛṇo 'smi mahāvane 
sasainyaṃ bharataṃ hatvā bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ // Ram_2,90.25

susaṃrabdhaṃ tu saumitriṃ lakṣmaṇaṃ krodhamūrchitam 
rāmas tu parisāntvyātha vacanaṃ cedam abravīt // Ram_2,91.1

kim atra dhanuṣā kāryam asinā vā sacarmaṇā 
maheṣvāse mahāprājñe bharate svayam āgate // Ram_2,91.2

prāptakālaṃ yad eṣo 'smān bharato draṣṭum icchati 
asmāsu manasāpy eṣa nāhitaṃ kiṃcid ācaret // Ram_2,91.3

vipriyaṃ kṛtapūrvaṃ te bharatena kadā na kim 
īdṛśaṃ vā bhayaṃ te 'dya bharataṃ yo 'tra śaṅkase // Ram_2,91.4

na hi te niṣṭhuraṃ vācyo bharato nāpriyaṃ vacaḥ 
ahaṃ hy apriyam uktaḥ syāṃ bharatasyāpriye kṛte // Ram_2,91.5

kathaṃ nu putrāḥ pitaraṃ hanyuḥ kasyāṃcid āpadi 
bhrātā vā bhrātaraṃ hanyāt saumitre prāṇam ātmanaḥ // Ram_2,91.6

yadi rājyasya hetos tvam imāṃ vācaṃ prabhāṣase 
vakṣyāmi bharataṃ dṛṣṭvā rājyam asmai pradīyatām // Ram_2,91.7

ucyamāno hi bharato mayā lakṣmaṇa tattvataḥ 
rājyam asmai prayaccheti bāḍham ity eva vakṣyati // Ram_2,91.8

tathokto dharmaśīlena bhrātrā tasya hite rataḥ 
lakṣmaṇaḥ praviveśeva svāni gātrāṇi lajjayā // Ram_2,91.9

vrīḍitaṃ lakṣmaṇaṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ pratyuvāca ha 
eṣa manye mahābāhur ihāsmān draṣṭum āgataḥ // Ram_2,91.10

vanavāsam anudhyāya gṛhāya pratineṣyati 
imāṃ vāpy eṣa vaidehīm atyantasukhasevinīm // Ram_2,91.11

etau tau saṃprakāśete gotravantau manoramau 
vāyuvegasamau vīra javanau turagottamau // Ram_2,91.12

sa eṣa sumahākāyaḥ kampate vāhinīmukhe 
nāgaḥ śatruṃjayo nāma vṛddhas tātasya dhīmataḥ // Ram_2,91.13

avatīrya tu sālāgrāt tasmāt sa samitiṃjayaḥ 
lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā tasthau rāmasya pārśvataḥ // Ram_2,91.14

bharatenātha saṃdiṣṭā sammardo na bhaved iti 
samantāt tasya śailasya senāvāsam akalpayat // Ram_2,91.15

adhyardham ikṣvākucamūr yojanaṃ parvatasya sā 
pārśve nyaviśad āvṛtya gajavājirathākulā // Ram_2,91.16

sā citrakūṭe bharatena senā dharmaṃ puraskṛtya vidhūya darpam 
prasādanārthaṃ raghunandanasya virocate nītimatā praṇītā // Ram_2,91.17

niveśya senāṃ tu vibhuḥ padbhyāṃ pādavatāṃ varaḥ 
abhigantuṃ sa kākutstham iyeṣa guruvartakam // Ram_2,92.1

niviṣṭamātre sainye tu yathoddeśaṃ vinītavat 
bharato bhrātaraṃ vākyaṃ śatrughnam idam abravīt // Ram_2,92.2

kṣipraṃ vanam idaṃ saumya narasaṃghaiḥ samantataḥ 
lubdhaiś ca sahitair ebhis tvam anveṣitum arhasi // Ram_2,92.3

yāvan na rāmaṃ drakṣyāmi lakṣmaṇaṃ vā mahābalam 
vaidehīṃ vā mahābhāgāṃ na me śāntir bhaviṣyati // Ram_2,92.4

yāvan na candrasaṃkāśaṃ drakṣyāmi śubham ānanam 
bhrātuḥ padmapalāśākṣaṃ na me śāntir bhaviṣyati // Ram_2,92.5

yāvan na caraṇau bhrātuḥ pārthivavyañjanānvitau 
śirasā dhārayiṣyāmi na me śāntir bhaviṣyati // Ram_2,92.6

yāvan na rājye rājyārhaḥ pitṛpaitāmahe sthitaḥ 
abhiṣekajalaklinno na me śāntir bhaviṣyati // Ram_2,92.7

kṛtakṛtyā mahābhāgā vaidehī janakātmajā 
bhartāraṃ sāgarāntāyāḥ pṛthivyā yānugacchati // Ram_2,92.8

subhagaś citrakūṭo 'sau girirājopamo giriḥ 
yasmin vasati kākutsthaḥ kubera iva nandane // Ram_2,92.9

kṛtakāryam idaṃ durgaṃ vanaṃ vyālaniṣevitam 
yad adhyāste mahātejā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ // Ram_2,92.10

evam uktvā mahātejā bharataḥ puruṣarṣabhaḥ 
padbhyām eva mahātejāḥ praviveśa mahad vanam // Ram_2,92.11

sa tāni drumajālāni jātāni girisānuṣu 
puṣpitāgrāṇi madhyena jagāma vadatāṃ varaḥ // Ram_2,92.12

sa gireś citrakūṭasya sālam āsādya puṣpitam 
rāmāśramagatasyāgner dadarśa dhvajam ucchritam // Ram_2,92.13

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān mumoda sahabāndhavaḥ 
atra rāma iti jñātvā gataḥ pāram ivāmbhasaḥ // Ram_2,92.14

sa citrakūṭe tu girau niśāmya rāmāśramaṃ puṇyajanopapannam 
guhena sārdhaṃ tvarito jagāma punar niveśyaiva camūṃ mahātmā // Ram_2,92.15

niviṣṭāyāṃ tu senāyām utsuko bharatas tadā 
jagāma bhrātaraṃ draṣṭuṃ śatrughnam anudarśayan // Ram_2,93.1

ṛṣiṃ vasiṣṭhaṃ saṃdiśya mātṝn me śīghram ānaya 
iti tvaritam agre sa jagāma guruvatsalaḥ // Ram_2,93.2

sumantras tv api śatrughnam adūrād anvapadyata 
rāmadarśanajas tarṣo bharatasyeva tasya ca // Ram_2,93.3

gacchann evātha bharatas tāpasālayasaṃsthitām 
bhrātuḥ parṇakuṭīṃ śrīmān uṭajaṃ ca dadarśa ha // Ram_2,93.4

śālāyās tv agratas tasyā dadarśa bharatas tadā 
kāṣṭhāni cāvabhagnāni puṣpāṇy avacitāni ca // Ram_2,93.5

dadarśa ca vane tasmin mahataḥ saṃcayān kṛtān 
mṛgāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca karīṣaiḥ śītakāraṇāt // Ram_2,93.6

gacchan eva mahābāhur dyutimān bharatas tadā 
śatrughnaṃ cābravīd dhṛṣṭas tān amātyāṃś ca sarvaśaḥ // Ram_2,93.7

manye prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt 
nātidūre hi manye 'haṃ nadīṃ mandākinīm itaḥ // Ram_2,93.8

uccair baddhāni cīrāṇi lakṣmaṇena bhaved ayam 
abhijñānakṛtaḥ panthā vikāle gantum icchatā // Ram_2,93.9

idaṃ codāttadantānāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām 
śailapārśve parikrāntam anyonyam abhigarjatām // Ram_2,93.10

yam evādhātum icchanti tāpasāḥ satataṃ vane 
tasyāsau dṛśyate dhūmaḥ saṃkulaḥ kṛṣṇavartmanaḥ // Ram_2,93.11

atrāhaṃ puruṣavyāghraṃ gurusatkārakāriṇam 
āryaṃ drakṣyāmi saṃhṛṣṭo maharṣim iva rāghavam // Ram_2,93.12

atha gatvā muhūrtaṃ tu citrakūṭaṃ sa rāghavaḥ 
mandākinīm anuprāptas taṃ janaṃ cedam abravīt // Ram_2,93.13

jagatyāṃ puruṣavyāghra āste vīrāsane rataḥ 
janendro nirjanaṃ prāpya dhin me janma sajīvitam // Ram_2,93.14

matkṛte vyasanaṃ prāpto lokanātho mahādyutiḥ 
sarvān kāmān parityajya vane vasati rāghavaḥ // Ram_2,93.15

iti lokasamākruṣṭaḥ pādeṣv adya prasādayan 
rāmasya nipatiṣyāmi sītāyāś ca punaḥ punaḥ // Ram_2,93.16

evaṃ sa vilapaṃs tasmin vane daśarathātmajaḥ 
dadarśa mahatīṃ puṇyāṃ parṇaśālāṃ manoramām // Ram_2,93.17

sālatālāśvakarṇānāṃ parṇair bahubhir āvṛtām 
viśālāṃ mṛdubhis tīrṇāṃ kuśair vedim ivādhvare // Ram_2,93.18

śakrāyudhanikāśaiś ca kārmukair bhārasādhanaiḥ 
rukmapṛṣṭhair mahāsāraiḥ śobhitāṃ śatrubādhakaiḥ // Ram_2,93.19

arkaraśmipratīkāśair ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ 
śobhitāṃ dīptavadanaiḥ sarpair bhogavatīm iva // Ram_2,93.20

mahārajatavāsobhyām asibhyāṃ ca virājitām 
rukmabinduvicitrābhyāṃ carmabhyāṃ cāpi śobhitām // Ram_2,93.21

godhāṅgulitrair āsaktaiś citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ 
arisaṃghair anādhṛṣyāṃ mṛgaiḥ siṃhaguhām iva // Ram_2,93.22

prāgudaksravaṇāṃ vediṃ viśālāṃ dīptapāvakām 
dadarśa bharatas tatra puṇyāṃ rāmaniveśane // Ram_2,93.23

nirīkṣya sa muhūrtaṃ tu dadarśa bharato gurum 
uṭaje rāmam āsīnaṃ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam // Ram_2,93.24

taṃ tu kṛṣṇājinadharaṃ cīravalkalavāsasam 
dadarśa rāmam āsīnam abhitaḥ pāvakopamam // Ram_2,93.25

siṃhaskandhaṃ mahābāhuṃ puṇḍarīkanibhekṣaṇam 
pṛthivyāḥ sagarāntāyā bhartāraṃ dharmacāriṇam // Ram_2,93.26

upaviṣṭaṃ mahābāhuṃ brahmāṇam iva śāśvatam 
sthaṇḍile darbhasaṃstīrṇe sītayā lakṣmaṇena ca // Ram_2,93.27

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān duḥkhamohapariplutaḥ 
abhyadhāvata dharmātmā bharataḥ kaikayīsutaḥ // Ram_2,93.28

dṛṣṭvā ca vilalāpārto bāṣpasaṃdigdhayā girā 
aśaknuvan dhārayituṃ dhairyād vacanam abravīt // Ram_2,93.29

yaḥ saṃsadi prakṛtibhir bhaved yukta upāsitum 
vanyair mṛgair upāsīnaḥ so 'yam āste mamāgrajaḥ // Ram_2,93.30

vāsobhir bahusāhasrair yo mahātmā purocitaḥ 
mṛgājine so 'yam iha pravaste dharmam ācaran // Ram_2,93.31

adhārayad yo vividhāś citrāḥ sumanasas tadā 
so 'yaṃ jaṭābhāram imaṃ sahate rāghavaḥ katham // Ram_2,93.32

yasya yajñair yathādiṣṭair yukto dharmasya saṃcayaḥ 
śarīrakleśasambhūtaṃ sa dharmaṃ parimārgate // Ram_2,93.33

candanena mahārheṇa yasyāṅgam upasevitam 
malena tasyāṅgam idaṃ katham āryasya sevyate // Ram_2,93.34

mannimittam idaṃ duḥkhaṃ prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ 
dhig jīvitaṃ nṛśaṃsasya mama lokavigarhitam // Ram_2,93.35

ity evaṃ vilapan dīnaḥ prasvinnamukhapaṅkajaḥ 
pādāv aprāpya rāmasya papāta bharato rudan // Ram_2,93.36

duḥkhābhitapto bharato rājaputro mahābalaḥ 
uktvāryeti sakṛd dīnaṃ punar novāca kiṃcana // Ram_2,93.37

bāṣpāpihitakaṇṭhaś ca prekṣya rāmaṃ yaśasvinam 
āryety evābhisaṃkruśya vyāhartuṃ nāśakat tataḥ // Ram_2,93.38

śatrughnaś cāpi rāmasya vavande caraṇau rudan 
tāv ubhau sa samāliṅgya rāmo 'py aśrūṇy avartayat // Ram_2,93.39

tataḥ sumantreṇa guhena caiva samīyatū rājasutāv araṇye 
divākaraś caiva niśākaraś ca yathāmbare śukrabṛhaspatibhyām // Ram_2,93.40

tān pārthivān vāraṇayūthapābhān samāgatāṃs tatra mahaty araṇye 
vanaukasas te 'pi samīkṣya sarve 'py aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam // Ram_2,93.41

āghrāya rāmas taṃ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ 
aṅke bharatam āropya paryapṛcchat samāhitaḥ // Ram_2,94.1

kva nu te 'bhūt pitā tāta yad araṇyaṃ tvam āgataḥ 
na hi tvaṃ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi // Ram_2,94.2

cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam 
duṣpratīkam araṇye 'smin kiṃ tāta vanam āgataḥ // Ram_2,94.3

kaccid daśaratho rājā kuśalī satyasaṃgaraḥ 
rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ // Ram_2,94.4

sa kaccid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ 
ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate // Ram_2,94.5

tāta kaccic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī 
sukhinī kaccid āryā ca devī nandati kaikayī // Ram_2,94.6

kaccid vinayasampannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ 
anasūyur anudraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ // Ram_2,94.7

kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ 
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā // Ram_2,94.8

iṣvastravarasampannam arthaśāstraviśāradam 
sudhanvānam upādhyāyaṃ kaccit tvaṃ tāta manyase // Ram_2,94.9

kaccid ātmasamāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ 
kulīnāś ceṅgitajñāś ca kṛtās te tāta mantriṇaḥ // Ram_2,94.10

mantro vijayamūlaṃ hi rājñāṃ bhavati rāghava 
susaṃvṛto mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ // Ram_2,94.11

kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase 
kaccic cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam // Ram_2,94.12

kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha 
kaccit te mantrito mantro rāṣṭraṃ na paridhāvati // Ram_2,94.13

kaccid arthaṃ viniścitya laghumūlaṃ mahodayam 
kṣipram ārabhase kartuṃ na dīrghayasi rāghava // Ram_2,94.14

kaccit tu sukṛtāny eva kṛtarūpāṇi vā punaḥ 
vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ // Ram_2,94.15

kaccin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ 
tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam // Ram_2,94.16

kaccit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam 
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ mahat // Ram_2,94.17

sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ yady upāste mahīpatiḥ 
atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā // Ram_2,94.18

eko 'py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ 
rājānaṃ rājamātraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam // Ram_2,94.19

kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ 
jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ // Ram_2,94.20

amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn 
śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu // Ram_2,94.21

kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā 
ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ // Ram_2,94.22

upāyakuśalaṃ vaidyaṃ bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam 
śūram aiśvaryakāmaṃ ca yo na hanti sa vadhyate // Ram_2,94.23

kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca dhṛtimān matimāñ śuciḥ 
kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ // Ram_2,94.24

balavantaś ca kaccit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ 
dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ // Ram_2,94.25

kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam 
samprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vilambase // Ram_2,94.26

kālātikramaṇe hy eva bhaktavetanayor bhṛtāḥ 
bhartuḥ kupyanti duṣyanti so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ // Ram_2,94.27

kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ 
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti samāhitāḥ // Ram_2,94.28

kaccij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān 
yathoktavādī dūtas te kṛto bharata paṇḍitaḥ // Ram_2,94.29

kaccid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca 
tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ // Ram_2,94.30

kaccid vyapāstān ahitān pratiyātāṃś ca sarvadā 
durbalān anavajñāya vartase ripusūdana // Ram_2,94.31

kaccin na lokāyatikān brāhmaṇāṃs tāta sevase 
anarthakuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ // Ram_2,94.32

dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ 
buddhimān vīkṣikīṃ prāpya nirarthaṃ pravadanti te // Ram_2,94.33

vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ 
satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ hastyaśvarathasaṃkulām // Ram_2,94.34

brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā 
jitendriyair mahotsāhair vṛtām āryaiḥ sahasraśaḥ // Ram_2,94.35

prāsādair vividhākārair vṛtāṃ vaidyajanākulām 
kaccit samuditāṃ sphītām ayodhyāṃ parirakṣasi // Ram_2,94.36

kaccic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ 
devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ // Ram_2,94.37

prahṛṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ 
sukṛṣṭasīmā paśumān hiṃsābhir parivarjitaḥ // Ram_2,94.38

adevamātṛko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ 
kaccij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṃ vasati rāghava // Ram_2,94.39

kaccit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ 
vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko hi sukham edhate // Ram_2,94.40

teṣāṃ guptiparīhāraiḥ kaccit te bharaṇaṃ kṛtam 
rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ // Ram_2,94.41

kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ 
kaccin na śraddadhāsyāsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase // Ram_2,94.42

kaccin nāgavanaṃ guptaṃ kuñjarāṇāṃ ca tṛpyasi 
kaccid darśayase nityaṃ manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam 
utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe // Ram_2,94.43

kaccit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ 
yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ // Ram_2,94.44

āyas te vipulaḥ kaccit kaccid alpataro vyayaḥ 
apātreṣu na te kaccit kośo gacchati rāghava // Ram_2,94.45

devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca 
yodheṣu mitravargeṣu kaccid gacchati te vyayaḥ // Ram_2,94.46

kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś corakarmaṇā 
apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ // Ram_2,94.47

gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ 
kaccin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha // Ram_2,94.48

vyasane kaccid āḍhyasya durgatasya ca rāghava 
arthaṃ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ // Ram_2,94.49

yāni mithyābhiśastānāṃ patanty asrāṇi rāghava 
tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ // Ram_2,94.50

kaccid vṛddhāṃś ca bālāṃś ca vaidyamukhyāṃś ca rāghava 
dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase // Ram_2,94.51

kaccid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca tāpasān devatātithīn 
caityāṃś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṃś ca namasyasi // Ram_2,94.52

kaccid arthena vā dharmaṃ dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ 
ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase // Ram_2,94.53

kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara 
vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase // Ram_2,94.54

kaccit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidāḥ 
āśaṃsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha // Ram_2,94.55

nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām 
adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ pañcavṛttitām // Ram_2,94.56

ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam 
niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam // Ram_2,94.57

maṅgalasyāprayogaṃ ca pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ 
kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa // Ram_2,94.58

kaccit svādukṛtaṃ bhojyam eko nāśnāsi rāghava 
kaccid āśaṃsamānebhyo mitrebhyaḥ samprayacchasi // Ram_2,94.59

rāmasya vacanaṃ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha 
kiṃ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati // Ram_2,95.1

śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ sthito 'smāsu nararṣabha 
jyeṣṭhaputre sthite rājan na kanīyān bhaven nṛpaḥ // Ram_2,95.2

sa samṛddhāṃ mayā sārdham ayodhyāṃ gaccha rāghava 
abhiṣecaya cātmānaṃ kulasyāsya bhavāya naḥ // Ram_2,95.3

rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur devatve saṃmato mama 
yasya dharmārthasahitaṃ vṛttam āhur amānuṣam // Ram_2,95.4

kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite 
divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ // Ram_2,95.5

uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṃ pituḥ 
ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kṛtodakau // Ram_2,95.6

priyeṇa kila dattaṃ hi pitṛlokeṣu rāghava 
akṣayyaṃ bhavatīty āhur bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ // Ram_2,95.7

tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ pitur maraṇasaṃhitām 
rāghavo bharatenoktāṃ babhūva gatacetanaḥ // Ram_2,95.8

vāgvajraṃ bharatenoktam amanojñaṃ paraṃtapaḥ 
pragṛhya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ 
vane paraśunā kṛttas tathā bhuvi papāta ha // Ram_2,95.9

tathā hi patitaṃ rāmaṃ jagatyāṃ jagatīpatim 
kūlaghātapariśrāntaṃ prasuptam iva kuñjaram // Ram_2,95.10

bhrātaras te maheṣvāsaṃ sarvataḥ śokakarśitam 
rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai // Ram_2,95.11

sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā netrābhyām āsram utsṛjan 
upākrāmata kākutsthaḥ kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum // Ram_2,95.12

kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ durjātena mahātmanaḥ 
yo mṛto mama śokena na mayā cāpi saṃskṛtaḥ // Ram_2,95.13

aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha 
śatrugheṇa ca sarveṣu pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ // Ram_2,95.14

niṣpradhānām anekāgrāṃ narendreṇa vinākṛtām 
nivṛttavanavāso 'pi nāyodhyāṃ gantum utsahe // Ram_2,95.15

samāptavanavāsaṃ mām ayodhyāyāṃ paraṃtapa 
ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṃ gate // Ram_2,95.16

purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ pitā yāny āha sāntvayan 
vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham // Ram_2,95.17

evam uktvā sa bharataṃ bhāryām abhyetya rāghavaḥ 
uvāca śokasaṃtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām // Ram_2,95.18

sīte mṛtas te śvaśuraḥ pitrā hīno 'si lakṣmaṇa 
bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṃ pṛthivīpatim // Ram_2,95.19

sāntvayitvā tu tāṃ rāmo rudantīṃ janakātmajām 
uvāca lakṣmaṇaṃ tatra duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ // Ram_2,95.20

ānayeṅgudīpiṇyākaṃ cīram āhara cottaram 
jalakriyārthaṃ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ // Ram_2,95.21

sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja 
ahaṃ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā // Ram_2,95.22

tato nityānugas teṣāṃ viditātmā mahāmatiḥ 
mṛdur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dṛḍhabhaktimān // Ram_2,95.23

sumantras tair nṛpasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam 
avātārayad ālambya nadīṃ mandākinīṃ śivām // Ram_2,95.24

te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād upāgamya yaśasvinaḥ 
nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ sadā puṣpitakānanām // Ram_2,95.25

śīghrasrotasam āsādya tīrthaṃ śivam akardamam 
siṣicus tūdakaṃ rājñe tata etad bhavatv iti // Ram_2,95.26

pragṛhya ca mahīpālo jalapūritam añjalim 
diśaṃ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt // Ram_2,95.27

etat te rājaśārdūla vimalaṃ toyam akṣayam 
pitṛlokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu // Ram_2,95.28

tato mandākinītīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ 
pituś cakāra tejasvī nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha // Ram_2,95.29

aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ piṇyākaṃ darbhasaṃstare 
nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt // Ram_2,95.30

idaṃ bhuṅkṣva mahārāja prīto yadaśanā vayam 
yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ // Ram_2,95.31

tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt 
āruroha naravyāghro ramyasānuṃ mahīdharam // Ram_2,95.32

tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ 
parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau // Ram_2,95.33

teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt pratiśrutkābhavad girau 
bhrātṝṇāṃ saha vaidehyā siṃhānāṃ nardatām iva // Ram_2,95.34

vijñāya tumulaṃ śabdaṃ trastā bharatasainikāḥ 
abruvaṃś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṃgato dhruvam 
teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṃ pitaraṃ mṛtam // Ram_2,95.35

atha vāsān parityajya taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam 
apy ekamanaso jagmur yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ // Ram_2,95.36

hayair anye gajair anye rathair anye svalaṃkṛtaiḥ 
sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ // Ram_2,95.37

aciraproṣitaṃ rāmaṃ ciraviproṣitaṃ yathā 
draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam // Ram_2,95.38

bhrātṝṇāṃ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam 
yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ // Ram_2,95.39

sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā 
mumoca tumulaṃ śabdaṃ dyaur ivābhrasamāgame // Ram_2,95.40

tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ 
āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṃ tataḥ // Ram_2,95.41

varāhamṛgasiṃhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ 
vyāghragokarṇagavayā vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha // Ram_2,95.42

rathāṅgasāhvā natyūhā haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ 
tathā puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ // Ram_2,95.43

tena śabdena vitrastair ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam 
manuṣyair āvṛtā bhūmir ubhayaṃ prababhau tadā // Ram_2,95.44

tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān 
paryaṣvajata dharmajñaḥ pitṛvan mātṛvac ca saḥ // Ram_2,95.45

sa tatra kāṃścit pariṣasvaje narān narāś ca kecit tu tam abhyavādayan 
cakāra sarvān savayasyabāndhavān yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ // Ram_2,95.46

tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ 
guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve // Ram_2,95.47

vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā dārān daśarathasya ca 
abhicakrāma taṃ deśaṃ rāmadarśanatarṣitaḥ // Ram_2,96.1

rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṃ mandākinīṃ prati 
dadṛśus tatra tat tīrthaṃ rāmalakṣmaṇasevitam // Ram_2,96.2

kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā 
sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ // Ram_2,96.3

idaṃ teṣām anāthānāṃ kliṣṭam akliṣṭakarmaṇām 
vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ ye te nirviṣayīkṛtāḥ // Ram_2,96.4

itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ 
svayaṃ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt // Ram_2,96.5

dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale 
pitur iṅgudīpiṇyākaṃ nyastam āyatalocanā // Ram_2,96.6

taṃ bhūmau pitur ārtena nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā 
uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ // Ram_2,96.7

idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ 
rāghaveṇa pitur dattaṃ paśyataitad yathāvidhi // Ram_2,96.8

tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ 
naitad aupayikaṃ manye bhuktabhogasya bhojanam // Ram_2,96.9

caturantāṃ mahīṃ bhuktvā mahendrasadṛśo vibhuḥ 
katham iṅgudīpiṇyākaṃ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ // Ram_2,96.10

ato duḥkhataraṃ loke na kiṃcit pratibhāti mā 
yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam ṛddhimān // Ram_2,96.11

rāmeṇeṅgudīpiṇyākaṃ pitur dattaṃ samīkṣya me 
kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ na sphoṭati sahasradhā // Ram_2,96.12

evam ārtāṃ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṃ tadā 
dadṛśuś cāśrame rāmaṃ svargāc cyutam ivāmaram // Ram_2,96.13

sarvabhogaiḥ parityaktaṃ rāmaṃ samprekṣya mātaraḥ 
ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṃ śokakarśitāḥ // Ram_2,96.14

tāsāṃ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān 
mātṝṇāṃ manujavyāghraḥ sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ // Ram_2,96.15

tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ 
pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ // Ram_2,96.16

saumitrir api tāḥ sarvā mātṝn samprekṣya duḥkhitaḥ 
abhyavādayatāsaktaṃ śanai rāmād anantaram // Ram_2,96.17

yathā rāme tathā tasmin sarvā vavṛtire striyaḥ 
vṛttiṃ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe // Ram_2,96.18

sītāpi caraṇāṃs tāsām upasaṃgṛhya duḥkhitā 
śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā // Ram_2,96.19

tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ mātā duhitaraṃ yathā 
vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ kausalyā vākyam abravīt // Ram_2,96.20

videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca 
rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ samprāptā nirjane vane // Ram_2,96.21

padmam ātapasaṃtaptaṃ parikliṣṭam ivotpalam 
kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ // Ram_2,96.22

mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko dahaty agnir ivāśrayam 
bhṛśaṃ manasi vaidehi vyasanāraṇisambhavaḥ // Ram_2,96.23

bruvantyām evam ārtāyāṃ jananyāṃ bharatāgrajaḥ 
pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ // Ram_2,96.24

purohitasyāgnisamasya tasya vai bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ 
pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ // Ram_2,96.25

tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ 
janena dharmajñatamena dharmavān upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam // Ram_2,96.26

upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam 
śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim // Ram_2,96.27

kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati 
itīva tasyāryajanasya tattvato babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā // Ram_2,96.28

sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ 
vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ // Ram_2,96.29

taṃ tu rāmaḥ samāśvāsya bhrātaraṃ guruvatsalam 
lakṣmaṇena saha bhrātrā praṣṭuṃ samupacakrame // Ram_2,97.1

kim etad iccheyam ahaṃ śrotuṃ pravyāhṛtaṃ tvayā 
yasmāt tvam āgato deśam imaṃ cīrajaṭājinī // Ram_2,97.2

yannimittam imaṃ deśaṃ kṛṣṇājinajaṭādharaḥ 
hitvā rājyaṃ praviṣṭas tvaṃ tat sarvaṃ vaktum arhasi // Ram_2,97.3

ity uktaḥ kekayīputraḥ kākutsthena mahātmanā 
pragṛhya balavad bhūyaḥ prāñjalir vākyam abravīt // Ram_2,97.4

āryaṃ tātaḥ parityajya kṛtvā karma suduṣkaram 
gataḥ svargaṃ mahābāhuḥ putraśokābhipīḍitaḥ // Ram_2,97.5

striyā niyuktaḥ kaikeyyā mama mātrā paraṃtapa 
cakāra sumahat pāpam idam ātmayaśoharam // Ram_2,97.6

sā rājyaphalam aprāpya vidhavā śokakarśitā 
patiṣyati mahāghore niraye jananī mama // Ram_2,97.7

tasya me dāsabhūtasya prasādaṃ kartum arhasi 
abhiṣiñcasva cādyaiva rājyena maghavān iva // Ram_2,97.8

imāḥ prakṛtayaḥ sarvā vidhavā mātaraś ca yāḥ 
tvatsakāśam anuprāptāḥ prasādaṃ kartum arhasi // Ram_2,97.9

tadānupūrvyā yuktaṃ ca yuktaṃ cātmani mānada 
rājyaṃ prāpnuhi dharmeṇa sakāmān suhṛdaḥ kuru // Ram_2,97.10

bhavatv avidhavā bhūmiḥ samagrā patinā tvayā 
śaśinā vimaleneva śāradī rajanī yathā // Ram_2,97.11

ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṃ śirasā yācito mayā 
bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya prasādaṃ kartum arhasi // Ram_2,97.12

tad idaṃ śāśvataṃ pitryaṃ sarvaṃ sacivamaṇḍalam 
pūjitaṃ puruṣavyāghra nātikramitum utsahe // Ram_2,97.13

evam uktvā mahābāhuḥ sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ 
rāmasya śirasā pādau jagrāha bharataḥ punaḥ // Ram_2,97.14

taṃ mattam iva mātaṃgaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ 
bhrātaraṃ bharataṃ rāmaḥ pariṣvajyedam abravīt // Ram_2,97.15

kulīnaḥ sattvasampannas tejasvī caritavrataḥ 
rājyahetoḥ kathaṃ pāpam ācaret tvadvidho janaḥ // Ram_2,97.16

na doṣaṃ tvayi paśyāmi sūkṣmam apy arisūdana 
na cāpi jananīṃ bālyāt tvaṃ vigarhitum arhasi // Ram_2,97.17

yāvat pitari dharmajña gauravaṃ lokasatkṛte 
tāvad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jananyām api gauravam // Ram_2,97.18

etābhyāṃ dharmaśīlābhyāṃ vanaṃ gaccheti rāghava 
mātāpitṛbhyām ukto 'haṃ katham anyat samācare // Ram_2,97.19

tvayā rājyam ayodhyāyāṃ prāptavyaṃ lokasatkṛtam 
vastavyaṃ daṇḍakāraṇye mayā valkalavāsasā // Ram_2,97.20

evaṃ kṛtvā mahārājo vibhāgaṃ lokasaṃnidhau 
vyādiśya ca mahātejā divaṃ daśaratho gataḥ // Ram_2,97.21

sa ca pramāṇaṃ dharmātmā rājā lokagurus tava 
pitrā dattaṃ yathābhāgam upabhoktuṃ tvam arhasi // Ram_2,97.22

caturdaśa samāḥ saumya daṇḍakāraṇyam āśritaḥ 
upabhokṣye tv ahaṃ dattaṃ bhāgaṃ pitrā mahātmanā // Ram_2,97.23

yad abravīn māṃ naralokasatkṛtaḥ pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ 
tad eva manye paramātmano hitaṃ na sarvalokeśvarabhāvam avyayam // Ram_2,97.24

tataḥ puruṣasiṃhānāṃ vṛtānāṃ taiḥ suhṛdgaṇaiḥ 
śocatām eva rajanī duḥkhena vyatyavartata // Ram_2,98.1

rajanyāṃ suprabhātāyāṃ bhrātaras te suhṛdvṛtāḥ 
mandākinyāṃ hutaṃ japyaṃ kṛtvā rāmam upāgaman // Ram_2,98.2

tūṣṇīṃ te samupāsīnā na kaścit kiṃcid abravīt 
bharatas tu suhṛnmadhye rāmaṃ vacanam abravīt // Ram_2,98.3

sāntvitā māmikā mātā dattaṃ rājyam idaṃ mama 
tad dadāmi tavaivāhaṃ bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam // Ram_2,98.4

mahatevāmbuvegena bhinnaḥ setur jalāgame 
durāvāraṃ tvadanyena rājyakhaṇḍam idaṃ mahat // Ram_2,98.5

gatiṃ khara ivāśvasya tārkṣyasyeva patatriṇaḥ 
anugantuṃ na śaktir me gatiṃ tava mahīpate // Ram_2,98.6

sujīvaṃ nityaśas tasya yaḥ parair upajīvyate 
rāma tena tu durjīvaṃ yaḥ parān upajīvati // Ram_2,98.7

yathā tu ropito vṛkṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ 
hrasvakena durāroho rūḍhaskandho mahādrumaḥ // Ram_2,98.8

sa yadā puṣpito bhūtvā phalāni na vidarśayet 
sa tāṃ nānubhavet prītiṃ yasya hetoḥ prabhāvitaḥ // Ram_2,98.9

eṣopamā mahābāho tvam arthaṃ vettum arhasi 
yadi tvam asmān ṛṣabho bhartā bhṛtyān na śādhi hi // Ram_2,98.10

śreṇayas tvāṃ mahārāja paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ 
pratapantam ivādityaṃ rājye sthitam ariṃdamam // Ram_2,98.11

tavānuyāne kākutstha mattā nardantu kuñjarāḥ 
antaḥpuragatā nāryo nandantu susamāhitāḥ // Ram_2,98.12

tasya sādhv ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ 
bharatasya vacaḥ śrutvā rāmaṃ pratyanuyācataḥ // Ram_2,98.13

tam evaṃ duḥkhitaṃ prekṣya vilapantaṃ yaśasvinam 
rāmaḥ kṛtātmā bharataṃ samāśvāsayad ātmavān // Ram_2,98.14

nātmanaḥ kāmakāro 'sti puruṣo 'yam anīśvaraḥ 
itaś cetarataś cainaṃ kṛtāntaḥ parikarṣati // Ram_2,98.15

sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ 
saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ ca jīvitam // Ram_2,98.16

yathā phalānāṃ pakvānāṃ nānyatra patanād bhayam 
evaṃ narasya jātasya nānyatra maraṇād bhayam // Ram_2,98.17

yathāgāraṃ dṛḍhasthūṇaṃ jīrṇaṃ bhūtvāvasīdati 
tathāvasīdanti narā jarāmṛtyuvaśaṃ gatāḥ // Ram_2,98.18

ahorātrāṇi gacchanti sarveṣāṃ prāṇinām iha 
āyūṃṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam ivāṃśavaḥ // Ram_2,98.19

ātmānam anuśoca tvaṃ kim anyam anuśocasi 
āyus te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca // Ram_2,98.20

sahaiva mṛtyur vrajati saha mṛtyur niṣīdati 
gatvā sudīrgham adhvānaṃ saha mṛtyur nivartate // Ram_2,98.21

gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāś caiva śiroruhāḥ 
jarayā puruṣo jīrṇaḥ kiṃ hi kṛtvā prabhāvayet // Ram_2,98.22

nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau 
ātmano nāvabudhyante manuṣyā jīvitakṣayam // Ram_2,98.23

hṛṣyanty ṛtumukhaṃ dṛṣṭvā navaṃ navam ihāgatam 
ṛtūnāṃ parivartena prāṇināṃ prāṇasaṃkṣayaḥ // Ram_2,98.24

yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahārṇave 
sametya ca vyapeyātāṃ kālam āsādya kaṃcana // Ram_2,98.25

evaṃ bhāryāś ca putrāś ca jñātayaś ca vasūni ca 
sametya vyavadhāvanti dhruvo hy eṣāṃ vinābhavaḥ // Ram_2,98.26

nātra kaścid yathā bhāvaṃ prāṇī samabhivartate 
tena tasmin na sāmarthyaṃ pretasyāsty anuśocataḥ // Ram_2,98.27

yathā hi sārthaṃ gacchantaṃ brūyāt kaścit pathi sthitaḥ 
aham apy āgamiṣyāmi pṛṣṭhato bhavatām iti // Ram_2,98.28

evaṃ pūrvair gato mārgaḥ pitṛpaitāmaho dhruvaḥ 
tam āpannaḥ kathaṃ śoced yasya nāsti vyatikramaḥ // Ram_2,98.29

vayasaḥ patamānasya srotaso vānivartinaḥ 
ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukhabhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ // Ram_2,98.30

dharmātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ 
dhūtapāpo gataḥ svargaṃ pitā naḥ pṛthivīpatiḥ // Ram_2,98.31

bhṛtyānāṃ bharaṇāt samyak prajānāṃ paripālanāt 
arthādānāc ca dhārmeṇa pitā nas tridivaṃ gataḥ // Ram_2,98.32

iṣṭvā bahuvidhair yajñair bhogāṃś cāvāpya puṣkalān 
uttamaṃ cāyur āsādya svar gataḥ pṛthivīpatiḥ // Ram_2,98.33

sa jīrṇaṃ mānuṣaṃ dehaṃ parityajya pitā hi naḥ 
daivīm ṛddhim anuprāpto brahmalokavihāriṇīm // Ram_2,98.34

taṃ tu naivaṃvidhaḥ kaścit prājñaḥ śocitum arhati 
tvadvidho yadvidhaś cāpi śrutavān buddhimattaraḥ // Ram_2,98.35

ete bahuvidhāḥ śokā vilāparudite tathā 
varjanīyā hi dhīreṇa sarvāvasthāsu dhīmatā // Ram_2,98.36

sa svastho bhava mā śoco yātvā cāvasa tāṃ purīm 
tathā pitrā niyukto 'si vaśinā vadatāṃ vara // Ram_2,98.37

yatrāham api tenaiva niyuktaḥ puṇyakarmaṇā 
tatraivāhaṃ kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam // Ram_2,98.38

na mayā śāsanaṃ tasya tyaktuṃ nyāyyam ariṃdama 
tat tvayāpi sadā mānyaṃ sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā // Ram_2,98.39

evam uktvā tu virate rāme vacanam arthavat 
uvāca bharataś citraṃ dhārmiko dhārmikaṃ vacaḥ // Ram_2,98.40

ko hi syād īdṛśo loke yādṛśas tvam ariṃdama 
na tvāṃ pravyathayed duḥkhaṃ prītir vā na praharṣayet // Ram_2,98.41

saṃmataś cāsi vṛddhānāṃ tāṃś ca pṛcchasi saṃśayān 
yathā mṛtas tathā jīvan yathāsati tathā sati // Ram_2,98.42

yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt paritapyeta kena saḥ 
sa evaṃ vyasanaṃ prāpya na viṣīditum arhati // Ram_2,98.43

amaropamasattvas tvaṃ mahātmā satyasaṃgaraḥ 
sarvajñaḥ sarvadarśī ca buddhimāṃś cāsi rāghava // Ram_2,98.44

na tvām evaṃ guṇair yuktaṃ prabhavābhavakovidam 
aviṣahyatamaṃ duḥkham āsādayitum arhati // Ram_2,98.45

proṣite mayi yat pāpaṃ mātrā matkāraṇāt kṛtam 
kṣudrayā tad aniṣṭaṃ me prasīdatu bhavān mama // Ram_2,98.46

dharmabandhena baddho 'smi tenemāṃ neha mātaram 
hanmi tīvreṇa daṇḍena daṇḍārhāṃ pāpakāriṇīm // Ram_2,98.47

kathaṃ daśarathāj jātaḥ śuddhābhijanakarmaṇaḥ 
jānan dharmam adharmiṣṭhaṃ kuryāṃ karma jugupsitam // Ram_2,98.48

guruḥ kriyāvān vṛddhaś ca rājā pretaḥ piteti ca 
tātaṃ na parigarheyaṃ daivataṃ ceti saṃsadi // Ram_2,98.49

ko hi dharmārthayor hīnam īdṛśaṃ karma kilbiṣam 
striyāḥ priyacikīrṣuḥ san kuryād dharmajña dharmavit // Ram_2,98.50

antakāle hi bhūtāni muhyantīti purāśrutiḥ 
rājñaivaṃ kurvatā loke pratyakṣā sā śrutiḥ kṛtā // Ram_2,98.51

sādhvartham abhisaṃdhāya krodhān mohāc ca sāhasāt 
tātasya yad atikrāntaṃ pratyāharatu tad bhavān // Ram_2,98.52

pitur hi samatikrāntaṃ putro yaḥ sādhu manyate 
tad apatyaṃ mataṃ loke viparītam ato 'nyathā // Ram_2,98.53

tad apatyaṃ bhavān astu mā bhavān duṣkṛtaṃ pituḥ 
abhipattā kṛtaṃ karma loke dhīravigarhitam // Ram_2,98.54

kaikeyīṃ māṃ ca tātaṃ ca suhṛdo bāndhavāṃś ca naḥ 
paurajānapadān sarvāṃs trātu sarvam idaṃ bhavān // Ram_2,98.55

kva cāraṇyaṃ kva ca kṣātraṃ kva jaṭāḥ kva ca pālanam 
īdṛśaṃ vyāhataṃ karma na bhavān kartum arhati // Ram_2,98.56

atha kleśajam eva tvaṃ dharmaṃ caritum icchasi 
dharmeṇa caturo varṇān pālayan kleśam āpnuhi // Ram_2,98.57

caturṇām āśramāṇāṃ hi gārhasthyaṃ śreṣṭham āśramam 
āhur dharmajña dharmajñās taṃ kathaṃ tyaktum arhasi // Ram_2,98.58

śrutena bālaḥ sthānena janmanā bhavato hy aham 
sa kathaṃ pālayiṣyāmi bhūmiṃ bhavati tiṣṭhati // Ram_2,98.59

hīnabuddhiguṇo bālo hīnaḥ sthānena cāpy aham 
bhavatā ca vinā bhūto na vartayitum utsahe // Ram_2,98.60

idaṃ nikhilam avyagraṃ pitryaṃ rājyam akaṇṭakam 
anuśādhi svadharmeṇa dharmajña saha bāndhavaiḥ // Ram_2,98.61

ihaiva tvābhiṣiñcantu dharmajña saha bāndhavaiḥ 
ṛtvijaḥ savasiṣṭhāś ca mantravan mantrakovidāḥ // Ram_2,98.62

abhiṣiktas tvam asmābhir ayodhyāṃ pālane vraja 
vijitya tarasā lokān marudbhir iva vāsavaḥ // Ram_2,98.63

ṛṇāni trīṇy apākurvan durhṛdaḥ sādhu nirdahan 
suhṛdas tarpayan kāmais tvam evātrānuśādhi mām // Ram_2,98.64

adyārya muditāḥ santu suhṛdas te 'bhiṣecane 
adya bhītāḥ pālayantāṃ durhṛdas te diśo daśa // Ram_2,98.65

ākrośaṃ mama mātuś ca pramṛjya puruṣarṣabha 
adya tatra bhavantaṃ ca pitaraṃ rakṣa kilbiṣāt // Ram_2,98.66

śirasā tvābhiyāce 'haṃ kuruṣva karuṇāṃ mayi 
bāndhaveṣu ca sarveṣu bhūteṣv iva maheśvaraḥ // Ram_2,98.67

atha vā pṛṣṭhataḥ kṛtvā vanam eva bhavān itaḥ 
gamiṣyati gamiṣyāmi bhavatā sārdham apy aham // Ram_2,98.68

tathāpi rāmo bharatena tāmyatā prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ 
na caiva cakre gamanāya sattvavān matiṃ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ // Ram_2,98.69

tad adbhutaṃ sthairyam avekṣya rāghave samaṃ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ 
na yāty ayodhyām iti duḥkhito 'bhavat sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ // Ram_2,98.70

tam ṛtvijo naigamayūthavallabhās tathā visaṃjñāśrukalāś ca mātaraḥ 
tathā bruvāṇaṃ bharataṃ pratuṣṭuvuḥ praṇamya rāmaṃ ca yayācire saha // Ram_2,98.71

punar evaṃ bruvāṇaṃ tu bharataṃ lakṣmaṇāgrajaḥ 
pratyuvāca tataḥ śrīmāñ jñātimadhye 'tisatkṛtaḥ // Ram_2,99.1

upapannam idaṃ vākyaṃ yat tvam evam abhāṣathāḥ 
jātaḥ putro daśarathāt kaikeyyāṃ rājasattamāt // Ram_2,99.2

purā bhrātaḥ pitā naḥ sa mātaraṃ te samudvahan 
mātāmahe samāśrauṣīd rājyaśulkam anuttamam // Ram_2,99.3

devāsure ca saṃgrāme jananyai tava pārthivaḥ 
samprahṛṣṭo dadau rājā varam ārādhitaḥ prabhuḥ // Ram_2,99.4

tataḥ sā saṃpratiśrāvya tava mātā yaśasvinī 
ayācata naraśreṣṭhaṃ dvau varau varavarṇinī // Ram_2,99.5

tava rājyaṃ naravyāghra mama pravrājanaṃ tathā 
tac ca rājā tathā tasyai niyuktaḥ pradadau varam // Ram_2,99.6

tena pitrāham apy atra niyuktaḥ puruṣarṣabha 
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi varadānikam // Ram_2,99.7

so 'haṃ vanam idaṃ prāpto nirjanaṃ lakṣmaṇānvitaḥ 
śītayā cāpratidvandvaḥ satyavāde sthitaḥ pituḥ // Ram_2,99.8

bhavān api tathety eva pitaraṃ satyavādinam 
kartum arhati rājendraṃ kṣipram evābhiṣecanāt // Ram_2,99.9

ṛṇān mocaya rājānaṃ matkṛte bharata prabhum 
pitaraṃ trāhi dharmajña mātaraṃ cābhinandaya // Ram_2,99.10

śrūyate hi purā tāta śrutir gītā yaśasvinī 
gayena yajamānena gayeṣv eva pitṝn prati // Ram_2,99.11

puṃnāmnā narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ 
tasmāt putra iti proktaḥ pitṝn yat pāti vā sutaḥ // Ram_2,99.12

eṣṭavyā bahavaḥ putrā guṇavanto bahuśrutāḥ 
teṣāṃ vai samavetānām api kaścid gayāṃ vrajet // Ram_2,99.13

evaṃ rājarṣayaḥ sarve pratītā rājanandana 
tasmāt trāhi naraśreṣṭha pitaraṃ narakāt prabho // Ram_2,99.14

ayodhyāṃ gaccha bharata prakṛtīr anurañjaya 
śatrughnasahito vīra saha sarvair dvijātibhiḥ // Ram_2,99.15

pravekṣye daṇḍakāraṇyam aham apy avilambayan 
ābhyāṃ tu sahito rājan vaidehyā lakṣmaṇena ca // Ram_2,99.16

tvaṃ rājā bhava bharata svayaṃ narāṇāṃ vanyānām aham api rājarāṇ mṛgāṇām 
gaccha tvaṃ puravaram adya samprahṛṣṭaḥ saṃhṛṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye // Ram_2,99.17

chāyāṃ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṃ varṣatraṃ bharata karotu mūrdhni śītām 
eteṣām aham api kānanadrumāṇāṃ chāyāṃ tām atiśayinīṃ sukhaṃ śrayiṣye // Ram_2,99.18

śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram 
catvāras tanayavarā vayaṃ narendraṃ satyasthaṃ bharata carāma mā viṣādam // Ram_2,99.19

āśvāsayantaṃ bharataṃ jābālir brāhmaṇottamaḥ 
uvāca rāmaṃ dharmajñaṃ dharmāpetam idaṃ vacaḥ // Ram_2,100.1

sādhu rāghava mā bhūt te buddhir evaṃ nirarthakā 
prākṛtasya narasyeva āryabuddhes tapasvinaḥ // Ram_2,100.2

kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ kim āpyaṃ kasya kenacit 
yad eko jāyate jantur eka eva vinaśyati // Ram_2,100.3

tasmān mātā pitā ceti rāma sajjeta yo naraḥ 
unmatta iva sa jñeyo nāsti kāciddhi kasyacit // Ram_2,100.4

yathā grāmāntaraṃ gacchan naraḥ kaścit kvacid vaset 
utsṛjya ca tam āvāsaṃ pratiṣṭhetāpare 'hani // Ram_2,100.5

evam eva manuṣyāṇāṃ pitā mātā gṛhaṃ vasu 
āvāsamātraṃ kākutstha sajjante nātra sajjanāḥ // Ram_2,100.6

pitryaṃ rājyaṃ samutsṛjya sa nārhati narottama 
āsthātuṃ kāpathaṃ duḥkhaṃ viṣamaṃ bahukaṇṭakam // Ram_2,100.7

samṛddhāyām ayodhyāyām ātmānam abhiṣecaya 
ekaveṇīdharā hi tvāṃ nagarī sampratīkṣate // Ram_2,100.8

rājabhogān anubhavan mahārhān pārthivātmaja 
vihara tvam ayodhyāyāṃ yathā śakras triviṣṭape // Ram_2,100.9

na te kaścid daśaratas tvaṃ ca tasya na kaścana 
anyo rājā tvam anyaś ca tasmāt kuru yad ucyate // Ram_2,100.10

gataḥ sa nṛpatis tatra gantavyaṃ yatra tena vai 
pravṛttir eṣā martyānāṃ tvaṃ tu mithyā vihanyase // Ram_2,100.11

arthadharmaparā ye ye tāṃs tāñ śocāmi netarān 
te hi duḥkham iha prāpya vināśaṃ pretya bhejire // Ram_2,100.12

aṣṭakāpitṛdaivatyam ity ayaṃ prasṛto janaḥ 
annasyopadravaṃ paśya mṛto hi kim aśiṣyati // Ram_2,100.13

yadi bhuktam ihānyena deham anyasya gacchati 
dadyāt pravasataḥ śrāddhaṃ na tat pathy aśanaṃ bhavet // Ram_2,100.14

dānasaṃvananā hy ete granthā medhāvibhiḥ kṛtāḥ 
yajasva dehi dīkṣasva tapas tapyasva saṃtyaja // Ram_2,100.15

sa nāsti param ity eva kuru buddhiṃ mahāmate 
pratyakṣaṃ yat tad ātiṣṭha parokṣaṃ pṛṣṭhataḥ kuru // Ram_2,100.16

satāṃ buddhiṃ puraskṛtya sarvalokanidarśinīm 
rājyaṃ tvaṃ pratigṛhṇīṣva bharatena prasāditaḥ // Ram_2,100.17

jābāles tu vacaḥ śrutvā rāmaḥ satyātmanāṃ varaḥ 
uvāca parayā yuktyā svabuddhyā cāvipannayā // Ram_2,101.1

bhavān me priyakāmārthaṃ vacanaṃ yad ihoktavān 
akāryaṃ kāryasaṃkāśam apathyaṃ pathyasaṃmitam // Ram_2,101.2

nirmaryādas tu puruṣaḥ pāpācārasamanvitaḥ 
mānaṃ na labhate satsu bhinnacāritradarśanaḥ // Ram_2,101.3

kulīnam akulīnaṃ vā vīraṃ puruṣamāninam 
cāritram eva vyākhyāti śuciṃ vā yadi vāśucim // Ram_2,101.4

anāryas tv āryasaṃkāśaḥ śaucāddhīnas tathā śuciḥ 
lakṣaṇyavad alakṣaṇyo duḥśīlaḥ śīlavān iva // Ram_2,101.5

adharmaṃ dharmaveṣeṇa yadīmaṃ lokasaṃkaram 
abhipatsye śubhaṃ hitvā kriyāvidhivivarjitam // Ram_2,101.6

kaś cetayānaḥ puruṣaḥ kāryākāryavicakṣaṇaḥ 
bahu maṃsyati māṃ loke durvṛttaṃ lokadūṣaṇam // Ram_2,101.7

kasya yāsyāmy ahaṃ vṛttaṃ kena vā svargam āpnuyām 
anayā vartamāno 'haṃ vṛttyā hīnapratijñayā // Ram_2,101.8

kāmavṛttas tv ayaṃ lokaḥ kṛtsnaḥ samupavartate 
yadvṛttāḥ santi rājānas tadvṛttāḥ santi hi prajāḥ // Ram_2,101.9

satyam evānṛśaṃsyaṃ ca rājavṛttaṃ sanātanam 
tasmāt satyātmakaṃ rājyaṃ satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ // Ram_2,101.10

ṛṣayaś caiva devāś ca satyam eva hi menire 
satyavādī hi loke 'smin paramaṃ gacchati kṣayam // Ram_2,101.11

udvijante yathā sarpān narād anṛtavādinaḥ 
dharmaḥ satyaṃ paro loke mūlaṃ svargasya cocyate // Ram_2,101.12

satyam eveśvaro loke satyaṃ padmā samāśritā 
satyamūlāni sarvāṇi satyān nāsti paraṃ padam // Ram_2,101.13

dattam iṣṭaṃ hutaṃ caiva taptāni ca tapāṃsi ca 
vedāḥ satyapratiṣṭhānās tasmāt satyaparo bhavet // Ram_2,101.14

ekaḥ pālayate lokam ekaḥ pālayate kulam 
majjaty eko hi niraya ekaḥ svarge mahīyate // Ram_2,101.15

so 'haṃ pitur nideśaṃ tu kimarthaṃ nānupālaye 
satyapratiśravaḥ satyaṃ satyena samayīkṛtaḥ // Ram_2,101.16

naiva lobhān na mohād vā na cājñānāt tamo'nvitaḥ 
setuṃ satyasya bhetsyāmi guroḥ satyapratiśravaḥ // Ram_2,101.17

asatyasaṃdhasya sataś calasyāsthiracetasaḥ 
naiva devā na pitaraḥ pratīcchantīti naḥ śrutam // Ram_2,101.18

pratyagātmam imaṃ dharmaṃ satyaṃ paśyāmy ahaṃ svayam 
bhāraḥ satpuruṣācīrṇas tadartham abhinandyate // Ram_2,101.19

kṣātraṃ dharmam ahaṃ tyakṣye hy adharmaṃ dharmasaṃhitam 
kṣudrair nṛśaṃsair lubdhaiś ca sevitaṃ pāpakarmabhiḥ // Ram_2,101.20

kāyena kurute pāpaṃ manasā sampradhārya ca 
anṛtaṃ jihvayā cāha trividhaṃ karma pātakam // Ram_2,101.21

bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ puruṣaṃ prārthayanti hi 
svargasthaṃ cānubadhnanti satyam eva bhajeta tat // Ram_2,101.22

śreṣṭhaṃ hy anāryam eva syād yad bhavān avadhārya mām 
āha yuktikarair vākyair idaṃ bhadraṃ kuruṣva ha // Ram_2,101.23

kathaṃ hy ahaṃ pratijñāya vanavāsam imaṃ guroḥ 
bharatasya kariṣyāmi vaco hitvā guror vacaḥ // Ram_2,101.24

sthirā mayā pratijñātā pratijñā gurusaṃnidhau 
prahṛṣṭamānasā devī kaikeyī cābhavat tadā // Ram_2,101.25

vanavāsaṃ vasann evaṃ śucir niyatabhojanaḥ 
mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ pitṝn devāṃś ca tarpayan // Ram_2,101.26

saṃtuṣṭapañcavargo 'haṃ lokayātrāṃ pravartaye 
akuhaḥ śraddadhānaḥ san kāryākāryavicakṣaṇaḥ // Ram_2,101.27

karmabhūmim imāṃ prāpya kartavyaṃ karma yac chubham 
agnir vāyuś ca somaś ca karmaṇāṃ phalabhāginaḥ // Ram_2,101.28

śataṃ kratūnām āhṛtya devarāṭ tridivaṃ gataḥ 
tapāṃsy ugrāṇi cāsthāya divaṃ yātā maharṣayaḥ // Ram_2,101.29

satyaṃ ca dharmaṃ ca parākramaṃ ca bhūtānukampāṃ priyavāditāṃ ca 
dvijātidevātithipūjanaṃ ca panthānam āhus tridivasya santaḥ // Ram_2,101.30

dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās tejasvino dānaguṇapradhānāḥ 
ahiṃsakā vītamalāś ca loke bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ // Ram_2,101.31

kruddham ājñāya rāmaṃ tu vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha 
jābālir api jānīte lokasyāsya gatāgatim 
nivartayitukāmas tu tvām etad vākyam abravīt // Ram_2,102.1

imāṃ lokasamutpattiṃ lokanātha nibodha me 
sarvaṃ salilam evāsīt pṛthivī yatra nirmitā 
tataḥ samabhavad brahmā svayambhūr daivataiḥ saha // Ram_2,102.2

sa varāhas tato bhūtvā projjahāra vasuṃdharām 
asṛjac ca jagat sarvaṃ saha putraiḥ kṛtātmabhiḥ // Ram_2,102.3

ākāśaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ 
tasmān marīciḥ saṃjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ // Ram_2,102.4

vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivasvataḥ smṛtaḥ 
sa tu prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ // Ram_2,102.5

yasyeyaṃ prathamaṃ dattā samṛddhā manunā mahī 
tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ rājānaṃ viddhi pūrvakam // Ram_2,102.6

ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān kukṣir eveti viśrutaḥ 
kukṣer athātmajo vīro vikukṣir udapadyata // Ram_2,102.7

vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān 
bāṇasya tu mahābāhur anaraṇyo mahāyaśāḥ // Ram_2,102.8

nānāvṛṣṭir babhūvāsmin na durbhikṣaṃ satāṃ vare 
anaraṇye mahārāje taskaro vāpi kaścana // Ram_2,102.9

anaraṇyān mahābāhuḥ pṛthū rājā babhūva ha 
tasmāt pṛthor mahārājas triśaṅkur udapadyata 
sa satyavacanād vīraḥ saśarīro divaṃ gataḥ // Ram_2,102.10

triśaṅkor abhavat sūnur dhundhumāro mahāyaśāḥ 
dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo vyajāyata // Ram_2,102.11

yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā samapadyata 
māndhātus tu mahātejāḥ susaṃdhir udapadyata // Ram_2,102.12

susaṃdher api putrau dvau dhruvasaṃdhiḥ prasenajit 
yaśasvī dhruvasaṃdhes tu bharato ripusūdanaḥ // Ram_2,102.13

bharatāt tu mahābāhor asito nāma jāyata 
yasyaite pratirājāna udapadyanta śatravaḥ 
haihayās tālajaṅghāś ca śūrāś ca śaśabindavaḥ // Ram_2,102.14

tāṃs tu sarvān prativyūhya yuddhe rājā pravāsitaḥ 
sa ca śailavare ramye babhūvābhirato muniḥ 
dve cāsya bhārye garbhiṇyau babhūvatur iti śrutiḥ // Ram_2,102.15

bhārgavaś cyavano nāma himavantam upāśritaḥ 
tam ṛṣiṃ samupāgamya kālindī tv abhyavādayat // Ram_2,102.16

sa tām abhyavadad vipro varepsuṃ putrajanmani 
tataḥ sā gṛham āgamya devī putraṃ vyajāyata // Ram_2,102.17

sapatnyā tu garas tasyai datto garbhajighāṃsayā 
gareṇa saha tenaiva jātaḥ sa sagaro 'bhavat // Ram_2,102.18

sa rājā sagaro nāma yaḥ samudram akhānayat 
iṣṭvā parvaṇi vegena trāsayantam imāḥ prajāḥ // Ram_2,102.19

asamañjas tu putro 'bhūt sagarasyeti naḥ śrutam 
jīvann eva sa pitrā tu nirastaḥ pāpakarmakṛt // Ram_2,102.20

aṃśumān iti putro 'bhūd asamañjasya vīryavān 
dilīpo 'ṃśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ // Ram_2,102.21

bhagīrathāt kakutsthas tu kākutsthā yena tu smṛtāḥ 
kakutsthasya tu putro 'bhūd raghur yena tu rāghavaḥ // Ram_2,102.22

raghos tu putras tejasvī pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ 
kalmāṣapādaḥ saudāsa ity evaṃ prathito bhuvi // Ram_2,102.23

kalmāṣapādaputro 'bhūc chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ 
yas tu tad vīryam āsādya sahaseno vyanīnaśat // Ram_2,102.24

śaṅkhaṇasya tu putro 'bhūc chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ 
sudarśanasyāgnivarṇa agnivarṇasya śīghragaḥ // Ram_2,102.25

śīghragasya maruḥ putro maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ 
praśuśrukasya putro 'bhūd ambarīṣo mahādyutiḥ // Ram_2,102.26

ambarīṣasya putro 'bhūn nahuṣaḥ satyavikramaḥ 
nahuṣasya ca nābhāgaḥ putraḥ paramadhārmikaḥ // Ram_2,102.27

ajaś ca suvrataś caiva nābhāgasya sutāv ubhau 
ajasya caiva dharmātmā rājā daśarathaḥ sutaḥ // Ram_2,102.28

tasya jyeṣṭho 'si dāyādo rāma ity abhiviśrutaḥ 
tad gṛhāṇa svakaṃ rājyam avekṣasva jagan nṛpa // Ram_2,102.29

ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ rājā bhavati pūrvajaḥ 
pūrvajenāvaraḥ putro jyeṣṭho rājye 'bhiṣicyate // Ram_2,102.30

sa rāghavāṇāṃ kuladharmam ātmanaḥ sanātanaṃ nādya vihātum arhasi 
prabhūtaratnām anuśādhi medinīṃ prabhūtarāṣṭrāṃ pitṛvan mahāyaśāḥ // Ram_2,102.31

vasiṣṭhas tu tadā rāmam uktvā rājapurohitaḥ 
abravīd dharmasaṃyuktaṃ punar evāparaṃ vacaḥ // Ram_2,103.1

puruṣasyeha jātasya bhavanti guravas trayaḥ 
ācāryaś caiva kākutstha pitā mātā ca rāghava // Ram_2,103.2

pitā hy enaṃ janayati puruṣaṃ puruṣarṣabha 
prajñāṃ dadāti cācāryas tasmāt sa gurur ucyate // Ram_2,103.3

sa te 'haṃ pitur ācāryas tava caiva paraṃtapa 
mama tvaṃ vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // Ram_2,103.4

imā hi te pariṣadaḥ śreṇayaś ca samāgatāḥ 
eṣu tāta caran dharmaṃ nātivarteḥ satāṃ gatim // Ram_2,103.5

vṛddhāyā dharmaśīlāyā mātur nārhasy avartitum 
asyās tu vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // Ram_2,103.6

bharatasya vacaḥ kurvan yācamānasya rāghava 
ātmānaṃ nātivartes tvaṃ satyadharmaparākrama // Ram_2,103.7

evaṃ madhuram uktas tu guruṇā rāghavaḥ svayam 
pratyuvāca samāsīnaṃ vasiṣṭhaṃ puruṣarṣabhaḥ // Ram_2,103.8

yan mātāpitarau vṛttaṃ tanaye kurutaḥ sadā 
na supratikaraṃ tat tu mātrā pitrā ca yat kṛtam // Ram_2,103.9

yathāśakti pradānena snāpanāc chādanena ca 
nityaṃ ca priyavādena tathā saṃvardhanena ca // Ram_2,103.10

sa hi rājā janayitā pitā daśaratho mama 
ājñātaṃ yan mayā tasya na tan mithyā bhaviṣyati // Ram_2,103.11

evam uktas tu rāmeṇa bharataḥ pratyanantaram 
uvāca paramodāraḥ sūtaṃ paramadurmanāḥ // Ram_2,103.12

iha me sthaṇḍile śīghraṃ kuśān āstara sārathe 
āryaṃ pratyupavekṣyāmi yāvan me na prasīdati // Ram_2,103.13

anāhāro nirāloko dhanahīno yathā dvijaḥ 
śeṣye purastāc chālāyā yāvan na pratiyāsyati // Ram_2,103.14

sa tu rāmam avekṣantaṃ sumantraṃ prekṣya durmanāḥ 
kuśottaram upasthāpya bhūmāv evāstarat svayam // Ram_2,103.15

tam uvāca mahātejā rāmo rājarṣisattamāḥ 
kiṃ māṃ bharata kurvāṇaṃ tāta pratyupavekṣyasi // Ram_2,103.16

brāhmaṇo hy ekapārśvena narān roddhum ihārhati 
na tu mūrdhāvasiktānāṃ vidhiḥ pratyupaveśane // Ram_2,103.17

uttiṣṭha naraśārdūla hitvaitad dāruṇaṃ vratam 
puravaryām itaḥ kṣipram ayodhyāṃ yāhi rāghava // Ram_2,103.18

āsīnas tv eva bharataḥ paurajānapadaṃ janam 
uvāca sarvataḥ prekṣya kim āryaṃ nānuśāsatha // Ram_2,103.19

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadā janāḥ 
kākutstham abhijānīmaḥ samyag vadati rāghavaḥ // Ram_2,103.20

eṣo 'pi hi mahābhāgaḥ pitur vacasi tiṣṭhati 
ata eva na śaktāḥ smo vyāvartayitum añjasā // Ram_2,103.21

teṣām ājñāya vacanaṃ rāmo vacanam abravīt 
evaṃ nibodha vacanaṃ suhṛdāṃ dharmacakṣuṣām // Ram_2,103.22

etac caivobhayaṃ śrutvā samyak saṃpaśya rāghava 
uttiṣṭha tvaṃ mahābāho māṃ ca spṛśa tathodakam // Ram_2,103.23

athotthāya jalaṃ spṛṣṭvā bharato vākyam abravīt 
śṛṇvantu me pariṣado mantriṇaḥ śreṇayas tathā // Ram_2,103.24

na yāce pitaraṃ rājyaṃ nānuśāsāmi mātaram 
āryaṃ paramadharmajñam abhijānāmi rāghavam // Ram_2,103.25

yadi tv avaśyaṃ vastavyaṃ kartavyaṃ ca pitur vacaḥ 
aham eva nivatsyāmi caturdaśa vane samāḥ // Ram_2,103.26

dharmātmā tasya tathyena bhrātur vākyena vismitaḥ 
uvāca rāmaḥ samprekṣya paurajānapadaṃ janam // Ram_2,103.27

vikrītam āhitaṃ krītaṃ yat pitrā jīvatā mama 
na tal lopayituṃ śakyaṃ mayā vā bharatena vā // Ram_2,103.28

upadhir na mayā kāryo vanavāse jugupsitaḥ 
yuktam uktaṃ ca kaikeyyā pitrā me sukṛtaṃ kṛtam // Ram_2,103.29

jānāmi bharataṃ kṣāntaṃ gurusatkārakāriṇam 
sarvam evātra kalyāṇaṃ satyasaṃdhe mahātmani // Ram_2,103.30

anena dharmaśīlena vanāt pratyāgataḥ punaḥ 
bhrātrā saha bhaviṣyāmi pṛthivyāḥ patir uttamaḥ // Ram_2,103.31

vṛto rājā hi kaikeyyā mayā tadvacanaṃ kṛtam 
anṛtān mocayānena pitaraṃ taṃ mahīpatim // Ram_2,103.32

tam apratimatejobhyāṃ bhrātṛbhyāṃ romaharṣaṇam 
vismitāḥ saṃgamaṃ prekṣya samavetā maharṣayaḥ // Ram_2,104.1

antarhitās tv ṛṣigaṇāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ 
tau bhrātarau mahātmānau kākutsthau praśaśaṃsire // Ram_2,104.2

sa dhanyo yasya putrau dvau dharmajñau dharmavikramau 
śrutvā vayaṃ hi sambhāṣām ubhayoḥ spṛhayāmahe // Ram_2,104.3

tatas tv ṛṣigaṇāḥ kṣipraṃ daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ 
bharataṃ rājaśārdūlam ity ūcuḥ saṃgatā vacaḥ // Ram_2,104.4

kule jāta mahāprājña mahāvṛtta mahāyaśaḥ 
grāhyaṃ rāmasya vākyaṃ te pitaraṃ yady avekṣase // Ram_2,104.5

sadānṛṇam imaṃ rāmaṃ vayam icchāmahe pituḥ 
anṛṇatvāc ca kaikeyyāḥ svargaṃ daśaratho gataḥ // Ram_2,104.6

etāvad uktvā vacanaṃ gandharvāḥ samaharṣayaḥ 
rājarṣayaś caiva tathā sarve svāṃ svāṃ gatiṃ gatāḥ // Ram_2,104.7

hlāditas tena vākyena śubhena śubhadarśanaḥ 
rāmaḥ saṃhṛṣṭavadanas tān ṛṣīn abhyapūjayat // Ram_2,104.8

srastagātras tu bharataḥ sa vācā sajjamānayā 
kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ rāghavaṃ punar abravīt // Ram_2,104.9

rājadharmam anuprekṣya kuladharmānusaṃtatim 
kartum arhasi kākutstha mama mātuś ca yācanām // Ram_2,104.10

rakṣituṃ sumahad rājyam aham ekas tu notsahe 
paurajānapadāṃś cāpi raktān rañjayituṃ tathā // Ram_2,104.11

jñātayaś ca hi yodhāś ca mitrāṇi suhṛdaś ca naḥ 
tvām eva pratikāṅkṣante parjanyam iva karṣakāḥ // Ram_2,104.12

idaṃ rājyaṃ mahāprājña sthāpaya pratipadya hi 
śaktimān asi kākutstha lokasya paripālane // Ram_2,104.13

ity uktvā nyapatad bhrātuḥ pādayor bharatas tadā 
bhṛśaṃ samprārthayāmāsa rāmam evaṃ priyaṃvadaḥ // Ram_2,104.14

tam aṅke bhrātaraṃ kṛtvā rāmo vacanam abravīt 
śyāmaṃ nalinapattrākṣaṃ mattahaṃsasvaraṃ svayam // Ram_2,104.15

āgatā tvām iyaṃ buddhiḥ svajā vainayikī ca yā 
bhṛśam utsahase tāta rakṣituṃ pṛthivīm api // Ram_2,104.16

amātyaiś ca suhṛdbhiś ca buddhimadbhiś ca mantribhiḥ 
sarvakāryāṇi saṃmantrya sumahānty api kāraya // Ram_2,104.17

lakṣmīś candrād apeyād vā himavān vā himaṃ tyajet 
atīyāt sāgaro velāṃ na pratijñām ahaṃ pituḥ // Ram_2,104.18

kāmād vā tāta lobhād vā mātrā tubhyam idaṃ kṛtam 
na tan manasi kartavyaṃ vartitavyaṃ ca mātṛvat // Ram_2,104.19

evaṃ bruvāṇaṃ bharataḥ kausalyāsutam abravīt 
tejasādityasaṃkāśaṃ pratipaccandradarśanam // Ram_2,104.20

adhirohārya pādābhyāṃ pāduke hemabhūṣite 
ete hi sarvalokasya yogakṣemaṃ vidhāsyataḥ // Ram_2,104.21

so 'dhiruhya naravyāghraḥ pāduke hy avaruhya ca 
prāyacchat sumahātejā bharatāya mahātmane // Ram_2,104.22

sa pāduke te bharataḥ pratāpavān svalaṃkṛte samparigṛhya dharmavit 
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ cakāra caivottamanāgamūrdhani // Ram_2,104.23

athānupūrvyāt pratipūjya taṃ janaṃ gurūṃś ca mantriprakṛtīs tathānujau 
vyasarjayad rāghavavaṃśavardhanaḥ sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ // Ram_2,104.24

taṃ mātaro bāṣpagṛhītakaṇṭhyo duḥkhena nāmantrayituṃ hi śekuḥ 
sa tv eva mātṝn abhivādya sarvā rudan kuṭīṃ svāṃ praviveśa rāmaḥ // Ram_2,104.25

tataḥ śirasi kṛtvā tu pāduke bharatas tadā 
āruroha rathaṃ hṛṣṭaḥ śatrughnena samanvitaḥ // Ram_2,105.1

vasiṣṭho vāmadevaś ca jābāliś ca dṛḍhavrataḥ 
agrataḥ prayayuḥ sarve mantriṇo mantrapūjitāḥ // Ram_2,105.2

mandākinīṃ nadīṃ ramyāṃ prāṅmukhās te yayus tadā 
pradakṣiṇaṃ ca kurvāṇāś citrakūṭaṃ mahāgirim // Ram_2,105.3

paśyan dhātusahasrāṇi ramyāṇi vividhāni ca 
prayayau tasya pārśvena sasainyo bharatas tadā // Ram_2,105.4

adūrāc citrakūṭasya dadarśa bharatas tadā 
āśramaṃ yatra sa munir bharadvājaḥ kṛtālayaḥ // Ram_2,105.5

sa tam āśramam āgamya bharadvājasya buddhimān 
avatīrya rathāt pādau vavande kulanandanaḥ // Ram_2,105.6

tato hṛṣṭo bharadvājo bharataṃ vākyam abravīt 
api kṛtyaṃ kṛtaṃ tāta rāmeṇa ca samāgatam // Ram_2,105.7

evam uktas tu bharato bharadvājena dhīmatā 
pratyuvāca bharadvājaṃ bharato dharmavatsalaḥ // Ram_2,105.8

sa yācyamāno guruṇā mayā ca dṛḍhavikramaḥ 
rāghavaḥ paramaprīto vasiṣṭhaṃ vākyam abravīt // Ram_2,105.9

pituḥ pratijñāṃ tām eva pālayiṣyāmi tattvataḥ 
caturdaśa hi varṣāṇi yā pratijñā pitur mama // Ram_2,105.10

evam ukto mahāprājño vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha 
vākyajño vākyakuśalaṃ rāghavaṃ vacanaṃ mahat // Ram_2,105.11

ete prayaccha saṃhṛṣṭaḥ pāduke hemabhūṣite 
ayodhyāyāṃ mahāprājña yogakṣemakare tava // Ram_2,105.12

evam ukto vasiṣṭhena rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ 
pāduke hemavikṛte mama rājyāya te dadau // Ram_2,105.13

nivṛtto 'ham anujñāto rāmeṇa sumahātmanā 
ayodhyām eva gacchāmi gṛhītvā pāduke śubhe // Ram_2,105.14

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ 
bharadvājaḥ śubhataraṃ munir vākyam udāharat // Ram_2,105.15

naitac citraṃ naravyāghra śīlavṛttavatāṃ vara 
yad āryaṃ tvayi tiṣṭhet tu nimne vṛṣṭim ivodakam // Ram_2,105.16

amṛtaḥ sa mahābāhuḥ pitā daśarathas tava 
yasya tvam īdṛśaḥ putro dharmātmā dharmavatsalaḥ // Ram_2,105.17

tam ṛṣiṃ tu mahātmānam uktavākyaṃ kṛtāñjaliḥ 
āmantrayitum ārebhe caraṇāv upagṛhya ca // Ram_2,105.18

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā bharadvājaṃ punaḥ punaḥ 
bharatas tu yayau śrīmān ayodhyāṃ saha mantribhiḥ // Ram_2,105.19

yānaiś ca śakaṭaiś caiva hayair nāgaiś ca sā camūḥ 
punar nivṛttā vistīrṇā bharatasyānuyāyinī // Ram_2,105.20

tatas te yamunāṃ divyāṃ nadīṃ tīrtvormimālinīm 
dadṛśus tāṃ punaḥ sarve gaṅgāṃ śivajalāṃ nadīm // Ram_2,105.21

tāṃ ramyajalasampūrṇāṃ saṃtīrya sahabāndhavaḥ 
śṛṅgaverapuraṃ ramyaṃ praviveśa sasainikaḥ // Ram_2,105.22

śṛṅgaverapurād bhūya ayodhyāṃ saṃdadarśa ha 
bharato duḥkhasaṃtaptaḥ sārathiṃ cedam abravīt // Ram_2,105.23

sārathe paśya vidhvastā ayodhyā na prakāśate 
nirākārā nirānandā dīnā pratihatasvanā // Ram_2,105.24

snigdhagambhīraghoṣeṇa syandanenopayān prabhuḥ 
ayodhyāṃ bharataḥ kṣipraṃ praviveśa mahāyaśāḥ // Ram_2,106.1

biḍālolūkacaritām ālīnanaravāraṇām 
timirābhyāhatāṃ kālīm aprakāśāṃ niśām iva // Ram_2,106.2

rāhuśatroḥ priyāṃ patnīṃ śriyā prajvalitaprabhām 
graheṇābhyutthitenaikāṃ rohiṇīm iva pīḍitām // Ram_2,106.3

alpoṣṇakṣubdhasalilāṃ gharmottaptavihaṃgamām 
līnamīnajhaṣagrāhāṃ kṛśāṃ girinadīm iva // Ram_2,106.4

vidhūmām iva hemābhām adhvarāgnisamutthitām 
havirabhyukṣitāṃ paścāc chikhāṃ vipralayaṃ gatām // Ram_2,106.5

vidhvastakavacāṃ rugṇagajavājirathadhvajām 
hatapravīrām āpannāṃ camūm iva mahāhave // Ram_2,106.6

saphenāṃ sasvanāṃ bhūtvā sāgarasya samutthitām 
praśāntamārutoddhūtāṃ jalormim iva niḥsvanām // Ram_2,106.7

tyaktāṃ yajñāyudhaiḥ sarvair abhirūpaiś ca yājakaiḥ 
sutyākāle vinirvṛtte vediṃ gataravām iva // Ram_2,106.8

goṣṭhamadhye sthitām ārtām acarantīṃ navaṃ tṛṇam 
govṛṣeṇa parityaktāṃ gavāṃ patnīm ivotsukām // Ram_2,106.9

prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ prajvaladbhir ivottamaiḥ 
viyuktāṃ maṇibhir jātyair navāṃ muktāvalīm iva // Ram_2,106.10

sahasā calitāṃ sthānān mahīṃ puṇyakṣayād gatām 
saṃhṛtadyutivistārāṃ tārām iva divaś cyutām // Ram_2,106.11

puṣpanaddhāṃ vasantānte mattabhramaraśālinīm 
drutadāvāgnivipruṣṭāṃ klāntāṃ vanalatām iva // Ram_2,106.12

saṃmūḍhanigamāṃ sarvāṃ saṃkṣiptavipaṇāpaṇām 
pracchannaśaśinakṣatrāṃ dyām ivāmbudharair vṛtām // Ram_2,106.13

kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ śarāvair abhisaṃvṛtām 
hataśauṇḍām ivākāśe pānabhūmim asaṃskṛtām // Ram_2,106.14

vṛkṇabhūmitalāṃ nimnāṃ vṛkṇapātraiḥ samāvṛtām 
upayuktodakāṃ bhagnāṃ prapāṃ nipatitām iva // Ram_2,106.15

vipulāṃ vitatāṃ caiva yuktapāśāṃ tarasvinām 
bhūmau bāṇair viniṣkṛttāṃ patitāṃ jyām ivāyudhāt // Ram_2,106.16

sahasā yuddhaśauṇḍena hayāroheṇa vāhitām 
nikṣiptabhāṇḍām utsṛṣṭāṃ kiśorīm iva durbalām // Ram_2,106.17

prāvṛṣi pravigāḍhāyāṃ praviṣṭasyābhramaṇḍalam 
pracchannāṃ nīlajīmūtair bhāskarasya prabhām iva // Ram_2,106.18

bharatas tu rathasthaḥ sañ śrīmān daśarathātmajaḥ 
vāhayantaṃ rathaśreṣṭhaṃ sārathiṃ vākyam abravīt // Ram_2,106.19

kiṃ nu khalv adya gambhīro mūrchito na niśamyate 
yathāpuram ayodhyāyāṃ gītavāditraniḥsvanaḥ // Ram_2,106.20

vāruṇīmadagandhāś ca mālyagandhaś ca mūrchitaḥ 
dhūpitāgarugandhaś ca na pravāti samantataḥ // Ram_2,106.21

yānapravaraghoṣaś ca snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ 
pramattagajanādaś ca mahāṃś ca rathaniḥsvanaḥ 
nedānīṃ śrūyate puryām asyāṃ rāme vivāsite // Ram_2,106.22

taruṇaiś cāruveṣaiś ca narair unnatagāmibhiḥ 
saṃpatadbhir ayodhyāyāṃ na vibhānti mahāpathāḥ // Ram_2,106.23

evaṃ bahuvidhaṃ jalpan viveśa vasatiṃ pituḥ 
tena hīnāṃ narendreṇa siṃhahīnāṃ guhām iva // Ram_2,106.24

tato nikṣipya mātṝn sa ayodhyāyāṃ dṛḍhavrataḥ 
bharataḥ śokasaṃtapto gurūn idam athābravīt // Ram_2,107.1

nandigrāmaṃ gamiṣyāmi sarvān āmantraye 'dya vaḥ 
tatra duḥkham idaṃ sarvaṃ sahiṣye rāghavaṃ vinā // Ram_2,107.2

gataś ca hi divaṃ rājā vanasthaś ca gurur mama 
rāmaṃ pratīkṣe rājyāya sa hi rājā mahāyaśāḥ // Ram_2,107.3

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ 
abruvan mantriṇaḥ sarve vasiṣṭhaś ca purohitaḥ // Ram_2,107.4

sadṛśaṃ ślāghanīyaṃ ca yad uktaṃ bharata tvayā 
vacanaṃ bhrātṛvātsalyād anurūpaṃ tavaiva tat // Ram_2,107.5

nityaṃ te bandhulubdhasya tiṣṭhato bhrātṛsauhṛde 
āryamārgaṃ prapannasya nānumanyeta kaḥ pumān // Ram_2,107.6

mantriṇāṃ vacanaṃ śrutvā yathābhilaṣitaṃ priyam 
abravīt sārathiṃ vākyaṃ ratho me yujyatām iti // Ram_2,107.7

prahṛṣṭavadanaḥ sarvā mātṝn samabhivādya saḥ 
āruroha rathaṃ śrīmāñ śatrughnena samanvitaḥ // Ram_2,107.8

āruhya tu rathaṃ śīghraṃ śatrughnabharatāv ubhau 
yayatuḥ paramaprītau vṛtau mantripurohitaiḥ // Ram_2,107.9

agrato guravas tatra vasiṣṭhapramukhā dvijāḥ 
prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve nandigrāmo yato 'bhavat // Ram_2,107.10

balaṃ ca tad anāhūtaṃ gajāśvarathasaṃkulam 
prayayau bharate yāte sarve ca puravāsinaḥ // Ram_2,107.11

rathasthaḥ sa tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ 
nandigrāmaṃ yayau tūrṇaṃ śirasy ādhāya pāduke // Ram_2,107.12

tatas tu bharataḥ kṣipraṃ nandigrāmaṃ praviśya saḥ 
avatīrya rathāt tūrṇaṃ gurūn idam uvāca ha // Ram_2,107.13

etad rājyaṃ mama bhrātrā dattaṃ saṃnyāsavat svayam 
yogakṣemavahe ceme pāduke hemabhūṣite 
tam imaṃ pālayiṣyāmi rāghavāgamanaṃ prati // Ram_2,107.14

kṣipraṃ saṃyojayitvā tu rāghavasya punaḥ svayam 
caraṇau tau tu rāmasya drakṣyāmi sahapādukau // Ram_2,107.15

tato nikṣiptabhāro 'haṃ rāghaveṇa samāgataḥ 
nivedya gurave rājyaṃ bhajiṣye guruvṛttitām // Ram_2,107.16

rāghavāya ca saṃnyāsaṃ dattveme varapāduke 
rājyaṃ cedam ayodhyāṃ ca dhūtapāpo bhavāmi ca // Ram_2,107.17

abhiṣikte tu kākutsthe prahṛṣṭamudite jane 
prītir mama yaśaś caiva bhaved rājyāc caturguṇam // Ram_2,107.18

evaṃ tu vilapan dīno bharataḥ sa mahāyaśāḥ 
nandigrāme 'karod rājyaṃ duḥkhito mantribhiḥ saha // Ram_2,107.19

sa valkalajaṭādhārī muniveṣadharaḥ prabhuḥ 
nandigrāme 'vasad vīraḥ sasainyo bharatas tadā // Ram_2,107.20

rāmāgamanam ākāṅkṣan bharato bhrātṛvatsalaḥ 
bhrātur vacanakārī ca pratijñāpāragas tadā // Ram_2,107.21

pāduke tv abhiṣicyātha nandigrāme 'vasat tadā 
bharataḥ śāsanaṃ sarvaṃ pādukābhyāṃ nyavedayat // Ram_2,107.22

pratiprayāte bharate vasan rāmas tapovane 
lakṣayāmāsa sodvegam athautsukyaṃ tapasvinām // Ram_2,108.1

ye tatra citrakūṭasya purastāt tāpasāśrame 
rāmam āśritya niratās tān alakṣayad utsukān // Ram_2,108.2

nayanair bhṛkuṭībhiś ca rāmaṃ nirdiśya śaṅkitāḥ 
anyonyam upajalpantaḥ śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ // Ram_2,108.3

teṣām autsukyam ālakṣya rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ 
kṛtāñjalir uvācedam ṛṣiṃ kulapatiṃ tataḥ // Ram_2,108.4

na kaccid bhagavan kiṃcit pūrvavṛttam idaṃ mayi 
dṛśyate vikṛtaṃ yena vikriyante tapasvinaḥ // Ram_2,108.5

pramādāc caritaṃ kaccit kiṃcin nāvarajasya me 
lakṣmaṇasyarṣibhir dṛṣṭaṃ nānurūpam ivātmanaḥ // Ram_2,108.6

kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ śuśrūṣaṇaparā mayi 
pramadābhyucitāṃ vṛttiṃ sītā yuktaṃ na vartate // Ram_2,108.7

atharṣir jarayā vṛddhas tapasā ca jarāṃ gataḥ 
vepamāna ivovāca rāmaṃ bhūtadayāparam // Ram_2,108.8

kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ kalyāṇābhirates tathā 
calanaṃ tāta vaidehyās tapasviṣu viśeṣataḥ // Ram_2,108.9

tvannimittam idaṃ tāvat tāpasān prati vartate 
rakṣobhyas tena saṃvignāḥ kathayanti mithaḥ kathāḥ // Ram_2,108.10

rāvaṇāvarajaḥ kaścit kharo nāmeha rākṣasaḥ 
utpāṭya tāpasān sarvāñ janasthānaniketanān // Ram_2,108.11

dhṛṣṭaś ca jitakāśī ca nṛśaṃsaḥ puruṣādakaḥ 
avaliptaś ca pāpaś ca tvāṃ ca tāta na mṛṣyate // Ram_2,108.12

tvaṃ yadā prabhṛti hy asminn āśrame tāta vartase 
tadā prabhṛti rakṣāṃsi viprakurvanti tāpasān // Ram_2,108.13

darśayanti hi bībhatsaiḥ krūrair bhīṣaṇakair api 
nānā rūpair virūpaiś ca rūpair asukhadarśanaiḥ // Ram_2,108.14

apraśastair aśucibhiḥ saṃprayojya ca tāpasān 
pratighnanty aparān kṣipram anāryāḥ purataḥ sthitāḥ // Ram_2,108.15

teṣu teṣv āśramasthāneṣv abuddham avalīya ca 
ramante tāpasāṃs tatra nāśayanto 'lpacetasaḥ // Ram_2,108.16

apakṣipanti srugbhāṇḍān agnīn siñcanti vāriṇā 
kalaśāṃś ca pramṛdnanti havane samupasthite // Ram_2,108.17

tair durātmabhir āviṣṭān āśramān prajihāsavaḥ 
gamanāyānyadeśasya codayanty ṛṣayo 'dya mām // Ram_2,108.18

tat purā rāma śārīrām upahiṃsāṃ tapasviṣu 
darśayanti hi duṣṭās te tyakṣyāma imam āśramam // Ram_2,108.19

bahumūlaphalaṃ citram avidūrād ito vanam 
purāṇāśramam evāhaṃ śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ // Ram_2,108.20

kharas tvayy api cāyuktaṃ purā tāta pravartate 
sahāsmābhir ito gaccha yadi buddhiḥ pravartate // Ram_2,108.21

sakalatrasya saṃdeho nityaṃ yat tasya rāghava 
samarthasyāpi hi sato vāso duḥkham ihādya te // Ram_2,108.22

ity uktavantaṃ rāmas taṃ rājaputras tapasvinam 
na śaśākottarair vākyair avaroddhuṃ samutsukam // Ram_2,108.23

abhinandya samāpṛcchya samādhāya ca rāghavam 
sa jagāmāśramaṃ tyaktvā kulaiḥ kulapatiḥ saha // Ram_2,108.24

rāmaḥ saṃsādhya tv ṛṣigaṇam anugamanād deśāt tasmāccit kulapatim abhivādya rṣim 
samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ puṇyaṃ vāsāya svanilayam upasaṃpede // Ram_2,108.25

āśramaṃ tv ṛṣivirahitaṃ prabhuḥ kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ 
rāghavaṃ hi satatam anugatās tāpasāś cārṣicaritadhṛtaguṇāḥ // Ram_2,108.26

rāghavas tv apayāteṣu tapasviṣu vicintayan 
na tatrārocayad vāsaṃ kāraṇair bahubhis tadā // Ram_2,109.1

iha me bharato dṛṣṭo mātaraś ca sanāgarāḥ 
sā ca me smṛtir anveti tān nityam anuśocataḥ // Ram_2,109.2

skandhāvāraniveśena tena tasya mahātmanaḥ 
hayahastikarīṣaiś ca upamardaḥ kṛto bhṛśam // Ram_2,109.3

tasmād anyatra gacchāma iti saṃcintya rāghavaḥ 
prātiṣṭhata sa vaidehyā lakṣmaṇena ca saṃgataḥ // Ram_2,109.4

so 'trer āśramam āsādya taṃ vavande mahāyaśāḥ 
taṃ cāpi bhagavān atriḥ putravat pratyapadyata // Ram_2,109.5

svayam ātithyam ādiśya sarvam asya susatkṛtam 
saumitriṃ ca mahābhāgāṃ sītāṃ ca samasāntvayat // Ram_2,109.6

patnīṃ ca samanuprāptāṃ vṛddhām āmantrya satkṛtām 
sāntvayāmāsa dharmajñaḥ sarvabhūtahite rataḥ // Ram_2,109.7

anasūyāṃ mahābhāgāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm 
pratigṛhṇīṣva vaidehīm abravīd ṛṣisattamaḥ // Ram_2,109.8

rāmāya cācacakṣe tāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm 
daśa varṣāṇy anāvṛṣṭyā dagdhe loke nirantaram // Ram_2,109.9

yayā mūlaphale sṛṣṭe jāhnavī ca pravartitā 
ugreṇa tapasā yuktā niyamaiś cāpy alaṃkṛtā // Ram_2,109.10

daśavarṣasahasrāṇi yayā taptaṃ mahat tapaḥ 
anasūyāvratais tāta pratyūhāś ca nibarhitāḥ // Ram_2,109.11

devakāryanimittaṃ ca yayā saṃtvaramāṇayā 
daśarātraṃ kṛtvā rātriḥ seyaṃ māteva te 'nagha // Ram_2,109.12

tām imāṃ sarvabhūtānāṃ namaskāryāṃ yaśasvinīm 
abhigacchatu vaidehī vṛddhām akrodhanāṃ sadā // Ram_2,109.13

evaṃ bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ tathety uktvā sa rāghavaḥ 
sītām uvāca dharmajñām idaṃ vacanam uttamam // Ram_2,109.14

rājaputri śrutaṃ tv etan muner asya samīritam 
śreyo'rtham ātmanaḥ śīghram abhigaccha tapasvinīm // Ram_2,109.15

anasūyeti yā loke karmabhiḥ khyātim āgatā 
tāṃ śīghram abhigaccha tvam abhigamyāṃ tapasvinīm // Ram_2,109.16

sītā tv etad vacaḥ śrutvā rāghavasya hitaiṣiṇī 
tām atripatnīṃ dharmajñām abhicakrāma maithilī // Ram_2,109.17

śithilāṃ valitāṃ vṛddhāṃ jarāpāṇḍuramūrdhajām 
satataṃ vepamānāṅgīṃ pravāte kadalī yathā // Ram_2,109.18

tāṃ tu sītā mahābhāgām anasūyāṃ pativratām 
abhyavādayad avyagrā svaṃ nāma samudāharat // Ram_2,109.19

abhivādya ca vaidehī tāpasīṃ tām aninditām 
baddhāñjalipuṭā hṛṣṭā paryapṛcchad anāmayam // Ram_2,109.20

tataḥ sītāṃ mahābhāgāṃ dṛṣṭvā tāṃ dharmacāriṇīm 
sāntvayanty abravīd dhṛṣṭā diṣṭyā dharmam avekṣase // Ram_2,109.21

tyaktvā jñātijanaṃ sīte mānam ṛddhiṃ ca mānini 
avaruddhaṃ vane rāmaṃ diṣṭyā tvam anugacchasi // Ram_2,109.22

nagarastho vanastho vā pāpo vā yadi vāśubhaḥ 
yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā tāsāṃ lokā mahodayāḥ // Ram_2,109.23

duḥśīlaḥ kāmavṛtto vā dhanair vā parivarjitaḥ 
strīṇām āryasvabhāvānāṃ paramaṃ daivataṃ patiḥ // Ram_2,109.24

nāto viśiṣṭaṃ paśyāmi bāndhavaṃ vimṛśanty aham 
sarvatra yogyaṃ vaidehi tapaḥ kṛtam ivāvyayam // Ram_2,109.25

na tv evam avagacchanti guṇadoṣam asatstriyaḥ 
kāmavaktavyahṛdayā bhartṛnāthāś caranti yāḥ // Ram_2,109.26

prāpnuvanty ayaśaś caiva dharmabhraṃśaṃ ca maithili 
akāryavaśam āpannāḥ striyo yāḥ khalu tadvidhāḥ // Ram_2,109.27

tvadvidhās tu guṇair yuktā dṛṣṭalokaparāvarāḥ 
striyaḥ svarge cariṣyanti yathā puṇyakṛtas tathā // Ram_2,109.28

sā tv evam uktā vaidehī anasūyānasūyayā 
pratipūjya vaco mandaṃ pravaktum upacakrame // Ram_2,110.1

naitad āścaryam āryāyā yan māṃ tvam anubhāṣase 
viditaṃ tu mamāpy etad yathā nāryāḥ patir guruḥ // Ram_2,110.2

yady apy eṣa bhaved bhartā mamārye vṛttavarjitaḥ 
advaidham upacartavyas tathāpy eṣa mayā bhavet // Ram_2,110.3

kiṃ punar yo guṇaślāghyaḥ sānukrośo jitendriyaḥ 
sthirānurāgo dharmātmā mātṛvartī pitṛpriyaḥ // Ram_2,110.4

yāṃ vṛttiṃ vartate rāmaḥ kausalyāyāṃ mahābalaḥ 
tām eva nṛpanārīṇām anyāsām api vartate // Ram_2,110.5

sakṛd dṛṣṭāsv api strīṣu nṛpeṇa nṛpavatsalaḥ 
mātṛvad vartate vīro mānam utsṛjya dharmavit // Ram_2,110.6

āgacchantyāś ca vijanaṃ vanam evaṃ bhayāvaham 
samāhitaṃ hi me śvaśrvā hṛdaye yat sthitaṃ mama // Ram_2,110.7

pāṇipradānakāle ca yat purā tv agnisaṃnidhau 
anuśiṣṭā jananyāsmi vākyaṃ tad api me dhṛtam // Ram_2,110.8

navīkṛtaṃ tu tat sarvaṃ vākyais te dharmacāriṇi 
patiśuśrūṣaṇān nāryās tapo nānyad vidhīyate // Ram_2,110.9

sāvitrī patiśuśrūṣāṃ kṛtvā svarge mahīyate 
tathā vṛttiś ca yātā tvaṃ patiśuśrūṣayā divam // Ram_2,110.10

variṣṭhā sarvanārīṇām eṣā ca divi devatā 
rohiṇī ca vinā candraṃ muhūrtam api dṛśyate // Ram_2,110.11

evaṃvidhāś ca pravarāḥ striyo bhartṛdṛḍhavratāḥ 
devaloke mahīyante puṇyena svena karmaṇā // Ram_2,110.12

tato 'nasūyā saṃhṛṣṭā śrutvoktaṃ sītayā vacaḥ 
śirasy āghrāya covāca maithilīṃ harṣayanty uta // Ram_2,110.13

niyamair vividhair āptaṃ tapo hi mahad asti me 
tat saṃśritya balaṃ sīte chandaye tvāṃ śucivrate // Ram_2,110.14

upapannaṃ ca yuktaṃ ca vacanaṃ tava maithili 
prītā cāsmy ucitaṃ kiṃ te karavāṇi bravīhi me 
kṛtam ity abravīt sītā tapobalasamanvitām // Ram_2,110.15

sā tv evam uktā dharmajñā tayā prītatarābhavat 
saphalaṃ ca praharṣaṃ te hanta sīte karomy aham // Ram_2,110.16

idaṃ divyaṃ varaṃ mālyaṃ vastram ābharaṇāni ca 
aṅgarāgaṃ ca vaidehi mahārham anulepanam // Ram_2,110.17

mayā dattam idaṃ sīte tava gātrāṇi śobhayet 
anurūpam asaṃkliṣṭaṃ nityam eva bhaviṣyati // Ram_2,110.18

aṅgarāgeṇa divyena liptāṅgī janakātmaje 
śobhayiṣyāmi bhartāraṃ yathā śrīr viṣṇum avyayam // Ram_2,110.19

sā vastram aṅgarāgaṃ ca bhūṣaṇāni srajas tathā 
maithilī pratijagrāha prītidānam anuttamam // Ram_2,110.20

pratigṛhya ca tat sītā prītidānaṃ yaśasvinī 
śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā samupāsta tapodhanām // Ram_2,110.21

tathā sītām upāsīnām anasūyā dṛḍhavratā 
vacanaṃ praṣṭum ārebhe kathāṃ kāṃcid anupriyām // Ram_2,110.22

svayaṃvare kila prāptā tvam anena yaśasvinā 
rāghaveṇeti me sīte kathā śrutim upāgatā // Ram_2,110.23

tāṃ kathāṃ śrotum icchāmi vistareṇa ca maithili 
yathānubhūtaṃ kārtsnyena tan me tvaṃ vaktum arhasi // Ram_2,110.24

evam uktā tu sā sītā tāṃ tato dharmacāriṇīm 
śrūyatām iti coktvā vai kathayāmāsa tāṃ kathām // Ram_2,110.25

mithilādhipatir vīro janako nāma dharmavit 
kṣatradharmaṇy abhirato nyāyataḥ śāsti medinīm // Ram_2,110.26

tasya lāṅgalahastasya karṣataḥ kṣetramaṇḍalam 
ahaṃ kilotthitā bhittvā jagatīṃ nṛpateḥ sutā // Ram_2,110.27

sa māṃ dṛṣṭvā narapatir muṣṭivikṣepatatparaḥ 
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vismito janako 'bhavat // Ram_2,110.28

anapatyena ca snehād aṅkam āropya ca svayam 
mameyaṃ tanayety uktvā sneho mayi nipātitaḥ // Ram_2,110.29

antarikṣe ca vāg uktā pratimāmānuṣī kila 
evam etan narapate dharmeṇa tanayā tava // Ram_2,110.30

tataḥ prahṛṣṭo dharmātmā pitā me mithilādhipaḥ 
avāpto vipulām ṛddhiṃ mām avāpya narādhipaḥ // Ram_2,110.31

dattā cāsmīṣṭavad devyai jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā 
tayā saṃbhāvitā cāsmi snigdhayā mātṛsauhṛdāt // Ram_2,110.32

patisaṃyogasulabhaṃ vayo dṛṣṭvā tu me pitā 
cintām abhyagamad dīno vittanāśād ivādhanaḥ // Ram_2,110.33

sadṛśāc cāpakṛṣṭāc ca loke kanyāpitā janāt 
pradharṣaṇām avāpnoti śakreṇāpi samo bhuvi // Ram_2,110.34

tāṃ dharṣaṇām adūrasthāṃ saṃdṛśyātmani pārthivaḥ 
cintārṇavagataḥ pāraṃ nāsasādāplavo yathā // Ram_2,110.35

ayonijāṃ hi māṃ jñātvā nādhyagacchat sa cintayan 
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca mahīpālaḥ patiṃ mama // Ram_2,110.36

tasya buddhir iyaṃ jātā cintayānasya saṃtatam 
svayaṃ varaṃ tanūjāyāḥ kariṣyāmīti dhīmataḥ // Ram_2,110.37

mahāyajñe tadā tasya varuṇena mahātmanā 
dattaṃ dhanurvaraṃ prītyā tūṇī cākṣayasāyakau // Ram_2,110.38

asaṃcālyaṃ manuṣyaiś ca yatnenāpi ca gauravāt 
tan na śaktā namayituṃ svapneṣv api narādhipāḥ // Ram_2,110.39

tad dhanuḥ prāpya me pitrā vyāhṛtaṃ satyavādinā 
samavāye narendrāṇāṃ pūrvam āmantrya pārthivān // Ram_2,110.40

idaṃ ca dhanur udyamya sajyaṃ yaḥ kurute naraḥ 
tasya me duhitā bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ // Ram_2,110.41

tac ca dṛṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṃ gauravād girisaṃnibham 
abhivādya nṛpā jagmur aśaktās tasya tolane // Ram_2,110.42

sudīrghasya tu kālasya rāghavo 'yaṃ mahādyutiḥ 
viśvāmitreṇa sahito yajñaṃ draṣṭuṃ samāgataḥ // Ram_2,110.43

lakṣmaṇena saha bhrātrā rāmaḥ satyaparākramaḥ 
viśvāmitras tu dharmātmā mama pitrā supūjitaḥ // Ram_2,110.44

provāca pitaraṃ tatra bhrātarau rāmalakṣmaṇau 
sutau daśarathasyemau dhanurdarśanakāṅkṣiṇau 
ity uktas tena vipreṇa tad dhanuḥ samupānayat // Ram_2,110.45

nimeṣāntaramātreṇa tad ānamya sa vīryavān 
jyāṃ samāropya jhaṭiti pūrayāmāsa vīryavān // Ram_2,110.46

tena pūrayatā vegān madhye bhagnaṃ dvidhā dhanuḥ 
tasya śabdo 'bhavad bhīmaḥ patitasyāśaner iva // Ram_2,110.47

tato 'haṃ tatra rāmāya pitrā satyābhisaṃdhinā 
udyatā dātum udyamya jalabhājanam uttamam // Ram_2,110.48

dīyamānāṃ na tu tadā pratijagrāha rāghavaḥ 
avijñāya pituś chandam ayodhyādhipateḥ prabhoḥ // Ram_2,110.49

tataḥ śvaśuram āmantrya vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam 
mama pitrā ahaṃ dattā rāmāya viditātmane // Ram_2,110.50

mama caivānujā sādhvī ūrmilā priyadarśanā 
bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi dattā pitrā mama svayam // Ram_2,110.51

evaṃ dattāsmi rāmāya tadā tasmin svayaṃvare 
anuraktā ca dharmeṇa patiṃ vīryavatāṃ varam // Ram_2,110.52

anasūyā tu dharmajñā śrutvā tāṃ mahatīṃ kathām 
paryaṣvajata bāhubhyāṃ śirasy āghrāya maithilīm // Ram_2,111.1

vyaktākṣarapadaṃ citraṃ bhāṣitaṃ madhuraṃ tvayā 
yathā svayaṃvaraṃ vṛttaṃ tat sarvaṃ hi śrutaṃ mayā // Ram_2,111.2

rame 'haṃ kathayā te tu dṛḍhaṃ madhurabhāṣiṇi 
ravir astaṃ gataḥ śrīmān upohya rajanīṃ śivām // Ram_2,111.3

divasaṃ pratikīrṇānām āhārārthaṃ patatriṇām 
saṃdhyākāle nilīnānāṃ nidrārthaṃ śrūyate dhvaniḥ // Ram_2,111.4

ete cāpy abhiṣekārdrā munayaḥ phalaśodhanāḥ 
sahitā upavartante salilāplutavalkalāḥ // Ram_2,111.5

ṛṣīṇām agnihotreṣu huteṣu vidhipurvakam 
kapotāṅgāruṇo dhūmo dṛśyate pavanoddhataḥ // Ram_2,111.6

alpaparṇā hi taravo ghanībhūtāḥ samantataḥ 
viprakṛṣṭe 'pi ye deśe na prakāśanti vai diśaḥ // Ram_2,111.7

rajanīcarasattvāni pracaranti samantataḥ 
tapovanamṛgā hy ete veditīrtheṣu śerate // Ram_2,111.8

sampravṛttā niśā sīte nakṣatrasamalaṃkṛtā 
jyotsnāprāvaraṇaś candro dṛśyate 'bhyudito 'mbare // Ram_2,111.9

gamyatām anujānāmi rāmasyānucarī bhava 
kathayantyā hi madhuraṃ tvayāhaṃ paritoṣitā // Ram_2,111.10

alaṃkuru ca tāvat tvaṃ pratyakṣaṃ mama maithili 
prītiṃ janaya me vatsa divyālaṃkāraśobhinī // Ram_2,111.11

sā tadā samalaṃkṛtya sītā surasutopamā 
praṇamya śirasā tasyai rāmaṃ tv abhimukhī yayau // Ram_2,111.12

tathā tu bhūṣitāṃ sītāṃ dadarśa vadatāṃ varaḥ 
rāghavaḥ prītidānena tapasvinyā jaharṣa ca // Ram_2,111.13

nyavedayat tataḥ sarvaṃ sītā rāmāya maithilī 
prītidānaṃ tapasvinyā vasanābharaṇasrajām // Ram_2,111.14

prahṛṣṭas tv abhavad rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ 
maithilyāḥ satkriyāṃ dṛṣṭvā mānuṣeṣu sudurlabhām // Ram_2,111.15

tatas tāṃ śarvarīṃ prītaḥ puṇyāṃ śaśinibhānanaḥ 
arcitas tāpasaiḥ siddhair uvāsa raghunandanaḥ // Ram_2,111.16

tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām abhiṣicya hutāgnikān 
āpṛcchetāṃ naravyāghrau tāpasān vanagocarān // Ram_2,111.17

tāv ūcus te vanacarās tāpasā dharmacāriṇaḥ 
vanasya tasya saṃcāraṃ rākṣasaiḥ samabhiplutam // Ram_2,111.18

eṣa panthā maharṣīṇāṃ phalāny āharatāṃ vane 
anena tu vanaṃ durgaṃ gantuṃ rāghava te kṣamam // Ram_2,111.19

itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir dvijaiḥ kṛtasvastyayanaḥ paraṃtapaḥ 
vanaṃ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam // Ram_2,111.20

praviśya tu mahāraṇyaṃ daṇḍakāraṇyam ātmavān 
dadarśa rāmo durdharṣas tāpasāśramamaṇḍalam // Ram_3,1.1

kuśacīraparikṣiptaṃ brāhmyā lakṣmyā samāvṛtam 
yathā pradīptaṃ durdharṣaṃ gagane sūryamaṇḍalam // Ram_3,1.2

śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ susaṃmṛṣṭājiraṃ sadā 
pūjitaṃ copanṛttaṃ ca nityam apsarasāṃ gaṇaiḥ // Ram_3,1.3

viśālair agniśaraṇaiḥ srugbhāṇḍair ajinaiḥ kuśaiḥ 
samidbhis toyakalaśaiḥ phalamūlaiś ca śobhitam // Ram_3,1.4

āraṇyaiś ca mahāvṛkṣaiḥ puṇyaiḥ svāduphalair vṛtam 
balihomārcitaṃ puṇyaṃ brahmaghoṣanināditam // Ram_3,1.5

puṣpair vanyaiḥ parikṣiptaṃ padminyā ca sapadmayā 
phalamūlāśanair dāntaiś cīrakṛṣṇājināmbaraiḥ // Ram_3,1.6

sūryavaiśvānarābhaiś ca purāṇair munibhir vṛtam 
puṇyaiś ca niyatāhāraiḥ śobhitaṃ paramarṣibhiḥ // Ram_3,1.7

tad brahmabhavanaprakhyaṃ brahmaghoṣanināditam 
brahmavidbhir mahābhāgair brāhmaṇair upaśobhitam // Ram_3,1.8

tad dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmāṃs tāpasāśramamaṇḍalam 
abhyagacchan mahātejā vijyaṃ kṛtvā mahad dhanuḥ // Ram_3,1.9

divyajñānopapannās te rāmaṃ dṛṣṭvā maharṣayaḥ 
abhyagacchaṃs tadā prītā vaidehīṃ ca yaśasvinīm // Ram_3,1.10

te taṃ somam ivodyantaṃ dṛṣṭvā vai dharmacāriṇaḥ 
maṅgalāni prayuñjānāḥ pratyagṛhṇan dṛḍhavratāḥ // Ram_3,1.11

rūpasaṃhananaṃ lakṣmīṃ saukumāryaṃ suveṣatām 
dadṛśur vismitākārā rāmasya vanavāsinaḥ // Ram_3,1.12

vaidehīṃ lakṣmaṇaṃ rāmaṃ netrair animiṣair iva 
āścaryabhūtān dadṛśuḥ sarve te vanacāriṇaḥ // Ram_3,1.13

atrainaṃ hi mahābhāgāḥ sarvabhūtahite ratāḥ 
atithiṃ parṇaśālāyāṃ rāghavaṃ saṃnyaveśayan // Ram_3,1.14

tato rāmasya satkṛtya vidhinā pāvakopamāḥ 
ājahrus te mahābhāgāḥ salilaṃ dharmacāriṇaḥ // Ram_3,1.15

mūlaṃ puṣpaṃ phalaṃ vanyam āśramaṃ ca mahātmanaḥ 
nivedayitvā dharmajñās tataḥ prāñjalayo 'bruvan // Ram_3,1.16

dharmapālo janasyāsya śaraṇyaś ca mahāyaśāḥ 
pūjanīyaś ca mānyaś ca rājā daṇḍadharo guruḥ // Ram_3,1.17

indrasyeva caturbhāgaḥ prajā rakṣati rāghava 
rājā tasmād varān bhogān bhuṅkte lokanamaskṛtaḥ // Ram_3,1.18

te vayaṃ bhavatā rakṣyā bhavadviṣayavāsinaḥ 
nagarastho vanastho vā tvaṃ no rājā janeśvaraḥ // Ram_3,1.19

nyastadaṇḍā vayaṃ rājañ jitakrodhā jitendriyāḥ 
rakṣitavyās tvayā śaśvad garbhabhūtās tapodhanāḥ // Ram_3,1.20

evam uktvā phalair mūlaiḥ puṣpair vanyaiś ca rāghavam 
anyaiś ca vividhāhāraiḥ salakṣmaṇam apūjayan // Ram_3,1.21

tathānye tāpasāḥ siddhā rāmaṃ vaiśvānaropamāḥ 
nyāyavṛttā yathānyāyaṃ tarpayāmāsur īśvaram // Ram_3,1.22

kṛtātithyo 'tha rāmas tu sūryasyodayanaṃ prati 
āmantrya sa munīn sarvān vanam evānvagāhata // Ram_3,2.1

nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ śārdūlavṛkasevitam 
dhvastavṛkṣalatāgulmaṃ durdarśasalilāśayam // Ram_3,2.2

niṣkūjanānāśakuni jhillikāgaṇanāditam 
lakṣmaṇānugato rāmo vanamadhyaṃ dadarśa ha // Ram_3,2.3

vanamadhye tu kākutsthas tasmin ghoramṛgāyute 
dadarśa giriśṛṅgābhaṃ puruṣādaṃ mahāsvanam // Ram_3,2.4

gabhīrākṣaṃ mahāvaktraṃ vikaṭaṃ viṣamodaram 
bībhatsaṃ viṣamaṃ dīrghaṃ vikṛtaṃ ghoradarśanam // Ram_3,2.5

vasānaṃ carma vaiyāghraṃ vasārdraṃ rudhirokṣitam 
trāsanaṃ sarvabhūtānāṃ vyāditāsyam ivāntakam // Ram_3,2.6

trīn siṃhāṃś caturo vyāghrān dvau vṛkau pṛṣatān daśa 
saviṣāṇaṃ vasādigdhaṃ gajasya ca śiro mahat // Ram_3,2.7

avasajyāyase śūle vinadantaṃ mahāsvanam 
sa rāmaṃ lakṣmaṇaṃ caiva sītāṃ dṛṣṭvā ca maithilīm // Ram_3,2.8

abhyadhāvat susaṃkruddhaḥ prajāḥ kāla ivāntakaḥ 
sa kṛtvā bhairavaṃ nādaṃ cālayann iva medinīm // Ram_3,2.9

aṅgenādāya vaidehīm apakramya tato 'bravīt 
yuvāṃ jaṭācīradharau sabhāryau kṣīṇajīvitau // Ram_3,2.10

praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ śaracāpāsidhāriṇau 
kathaṃ tāpasayor vāṃ ca vāsaḥ pramadayā saha // Ram_3,2.11

adharmacāriṇau pāpau kau yuvāṃ munidūṣakau 
ahaṃ vanam idaṃ durgaṃ virādho nāma rākṣasaḥ // Ram_3,2.12

carāmi sāyudho nityam ṛṣimāṃsāni bhakṣayan 
iyaṃ nārī varārohā mama bhāryā bhaviṣyati 
yuvayoḥ pāpayoś cāhaṃ pāsyāmi rudhiraṃ mṛdhe // Ram_3,2.13

tasyaivaṃ bruvato dhṛṣṭaṃ virādhasya durātmanaḥ 
śrutvā sagarvitaṃ vākyaṃ saṃbhrāntā janakātmajā 
sītā prāvepatodvegāt pravāte kadalī yathā // Ram_3,2.14

tāṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ sītāṃ virādhāṅkagatāṃ śubhām 
abravīl lakṣmaṇaṃ vākyaṃ mukhena pariśuṣyatā // Ram_3,2.15

paśya saumya narendrasya janakasyātmasambhavām 
mama bhāryāṃ śubhācārāṃ virādhāṅke praveśitām 
atyantasukhasaṃvṛddhāṃ rājaputrīṃ yaśasvinīm // Ram_3,2.16

yad abhipretam asmāsu priyaṃ varavṛtaṃ ca yat 
kaikeyyās tu susaṃvṛttaṃ kṣipram adyaiva lakṣmaṇa // Ram_3,2.17

yā na tuṣyati rājyena putrārthe dīrghadarśinī 
yayāhaṃ sarvabhūtānāṃ hitaḥ prasthāpito vanam 
adyedānīṃ sakāmā sā yā mātā mama madhyamā // Ram_3,2.18

parasparśāt tu vaidehyā na duḥkhataram asti me 
pitur vināśāt saumitre svarājyaharaṇāt tathā // Ram_3,2.19

iti bruvati kākutsthe bāṣpaśokapariplute 
abravīl lakṣmaṇaḥ kruddho ruddho nāga iva śvasan // Ram_3,2.20

anātha iva bhūtānāṃ nāthas tvaṃ vāsavopamaḥ 
mayā preṣyeṇa kākutstha kimarthaṃ paritapyase // Ram_3,2.21

śareṇa nihatasyādya mayā kruddhena rakṣasaḥ 
virādhasya gatāsor hi mahī pāsyati śoṇitam // Ram_3,2.22

rājyakāme mama krodho bharate yo babhūva ha 
taṃ virādhe vimokṣyāmi vajrī vajram ivācale // Ram_3,2.23

mama bhujabalavegavegitaḥ patatu śaro 'sya mahān mahorasi 
vyapanayatu tanoś ca jīvitaṃ patatu tataś ca mahīṃ vighūrṇitaḥ // Ram_3,2.24

athovāca punar vākyaṃ virādhaḥ pūrayan vanam 
ātmānaṃ pṛcchate brūtaṃ kau yuvāṃ kva gamiṣyathaḥ // Ram_3,3.1

tam uvāca tato rāmo rākṣasaṃ jvalitānanam 
pṛcchantaṃ sumahātejā ikṣvākukulam ātmanaḥ // Ram_3,3.2

kṣatriyau vṛttasampannau viddhi nau vanagocarau 
tvāṃ tu veditum icchāvaḥ kas tvaṃ carasi daṇḍakān // Ram_3,3.3

tam uvāca virādhas tu rāmaṃ satyaparākramam 
hanta vakṣyāmi te rājan nibodha mama rāghava // Ram_3,3.4

putraḥ kila jayasyāhaṃ mātā mama śatahradā 
virādha iti mām āhuḥ pṛthivyāṃ sarvarākṣasāḥ // Ram_3,3.5

tapasā cāpi me prāptā brahmaṇo hi prasādajā 
śastreṇāvadhyatā loke 'cchedyābhedyatvam eva ca // Ram_3,3.6

utsṛjya pramadām enām anapekṣau yathāgatam 
tvaramāṇau pālayethāṃ na vāṃ jīvitam ādade // Ram_3,3.7

taṃ rāmaḥ pratyuvācedaṃ kopasaṃraktalocanaḥ 
rākṣasaṃ vikṛtākāraṃ virādhaṃ pāpacetasam // Ram_3,3.8

kṣudra dhik tvāṃ tu hīnārthaṃ mṛtyum anveṣase dhruvam 
raṇe samprāpsyase tiṣṭha na me jīvan gamiṣyasi // Ram_3,3.9

tataḥ sajyaṃ dhanuḥ kṛtvā rāmaḥ suniśitāñ śarān 
suśīghram abhisaṃdhāya rākṣasaṃ nijaghāna ha // Ram_3,3.10

dhanuṣā jyāguṇavatā saptabāṇān mumoca ha 
rukmapuṅkhān mahāvegān suparṇānilatulyagān // Ram_3,3.11

te śarīraṃ virādhasya bhittvā barhiṇavāsasaḥ 
nipetuḥ śoṇitādigdhā dharaṇyāṃ pāvakopamāḥ // Ram_3,3.12

sa vinadya mahānādaṃ śūlaṃ śakradhvajopamam 
pragṛhyāśobhata tadā vyāttānana ivāntakaḥ // Ram_3,3.13

tac chūlaṃ vajrasaṃkāśaṃ gagane jvalanopamam 
dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ // Ram_3,3.14

tasya raudrasya saumitrir bāhuṃ savyaṃ babhañja ha 
rāmas tu dakṣiṇaṃ bāhuṃ tarasā tasya rakṣasaḥ // Ram_3,3.15

sa bhagnabāhuḥ saṃvigno nipapātāśu rākṣasaḥ 
dharaṇyāṃ meghasaṃkāśo vajrabhinna ivācalaḥ 
idaṃ provāca kākutsthaṃ virādhaḥ puruṣarṣabham // Ram_3,3.16

kausalyā suprajās tāta rāmas tvaṃ vidito mayā 
vaidehī ca mahābhāgā lakṣmaṇaś ca mahāyaśāḥ // Ram_3,3.17

abhiśāpād ahaṃ ghorāṃ praviṣṭo rākṣasīṃ tanum 
tumburur nāma gandharvaḥ śapto vaiśravaṇena hi // Ram_3,3.18

prasādyamānaś ca mayā so 'bravīn māṃ mahāyaśāḥ 
yadā dāśarathī rāmas tvāṃ vadhiṣyati saṃyuge // Ram_3,3.19

tadā prakṛtim āpanno bhavān svargaṃ gamiṣyati 
iti vaiśravaṇo rājā rambhāsaktam uvāca ha // Ram_3,3.20

anupasthīyamāno māṃ saṃkruddho vyājahāra ha 
tava prasādān mukto 'ham abhiśāpāt sudāruṇāt 
bhavanaṃ svaṃ gamiṣyāmi svasti vo 'stu paraṃtapa // Ram_3,3.21

ito vasati dharmātmā śarabhaṅgaḥ pratāpavān 
adhyardhayojane tāta maharṣiḥ sūryasaṃnibhaḥ // Ram_3,3.22

taṃ kṣipram abhigaccha tvaṃ sa te śreyo vidhāsyati 
avaṭe cāpi māṃ rāma nikṣipya kuśalī vraja // Ram_3,3.23

rakṣasāṃ gatasattvānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ 
avaṭe ye nidhīyante teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ // Ram_3,3.24

evam uktvā tu kākutsthaṃ virādhaḥ śarapīḍitaḥ 
babhūva svargasamprāpto nyastadeho mahābalaḥ // Ram_3,3.25

taṃ muktakaṇṭham utkṣipya śaṅkukarṇaṃ mahāsvanam 
virādhaṃ prākṣipac chvabhre nadantaṃ bhairavasvanam // Ram_3,3.26

tatas tu tau kāñcanacitrakārmukau nihatya rakṣaḥ parigṛhya maithilīm 
vijahratus tau muditau mahāvane divi sthitau candradivākarāv iva // Ram_3,3.27

hatvā tu taṃ bhīmabalaṃ virādhaṃ rākṣasaṃ vane 
tataḥ sītāṃ pariṣvajya samāśvāsya ca vīryavān 
abravīl lakṣmaṇaṃ rāmo bhrātaraṃ dīptatejasam // Ram_3,4.1

kaṣṭaṃ vanam idaṃ durgaṃ na ca smo vanagocarāḥ 
abhigacchāmahe śīghraṃ śarabhaṅgaṃ tapodhanam // Ram_3,4.2

āśramaṃ śarabhaṅgasya rāghavo 'bhijagāma ha // Ram_3,4.3

tasya devaprabhāvasya tapasā bhāvitātmanaḥ 
samīpe śarabhaṅgasya dadarśa mahad adbhutam // Ram_3,4.4

vibhrājamānaṃ vapuṣā sūryavaiśvānaropamam 
asaṃspṛśantaṃ vasudhāṃ dadarśa vibudheśvaram // Ram_3,4.5

suprabhābharaṇaṃ devaṃ virajo'mbaradhāriṇam 
tadvidhair eva bahubhiḥ pūjyamānaṃ mahātmabhiḥ // Ram_3,4.6

haribhir vājibhir yuktam antarikṣagataṃ ratham 
dadarśādūratas tasya taruṇādityasaṃnibham // Ram_3,4.7

pāṇḍurābhraghanaprakhyaṃ candramaṇḍalasaṃnibham 
apaśyad vimalaṃ chattraṃ citramālyopaśobhitam // Ram_3,4.8

cāmaravyajane cāgrye rukmadaṇḍe mahādhane 
gṛhīte vananārībhyāṃ dhūyamāne ca mūrdhani // Ram_3,4.9

gandharvāmarasiddhāś ca bahavaḥ paramarṣayaḥ 
antarikṣagataṃ devaṃ vāgbhir agryābhir īḍire // Ram_3,4.10

dṛṣṭvā śatakratuṃ tatra rāmo lakṣmaṇam abravīt 
ye hayāḥ puruhūtasya purā śakrasya naḥ śrutāḥ 
antarikṣagatā divyās ta ime harayo dhruvam // Ram_3,4.11

ime ca puruṣavyāghra ye tiṣṭhanty abhito ratham 
śataṃ śataṃ kuṇḍalino yuvānaḥ khaḍgapāṇayaḥ // Ram_3,4.12

urodeśeṣu sarveṣāṃ hārā jvalanasaṃnibhāḥ 
rūpaṃ bibhrati saumitre pañcaviṃśativārṣikam // Ram_3,4.13

etaddhi kila devānāṃ vayo bhavati nityadā 
yatheme puruṣavyāghrā dṛśyante priyadarśanāḥ // Ram_3,4.14

ihaiva saha vaidehyā muhūrtaṃ tiṣṭha lakṣmaṇa 
yāvaj janāmy ahaṃ vyaktaṃ ka eṣa dyutimān rathe // Ram_3,4.15

tam evam uktvā saumitrim ihaiva sthīyatām iti 
abhicakrāma kākutsthaḥ śarabhaṅgāśramaṃ prati // Ram_3,4.16

tataḥ samabhigacchantaṃ prekṣya rāmaṃ śacīpatiḥ 
śarabhaṅgam anujñāpya vibudhān idam abravīt // Ram_3,4.17

ihopayāty asau rāmo yāvan māṃ nābhibhāṣate 
niṣṭhāṃ nayata tāvat tu tato māṃ draṣṭum arhati // Ram_3,4.18

jitavantaṃ kṛtārthaṃ ca draṣṭāham acirād imam 
karma hy anena kartavyaṃ mahad anyaiḥ suduṣkaram // Ram_3,4.19

iti vajrī tam āmantrya mānayitvā ca tāpasam 
rathena hariyuktena yayau divam ariṃdamaḥ // Ram_3,4.20

prayāte tu sahasrākṣe rāghavaḥ saparicchadaḥ 
agnihotram upāsīnaṃ śarabhaṅgam upāgamat // Ram_3,4.21

tasya pādau ca saṃgṛhya rāmaḥ sītā ca lakṣmaṇaḥ 
niṣedus tadanujñātā labdhavāsā nimantritāḥ // Ram_3,4.22

tataḥ śakropayānaṃ tu paryapṛcchat sa rāghavaḥ 
śarabhaṅgaś ca tat sarvaṃ rāghavāya nyavedayat // Ram_3,4.23

mām eṣa varado rāma brahmalokaṃ ninīṣati 
jitam ugreṇa tapasā duṣprāpam akṛtātmabhiḥ // Ram_3,4.24

ahaṃ jñātvā naravyāghra vartamānam adūrataḥ 
brahmalokaṃ na gacchāmi tvām adṛṣṭvā priyātithim // Ram_3,4.25

samāgamya gamiṣyāmi tridivaṃ devasevitam 
akṣayā naraśārdūla jitā lokā mayā śubhāḥ 
brāhmyāś ca nākapṛṣṭhyāś ca pratigṛhṇīṣva māmakān // Ram_3,4.26

evam ukto naravyāghraḥ sarvaśāstraviśāradaḥ 
ṛṣiṇā śarabhaṅgena rāghavo vākyam abravīt // Ram_3,4.27

aham evāhariṣyāmi sarvāṃl lokān mahāmune 
āvāsaṃ tv aham icchāmi pradiṣṭam iha kānane // Ram_3,4.28

rāghaveṇaivam uktas tu śakratulyabalena vai 
śarabhaṅgo mahāprājñaḥ punar evābravīd vacaḥ // Ram_3,4.29

sutīkṣṇam abhigaccha tvaṃ śucau deśe tapasvinam 
ramaṇīye vanoddeśe sa te vāsaṃ vidhāsyati // Ram_3,4.30

eṣa panthā naravyāghra muhūrtaṃ paśya tāta mām 
yāvaj jahāmi gātrāṇi jīrṇāṃ tvacam ivoragaḥ // Ram_3,4.31

tato 'gniṃ sa samādhāya hutvā cājyena mantravit 
śarabhaṅgo mahātejāḥ praviveśa hutāśanam // Ram_3,4.32

tasya romāṇi keśāṃś ca dadāhāgnir mahātmanaḥ 
jīrṇāṃ tvacaṃ tathāsthīni yac ca māṃsaṃ ca śoṇitam // Ram_3,4.33

sa ca pāvakasaṃkāśaḥ kumāraḥ samapadyata 
utthāyāgnicayāt tasmāc charabhaṅgo vyarocata // Ram_3,4.34

sa lokān āhitāgnīnām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām 
devānāṃ ca vyatikramya brahmalokaṃ vyarohata // Ram_3,4.35

sa puṇyakarmā bhuvane dvijarṣabhaḥ pitāmahaṃ sānucaraṃ dadarśa ha 
pitāmahaś cāpi samīkṣya taṃ dvijaṃ nananda susvāgatam ity uvāca ha // Ram_3,4.36

śarabhaṅge divaṃ prāpte munisaṃghāḥ samāgatāḥ 
abhyagacchanta kākutsthaṃ rāmaṃ jvalitatejasam // Ram_3,5.1

vaikhānasā vālakhilyāḥ samprakṣālā marīcipāḥ 
aśmakuṭṭāś ca bahavaḥ pattrāhārāś ca tāpasāḥ // Ram_3,5.2

dantolūkhalinaś caiva tathaivonmajjakāḥ pare 
munayaḥ salilāhārā vāyubhakṣās tathāpare // Ram_3,5.3

ākāśanilayāś caiva tathā sthaṇḍilaśāyinaḥ 
tathordhvavāsino dāntās tathārdrapaṭavāsasaḥ // Ram_3,5.4

sajapāś ca taponityās tathā pañcatapo'nvitāḥ 
sarve brāhmyā śriyā juṣṭā dṛḍhayogasamāhitāḥ 
śarabhaṅgāśrame rāmam abhijagmuś ca tāpasāḥ // Ram_3,5.5

abhigamya ca dharmajñā rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam 
ūcuḥ paramadharmajñam ṛṣisaṃghāḥ samāhitāḥ // Ram_3,5.6

tvam ikṣvākukulasyāsya pṛthivyāś ca mahārathaḥ 
pradhānaś cāsi nāthaś ca devānāṃ maghavān iva // Ram_3,5.7

viśrutas triṣu lokeṣu yaśasā vikrameṇa ca 
pitṛvratatvaṃ satyaṃ ca tvayi dharmaś ca puṣkalaḥ // Ram_3,5.8

tvām āsādya mahātmānaṃ dharmajñaṃ dharmavatsalam 
arthitvān nātha vakṣyāmas tac ca naḥ kṣantum arhasi // Ram_3,5.9

adharmas tu mahāṃs tāta bhavet tasya mahīpateḥ 
yo hared baliṣaḍbhāgaṃ na ca rakṣati putravat // Ram_3,5.10

yuñjānaḥ svān iva prāṇān prāṇair iṣṭān sutān iva 
nityayuktaḥ sadā rakṣan sarvān viṣayavāsinaḥ // Ram_3,5.11

prāpnoti śāśvatīṃ rāma kīrtiṃ sa bahuvārṣikīm 
brahmaṇaḥ sthānam āsādya tatra cāpi mahīyate // Ram_3,5.12

yat karoti paraṃ dharmaṃ munir mūlaphalāśanaḥ 
tatra rājñaś caturbhāgaḥ prajā dharmeṇa rakṣataḥ // Ram_3,5.13

so 'yaṃ brāhmaṇabhūyiṣṭho vānaprasthagaṇo mahān 
tvan nātho 'nāthavad rāma rākṣasair vadhyate bhṛśam // Ram_3,5.14

ehi paśya śarīrāṇi munīnāṃ bhāvitātmanām 
hatānāṃ rākṣasair ghorair bahūnāṃ bahudhā vane // Ram_3,5.15

pampānadīnivāsānām anumandākinīm api 
citrakūṭālayānāṃ ca kriyate kadanaṃ mahat // Ram_3,5.16

evaṃ vayaṃ na mṛṣyāmo viprakāraṃ tapasvinām 
kriyamāṇaṃ vane ghoraṃ rakṣobhir bhīmakarmabhiḥ // Ram_3,5.17

tatas tvāṃ śaraṇārthaṃ ca śaraṇyaṃ samupasthitāḥ 
paripālaya no rāma vadhyamānān niśācaraiḥ // Ram_3,5.18

etac chrutvā tu kākutsthas tāpasānāṃ tapasvinām 
idaṃ provāca dharmātmā sarvān eva tapasvinaḥ 
naivam arhatha māṃ vaktum ājñāpyo 'haṃ tapasvinām // Ram_3,5.19

bhavatām arthasiddhyartham āgato 'haṃ yadṛcchayā 
tasya me 'yaṃ vane vāso bhaviṣyati mahāphalaḥ 
tapasvināṃ raṇe śatrūn hantum icchāmi rākṣasān // Ram_3,5.20

dattvā varaṃ cāpi tapodhanānāṃ dharme dhṛtātmā saha lakṣmaṇena 
tapodhanaiś cāpi sabhājyavṛttaḥ sutīkṣṇam evābhijagāma vīraḥ // Ram_3,5.21

rāmas tu sahito bhrātrā sītayā ca paraṃtapaḥ 
sutīkṣṇasyāśramapadaṃ jagāma saha tair dvijaiḥ // Ram_3,6.1

sa gatvā dūram adhvānaṃ nadīs tīrtvā bahūdakāḥ 
dadarśa vipulaṃ śailaṃ mahāmegham ivonnatam // Ram_3,6.2

tatas tad ikṣvākuvarau satataṃ vividhair drumaiḥ 
kānanaṃ tau viviśatuḥ sītayā saha rāghavau // Ram_3,6.3

praviṣṭas tu vanaṃ ghoraṃ bahupuṣpaphaladrumam 
dadarśāśramam ekānte cīramālāpariṣkṛtam // Ram_3,6.4

tatra tāpasam āsīnaṃ malapaṅkajaṭādharam 
rāmaḥ sutīkṣṇaṃ vidhivat tapovṛddham abhāṣata // Ram_3,6.5

rāmo 'ham asmi bhagavan bhavantaṃ draṣṭum āgataḥ 
tan mābhivada dharmajña maharṣe satyavikrama // Ram_3,6.6

sa nirīkṣya tato vīraṃ rāmaṃ dharmabhṛtāṃ varam 
samāśliṣya ca bāhubhyām idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,6.7

svāgataṃ khalu te vīra rāma dharmabhṛtāṃ vara 
āśramo 'yaṃ tvayākrāntaḥ sanātha iva sāmpratam // Ram_3,6.8

pratīkṣamāṇas tvām eva nārohe 'haṃ mahāyaśaḥ 
devalokam ito vīra dehaṃ tyaktvā mahītale // Ram_3,6.9

citrakūṭam upādāya rājyabhraṣṭo 'si me śrutaḥ 
ihopayātaḥ kākutstho devarājaḥ śatakratuḥ 
sarvāṃl lokāñ jitān āha mama puṇyena karmaṇā // Ram_3,6.10

teṣu devarṣijuṣṭeṣu jiteṣu tapasā mayā 
matprasādāt sabhāryas tvaṃ viharasva salakṣmaṇaḥ // Ram_3,6.11

tam ugratapasaṃ dīptaṃ maharṣiṃ satyavādinam 
pratyuvācātmavān rāmo brahmāṇam iva vāsavaḥ // Ram_3,6.12

aham evāhariṣyāmi svayaṃ lokān mahāmune 
āvāsaṃ tv aham icchāmi pradiṣṭam iha kānane // Ram_3,6.13

bhavān sarvatra kuśalaḥ sarvabhūtahite rataḥ 
ākhyātaḥ śarabhaṅgena gautamena mahātmanā // Ram_3,6.14

evam uktas tu rāmeṇa maharṣir lokaviśrutaḥ 
abravīn madhuraṃ vākyaṃ harṣeṇa mahatāplutaḥ // Ram_3,6.15

ayam evāśramo rāma guṇavān ramyatām iha 
ṛṣisaṃghānucaritaḥ sadā mūlaphalair yutaḥ // Ram_3,6.16

imam āśramam āgamya mṛgasaṃghā mahāyaśaḥ 
aṭitvā pratigacchanti lobhayitvākutobhayāḥ // Ram_3,6.17

tac chrutvā vacanaṃ tasya maharṣer lakṣmaṇāgrajaḥ 
uvāca vacanaṃ dhīro vikṛṣya saśaraṃ dhanuḥ // Ram_3,6.18

tān ahaṃ sumahābhāga mṛgasaṃghān samāgatān 
hanyāṃ niśitadhāreṇa śareṇāśanivarcasā // Ram_3,6.19

bhavāṃs tatrābhiṣajyeta kiṃ syāt kṛcchrataraṃ tataḥ 
etasminn āśrame vāsaṃ ciraṃ tu na samarthaye // Ram_3,6.20

tam evam uktvā varadaṃ rāmaḥ saṃdhyām upāgamat 
anvāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ tatra vāsam akalpayat // Ram_3,6.21

tataḥ śubhaṃ tāpasabhojyam annaṃ svayaṃ sutīkṣṇaḥ puruṣarṣabhābhyām 
tābhyāṃ susatkṛtya dadau mahātmā saṃdhyānivṛttau rajanīṃ samīkṣya // Ram_3,6.22

rāmas tu sahasaumitriḥ sutīkṣṇenābhipūjitaḥ 
pariṇāmya niśāṃ tatra prabhāte pratyabudhyata // Ram_3,7.1

utthāya tu yathākālaṃ rāghavaḥ saha sītayā 
upāspṛśat suśītena jalenotpalagandhinā // Ram_3,7.2

atha te 'gniṃ surāṃś caiva vaidehī rāmalakṣmaṇau 
kālyaṃ vidhivad abhyarcya tapasviśaraṇe vane // Ram_3,7.3

udayantaṃ dinakaraṃ dṛṣṭvā vigatakalmaṣāḥ 
sutīkṣṇam abhigamyedaṃ ślakṣṇaṃ vacanam abruvan // Ram_3,7.4

sukhoṣitāḥ sma bhagavaṃs tvayā pūjyena pūjitāḥ 
āpṛcchāmaḥ prayāsyāmo munayas tvarayanti naḥ // Ram_3,7.5

tvarāmahe vayaṃ draṣṭuṃ kṛtsnam āśramamaṇḍalam 
ṛṣīṇāṃ puṇyaśīlānāṃ daṇḍakāraṇyavāsinām // Ram_3,7.6

abhyanujñātum icchāmaḥ sahaibhir munipuṃgavaiḥ 
dharmanityais tapodāntair viśikhair iva pāvakaiḥ // Ram_3,7.7

aviṣahyātapo yāvat sūryo nātivirājate 
amārgeṇāgatāṃ lakṣmīṃ prāpyevānvayavarjitaḥ // Ram_3,7.8

tāvad icchāmahe gantum ity uktvā caraṇau muneḥ 
vavande sahasaumitriḥ sītayā saha rāghavaḥ // Ram_3,7.9

tau saṃspṛśantau caraṇāv utthāpya munipuṃgavaḥ 
gāḍham āliṅgya sasneham idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,7.10

ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ rāma saumitriṇā saha 
sītayā cānayā sārdhaṃ chāyayevānuvṛttayā // Ram_3,7.11

paśyāśramapadaṃ ramyaṃ daṇḍakāraṇyavāsinām 
eṣāṃ tapasvināṃ vīra tapasā bhāvitātmanām // Ram_3,7.12

suprājyaphalamūlāni puṣpitāni vanāni ca 
praśāntamṛgayūthāni śāntapakṣigaṇāni ca // Ram_3,7.13

phullapaṅkajaṣaṇḍāni prasannasalilāni ca 
kāraṇḍavavikīrṇāni taṭākāni sarāṃsi ca // Ram_3,7.14

drakṣyase dṛṣṭiramyāṇi giriprasravaṇāni ca 
ramaṇīyāny araṇyāni mayūrābhirutāni ca // Ram_3,7.15

gamyatāṃ vatsa saumitre bhavān api ca gacchatu 
āgantavyaṃ ca te dṛṣṭvā punar evāśramaṃ mama // Ram_3,7.16

evam uktas tathety uktvā kākutsthaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
pradakṣiṇaṃ muniṃ kṛtvā prasthātum upacakrame // Ram_3,7.17

tataḥ śubhatare tūṇī dhanuṣī cāyatekṣaṇā 
dadau sītā tayor bhrātroḥ khaḍgau ca vimalau tataḥ // Ram_3,7.18

ābadhya ca śubhe tūṇī cāpau cādāya sasvanau 
niṣkrāntāv āśramād gantum ubhau tau rāmalakṣmaṇau // Ram_3,7.19

sutīkṣṇenābhyanujñātaṃ prasthitaṃ raghunandanam 
vaidehī snigdhayā vācā bhartāram idam abravīt // Ram_3,8.1

ayaṃ dharmaḥ susūkṣmeṇa vidhinā prāpyate mahān 
nivṛttena ca śakyo 'yaṃ vyasanāt kāmajād iha // Ram_3,8.2

trīṇy eva vyasanāny atra kāmajāni bhavanty uta 
mithyāvākyaṃ paramakaṃ tasmād gurutarāv ubhau 
paradārābhigamanaṃ vinā vairaṃ ca raudratā // Ram_3,8.3

mithyāvākyaṃ na te bhūtaṃ na bhaviṣyati rāghava 
kuto 'bhilaṣaṇaṃ strīṇāṃ pareṣāṃ dharmanāśanam // Ram_3,8.4

tac ca sarvaṃ mahābāho śakyaṃ voḍhuṃ jitendriyaiḥ 
tava vaśyendriyatvaṃ ca jānāmi śubhadarśana // Ram_3,8.5

tṛtīyaṃ yad idaṃ raudraṃ paraprāṇābhihiṃsanam 
nirvairaṃ kriyate mohāt tac ca te samupasthitam // Ram_3,8.6

pratijñātas tvayā vīra daṇḍakāraṇyavāsinām 
ṛṣīṇāṃ rakṣaṇārthāya vadhaḥ saṃyati rakṣasām // Ram_3,8.7

etannimittaṃ ca vanaṃ daṇḍakā iti viśrutam 
prasthitas tvaṃ saha bhrātrā dhṛtabāṇaśarāsanaḥ // Ram_3,8.8

tatas tvāṃ prasthitaṃ dṛṣṭvā mama cintākulaṃ manaḥ 
tvadvṛttaṃ cintayantyā vai bhaven niḥśreyasaṃ hitam // Ram_3,8.9

na hi me rocate vīra gamanaṃ daṇḍakān prati 
kāraṇaṃ tatra vakṣyāmi vadantyāḥ śrūyatāṃ mama // Ram_3,8.10

tvaṃ hi bāṇadhanuṣpāṇir bhrātrā saha vanaṃ gataḥ 
dṛṣṭvā vanacarān sarvān kaccit kuryāḥ śaravyayam // Ram_3,8.11

kṣatriyāṇām iha dhanur hutāśasyendhanāni ca 
samīpataḥ sthitaṃ tejobalam ucchrayate bhṛśam // Ram_3,8.12

purā kila mahābāho tapasvī satyavāk śuciḥ 
kasmiṃścid abhavat puṇye vane ratamṛgadvije // Ram_3,8.13

tasyaiva tapaso vighnaṃ kartum indraḥ śacīpatiḥ 
khaḍgapāṇir athāgacchad āśramaṃ bhaṭarūpadhṛk // Ram_3,8.14

tasmiṃs tadāśramapade nihitaḥ khaḍga uttamaḥ 
sa nyāsavidhinā dattaḥ puṇye tapasi tiṣṭhataḥ // Ram_3,8.15

sa tac chastram anuprāpya nyāsarakṣaṇatatparaḥ 
vane tu vicaraty eva rakṣan pratyayam ātmanaḥ // Ram_3,8.16

yatra gacchaty upādātuṃ mūlāni ca phalāni ca 
na vinā yāti taṃ khaḍgaṃ nyāsarakṣaṇatatparaḥ // Ram_3,8.17

nityaṃ śastraṃ parivahan krameṇa sa tapodhanaḥ 
cakāra raudrīṃ svāṃ buddhiṃ tyaktvā tapasi niścayam // Ram_3,8.18

tataḥ sa raudrābhirataḥ pramatto 'dharmakarṣitaḥ 
tasya śastrasya saṃvāsāj jagāma narakaṃ muniḥ // Ram_3,8.19

snehāc ca bahumānāc ca smāraye tvāṃ na śikṣaye 
na kathaṃcana sā kāryā gṛhītadhanuṣā tvayā // Ram_3,8.20

buddhir vairaṃ vinā hantuṃ rākṣasān daṇḍakāśritān 
aparādhaṃ vinā hantuṃ lokān vīra na kāmaye // Ram_3,8.21

kṣatriyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ vaneṣu niyatātmanām 
dhanuṣā kāryam etāvad ārtānām abhirakṣaṇam // Ram_3,8.22

kva ca śastraṃ kva ca vanaṃ kva ca kṣātraṃ tapaḥ kva ca 
vyāviddham idam asmābhir deśadharmas tu pūjyatām // Ram_3,8.23

tadārya kaluṣā buddhir jāyate śastrasevanāt 
punar gatvā tv ayodhyāyāṃ kṣatradharmaṃ cariṣyasi // Ram_3,8.24

akṣayā tu bhavet prītiḥ śvaśrūśvaśurayor mama 
yadi rājyaṃ hi saṃnyasya bhaves tvaṃ nirato muniḥ // Ram_3,8.25

dharmād arthaḥ prabhavati dharmāt prabhavate sukham 
dharmeṇa labhate sarvaṃ dharmasāram idaṃ jagat // Ram_3,8.26

ātmānaṃ niyamais tais taiḥ karṣayitvā prayatnataḥ 
prāpyate nipuṇair dharmo na sukhāl labhyate sukham // Ram_3,8.27

nityaṃ śucimatiḥ saumya cara dharmaṃ tapovane 
sarvaṃ hi viditaṃ tubhyaṃ trailokyam api tattvataḥ // Ram_3,8.28

strīcāpalād etad udāhṛtaṃ me dharmaṃ ca vaktuṃ tava kaḥ samarthaḥ 
vicārya buddhyā tu sahānujena yad rocate tat kuru mācireṇa // Ram_3,8.29

vākyam etat tu vaidehyā vyāhṛtaṃ bhartṛbhaktayā 
śrutvā dharme sthito rāmaḥ pratyuvācātha maithilīm // Ram_3,9.1

hitam uktaṃ tvayā devi snigdhayā sadṛśaṃ vacaḥ 
kulaṃ vyapadiśantyā ca dharmajñe janakātmaje // Ram_3,9.2

kiṃ tu vakṣyāmy ahaṃ devi tvayaivoktam idaṃ vacaḥ 
kṣatriyair dhāryate cāpo nārtaśabdo bhaved iti // Ram_3,9.3

te cārtā daṇḍakāraṇye munayaḥ saṃśitavratāḥ 
māṃ sīte svayam āgamya śaraṇyāḥ śaraṇaṃ gatāḥ // Ram_3,9.4

vasanto dharmaniratā vane mūlaphalāśanāḥ 
na labhante sukhaṃ bhītā rākṣasaiḥ krūrakarmabhiḥ // Ram_3,9.5

kāle kāle ca niratā niyamair vividhair vane 
bhakṣyante rākṣasair bhīmair naramāṃsopajīvibhiḥ // Ram_3,9.6

te bhakṣyamāṇā munayo daṇḍakāraṇyavāsinaḥ 
asmān abhyavapadyeti mām ūcur dvijasattamāḥ // Ram_3,9.7

mayā tu vacanaṃ śrutvā teṣām evaṃ mukhāc cyutam 
kṛtvā caraṇaśuśrūṣāṃ vākyam etad udāhṛtam // Ram_3,9.8

prasīdantu bhavanto me hrīr eṣā hi mamātulā 
yadīdṛśair ahaṃ viprair upastheyair upasthitaḥ 
kiṃ karomīti ca mayā vyāhṛtaṃ dvijasaṃnidhau // Ram_3,9.9

sarvair eva samāgamya vāg iyaṃ samudāhṛtā 
rākṣasair daṇḍakāraṇye bahubhiḥ kāmarūpibhiḥ 
arditāḥ sma bhṛśaṃ rāma bhavān nas trātum arhati // Ram_3,9.10

homakāle tu samprāpte parvakāleṣu cānagha 
dharṣayanti sma durdharṣā rākṣasāḥ piśitāśanāḥ // Ram_3,9.11

rākṣasair dharṣitānāṃ ca tāpasānāṃ tapasvinām 
gatiṃ mṛgayamāṇānāṃ bhavān naḥ paramā gatiḥ // Ram_3,9.12

kāmaṃ tapaḥprabhāvena śaktā hantuṃ niśācarān 
cirārjitaṃ tu necchāmas tapaḥ khaṇḍayituṃ vayam // Ram_3,9.13

bahuvighnaṃ taponityaṃ duścaraṃ caiva rāghava 
tena śāpaṃ na muñcāmo bhakṣyamāṇāś ca rākṣasaiḥ // Ram_3,9.14

tad ardyamānān rakṣobhir daṇḍakāraṇyavāsibhiḥ 
rakṣa nas tvaṃ saha bhrātrā tvannāthā hi vayaṃ vane // Ram_3,9.15

mayā caitad vacaḥ śrutvā kārtsnyena paripālanam 
ṛṣīṇāṃ daṇḍakāraṇye saṃśrutaṃ janakātmaje // Ram_3,9.16

saṃśrutya ca na śakṣyāmi jīvamānaḥ pratiśravam 
munīnām anyathā kartuṃ satyam iṣṭaṃ hi me sadā // Ram_3,9.17

apy ahaṃ jīvitaṃ jahyāṃ tvāṃ vā sīte salakṣmaṇām 
na tu pratijñāṃ saṃśrutya brāhmaṇebhyo viśeṣataḥ // Ram_3,9.18

tad avaśyaṃ mayā kāryam ṛṣīṇāṃ paripālanam 
anuktenāpi vaidehi pratijñāya tu kiṃ punaḥ // Ram_3,9.19

mama snehāc ca sauhārdād idam uktaṃ tvayā vacaḥ 
parituṣṭo 'smy ahaṃ sīte na hy aniṣṭo 'nuśiṣyate 
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca kulasya tava śobhane // Ram_3,9.20

ity evam uktvā vacanaṃ mahātmā sītāṃ priyāṃ maithilarājaputrīm 
rāmo dhanuṣmān saha lakṣmaṇena jagāma ramyāṇi tapovanāni // Ram_3,9.21

agrataḥ prayayau rāmaḥ sītā madhye sumadhyamā 
pṛṣṭhatas tu dhanuṣpāṇir lakṣmaṇo 'nujagāma ha // Ram_3,10.1

tau paśyamānau vividhāñ śailaprasthān vanāni ca 
nadīś ca vividhā ramyā jagmatuḥ saha sītayā // Ram_3,10.2

sārasāṃś cakravākāṃś ca nadīpulinacāriṇaḥ 
sarāṃsi ca sapadmāni yutāni jalajaiḥ khagaiḥ // Ram_3,10.3

yūthabaddhāṃś ca pṛṣatān madonmattān viṣāṇinaḥ 
mahiṣāṃś ca varāhāṃś ca gajāṃś ca drumavairiṇaḥ // Ram_3,10.4

te gatvā dūram adhvānaṃ lambamāne divākare 
dadṛśuḥ sahitā ramyaṃ taṭākaṃ yojanāyatam // Ram_3,10.5

padmapuṣkarasambādhaṃ gajayūthair alaṃkṛtam 
sārasair haṃsakādambaiḥ saṃkulaṃ jalacāribhiḥ // Ram_3,10.6

prasannasalile ramye tasmin sarasi śuśruve 
gītavāditranirghoṣo na tu kaścana dṛśyate // Ram_3,10.7

tataḥ kautūhalād rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ 
muniṃ dharmabhṛtaṃ nāma praṣṭuṃ samupacakrame // Ram_3,10.8

idam atyadbhutaṃ śrutvā sarveṣāṃ no mahāmune 
kautūhalaṃ mahaj jātaṃ kim idaṃ sādhu kathyatām // Ram_3,10.9

tenaivam ukto dharmātmā rāghaveṇa munis tadā 
prabhāvaṃ sarasaḥ kṛtsnam ākhyātum upacakrame // Ram_3,10.10

idaṃ pañcāpsaro nāma taṭākaṃ sārvakālikam 
nirmitaṃ tapasā rāma muninā māṇḍakarṇinā // Ram_3,10.11

sa hi tepe tapas tīvraṃ māṇḍakarṇir mahāmuniḥ 
daśavarṣasahasrāṇi vāyubhakṣo jalāśrayaḥ // Ram_3,10.12

tataḥ pravyathitāḥ sarve devāḥ sāgnipurogamāḥ 
abruvan vacanaṃ sarve parasparasamāgatāḥ 
asmākaṃ kasyacit sthānam eṣa prārthayate muniḥ // Ram_3,10.13

tataḥ kartuṃ tapovighnaṃ sarvair devair niyojitāḥ 
pradhānāpsarasaḥ pañcavidyuccalitavarcasaḥ // Ram_3,10.14

apsarobhis tatas tābhir munir dṛṣṭaparāvaraḥ 
nīto madanavaśyatvaṃ surāṇāṃ kāryasiddhaye // Ram_3,10.15

tāś caivāpsarasaḥ pañca muneḥ patnītvam āgatāḥ 
taṭāke nirmitaṃ tāsām asminn antarhitaṃ gṛham // Ram_3,10.16

tatraivāpsarasaḥ pañca nivasantyo yathāsukham 
ramayanti tapoyogān muniṃ yauvanam āsthitam // Ram_3,10.17

tāsāṃ saṃkrīḍamānānām eṣa vāditraniḥsvanaḥ 
śrūyate bhūṣaṇonmiśro gītaśabdo manoharaḥ // Ram_3,10.18

āścaryam iti tasyaitad vacanaṃ bhāvitātmanaḥ 
rāghavaḥ pratijagrāha saha bhrātrā mahāyaśāḥ // Ram_3,10.19

evaṃ kathayamānasya dadarśāśramamaṇḍalam 
kuśacīraparikṣiptaṃ nānāvṛkṣasamāvṛtam // Ram_3,10.20

praviśya saha vaidehyā lakṣmaṇena ca rāghavaḥ 
tadā tasmin sa kākutsthaḥ śrīmaty āśramamaṇḍale // Ram_3,10.21

uṣitvā susukhaṃ tatra pūjyamāno maharṣibhiḥ 
jagāma cāśramāṃs teṣāṃ paryāyeṇa tapasvinām // Ram_3,10.22

yeṣām uṣitavān pūrvaṃ sakāśe sa mahāstravit 
kvacit paridaśān māsān ekaṃ saṃvatsaraṃ kvacit // Ram_3,10.23

kvacic ca caturo māsān pañcaṣaṭ cāparān kvacit 
aparatrādhikān māsān adhyardham adhikaṃ kvacit // Ram_3,10.24

trīn māsān aṣṭamāsāṃś ca rāghavo nyavasat sukham 
tathā saṃvasatas tasya munīnām āśrameṣu vai 
ramataś cānukūlyena yayuḥ saṃvatsarā daśa // Ram_3,10.25

parisṛtya ca dharmajño rāghavaḥ saha sītayā 
sutīkṣṇasyāśramaṃ śrīmān punar evājagāma ha // Ram_3,10.26

sa tam āśramam āgamya munibhiḥ pratipūjitaḥ 
tatrāpi nyavasad rāmaḥ kaṃcit kālam ariṃdamaḥ // Ram_3,10.27

athāśramastho vinayāt kadācit taṃ mahāmunim 
upāsīnaḥ sa kākutsthaḥ sutīkṣṇam idam abravīt // Ram_3,10.28

asminn araṇye bhagavann agastyo munisattamaḥ 
vasatīti mayā nityaṃ kathāḥ kathayatāṃ śrutam // Ram_3,10.29

na tu jānāmi taṃ deśaṃ vanasyāsya mahattayā 
kutrāśramapadaṃ puṇyaṃ maharṣes tasya dhīmataḥ // Ram_3,10.30

prasādāt tatra bhavataḥ sānujaḥ saha sītayā 
agastyam abhigaccheyam abhivādayituṃ munim // Ram_3,10.31

manoratho mahān eṣa hṛdi samparivartate 
yad ahaṃ taṃ munivaraṃ śuśrūṣeyam api svayam // Ram_3,10.32

iti rāmasya sa muniḥ śrutvā dharmātmano vacaḥ 
sutīkṣṇaḥ pratyuvācedaṃ prīto daśarathātmajam // Ram_3,10.33

aham apy etad eva tvāṃ vaktukāmaḥ salakṣmaṇam 
agastyam abhigaccheti sītayā saha rāghava // Ram_3,10.34

diṣṭyā tv idānīm arthe 'smin svayam eva bravīṣi mām 
aham ākhyāsi te vatsa yatrāgastyo mahāmuniḥ // Ram_3,10.35

yojanāny āśramāt tāta yāhi catvāri vai tataḥ 
dakṣiṇena mahāñ śrīmān agastyabhrātur āśramaḥ // Ram_3,10.36

sthalaprāye vanoddeśe pippalīvanaśobhite 
bahupuṣpaphale ramye nānāśakuninādite // Ram_3,10.37

padminyo vividhās tatra prasannasalilāḥ śivāḥ 
haṃsakāraṇḍavākīrṇāś cakravākopaśobhitāḥ // Ram_3,10.38

tatraikāṃ rajanīm uṣya prabhāte rāma gamyatām 
dakṣiṇāṃ diśam āsthāya vanakhaṇḍasya pārśvataḥ // Ram_3,10.39

tatrāgastyāśramapadaṃ gatvā yojanam antaram 
ramaṇīye vanoddeśe bahupādapasaṃvṛte 
raṃsyate tatra vaidehī lakṣmaṇaś ca tvayā saha // Ram_3,10.40

sa hi ramyo vanoddeśo bahupādapasaṃkulaḥ 
yadi buddhiḥ kṛtā draṣṭum agastyaṃ taṃ mahāmunim 
adyaiva gamane buddhiṃ rocayasva mahāyaśaḥ // Ram_3,10.41

iti rāmo muneḥ śrutvā saha bhrātrābhivādya ca 
pratasthe 'gastyam uddiśya sānujaḥ saha sītayā // Ram_3,10.42

paśyan vanāni citrāṇi parvatāṃś cābhrasaṃnibhān 
sarāṃsi saritaś caiva pathi mārgavaśānugāḥ // Ram_3,10.43

sutīkṣṇenopadiṣṭena gatvā tena pathā sukham 
idaṃ paramasaṃhṛṣṭo vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,10.44

etad evāśramapadaṃ nūnaṃ tasya mahātmanaḥ 
agastyasya muner bhrātur dṛśyate puṇyakarmaṇaḥ // Ram_3,10.45

yathā hīme vanasyāsya jñātāḥ pathi sahasraśaḥ 
saṃnatāḥ phalabhāreṇa puṣpabhāreṇa ca drumāḥ // Ram_3,10.46

pippalīnāṃ ca pakvānāṃ vanād asmād upāgataḥ 
gandho 'yaṃ pavanotkṣiptaḥ sahasā kaṭukodayaḥ // Ram_3,10.47

tatra tatra ca dṛśyante saṃkṣiptāḥ kāṣṭhasaṃcayāḥ 
lūnāś ca pathi dṛśyante darbhā vaiḍūryavarcasaḥ // Ram_3,10.48

etac ca vanamadhyasthaṃ kṛṣṇābhraśikharopamam 
pāvakasyāśramasthasya dhūmāgraṃ sampradṛśyate // Ram_3,10.49

vivikteṣu ca tīrtheṣu kṛtasnānā dvijātayaḥ 
puṣpopahāraṃ kurvanti kusumaiḥ svayam ārjitaiḥ // Ram_3,10.50

tat sutīkṣṇasya vacanaṃ yathā saumya mayā śrutam 
agastyasyāśramo bhrātur nūnam eṣa bhaviṣyati // Ram_3,10.51

nigṛhya tarasā mṛtyuṃ lokānāṃ hitakāmyayā 
yasya bhrātrā kṛteyaṃ dik śaraṇyā puṇyakarmaṇā // Ram_3,10.52

ihaikadā kila krūro vātāpir api celvalaḥ 
bhrātarau sahitāv āstāṃ brāhmaṇaghnau mahāsurau // Ram_3,10.53

dhārayan brāhmaṇaṃ rūpam ilvalaḥ saṃskṛtaṃ vadan 
āmantrayati viprān sa śrāddham uddiśya nirghṛṇaḥ // Ram_3,10.54

bhrātaraṃ saṃskṛtaṃ bhrātā tatas taṃ meṣarūpiṇam 
tān dvijān bhojayāmāsa śrāddhadṛṣṭena karmaṇā // Ram_3,10.55

tato bhuktavatāṃ teṣāṃ viprāṇām ilvalo 'bravīt 
vātāpe niṣkramasveti svareṇa mahatā vadan // Ram_3,10.56

tato bhrātur vacaḥ śrutvā vātāpir meṣavan nadan 
bhittvā bhittvā śarīrāṇi brāhmaṇānāṃ viniṣpatat // Ram_3,10.57

brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi tair evaṃ kāmarūpibhiḥ 
vināśitāni saṃhatya nityaśaḥ piśitāśanaiḥ // Ram_3,10.58

agastyena tadā devaiḥ prārthitena maharṣiṇā 
anubhūya kila śrāddhe bhakṣitaḥ sa mahāsuraḥ // Ram_3,10.59

tataḥ sampannam ity uktvā dattvā hastāvasecanam 
bhrātaraṃ niṣkramasveti ilvalaḥ so 'bhyabhāṣata // Ram_3,10.60

taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu bhrātaraṃ vipraghātinam 
abravīt prahasan dhīmān agastyo munisattamaḥ // Ram_3,10.61

kuto niṣkramituṃ śaktir mayā jīrṇasya rakṣasaḥ 
bhrātus te meṣarūpasya gatasya yamasādanam // Ram_3,10.62

atha tasya vacaḥ śrutvā bhrātur nidhanasaṃśritam 
pradharṣayitum ārebhe muniṃ krodhān niśācaraḥ // Ram_3,10.63

so 'bhyadravad dvijendraṃ taṃ muninā dīptatejasā 
cakṣuṣānalakalpena nirdagdho nidhanaṃ gataḥ // Ram_3,10.64

tasyāyam āśramo bhrātus taṭākavanaśobhitaḥ 
viprānukampayā yena karmedaṃ duṣkaraṃ kṛtam // Ram_3,10.65

evaṃ kathayamānasya tasya saumitriṇā saha 
rāmasyāstaṃ gataḥ sūryaḥ saṃdhyākālo 'bhyavartata // Ram_3,10.66

upāsya paścimāṃ saṃdhyāṃ saha bhrātrā yathāvidhi 
praviveśāśramapadaṃ tam ṛṣiṃ cābhyavādayan // Ram_3,10.67

samyak pratigṛhītas tu muninā tena rāghavaḥ 
nyavasat tāṃ niśām ekāṃ prāśya mūlaphalāni ca // Ram_3,10.68

tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ vimale sūryamaṇḍale 
bhrātaraṃ tam agastyasya āmantrayata rāghavaḥ // Ram_3,10.69

abhivādaye tvā bhagavan sukham adhyuṣito niśām 
āmantraye tvāṃ gacchāmi guruṃ te draṣṭum agrajam // Ram_3,10.70

gamyatām iti tenokto jagāma raghunandanaḥ 
yathoddiṣṭena mārgeṇa vanaṃ tac cāvalokayan // Ram_3,10.71

nīvārān panasāṃs tālāṃs timiśān vañjulān dhavān 
ciribilvān madhūkāṃś ca bilvān api ca tindukān // Ram_3,10.72

puṣpitān puṣpitāgrābhir latābhir anuveṣṭitān 
dadarśa rāmaḥ śataśas tatra kāntārapādapān // Ram_3,10.73

hastihastair vimṛditān vānarair upaśobhitān 
mattaiḥ śakunisaṃghaiś ca śataśaḥ pratināditān // Ram_3,10.74

tato 'bravīt samīpasthaṃ rāmo rājīvalocanaḥ 
pṛṣṭhato 'nugataṃ vīraṃ lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam // Ram_3,10.75

snigdhapattrā yathā vṛkṣā yathā kṣāntā mṛgadvijāḥ 
āśramo nātidūrastho maharṣer bhāvitātmanaḥ // Ram_3,10.76

agastya iti vikhyāto loke svenaiva karmaṇā 
āśramo dṛśyate tasya pariśrāntaśramāpahaḥ // Ram_3,10.77

prājyadhūmākulavanaś cīramālāpariṣkṛtaḥ 
praśāntamṛgayūthaś ca nānāśakunināditaḥ // Ram_3,10.78

nigṛhya tarasā mṛtyuṃ lokānāṃ hitakāmyayā 
dakṣiṇā dik kṛtā yena śaraṇyā puṇyakarmaṇā // Ram_3,10.79

tasyedam āśramapadaṃ prabhāvād yasya rākṣasaiḥ 
dig iyaṃ dakṣiṇā trāsād dṛśyate nopabhujyate // Ram_3,10.80

yadāprabhṛti cākrāntā dig iyaṃ puṇyakarmaṇā 
tadā prabhṛti nirvairāḥ praśāntā rajanīcarāḥ // Ram_3,10.81

nāmnā ceyaṃ bhagavato dakṣiṇā dik pradakṣiṇā 
prathitā triṣu lokeṣu durdharṣā krūrakarmabhiḥ // Ram_3,10.82

mārgaṃ niroddhuṃ satataṃ bhāskarasyācalottamaḥ 
saṃdeśaṃ pālayaṃs tasya vindhyaḥ śailo na vardhate // Ram_3,10.83

ayaṃ dīrghāyuṣas tasya loke viśrutakarmaṇaḥ 
agastyasyāśramaḥ śrīmān vinītamṛgasevitaḥ // Ram_3,10.84

eṣa lokārcitaḥ sādhur hite nityaṃ rataḥ satām 
asmān adhigatān eṣa śreyasā yojayiṣyati // Ram_3,10.85

ārādhayiṣyāmy atrāham agastyaṃ taṃ mahāmunim 
śeṣaṃ ca vanavāsasya saumya vatsyāmy ahaṃ prabho // Ram_3,10.86

atra devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ 
agastyaṃ niyatāhāraṃ satataṃ paryupāsate // Ram_3,10.87

nātra jīven mṛṣāvādī krūro vā yadi vā śaṭhaḥ 
nṛśaṃsaḥ kāmavṛtto vā munir eṣa tathāvidhaḥ // Ram_3,10.88

atra devāś ca yakṣāś ca nāgāś ca patagaiḥ saha 
vasanti niyatāhārā dharmam ārādhayiṣṇavaḥ // Ram_3,10.89

atra siddhā mahātmāno vimānaiḥ sūryasaṃnibhaiḥ 
tyaktvā dehān navair dehaiḥ svaryātāḥ paramarṣayaḥ // Ram_3,10.90

yakṣatvam amaratvaṃ ca rājyāni vividhāni ca 
atra devāḥ prayacchanti bhūtair ārādhitāḥ śubhaiḥ // Ram_3,10.91

āgatāḥ smāśramapadaṃ saumitre praviśāgrataḥ 
nivedayeha māṃ prāptam ṛṣaye saha sītayā // Ram_3,10.92

sa praviśyāśramapadaṃ lakṣmaṇo rāghavānujaḥ 
agastyaśiṣyam āsādya vākyam etad uvāca ha // Ram_3,11.1

rājā daśaratho nāma jyeṣṭhas tasya suto balī 
rāmaḥ prāpto muniṃ draṣṭuṃ bhāryayā saha sītayā // Ram_3,11.2

lakṣmaṇo nāma tasyāhaṃ bhrātā tv avarajo hitaḥ 
anukūlaś ca bhaktaś ca yadi te śrotram āgataḥ // Ram_3,11.3

te vayaṃ vanam atyugraṃ praviṣṭāḥ pitṛśāsanāt 
draṣṭum icchāmahe sarve bhagavantaṃ nivedyatām // Ram_3,11.4

tasya tadvacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya tapodhanaḥ 
tathety uktvāgniśaraṇaṃ praviveśa niveditum // Ram_3,11.5

sa praviśya muniśreṣṭhaṃ tapasā duṣpradharṣaṇam 
kṛtāñjalir uvācedaṃ rāmāgamanam añjasā // Ram_3,11.6

putrau daśarathasyemau rāmo lakṣmaṇa eva ca 
praviṣṭāv āśramapadaṃ sītayā saha bhāryayā // Ram_3,11.7

draṣṭuṃ bhavantam āyātau śuśrūṣārtham ariṃdamau 
yad atrānantaraṃ tattvam ājñāpayitum arhasi // Ram_3,11.8

tataḥ śiṣyād upaśrutya prāptaṃ rāmaṃ salakṣmaṇam 
vaidehīṃ ca mahābhāgām idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,11.9

diṣṭyā rāmaś cirasyādya draṣṭuṃ māṃ samupāgataḥ 
manasā kāṅkṣitaṃ hy asya mayāpy āgamanaṃ prati // Ram_3,11.10

gamyatāṃ satkṛto rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
praveśyatāṃ samīpaṃ me kiṃ cāsau na praveśitaḥ // Ram_3,11.11

evam uktas tu muninā dharmajñena mahātmanā 
abhivādyābravīc chiṣyas tatheti niyatāñjaliḥ // Ram_3,11.12

tato niṣkramya saṃbhrāntaḥ śiṣyo lakṣmaṇam abravīt 
kvāsau rāmo muniṃ draṣṭum etu praviśatu svayam // Ram_3,11.13

tato gatvāśramapadaṃ śiṣyeṇa sahalakṣmaṇaḥ 
darśayāmāsa kākutsthaṃ sītāṃ ca janakātmajām // Ram_3,11.14

taṃ śiṣyaḥ praśritaṃ vākyam agastyavacanaṃ bruvan 
prāveśayad yathānyāyaṃ satkārārthaṃ susatkṛtam // Ram_3,11.15

praviveśa tato rāmaḥ sītayā sahalakṣmaṇaḥ 
praśāntahariṇākīrṇam āśramaṃ hy avalokayan // Ram_3,11.16

sa tatra brahmaṇaḥ sthānam agneḥ sthānaṃ tathaiva ca 
viṣṇoḥ sthānaṃ mahendrasya sthānaṃ caiva vivasvataḥ // Ram_3,11.17

somasthānaṃ bhagasthānaṃ sthānaṃ kauberam eva ca 
dhātur vidhātuḥ sthānaṃ ca vāyoḥ sthānaṃ tathaiva ca // Ram_3,11.18

tataḥ śiṣyaiḥ parivṛto munir apy abhiniṣpatat 
taṃ dadarśāgrato rāmo munīnāṃ dīptatejasam 
abravīd vacanaṃ vīro lakṣmaṇaṃ lakṣmivardhanam // Ram_3,11.19

eṣa lakṣmaṇa niṣkrāmaty agastyo bhagavān ṛṣiḥ 
audāryeṇāvagacchāmi nidhānaṃ tapasām imam // Ram_3,11.20

evam uktvā mahābāhur agastyaṃ sūryavarcasam 
jagrāha paramaprītas tasya pādau paraṃtapaḥ // Ram_3,11.21

abhivādya tu dharmātmā tasthau rāmaḥ kṛtāñjaliḥ 
sītayā saha vaidehyā tadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ // Ram_3,11.22

pratigṛhya ca kākutstham arcayitvāsanodakaiḥ 
kuśalapraśnam uktvā ca āsyatām iti so 'bravīt // Ram_3,11.23

agniṃ hutvā pradāyārghyam atithiṃ pratipūjya ca 
vānaprasthena dharmeṇa sa teṣāṃ bhojanaṃ dadau // Ram_3,11.24

prathamaṃ copaviśyātha dharmajño munipuṃgavaḥ 
uvāca rāmam āsīnaṃ prāñjaliṃ dharmakovidam // Ram_3,11.25

anyathā khalu kākutstha tapasvī samudācaran 
duḥsākṣīva pare loke svāni māṃsāni bhakṣayet // Ram_3,11.26

rājā sarvasya lokasya dharmacārī mahārathaḥ 
pūjanīyaś ca mānyaś ca bhavān prāptaḥ priyātithiḥ // Ram_3,11.27

evam uktvā phalair mūlaiḥ puṣpaiś cānyaiś ca rāghavam 
pūjayitvā yathākāmaṃ punar eva tato 'bravīt // Ram_3,11.28

idaṃ divyaṃ mahac cāpaṃ hemavajravibhūṣitam 
vaiṣṇavaṃ puruṣavyāghra nirmitaṃ viśvakarmaṇā // Ram_3,11.29

amoghaḥ sūryasaṃkāśo brahmadattaḥ śarottamaḥ 
datto mama mahendreṇa tūṇī cākṣayasāyakau // Ram_3,11.30

sampūrṇau niśitair bāṇair jvaladbhir iva pāvakaiḥ 
mahārajatakośo 'yam asir hemavibhūṣitaḥ // Ram_3,11.31

anena dhanuṣā rāma hatvā saṃkhye mahāsurān 
ājahāra śriyaṃ dīptāṃ purā viṣṇur divaukasām // Ram_3,11.32

tad dhanus tau ca tūṇīrau śaraṃ khaḍgaṃ ca mānada 
jayāya pratigṛhṇīṣva vajraṃ vajradharo yathā // Ram_3,11.33

evam uktvā mahātejāḥ samastaṃ tad varāyudham 
dattvā rāmāya bhagavān agastyaḥ punar abravīt // Ram_3,11.34

rāma prīto 'smi bhadraṃ te parituṣṭo 'smi lakṣmaṇa 
abhivādayituṃ yan māṃ prāptau sthaḥ saha sītayā // Ram_3,12.1

adhvaśrameṇa vāṃ khedo bādhate pracuraśramaḥ 
vyaktam utkaṇṭhate cāpi maithilī janakātmajā // Ram_3,12.2

eṣā hi sukumārī ca duḥkhaiś ca na vimānitā 
prājyadoṣaṃ vanaṃ prāptā bhartṛsnehapracoditā // Ram_3,12.3

yathaiṣā ramate rāma iha sītā tathā kuru 
duṣkaraṃ kṛtavaty eṣā vane tvām anugacchatī // Ram_3,12.4

eṣā hi prakṛtiḥ strīṇām āsṛṣṭe raghunandana 
samastham anurajyante viṣamasthaṃ tyajanti ca // Ram_3,12.5

śatahradānāṃ lolatvaṃ śastrāṇāṃ tīkṣṇatāṃ tathā 
garuḍānilayoḥ śaighryam anugacchanti yoṣitaḥ // Ram_3,12.6

iyaṃ tu bhavato bhāryā doṣair etair vivarjitā 
ślāghyā ca vyapadeśyā ca yathā devī hy arundhatī // Ram_3,12.7

alaṃkṛto 'yaṃ deśaś ca yatra saumitriṇā saha 
vaidehyā cānayā rāma vatsyasi tvam ariṃdama // Ram_3,12.8

evam uktas tu muninā rāghavaḥ saṃyatāñjaliḥ 
uvāca praśritaṃ vākyam ṛṣiṃ dīptam ivānalam // Ram_3,12.9

dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me munipuṃgavaḥ 
guṇaiḥ sabhrātṛbhāryasya varadaḥ parituṣyati // Ram_3,12.10

kiṃ tu vyādiśa me deśaṃ sodakaṃ bahukānanam 
yatrāśramapadaṃ kṛtvā vaseyaṃ nirataḥ sukham // Ram_3,12.11

tato 'bravīn muniśreṣṭhaḥ śrutvā rāmasya bhāṣitam 
dhyātvā muhūrtaṃ dharmātmā dhīro dhīrataraṃ vacaḥ // Ram_3,12.12

ito dviyojane tāta bahumūlaphalodakaḥ 
deśo bahumṛgaḥ śrīmān pañcavaṭy abhiviśrutaḥ // Ram_3,12.13

tatra gatvāśramapadaṃ kṛtvā saumitriṇā saha 
ramasva tvaṃ pitur vākyaṃ yathoktam anupālayan // Ram_3,12.14

vidito hy eṣa vṛttānto mama sarvas tavānagha 
tapasaś ca prabhāvena snehād daśarathasya ca // Ram_3,12.15

hṛdayasthaś ca te chando vijñātas tapasā mayā 
iha vāsaṃ pratijñāya mayā saha tapovane // Ram_3,12.16

ataś ca tvām ahaṃ brūmi gaccha pañcavaṭīm iti 
sa hi ramyo vanoddeśo maithilī tatra raṃsyate // Ram_3,12.17

sa deśaḥ ślāghanīyaś ca nātidūre ca rāghava 
godāvaryāḥ samīpe ca maithilī tatra raṃsyate // Ram_3,12.18

prājyamūlaphalaiś caiva nānādvijagaṇair yutaḥ 
viviktaś ca mahābāho puṇyo ramyas tathaiva ca // Ram_3,12.19

bhavān api sadāraś ca śaktaś ca parirakṣaṇe 
api cātra vasan rāmas tāpasān pālayiṣyasi // Ram_3,12.20

etad ālakṣyate vīra madhūkānāṃ mahad vanam 
uttareṇāsya gantavyaṃ nyagrodham abhigacchatā // Ram_3,12.21

tataḥ sthalam upāruhya parvatasyāvidūrataḥ 
khyātaḥ pañcavaṭīty eva nityapuṣpitakānanaḥ // Ram_3,12.22

agastyenaivam uktas tu rāmaḥ saumitriṇā saha 
satkṛtyāmantrayāmāsa tam ṛṣiṃ satyavādinam // Ram_3,12.23

tau tu tenābhyanujñātau kṛtapādābhivandanau 
tadāśramāt pañcavaṭīṃ jagmatuḥ saha sītayā // Ram_3,12.24

gṛhītacāpau tu narādhipātmajau viṣaktatūṇī samareṣv akātarau 
yathopadiṣṭena pathā maharṣiṇā prajagmatuḥ pañcavaṭīṃ samāhitau // Ram_3,12.25

atha pañcavaṭīṃ gacchann antarā raghunandanaḥ 
āsasāda mahākāyaṃ gṛdhraṃ bhīmaparākramam // Ram_3,13.1

taṃ dṛṣṭvā tau mahābhāgau vanasthaṃ rāmalakṣmaṇau 
menāte rākṣasaṃ pakṣiṃ bruvāṇau ko bhavān iti // Ram_3,13.2

sa tau madhurayā vācā saumyayā prīṇayann iva 
uvāca vatsa māṃ viddhi vayasyaṃ pitur ātmanaḥ // Ram_3,13.3

sa taṃ pitṛsakhaṃ buddhvā pūjayāmāsa rāghavaḥ 
sa tasya kulam avyagram atha papraccha nāma ca // Ram_3,13.4

rāmasya vacanaṃ śrutvā kulam ātmānam eva ca 
ācacakṣe dvijas tasmai sarvabhūtasamudbhavam // Ram_3,13.5

pūrvakāle mahābāho ye prajāpatayo 'bhavan 
tān me nigadataḥ sarvān āditaḥ śṛṇu rāghava // Ram_3,13.6

kardamaḥ prathamas teṣāṃ vikṛtas tadanantaram 
śeṣaś ca saṃśrayaś caiva bahuputraś ca vīryavān // Ram_3,13.7

sthāṇur marīcir atriś ca kratuś caiva mahābalaḥ 
pulastyaś cāṅgirāś caiva pracetāḥ pulahas tathā // Ram_3,13.8

dakṣo vivasvān aparo 'riṣṭanemiś ca rāghava 
kaśyapaś ca mahātejās teṣām āsīc ca paścimaḥ // Ram_3,13.9

prajāpates tu dakṣasya babhūvur iti naḥ śrutam 
ṣaṣṭir duhitaro rāma yaśasvinyo mahāyaśaḥ // Ram_3,13.10

kaśyapaḥ pratijagrāha tāsām aṣṭau sumadhyamāḥ 
aditiṃ ca ditiṃ caiva danum api ca kālakām // Ram_3,13.11

tāmrāṃ krodhavaśāṃ caiva manuṃ cāpy analām api 
tās tu kanyās tataḥ prītaḥ kaśyapaḥ punar abravīt // Ram_3,13.12

putrāṃs trailokyabhartṝn vai janayiṣyatha matsamān 
aditis tanmanā rāma ditiś ca danur eva ca // Ram_3,13.13

kālakā ca mahābāho śeṣās tv amanaso 'bhavan 
adityāṃ jajñire devās trayastriṃśad ariṃdama // Ram_3,13.14

ādityā vasavo rudrā aśvinau ca paraṃtapa 
ditis tv ajanayat putrān daityāṃs tāta yaśasvinaḥ // Ram_3,13.15

teṣām iyaṃ vasumatī purāsīt savanārṇavā 
danus tv ajanayat putram aśvagrīvam ariṃdama // Ram_3,13.16

narakaṃ kālakaṃ caiva kālakāpi vyajāyata 
krauñcīṃ bhāsīṃ tathā śyenīṃ dhṛtarāṣṭrīṃ tathā śukīm // Ram_3,13.17

tāmrāpi suṣuve kanyāḥ pañcaitā lokaviśrutāḥ 
ulūkāñ janayat krauñcī bhāsī bhāsān vyajāyata // Ram_3,13.18

śyenī śyenāṃś ca gṛdhrāṃś ca vyajāyata sutejasaḥ 
dhṛtarāṣṭrī tu haṃsāṃś ca kalahaṃsāṃś ca sarvaśaḥ // Ram_3,13.19

cakravākāṃś ca bhadraṃ te vijajñe sāpi bhāminī 
śukī natāṃ vijajñe tu natāyā vinatā sutā // Ram_3,13.20

daśa krodhavaśā rāma vijajñe 'py ātmasambhavāḥ 
mṛgīṃ ca mṛgamandāṃ ca harīṃ bhadramadām api // Ram_3,13.21

mātaṃgīm atha śārdūlīṃ śvetāṃ ca surabhīṃ tathā 
sarvalakṣaṇasampannāṃ surasāṃ kadrukām api // Ram_3,13.22

apatyaṃ tu mṛgāḥ sarve mṛgyā naravarottama 
ṛkṣāś ca mṛgamandāyāḥ sṛmarāś camarās tathā // Ram_3,13.23

tatas tv irāvatīṃ nāma jajñe bhadramadā sutām 
tasyās tv airāvataḥ putro lokanātho mahāgajaḥ // Ram_3,13.24

haryāś ca harayo 'patyaṃ vānarāś ca tapasvinaḥ 
golāṅgūlāṃś ca śārdūlī vyāghrāṃś cājanayat sutān // Ram_3,13.25

mātaṃgyās tv atha mātaṃgā apatyaṃ manujarṣabha 
diśāgajaṃ tu śvetākṣaṃ śvetā vyajanayat sutam // Ram_3,13.26

tato duhitarau rāma surabhir devy ajāyata 
rohiṇīṃ nāma bhadraṃ te gandharvīṃ ca yaśasvinīm // Ram_3,13.27

rohiṇy ajanayad gā vai gandharvī vājinaḥ sutān 
surasājanayan nāgān rāma kadrūś ca pannagān // Ram_3,13.28

manur manuṣyāñ janayat kaśyapasya mahātmanaḥ 
brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ śūdrāṃś ca manujarṣabha // Ram_3,13.29

mukhato brāhmaṇā jātā urasaḥ kṣatriyās tathā 
ūrubhyāṃ jajñire vaiśyāḥ padbhyāṃ śūdrā iti śrutiḥ // Ram_3,13.30

sarvān puṇyaphalān vṛkṣān analāpi vyajāyata 
vinatā ca śukī pautrī kadrūś ca surasā svasā // Ram_3,13.31

kadrūr nāgaṃ sahasraṃ tu vijajñe dharaṇīdharam 
dvau putrau vinatāyās tu garuḍo 'ruṇa eva ca // Ram_3,13.32

tasmāj jāto 'ham aruṇāt sampātiś ca mamāgrajaḥ 
jaṭāyur iti māṃ viddhi śyenīputram ariṃdama // Ram_3,13.33

so 'haṃ vāsasahāyas te bhaviṣyāmi yadīcchasi 
sītāṃ ca tāta rakṣiṣye tvayi yāte salakṣmaṇe // Ram_3,13.34

jaṭāyuṣaṃ tu pratipūjya rāghavo mudā pariṣvajya ca saṃnato 'bhavat 
pitur hi śuśrāva sakhitvam ātmavāñ jaṭāyuṣā saṃkathitaṃ punaḥ punaḥ // Ram_3,13.35

sa tatra sītāṃ paridāya maithilīṃ sahaiva tenātibalena pakṣiṇā 
jagāma tāṃ pañcavaṭīṃ salakṣmaṇo ripūn didhakṣañ śalabhān ivānalaḥ // Ram_3,13.36

tataḥ pañcavaṭīṃ gatvā nānāvyālamṛgāyutām 
uvāca bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ dīptatejasam // Ram_3,14.1

āgatāḥ sma yathoddiṣṭam amuṃ deśaṃ maharṣiṇā 
ayaṃ pañcavaṭīdeśaḥ saumya puṣpitakānanaḥ // Ram_3,14.2

sarvataś cāryatāṃ dṛṣṭiḥ kānane nipuṇo hy asi 
āśramaḥ katarasmin no deśe bhavati saṃmataḥ // Ram_3,14.3

ramate yatra vaidehī tvam ahaṃ caiva lakṣmaṇa 
tādṛśo dṛśyatāṃ deśaḥ saṃnikṛṣṭajalāśayaḥ // Ram_3,14.4

vanarāmaṇyakaṃ yatra jalarāmaṇyakaṃ tathā 
saṃnikṛṣṭaṃ ca yatra syāt samitpuṣpakuśodakam // Ram_3,14.5

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ saṃyatāñjaliḥ 
sītāsamakṣaṃ kākutstham idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,14.6

paravān asmi kākutstha tvayi varṣaśataṃ sthite 
svayaṃ tu rucire deśe kriyatām iti māṃ vada // Ram_3,14.7

suprītas tena vākyena lakṣmaṇasya mahādyutiḥ 
vimṛśan rocayāmāsa deśaṃ sarvaguṇānvitam // Ram_3,14.8

sa taṃ ruciram ākramya deśam āśramakarmaṇi 
hastau gṛhītvā hastena rāmaḥ saumitrim abravīt // Ram_3,14.9

ayaṃ deśaḥ samaḥ śrīmān puṣpitais tarubhir vṛtaḥ 
ihāśramapadaṃ saumya yathāvat kartum arhasi // Ram_3,14.10

iyam ādityasaṃkāśaiḥ padmaiḥ surabhigandhibhiḥ 
adūre dṛśyate ramyā padminī padmaśobhitā // Ram_3,14.11

yathākhyātam agastyena muninā bhāvitātmanā 
iyaṃ godāvarī ramyā puṣpitais tarubhir vṛtā // Ram_3,14.12

haṃsakāraṇḍavākīrṇā cakravākopaśobhitā 
nātidūre na cāsanne mṛgayūthanipīḍitā // Ram_3,14.13

mayūranāditā ramyāḥ prāṃśavo bahukandarāḥ 
dṛśyante girayaḥ saumya phullais tarubhir āvṛtāḥ // Ram_3,14.14

sauvarṇe rājatais tāmrair deśe deśe ca dhātubhiḥ 
gavākṣitā ivābhānti gajāḥ paramabhaktibhiḥ // Ram_3,14.15

sālais tālais tamālaiś ca kharjūraiḥ panasāmrakaiḥ 
nīvārais timiśaiś caiva puṃnāgaiś copaśobhitāḥ // Ram_3,14.16

cūtair aśokais tilakaiś campakaiḥ ketakair api 
puṣpagulmalatopetais tais tais tarubhir āvṛtāḥ // Ram_3,14.17

candanaiḥ syandanair nīpaiḥ panasair lakucair api 
dhavāśvakarṇakhadiraiḥ śamīkiṃśukapāṭalaiḥ // Ram_3,14.18

idaṃ puṇyam idaṃ medhyam idaṃ bahumṛgadvijam 
iha vatsyāma saumitre sārdham etena pakṣiṇā // Ram_3,14.19

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ paravīrahā 
acireṇāśramaṃ bhrātuś cakāra sumahābalaḥ // Ram_3,14.20

parṇaśālāṃ suvipulāṃ tatra saṃghātamṛttikām 
sustambhāṃ maskarair dīrghaiḥ kṛtavaṃśāṃ suśobhanām // Ram_3,14.21

sa gatvā lakṣmaṇaḥ śrīmān nadīṃ godāvarīṃ tadā 
snātvā padmāni cādāya saphalaḥ punar āgataḥ // Ram_3,14.22

tataḥ puṣpabaliṃ kṛtvā śāntiṃ ca sa yathāvidhi 
darśayāmāsa rāmāya tad āśramapadaṃ kṛtam // Ram_3,14.23

sa taṃ dṛṣṭvā kṛtaṃ saumyam āśramaṃ saha sītayā 
rāghavaḥ parṇaśālāyāṃ harṣam āhārayat param // Ram_3,14.24

susaṃhṛṣṭaḥ pariṣvajya bāhubhyāṃ lakṣmaṇaṃ tadā 
atisnigdhaṃ ca gāḍhaṃ ca vacanaṃ cedam abravīt // Ram_3,14.25

prīto 'smi te mahat karma tvayā kṛtam idaṃ prabho 
pradeyo yannimittaṃ te pariṣvaṅgo mayā kṛtaḥ // Ram_3,14.26

bhāvajñena kṛtajñena dharmajñena ca lakṣmaṇa 
tvayā putreṇa dharmātmā na saṃvṛttaḥ pitā mama // Ram_3,14.27

evaṃ lakṣmaṇam uktvā tu rāghavo lakṣmivardhanaḥ 
tasmin deśe bahuphale nyavasat sa sukhaṃ vaśī // Ram_3,14.28

kaṃcit kālaṃ sa dharmātmā sītayā lakṣmaṇena ca 
anvāsyamāno nyavasat svargaloke yathāmaraḥ // Ram_3,14.29

asatas tasya tu sukhaṃ rāghavasya mahātmanaḥ 
śaradvyapāye hemanta ṛtur iṣṭaḥ pravartate // Ram_3,15.1

sa kadācit prabhātāyāṃ śarvaryāṃ raghunandanaḥ 
prayayāv abhiṣekārthaṃ ramyāṃ godāvarīṃ nadīm // Ram_3,15.2

prahvaḥ kalaśahastas taṃ sītayā saha vīryavān 
pṛṣṭhato 'nuvrajan bhrātā saumitrir idam abravīt // Ram_3,15.3

ayaṃ sa kālaḥ samprāptaḥ priyo yas te priyaṃvada 
alaṃkṛta ivābhāti yena saṃvatsaraḥ śubhaḥ // Ram_3,15.4

nīhāraparuṣo lokaḥ pṛthivī sasyamālinī 
jalāny anupabhogyāni subhago havyavāhanaḥ // Ram_3,15.5

navāgrayaṇapūjābhir abhyarcya pitṛdevatāḥ 
kṛtāgrayaṇakāḥ kāle santo vigatakalmaṣāḥ // Ram_3,15.6

prājyakāmā janapadāḥ sampannataragorasāḥ 
vicaranti mahīpālā yātrārthaṃ vijigīṣavaḥ // Ram_3,15.7

sevamāne dṛḍhaṃ sūrye diśam antakasevitām 
vihīnatilakeva strī nottarā dik prakāśate // Ram_3,15.8

prakṛtyā himakośāḍhyo dūrasūryaś ca sāmpratam 
yathārthanāmā suvyaktaṃ himavān himavān giriḥ // Ram_3,15.9

atyantasukhasaṃcārā madhyāhne sparśataḥ sukhāḥ 
divasāḥ subhagādityāś chāyāsaliladurbhagāḥ // Ram_3,15.10

mṛdusūryāḥ sanīhārāḥ paṭuśītāḥ samārutāḥ 
śūnyāraṇyā himadhvastā divasā bhānti sāmpratam // Ram_3,15.11

nivṛttākāśaśayanāḥ puṣyanītā himāruṇāḥ 
śītā vṛddhatarāyāmās triyāmā yānti sāmpratam // Ram_3,15.12

ravisaṃkrāntasaubhāgyas tuṣārāruṇamaṇḍalaḥ 
niḥśvāsāndha ivādarśaś candramā na prakāśate // Ram_3,15.13

jyotsnā tuṣāramalinā paurṇamāsyāṃ na rājate 
sīteva cātapaśyāmā lakṣyate na tu śobhate // Ram_3,15.14

prakṛtyā śītalasparśo himaviddhaś ca sāmpratam 
pravāti paścimo vāyuḥ kāle dviguṇaśītalaḥ // Ram_3,15.15

bāṣpacchannānyaraṇyāni yavagodhūmavanti ca 
śobhante 'bhyudite sūrye nadadbhiḥ krauñcasārasaiḥ // Ram_3,15.16

kharjūrapuṣpākṛtibhiḥ śirobhiḥ pūrṇataṇḍulaiḥ 
śobhante kiṃcidālambāḥ śālayaḥ kanakaprabhāḥ // Ram_3,15.17

mayūkhair upasarpadbhir himanīhārasaṃvṛtaiḥ 
dūram abhyuditaḥ sūryaḥ śaśāṅka iva lakṣyate // Ram_3,15.18

agrāhyavīryaḥ pūrvāhṇe madhyāhne sparśataḥ sukhaḥ 
saṃraktaḥ kiṃcid āpāṇḍur ātapaḥ śobhate kṣitau // Ram_3,15.19

avaśyāyanipātena kiṃcit praklinnaśādvalā 
vanānāṃ śobhate bhūmir niviṣṭataruṇātapā // Ram_3,15.20

avaśyāyatamonaddhā nīhāratamasāvṛtāḥ 
prasuptā iva lakṣyante vipuṣpā vanarājayaḥ // Ram_3,15.21

bāṣpasaṃchannasalilā rutavijñeyasārasāḥ 
himārdravālukais tīraiḥ sarito bhānti sāmpratam // Ram_3,15.22

tuṣārapatanāc caiva mṛdutvād bhāskarasya ca 
śaityād agāgrastham api prāyeṇa rasavaj jalam // Ram_3,15.23

jarājarjaritaiḥ parṇaiḥ śīrṇakesarakarṇikaiḥ 
nālaśeṣā himadhvastā na bhānti kamalākarāḥ // Ram_3,15.24

asmiṃs tu puruṣavyāghra kāle duḥkhasamanvitaḥ 
tapaś carati dharmātmā tvadbhaktyā bharataḥ pure // Ram_3,15.25

tyaktvā rājyaṃ ca mānaṃ ca bhogāṃś ca vividhān bahūn 
tapasvī niyatāhāraḥ śete śīte mahītale // Ram_3,15.26

so 'pi velām imāṃ nūnam abhiṣekārtham udyataḥ 
vṛtaḥ prakṛtibhir nityaṃ prayāti sarayūṃ nadīm // Ram_3,15.27

atyantasukhasaṃvṛddhaḥ sukumāro himārditaḥ 
kathaṃ tv apararātreṣu sarayūm avagāhate // Ram_3,15.28

padmapattrekṣaṇaḥ śyāmaḥ śrīmān nirudaro mahān 
dharmajñaḥ satyavādī ca hrīniṣedho jitendriyaḥ // Ram_3,15.29

priyābhibhāṣī madhuro dīrghabāhur ariṃdamaḥ 
saṃtyajya vividhān bhogān āryaṃ sarvātmanāśritaḥ // Ram_3,15.30

jitaḥ svargas tava bhrātrā bharatena mahātmanā 
vanastham api tāpasye yas tvām anuvidhīyate // Ram_3,15.31

na pitryam anuvartante mātṛkaṃ dvipadā iti 
khyāto lokapravādo 'yaṃ bharatenānyathākṛtaḥ // Ram_3,15.32

bhartā daśaratho yasyāḥ sādhuś ca bharataḥ sutaḥ 
kathaṃ nu sāmbā kaikeyī tādṛśī krūradarśinī // Ram_3,15.33

ity evaṃ lakṣmaṇe vākyaṃ snehād bruvati dhārmike 
parivādaṃ jananyās tam asahan rāghavo 'bravīt // Ram_3,15.34

na te 'mbā madhyamā tāta garhitavyā kathaṃcana 
tām evekṣvākunāthasya bharatasya kathāṃ kuru // Ram_3,15.35

niścitāpi hi me buddhir vanavāse dṛḍhavratā 
bharatasnehasaṃtaptā bāliśī kriyate punaḥ // Ram_3,15.36

ity evaṃ vilapaṃs tatra prāpya godāvarīṃ nadīm 
cakre 'bhiṣekaṃ kākutsthaḥ sānujaḥ saha sītayā // Ram_3,15.37

tarpayitvātha salilais te pitṝn daivatāni ca 
stuvanti smoditaṃ sūryaṃ devatāś ca samāhitāḥ // Ram_3,15.38

kṛtābhiṣekaḥ sa rarāja rāmaḥ sītādvitīyaḥ saha lakṣmaṇena 
kṛtābhiṣekas tv agarājaputryā rudraḥ sanandī bhagavān iveśaḥ // Ram_3,15.39

kṛtābhiṣeko rāmas tu sītā saumitrir eva ca 
tasmād godāvarītīrāt tato jagmuḥ svam āśramam // Ram_3,16.1

āśramaṃ tam upāgamya rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
kṛtvā paurvāhṇikaṃ karma parṇaśālām upāgamat // Ram_3,16.2

sa rāmaḥ parṇaśālāyām āsīnaḥ saha sītayā 
virarāja mahābāhuś citrayā candramā iva 
lakṣmaṇena saha bhrātrā cakāra vividhāḥ kathāḥ // Ram_3,16.3

tadāsīnasya rāmasya kathāsaṃsaktacetasaḥ 
taṃ deśaṃ rākṣasī kācid ājagāma yadṛcchayā // Ram_3,16.4

sā tu śūrpaṇakhā nāma daśagrīvasya rakṣasaḥ 
bhaginī rāmam āsādya dadarśa tridaśopamam // Ram_3,16.5

siṃhoraskaṃ mahābāhuṃ padmapattranibhekṣaṇam 
sukumāraṃ mahāsattvaṃ pārthivavyañjanānvitam // Ram_3,16.6

rāmam indīvaraśyāmaṃ kandarpasadṛśaprabham 
babhūvendropamaṃ dṛṣṭvā rākṣasī kāmamohitā // Ram_3,16.7

sumukhaṃ durmukhī rāmaṃ vṛttamadhyaṃ mahodarī 
viśālākṣaṃ virūpākṣī sukeśaṃ tāmramūrdhajā // Ram_3,16.8

priyarūpaṃ virūpā sā susvaraṃ bhairavasvarā 
taruṇaṃ dāruṇā vṛddhā dakṣiṇaṃ vāmabhāṣiṇī // Ram_3,16.9

nyāyavṛttaṃ sudurvṛttā priyam apriyadarśanā 
śarīrajasamāviṣṭā rākṣasī rāmam abravīt // Ram_3,16.10

jaṭī tāpasarūpeṇa sabhāryaḥ śaracāpadhṛk 
āgatas tvam imaṃ deśaṃ kathaṃ rākṣasasevitam // Ram_3,16.11

evam uktas tu rākṣasyā śūrpaṇakhyā paraṃtapaḥ 
ṛjubuddhitayā sarvam ākhyātum upacakrame // Ram_3,16.12

āsīd daśaratho nāma rājā tridaśavikramaḥ 
tasyāham agrajaḥ putro rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ // Ram_3,16.13

bhrātāyaṃ lakṣmaṇo nāma yavīyān mām anuvrataḥ 
iyaṃ bhāryā ca vaidehī mama sīteti viśrutā // Ram_3,16.14

niyogāt tu narendrasya pitur mātuś ca yantritaḥ 
dharmārthaṃ dharmakāṅkṣī ca vanaṃ vastum ihāgataḥ // Ram_3,16.15

tvāṃ tu veditum icchāmi kathyatāṃ kāsi kasya vā 
iha vā kiṃnimittaṃ tvam āgatā brūhi tattvataḥ // Ram_3,16.16

sābravīd vacanaṃ śrutvā rākṣasī madanārditā 
śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi tattvārthaṃ vacanaṃ mama // Ram_3,16.17

ahaṃ śūrpaṇakhā nāma rākṣasī kāmarūpiṇī 
araṇyaṃ vicarāmīdam ekā sarvabhayaṃkarā // Ram_3,16.18

rāvaṇo nāma me bhrātā rākṣaso rākṣaseśvaraḥ 
pravṛddhanidraś ca sadā kumbhakarṇo mahābalaḥ // Ram_3,16.19

vibhīṣaṇas tu dharmātmā na tu rākṣasaceṣṭitaḥ 
prakhyātavīryau ca raṇe bhrātarau kharadūṣaṇau // Ram_3,16.20

tān ahaṃ samatikrāntā rāma tvā pūrvadarśanāt 
samupetāsmi bhāvena bhartāraṃ puruṣottamam 
cirāya bhava bhartā me sītayā kiṃ kariṣyasi // Ram_3,16.21

vikṛtā ca virūpā ca na seyaṃ sadṛśī tava 
aham evānurūpā te bhāryā rūpeṇa paśya mām // Ram_3,16.22

imāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm 
anena saha te bhrātrā bhakṣayiṣyāmi mānuṣīm // Ram_3,16.23

tataḥ parvataśṛṅgāṇi vanāni vividhāni ca 
paśyan saha mayā kānta daṇḍakān vicariṣyasi // Ram_3,16.24

ity evam uktaḥ kākutsthaḥ prahasya madirekṣaṇām 
idaṃ vacanam ārebhe vaktuṃ vākyaviśāradaḥ // Ram_3,16.25

tāṃ tu śūrpaṇakhāṃ rāmaḥ kāmapāśāvapāśitām 
svacchayā ślakṣṇayā vācā smitapūrvam athābravīt // Ram_3,17.1

kṛtadāro 'smi bhavati bhāryeyaṃ dayitā mama 
tvadvidhānāṃ tu nārīṇāṃ suduḥkhā sasapatnatā // Ram_3,17.2

anujas tv eṣa me bhrātā śīlavān priyadarśanaḥ 
śrīmān akṛtadāraś ca lakṣmaṇo nāma vīryavān // Ram_3,17.3

apūrvī bhāryayā cārthī taruṇaḥ priyadarśanaḥ 
anurūpaś ca te bhartā rūpasyāsya bhaviṣyati // Ram_3,17.4

enaṃ bhaja viśālākṣi bhartāraṃ bhrātaraṃ mama 
asapatnā varārohe merum arkaprabhā yathā // Ram_3,17.5

iti rāmeṇa sā proktā rākṣasī kāmamohitā 
visṛjya rāmaṃ sahasā tato lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,17.6

asya rūpasya te yuktā bhāryāhaṃ varavarṇinī 
mayā saha sukhaṃ sarvān daṇḍakān vicariṣyasi // Ram_3,17.7

evam uktas tu saumitrī rākṣasyā vākyakovidaḥ 
tataḥ śūrpaṇakhīṃ smitvā lakṣmaṇo yuktam abravīt // Ram_3,17.8

kathaṃ dāsasya me dāsī bhāryā bhavitum icchasi 
so 'ham āryeṇa paravān bhrātrā kamalavarṇini // Ram_3,17.9

samṛddhārthasya siddhārthā muditāmalavarṇinī 
āryasya tvaṃ viśālākṣi bhāryā bhava yavīyasī // Ram_3,17.10

etāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm 
bhāryāṃ vṛddhāṃ parityajya tvām evaiṣa bhajiṣyati // Ram_3,17.11

ko hi rūpam idaṃ śreṣṭhaṃ saṃtyajya varavarṇini 
mānuṣeṣu varārohe kuryād bhāvaṃ vicakṣaṇaḥ // Ram_3,17.12

iti sā lakṣmaṇenoktā karālā nirṇatodarī 
manyate tad vacaḥ satyaṃ parihāsāvicakṣaṇā // Ram_3,17.13

sā rāmaṃ parṇaśālāyām upaviṣṭaṃ paraṃtapam 
sītayā saha durdharṣam abravīt kāmamohitā // Ram_3,17.14

imāṃ virūpām asatīṃ karālāṃ nirṇatodarīm 
vṛddhāṃ bhāryām avaṣṭabhya na māṃ tvaṃ bahu manyase // Ram_3,17.15

adyemāṃ bhakṣayiṣyāmi paśyatas tava mānuṣīm 
tvayā saha cariṣyāmi niḥsapatnā yathāsukham // Ram_3,17.16

ity uktvā mṛgaśāvākṣīm alātasadṛśekṣaṇā 
abhyadhāvat susaṃkruddhā maholkā rohiṇīm iva // Ram_3,17.17

tāṃ mṛtyupāśapratimām āpatantīṃ mahābalaḥ 
nigṛhya rāmaḥ kupitas tato lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,17.18

krūrair anāryaiḥ saumitre parihāsaḥ kathaṃcana 
na kāryaḥ paśya vaidehīṃ kathaṃcit saumya jīvatīm // Ram_3,17.19

imāṃ virūpām asatīm atimattāṃ mahodarīm 
rākṣasīṃ puruṣavyāghra virūpayitum arhasi // Ram_3,17.20

ity ukto lakṣmaṇas tasyāḥ kruddho rāmasya paśyataḥ 
uddhṛtya khaḍgaṃ cicheda karṇanāsaṃ mahābalaḥ // Ram_3,17.21

nikṛttakarṇanāsā tu visvaraṃ sā vinadya ca 
yathāgataṃ pradudrāva ghorā śūrpaṇakhā vanam // Ram_3,17.22

sā virūpā mahāghorā rākṣasī śoṇitokṣitā 
nanāda vividhān nādān yathā prāvṛṣi toyadaḥ // Ram_3,17.23

sā vikṣarantī rudhiraṃ bahudhā ghoradarśanā 
pragṛhya bāhū garjantī praviveśa mahāvanam // Ram_3,17.24

tatas tu sā rākṣasasaṃghasaṃvṛtaṃ kharaṃ janasthānagataṃ virūpitā 
upetya taṃ bhrātaram ugratejasaṃ papāta bhūmau gaganād yathāśaniḥ // Ram_3,17.25

tataḥ sabhāryaṃ bhayamohamūrchitā salakṣmaṇaṃ rāghavam āgataṃ vanam 
virūpaṇaṃ cātmani śoṇitokṣitā śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā // Ram_3,17.26

tāṃ tathā patitāṃ dṛṣṭvā virūpāṃ śoṇitokṣitām 
bhaginīṃ krodhasaṃtaptaḥ kharaḥ papraccha rākṣasaḥ // Ram_3,18.1

balavikramasampannā kāmagā kāmarūpiṇī 
imām avasthāṃ nītā tvaṃ kenāntakasamā gatā // Ram_3,18.2

devagandharvabhūtānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām 
ko 'yam evaṃ mahāvīryas tvāṃ virūpāṃ cakāra ha // Ram_3,18.3

na hi paśyāmy ahaṃ loke yaḥ kuryān mama vipriyam 
antarena sahasrākṣaṃ mahendraṃ pākaśāsanam // Ram_3,18.4

adyāhaṃ mārgaṇaiḥ prāṇān ādāsye jīvitāntakaiḥ 
salile kṣīram āsaktaṃ niṣpibann iva sārasaḥ // Ram_3,18.5

nihatasya mayā saṃkhye śarasaṃkṛttamarmaṇaḥ 
saphenaṃ rudhiraṃ raktaṃ medinī kasya pāsyati // Ram_3,18.6

kasya pattrarathāḥ kāyān māṃsam utkṛtya saṃgatāḥ 
prahṛṣṭā bhakṣayiṣyanti nihatasya mayā raṇe // Ram_3,18.7

taṃ na devā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ 
mayāpakṛṣṭaṃ kṛpaṇaṃ śaktās trātuṃ mahāhave // Ram_3,18.8

upalabhya śanaiḥ saṃjñāṃ taṃ me śaṃsitum arhasi 
yena tvaṃ durvinītena vane vikramya nirjitā // Ram_3,18.9

iti bhrātur vacaḥ śrutvā kruddhasya ca viśeṣataḥ 
tataḥ śūrpaṇakhā vākyaṃ sabāṣpam idam abravīt // Ram_3,18.10

taruṇau rūpasampannau sukumārau mahābalau 
puṇḍarīkaviśālākṣau cīrakṛṣṇājināmbarau // Ram_3,18.11

gandharvarājapratimau pārthivavyañjanānvitau 
devau vā mānuṣau vā tau na tarkayitum utsahe // Ram_3,18.12

taruṇī rūpasampannā sarvābharaṇabhūṣitā 
dṛṣṭā tatra mayā nārī tayor madhye sumadhyamā // Ram_3,18.13

tābhyām ubhābhyāṃ sambhūya pramadām adhikṛtya tām 
imām avasthāṃ nītāhaṃ yathānāthāsatī tathā // Ram_3,18.14

tasyāś cānṛjuvṛttāyās tayoś ca hatayor aham 
saphenaṃ pātum icchāmi rudhiraṃ raṇamūrdhani // Ram_3,18.15

eṣa me prathamaḥ kāmaḥ kṛtas tāta tvayā bhavet 
tasyās tayoś ca rudhiraṃ pibeyam aham āhave // Ram_3,18.16

iti tasyāṃ bruvāṇāyāṃ caturdaśa mahābalān 
vyādideśa kharaḥ kruddho rākṣasān antakopamān // Ram_3,18.17

mānuṣau śastrasampannau cīrakṛṣṇājināmbarau 
praviṣṭau daṇḍakāraṇyaṃ ghoraṃ pramadayā saha // Ram_3,18.18

tau hatvā tāṃ ca durvṛttām upāvartitum arhatha 
iyaṃ ca rudhiraṃ teṣāṃ bhaginī mama pāsyati // Ram_3,18.19

manoratho 'yam iṣṭo 'syā bhaginyā mama rākṣasāḥ 
śīghraṃ saṃpadyatāṃ gatvā tau pramathya svatejasā // Ram_3,18.20

iti pratisamādiṣṭā rākṣasās te caturdaśa 
tatra jagmus tayā sārdhaṃ ghanā vāteritā yathā // Ram_3,18.21

ataḥ śūrpaṇakhā ghorā rāghavāśramam āgatā 
rakṣasām ācacakṣe tau bhrātarau saha sītayā // Ram_3,19.1

te rāmaṃ parṇaśālāyām upaviṣṭaṃ mahābalam 
dadṛśuḥ sītayā sārdhaṃ vaidehyā lakṣmaṇena ca // Ram_3,19.2

tān dṛṣṭvā rāghavaḥ śrīmān āgatāṃ tāṃ ca rākṣasīm 
abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ dīptatejasam // Ram_3,19.3

muhūrtaṃ bhava saumitre sītāyāḥ pratyanantaraḥ 
imān asyā vadhiṣyāmi padavīm āgatān iha // Ram_3,19.4

vākyam etat tataḥ śrutvā rāmasya viditātmanaḥ 
tatheti lakṣmaṇo vākyaṃ rāmasya pratyapūjayat // Ram_3,19.5

rāghavo 'pi mahac cāpaṃ cāmīkaravibhūṣitam 
cakāra sajyaṃ dharmātmā tāni rakṣāṃsi cābravīt // Ram_3,19.6

putrau daśarathasyāvāṃ bhrātarau rāmalakṣmaṇau 
praviṣṭau sītayā sārdhaṃ duścaraṃ daṇḍakāvanam // Ram_3,19.7

phalamūlāśanau dāntau tāpasau dharmacāriṇau 
vasantau daṇḍakāraṇye kimartham upahiṃsatha // Ram_3,19.8

yuṣmān pāpātmakān hantuṃ viprakārān mahāvane 
ṛṣīṇāṃ tu niyogena prāpto 'haṃ saśarāsanaḥ // Ram_3,19.9

tiṣṭhataivātra saṃtuṣṭā nopasarpitum arhatha 
yadi prāṇair ihārtho vo nivartadhvaṃ niśācarāḥ // Ram_3,19.10

tasya tadvacanaṃ śrutvā rākṣasās te caturdaśa 
ūcur vācaṃ susaṃkruddhā brahmaghnāḥ śūlapāṇayaḥ // Ram_3,19.11

saṃraktanayanā ghorā rāmaṃ raktāntalocanam 
paruṣāmadhurābhāṣaṃ hṛṣṭā dṛṣṭaparākramam // Ram_3,19.12

krodham utpādya no bhartuḥ kharasya sumahātmanaḥ 
tvam eva hāsyase prāṇān adyāsmābhir hato yudhi // Ram_3,19.13

kā hi te śaktir ekasya bahūnāṃ raṇamūrdhani 
asmākam agrataḥ sthātuṃ kiṃ punar yoddhum āhave // Ram_3,19.14

ebhir bāhuprayuktair naḥ parighaiḥ śūlapaṭṭiśaiḥ 
prāṇāṃs tyakṣyasi vīryaṃ ca dhanuś ca karapīḍitam // Ram_3,19.15

ity evam uktvā saṃrabdhā rākṣasās te caturdaśa 
udyatāyudhanistriṃśā rāmam evābhidudruvuḥ 
cikṣipus tāni śūlāni rāghavaṃ prati durjayam // Ram_3,19.16

tāni śūlāni kākutsthaḥ samastāni caturdaśa 
tāvadbhir eva cicheda śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ // Ram_3,19.17

tataḥ paścān mahātejā nārācān sūryasaṃnibhān 
jagrāha paramakruddhaś caturdaśa śilāśitān // Ram_3,19.18

gṛhītvā dhanur āyamya lakṣyān uddiśya rākṣasān 
mumoca rāghavo bāṇān vajrān iva śatakratuḥ // Ram_3,19.19

rukmapuṅkhāś ca viśikhāḥ pradīptā hemabhūṣaṇāḥ 
antarikṣe maholkānāṃ babhūvus tulyavarcasaḥ // Ram_3,19.20

te bhittvā rakṣasāṃ vegād vakṣāṃsi rudhirāplutāḥ 
viniṣpetus tadā bhūmau nyamajjantāśanisvanāḥ // Ram_3,19.21

te bhinnahṛdayā bhūmau chinnamūlā iva drumāḥ 
nipetuḥ śoṇitārdrāṅgā vikṛtā vigatāsavaḥ // Ram_3,19.22

tān bhūmau patitān dṛṣṭvā rākṣasī krodhamūrchitā 
paritrastā punas tatra vyasṛjad bhairavaṃ ravam // Ram_3,19.23

sā nadantī mahānādaṃ javāc chūrpaṇakhā punaḥ 
upagamya kharaṃ sā tu kiṃcit saṃśuṣkaśoṇitā 
papāta punar evārtā saniryāseva vallarī // Ram_3,19.24

nipātitān prekṣya raṇe tu rākṣasān pradhāvitā śūrpaṇakhā punas tataḥ 
vadhaṃ ca teṣāṃ nikhilena rakṣasāṃ śaśaṃsa sarvaṃ bhaginī kharasya sā // Ram_3,19.25

sa punaḥ patitāṃ dṛṣṭvā krodhāc chūrpaṇakhāṃ kharaḥ 
uvāca vyaktayā vācā tām anarthārtham āgatām // Ram_3,20.1

mayā tv idānīṃ śūrās te rākṣasā rudhirāśanāḥ 
tvatpriyārthaṃ vinirdiṣṭāḥ kimarthaṃ rudyate punaḥ // Ram_3,20.2

bhaktāś caivānuraktāś ca hitāś ca mama nityaśaḥ 
ghnanto 'pi na nihantavyā na na kuryur vaco mama // Ram_3,20.3

kim etac chrotum icchāmi kāraṇaṃ yatkṛte punaḥ 
hā nātheti vinardantī sarpavad veṣṭase kṣitau // Ram_3,20.4

anāthavad vilapasi kiṃ nu nāthe mayi sthite 
uttiṣṭhottiṣṭha mā bhaiṣīr vaiklavyaṃ tyajyatām iha // Ram_3,20.5

ity evam uktā durdharṣā khareṇa parisāntvitā 
vimṛjya nayane sāsre kharaṃ bhrātaram abravīt // Ram_3,20.6

preṣitāś ca tvayā śūrā rākṣasās te caturdaśa 
nihantuṃ rāghavaṃ ghorā matpriyārthaṃ salakṣmaṇam // Ram_3,20.7

te tu rāmeṇa sāmarṣāḥ śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ 
samare nihatāḥ sarve sāyakair marmabhedibhiḥ // Ram_3,20.8

tān bhūmau patitān dṛṣṭvā kṣaṇenaiva mahābalān 
rāmasya ca mahat karma mahāṃs trāso 'bhavan mama // Ram_3,20.9

sāsmi bhītā samudvignā viṣaṇṇā ca niśācara 
śaraṇaṃ tvāṃ punaḥ prāptā sarvato bhayadarśinī // Ram_3,20.10

viṣādanakrādhyuṣite paritrāsormimālini 
kiṃ māṃ na trāyase magnāṃ vipule śokasāgare // Ram_3,20.11

ete ca nihatā bhūmau rāmeṇa niśitaiḥ śaraiḥ 
ye ca me padavīṃ prāptā rākṣasāḥ piśitāśanāḥ // Ram_3,20.12

mayi te yady anukrośo yadi rakṣaḥsu teṣu ca 
rāmeṇa yadi śaktis te tejo vāsti niśācara 
daṇḍakāraṇyanilayaṃ jahi rākṣasakaṇṭakam // Ram_3,20.13

yadi rāmaṃ mamāmitram adya tvaṃ na vadhiṣyasi 
tava caivāgrataḥ prāṇāṃs tyakṣyāmi nirapatrapā // Ram_3,20.14

buddhyāham anupaśyāmi na tvaṃ rāmasya saṃyuge 
sthātuṃ pratimukhe śaktaḥ sacāpasya mahāraṇe // Ram_3,20.15

śūramānī na śūras tvaṃ mithyāropitavikramaḥ 
mānuṣau yan na śaknoṣi hantuṃ tau rāmalakṣmaṇau // Ram_3,20.16

apayāhi janasthānāt tvaritaḥ sahabāndhavaḥ 
niḥsattvasyālpavīryasya vāsas te kīdṛśas tv iha // Ram_3,20.17

rāmatejo'bhibhūto hi tvaṃ kṣipraṃ vinaśiṣyasi 
sa hi tejaḥsamāyukto rāmo daśarathātmajaḥ 
bhrātā cāsya mahāvīryo yena cāsmi virūpitā // Ram_3,20.18

evam ādharṣitaḥ śūraḥ śūrpaṇakhyā kharas tadā 
uvāca rakṣasāṃ madhye kharaḥ kharataraṃ vacaḥ // Ram_3,21.1

tavāpamānaprabhavaḥ krodho 'yam atulo mama 
na śakyate dhārayituṃ lavaṇāmbha ivotthitam // Ram_3,21.2

na rāmaṃ gaṇaye vīryān mānuṣaṃ kṣīṇajīvitam 
ātmā duścaritaiḥ prāṇān hato yo 'dya vimokṣyati // Ram_3,21.3

bāṣpaḥ saṃhriyatām eṣa sambhramaś ca vimucyatām 
ahaṃ rāmaṃ saha bhrātrā nayāmi yamasādanam // Ram_3,21.4

paraśvadhahatasyādya mandaprāṇasya bhūtale 
rāmasya rudhiraṃ raktam uṣṇaṃ pāsyasi rākṣasi // Ram_3,21.5

sā prahṛṣṭā vacaḥ śrutvā kharasya vadanāc cyutam 
praśaśaṃsa punar maurkhyād bhrātaraṃ rakṣasāṃ varam // Ram_3,21.6

tayā paruṣitaḥ pūrvaṃ punar eva praśaṃsitaḥ 
abravīd dūṣaṇaṃ nāma kharaḥ senāpatiṃ tadā // Ram_3,21.7

caturdaśa sahasrāṇi mama cittānuvartinām 
rakṣasāṃ bhīmavegānāṃ samareṣv anivartinām // Ram_3,21.8

nīlajīmūtavarṇānāṃ ghorāṇāṃ krūrakarmaṇām 
lokahiṃsāvihārāṇāṃ balinām ugratejasām // Ram_3,21.9

teṣāṃ śārdūladarpāṇāṃ mahāsyānāṃ mahaujasām 
sarvodyogam udīrṇānāṃ rakṣasāṃ saumya kāraya // Ram_3,21.10

upasthāpaya me kṣipraṃ rathaṃ saumya dhanūṃṣi ca 
śarāṃś ca citrān khaḍgāṃś ca śaktīś ca vividhāḥ śitāḥ // Ram_3,21.11

agre niryātum icchāmi paulastyānāṃ mahātmanām 
vadhārthaṃ durvinītasya rāmasya raṇakovidaḥ // Ram_3,21.12

iti tasya bruvāṇasya sūryavarṇaṃ mahāratham 
sadaśvaiḥ śabalair yuktam ācacakṣe 'tha dūṣaṇaḥ // Ram_3,21.13

taṃ meruśikharākāraṃ taptakāñcanabhūṣaṇam 
hemacakram asaṃbādhaṃ vaidūryamayakūbaram // Ram_3,21.14

matsyaiḥ puṣpair drumaiḥ śailaiś candrasūryaiś ca kāñcanaiḥ 
māṅgalyaiḥ pakṣisaṃghaiś ca tārābhiś ca samāvṛtam // Ram_3,21.15

dhvajanistriṃśasampannaṃ kiṅkiṇīkavibhūṣitam 
sadaśvayuktaṃ so 'marṣād āruroha rathaṃ kharaḥ // Ram_3,21.16

niśāmya taṃ rathagataṃ rākṣasā bhīmavikramāḥ 
tasthuḥ saṃparivāryainaṃ dūṣaṇaṃ ca mahābalam // Ram_3,21.17

kharas tu tān maheṣvāsān ghoracarmāyudhadhvajān 
niryātety abravīd dṛṣṭvā rathasthaḥ sarvarākṣasān // Ram_3,21.18

tatas tad rākṣasaṃ sainyaṃ ghoracarmāyudhadhvajam 
nirjagāma janasthānān mahānādaṃ mahājavam // Ram_3,21.19

mudgaraiḥ paṭṭiśaiḥ śūlaiḥ sutīkṣṇaiś ca paraśvadhaiḥ 
khaḍgaiś cakraiś ca hastasthair bhrājamānaiś ca tomaraiḥ // Ram_3,21.20

śaktibhiḥ parighair ghorair atimātraiś ca kārmukaiḥ 
gadāsimusalair vajrair gṛhītair bhīmadarśanaiḥ // Ram_3,21.21

rākṣasānāṃ sughorāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa 
niryātāni janasthānāt kharacittānuvartinām // Ram_3,21.22

tāṃs tv abhidravato dṛṣṭvā rākṣasān bhīmavikramān 
kharasyāpi rathaḥ kiṃcij jagāma tadanantaram // Ram_3,21.23

tatas tāñ śabalān aśvāṃs taptakāñcanabhūṣitān 
kharasya matam ājñāya sārathiḥ samacodayat // Ram_3,21.24

sa codito rathaḥ śīghraṃ kharasya ripughātinaḥ 
śabdenāpūrayām āsa diśaḥ pratidiśas tathā // Ram_3,21.25

pravṛddhamanyus tu kharaḥ kharasvano ripor vadhārthaṃ tvarito yathāntakaḥ 
acūcudat sārathim unnadan punar mahābalo megha ivāśmavarṣavān // Ram_3,21.26

tat prayātaṃ balaṃ ghoram aśivaṃ śoṇitodakam 
abhyavarṣan mahāmeghas tumulo gardabhāruṇaḥ // Ram_3,22.1

nipetus turagās tasya rathayuktā mahājavāḥ 
same puṣpacite deśe rājamārge yadṛcchayā // Ram_3,22.2

śyāmaṃ rudhiraparyantaṃ babhūva pariveṣaṇam 
alātacakrapratimaṃ pratigṛhya divākaram // Ram_3,22.3

tato dhvajam upāgamya hemadaṇḍaṃ samucchritam 
samākramya mahākāyas tasthau gṛdhraḥ sudāruṇaḥ // Ram_3,22.4

janasthānasamīpe ca samākramya kharasvanāḥ 
visvarān vividhāṃś cakrur māṃsādā mṛgapakṣiṇaḥ // Ram_3,22.5

vyājahruś ca pradīptāyāṃ diśi vai bhairavasvanam 
aśivaṃ yātudhānānāṃ śivā ghorā mahāsvanāḥ // Ram_3,22.6

prabhinnagirisaṃkāśās toyaśoṣitadhāriṇaḥ 
ākāśaṃ tad anākāśaṃ cakrur bhīmā balāhakāḥ // Ram_3,22.7

babhūva timiraṃ ghoram uddhataṃ romaharṣaṇam 
diśo vā vidiśo vāpi suvyaktaṃ na cakāśire // Ram_3,22.8

kṣatajārdrasavarṇābhā saṃdhyākālaṃ vinā babhau 
kharasyābhimukhaṃ nedus tadā ghorā mṛgāḥ khagāḥ // Ram_3,22.9

nityāśivakarā yuddhe śivā ghoranidarśanāḥ 
nedur balasyābhimukhaṃ jvālodgāribhir ānanaiḥ // Ram_3,22.10

kabandhaḥ parighābhāso dṛśyate bhāskarāntike 
jagrāha sūryaṃ svarbhānur aparvaṇi mahāgrahaḥ // Ram_3,22.11

pravāti mārutaḥ śīghraṃ niṣprabho 'bhūd divākaraḥ 
utpetuś ca vinā rātriṃ tārāḥ khadyotasaprabhāḥ // Ram_3,22.12

saṃlīnamīnavihagā nalinyaḥ puṣpapaṅkajāḥ 
tasmin kṣaṇe babhūvuś ca vinā puṣpaphalair drumāḥ // Ram_3,22.13

uddhūtaś ca vinā vātaṃ reṇur jaladharāruṇaḥ 
vīcīkūcīti vāśyanto babhūvus tatra sārikāḥ // Ram_3,22.14

ulkāś cāpi sanirghoṣā nipetur ghoradarśanāḥ 
pracacāla mahī cāpi saśailavanakānanā // Ram_3,22.15

kharasya ca rathasthasya nardamānasya dhīmataḥ 
prākampata bhujaḥ savyaḥ kharaś cāsyāvasajjata // Ram_3,22.16

sāsrā saṃpadyate dṛṣṭiḥ paśyamānasya sarvataḥ 
lalāṭe ca rujā jātā na ca mohān nyavartata // Ram_3,22.17

tān samīkṣya mahotpātān utthitān romaharṣaṇān 
abravīd rākṣasān sarvān prahasan sa kharas tadā // Ram_3,22.18

mahotpātān imān sarvān utthitān ghoradarśanān 
na cintayāmy ahaṃ vīryād balavān durbalān iva // Ram_3,22.19

tārā api śarais tīkṣṇaiḥ pātayeyaṃ nabhastalāt 
mṛtyuṃ maraṇadharmeṇa saṃkruddho yojayāmy aham // Ram_3,22.20

rāghavaṃ taṃ balotsiktaṃ bhrātaraṃ cāpi lakṣmaṇam 
ahatvā sāyakais tīkṣṇair nopāvartitum utsahe // Ram_3,22.21

sakāmā bhaginī me 'stu pītvā tu rudhiraṃ tayoḥ 
yannimittaṃ tu rāmasya lakṣmaṇasya viparyayaḥ // Ram_3,22.22

na kvacit prāptapūrvo me saṃyugeṣu parājayaḥ 
yuṣmākam etat pratyakṣaṃ nānṛtaṃ kathayāmy aham // Ram_3,22.23

devarājam api kruddho mattairāvatayāyinam 
vajrahastaṃ raṇe hanyāṃ kiṃ punas tau ca mānuṣau // Ram_3,22.24

sā tasya garjitaṃ śrutvā rākṣasasya mahācamūḥ 
praharṣam atulaṃ lebhe mṛtyupāśāvapāśitā // Ram_3,22.25

sameyuś ca mahātmāno yuddhadarśanakāṅkṣiṇaḥ 
ṛṣayo devagandharvāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ // Ram_3,22.26

sametya cocuḥ sahitās te 'nyonyaṃ puṇyakarmaṇaḥ 
svasti gobrāhmaṇebhyo 'stu lokānāṃ ye ca saṃmatāḥ // Ram_3,22.27

jayatāṃ rāghavo yuddhe paulastyān rajanīcarān 
cakrahasto yathā yuddhe sarvān asurapuṃgavān // Ram_3,22.28

etac cānyac ca bahuśo bruvāṇāḥ paramarṣayaḥ 
dadṛśur vāhinīṃ teṣāṃ rākṣasānāṃ gatāyuṣām // Ram_3,22.29

rathena tu kharo vegāt sainyasyāgrād viniḥsṛtaḥ 
taṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ bhūyo rākṣasāś ca viniḥsṛtāḥ // Ram_3,22.30

śyenagāmī pṛthugrīvo yajñaśatrur vihaṃgamaḥ 
durjayaḥ karavīrākṣaḥ paruṣaḥ kālakārmukaḥ // Ram_3,22.31

meghamālī mahāmālī sarpāsyo rudhirāśanaḥ 
dvādaśaite mahāvīryāḥ pratasthur abhitaḥ kharam // Ram_3,22.32

mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ pramāthī triśirās tathā 
catvāra ete senāgryā dūṣaṇaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ // Ram_3,22.33

sā bhīmavegā samarābhikāmā sudāruṇā rākṣasavīrasenā 
tau rājaputrau sahasābhyupetā mālā grahāṇām iva candrasūryau // Ram_3,22.34

āśramaṃ pratiyāte tu khare kharaparākrame 
tān evautpātikān rāmaḥ saha bhrātrā dadarśa ha // Ram_3,23.1

tān utpātān mahāghorān utthitān romaharṣaṇān 
prajānām ahitān dṛṣṭvā vākyaṃ lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,23.2

imān paśya mahābāho sarvabhūtāpahāriṇaḥ 
samutthitān mahotpātān saṃhartuṃ sarvarākṣasān // Ram_3,23.3

amī rudhiradhārās tu visṛjantaḥ kharasvanān 
vyomni meghā vivartante paruṣā gardabhāruṇāḥ // Ram_3,23.4

sadhūmāś ca śarāḥ sarve mama yuddhābhinandinaḥ 
rukmapṛṣṭhāni cāpāni viveṣṭante ca lakṣmaṇa // Ram_3,23.5

yādṛśā iha kūjanti pakṣiṇo vanacāriṇaḥ 
agrato no bhayaṃ prāptaṃ saṃśayo jīvitasya ca // Ram_3,23.6

samprahāras tu sumahān bhaviṣyati na saṃśayaḥ 
ayam ākhyāti me bāhuḥ sphuramāṇo muhur muhuḥ // Ram_3,23.7

saṃnikarṣe tu naḥ śūra jayaṃ śatroḥ parājayam 
suprabhaṃ ca prasannaṃ ca tava vaktraṃ hi lakṣyate // Ram_3,23.8

udyatānāṃ hi yuddhārthaṃ yeṣāṃ bhavati lakṣmaṇaḥ 
niṣprabhaṃ vadanaṃ teṣāṃ bhavaty āyuḥparikṣayaḥ // Ram_3,23.9

anāgatavidhānaṃ tu kartavyaṃ śubham icchatā 
āpadaṃ śaṅkamānena puruṣeṇa vipaścitā // Ram_3,23.10

tasmād gṛhītvā vaidehīṃ śarapāṇir dhanurdharaḥ 
guhām āśraya śailasya durgāṃ pādapasaṃkulām // Ram_3,23.11

pratikūlitum icchāmi na hi vākyam idaṃ tvayā 
śāpito mama pādābhyāṃ gamyatāṃ vatsa māciram // Ram_3,23.12

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ saha sītayā 
śarān ādāya cāpaṃ ca guhāṃ durgāṃ samāśrayat // Ram_3,23.13

tasmin praviṣṭe tu guhāṃ lakṣmaṇe saha sītayā 
hanta niryuktam ity uktvā rāmaḥ kavacam āviśat // Ram_3,23.14

sa tenāgninikāśena kavacena vibhūṣitaḥ 
babhūva rāmas timire vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ // Ram_3,23.15

sa cāpam udyamya mahac charān ādāya vīryavān 
babhūvāvasthitas tatra jyāsvanaiḥ pūrayan diśaḥ // Ram_3,23.16

tato devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ 
ūcuḥ paramasaṃtrastā guhyakāś ca parasparam // Ram_3,23.17

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām 
ekaś ca rāmo dharmātmā kathaṃ yuddhaṃ bhaviṣyati // Ram_3,23.18

tato gambhīranirhrādaṃ ghoravarmāyudhadhvajam 
anīkaṃ yātudhānānāṃ samantāt pratyadṛśyata // Ram_3,23.19

siṃhanādaṃ visṛjatām anyonyam abhigarjatām 
cāpāni visphārayatāṃ jṛmbhatāṃ cāpy abhīkṣṇaśaḥ // Ram_3,23.20

vipraghuṣṭasvanānāṃ ca dundubhīṃś cāpi nighnatām 
teṣāṃ sutumulaḥ śabdaḥ pūrayāmāsa tad vanam // Ram_3,23.21

tena śabdena vitrastāḥ śvāpadā vanacāriṇaḥ 
dudruvur yatra niḥśabdaṃ pṛṣṭhato nāvalokayan // Ram_3,23.22

tat tv anīkaṃ mahāvegaṃ rāmaṃ samupasarpata 
dhṛtanānāpraharaṇaṃ gambhīraṃ sāgaropamam // Ram_3,23.23

rāmo 'pi cārayaṃś cakṣuḥ sarvato raṇapaṇḍitaḥ 
dadarśa kharasainyaṃ tad yuddhābhimukham udyatam // Ram_3,23.24

vitatya ca dhanur bhīmaṃ tūṇyāś coddhṛtya sāyakān 
krodham āhārayat tīvraṃ vadhārthaṃ sarvarakṣasām // Ram_3,23.25

duṣprekṣyaḥ so 'bhavat kruddho yugāntāgnir iva jvalan 
taṃ dṛṣṭvā tejasāviṣṭaṃ prāvyathan vanadevatāḥ // Ram_3,23.26

tasya kruddhasya rūpaṃ tu rāmasya dadṛśe tadā 
dakṣasyeva kratuṃ hantum udyatasya pinākinaḥ // Ram_3,23.27

avaṣṭabdhadhanuṃ rāmaṃ kruddhaṃ ca ripughātinam 
dadarśāśramam āgamya kharaḥ saha puraḥsaraiḥ // Ram_3,24.1

taṃ dṛṣṭvā saguṇaṃ cāpam udyamya kharaniḥsvanam 
rāmasyābhimukhaṃ sūtaṃ codyatām ity acodayat // Ram_3,24.2

sa kharasyājñayā sūtas turagān samacodayat 
yatra rāmo mahābāhur eko dhunvan dhanuḥ sthitaḥ // Ram_3,24.3

taṃ tu niṣpatitaṃ dṛṣṭvā sarve te rajanīcarāḥ 
nardamānā mahānādaṃ sacivāḥ paryavārayan // Ram_3,24.4

sa teṣāṃ yātudhānānāṃ madhye rato gataḥ kharaḥ 
babhūva madhye tārāṇāṃ lohitāṅga ivoditaḥ // Ram_3,24.5

tatas taṃ bhīmadhanvānaṃ kruddhāḥ sarve niśācarāḥ 
rāmaṃ nānāvidhaiḥ śastrair abhyavarṣanta durjayam // Ram_3,24.6

mudgarair āyasaiḥ śūlaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśvadhaiḥ 
rākṣasāḥ samare rāmaṃ nijaghnū roṣatatparāḥ // Ram_3,24.7

te balāhakasaṃkāśā mahānādā mahābalāḥ 
abhyadhāvanta kākutsthaṃ rāmaṃ yuddhe jighāṃsavaḥ // Ram_3,24.8

te rāme śaravarṣāṇi vyasṛjan rakṣasāṃ guṇāḥ 
śailendram iva dhārābhir varṣamāṇā balāhakāḥ // Ram_3,24.9

sa taiḥ parivṛto ghorai rāghavo rakṣasāṃ gaṇaiḥ 
tithiṣv iva mahādevo vṛtaḥ pāriṣadāṃ gaṇaiḥ // Ram_3,24.10

tāni muktāni śastrāṇi yātudhānaiḥ sa rāghavaḥ 
pratijagrāha viśikhair nadyoghān iva sāgaraḥ // Ram_3,24.11

sa taiḥ praharaṇair ghorair bhinnagātro na vivyathe 
rāmaḥ pradīptair bahubhir vajrair iva mahācalaḥ // Ram_3,24.12

sa viddhaḥ kṣatajādigdhaḥ sarvagātreṣu rāghavaḥ 
babhūva rāmaḥ saṃdhyābhrair divākara ivāvṛtaḥ // Ram_3,24.13

viṣedur devagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ 
ekaṃ sahasrair bahubhis tadā dṛṣṭvā samāvṛtam // Ram_3,24.14

tato rāmaḥ susaṃkruddho maṇḍalīkṛtakārmukaḥ 
sasarja niśitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ // Ram_3,24.15

durāvārān durviṣahān kālapāśopamān raṇe 
mumoca līlayā rāmaḥ kaṅkapattrān ajihmagān // Ram_3,24.16

te śarāḥ śatrusainyeṣu muktā rāmeṇa līlayā 
ādadū rakṣasāṃ prāṇān pāśāḥ kālakṛtā iva // Ram_3,24.17

bhittvā rākṣasadehāṃs tāṃs te śarā rudhirāplutāḥ 
antarikṣagatā rejur dīptāgnisamatejasaḥ // Ram_3,24.18

asaṃkhyeyās tu rāmasya sāyakāś cāpamaṇḍalāt 
viniṣpetur atīvogrā rakṣaḥprāṇāpahāriṇaḥ // Ram_3,24.19

tair dhanūṃṣi dhvajāgrāṇi varmāṇi ca śirāṃsi ca 
bahūn sahastābharaṇān ūrūn karikaropamān // Ram_3,24.20

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ 
bhīmam ārtasvaraṃ cakrur bhidyamānā niśācarāḥ // Ram_3,24.21

tat sainyaṃ niśitair bāṇair arditaṃ marmabhedibhiḥ 
rāmeṇa na sukhaṃ lebhe śuṣkaṃ vanam ivāgninā // Ram_3,24.22

kecid bhīmabalāḥ śūrāḥ śūlān khaḍgān paraśvadhān 
cikṣipuḥ paramakruddhā rāmāya rajanīcarāḥ // Ram_3,24.23

tāni bāṇair mahābāhuḥ śastrāṇy āvārya rāghavaḥ 
jahāra samare prāṇāṃś cicheda ca śirodharān // Ram_3,24.24

avaśiṣṭāś ca ye tatra viṣaṇṇāś ca niśācarāḥ 
kharam evābhyadhāvanta śaraṇārthaṃ śarārditāḥ // Ram_3,24.25

tān sarvān punar ādāya samāśvāsya ca dūṣaṇaḥ 
abhyadhāvata kākutsthaṃ kruddho rudram ivāntakaḥ // Ram_3,24.26

nivṛttās tu punaḥ sarve dūṣaṇāśrayanirbhayāḥ 
rāmam evābhyadhāvanta sālatālaśilāyudhāḥ // Ram_3,24.27

tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam 
rāmasyāsya mahāghoraṃ punas teṣāṃ ca rakṣasām // Ram_3,24.28

tad drumāṇāṃ śilānāṃ ca varṣaṃ prāṇaharaṃ mahat 
pratijagrāha dharmātmā rāghavas tīkṣṇasāyakaiḥ // Ram_3,25.1

pratigṛhya ca tad varaṃ nimīlita ivarṣabhaḥ 
rāmaḥ krodhaṃ paraṃ bheje vadhārthaṃ sarvarakṣasām // Ram_3,25.2

tataḥ krodhasamāviṣṭaḥ pradīpta iva tejasā 
śarair abhyakirat sainyaṃ sarvataḥ sahadūṣaṇam // Ram_3,25.3

tataḥ senāpatiḥ kruddho dūṣaṇaḥ śatrudūṣaṇaḥ 
jagrāha giriśṛṅgābhaṃ parighaṃ romaharṣaṇam // Ram_3,25.4

veṣṭitaṃ kāñcanaiḥ paṭṭair devasainyābhimardanam 
āyasaiḥ śaṅkubhis tīkṣṇaiḥ kīrṇaṃ paravasokṣitam // Ram_3,25.5

vajrāśanisamasparśaṃ paragopuradāraṇam 
taṃ mahoragasaṃkāśaṃ pragṛhya parighaṃ raṇe 
dūṣaṇo 'bhyapatad rāmaṃ krūrakarmā niśācaraḥ // Ram_3,25.6

tasyābhipatamānasya dūṣaṇasya sa rāghavaḥ 
dvābhyāṃ śarābhyāṃ cicheda sahastābharaṇau bhujau // Ram_3,25.7

bhraṣṭas tasya mahākāyaḥ papāta raṇamūrdhani 
parighaś chinnahastasya śakradhvaja ivāgrataḥ // Ram_3,25.8

sa karābhyāṃ vikīrṇābhyāṃ papāta bhuvi dūṣaṇaḥ 
viṣāṇābhyāṃ viśīrṇābhyāṃ manasvīva mahāgajaḥ // Ram_3,25.9

dṛṣṭvā taṃ patitaṃ bhūmau dūṣaṇaṃ nihataṃ raṇe 
sādhu sādhv iti kākutsthaṃ sarvabhūtāny apūjayan // Ram_3,25.10

etasminn antare kruddhās trayaḥ senāgrayāyinaḥ 
saṃhatyābhyadravan rāmaṃ mṛtyupāśāvapāśitāḥ 
mahākapālaḥ sthūlākṣaḥ pramāthī ca mahābalaḥ // Ram_3,25.11

mahākapālo vipulaṃ śūlam udyamya rākṣasaḥ 
sthūlākṣaḥ paṭṭiśaṃ gṛhya pramāthī ca paraśvadham // Ram_3,25.12

dṛṣṭvaivāpatatas tāṃs tu rāghavaḥ sāyakaiḥ śitaiḥ 
tīkṣṇāgraiḥ pratijagrāha samprāptān atithīn iva // Ram_3,25.13

mahākapālasya śiraś cicheda raghunandanaḥ 
asaṃkhyeyais tu bāṇaughaiḥ pramamātha pramāthinam // Ram_3,25.14

sthūlākṣasyākṣiṇī tīkṣṇaiḥ pūrayāmāsa sāyakaiḥ 
sa papāta hato bhūmau viṭapīva mahādrumaḥ // Ram_3,25.15

tataḥ pāvakasaṃkāśair hemavajravibhūṣitaiḥ 
jaghanaśeṣaṃ tejasvī tasya sainyasya sāyakaiḥ // Ram_3,25.16

te rukmapuṅkhā viśikhāḥ sadhūmā iva pāvakāḥ 
nijaghnus tāni rakṣāṃsi vajrā iva mahādrumān // Ram_3,25.17

rakṣasāṃ tu śataṃ rāmaḥ śatenaikena karṇinā 
sahasraṃ ca sahasreṇa jaghāna raṇamūrdhani // Ram_3,25.18

tair bhinnavarmābharaṇāś chinnabhinnaśarāsanāḥ 
nipetuḥ śoṇitādigdhā dharaṇyāṃ rajanīcarāḥ // Ram_3,25.19

tair muktakeśaiḥ samare patitaiḥ śoṇitokṣitaiḥ 
āstīrṇā vasudhā kṛtsnā mahāvediḥ kuśair iva // Ram_3,25.20

kṣaṇena tu mahāghoraṃ vanaṃ nihatarākṣasam 
babhūva nirayaprakhyaṃ māṃsaśoṇitakardamam // Ram_3,25.21

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām 
hatāny ekena rāmeṇa mānuṣeṇa padātinā // Ram_3,25.22

tasya sainyasya sarvasya kharaḥ śeṣo mahārathaḥ 
rākṣasas triśirāś caiva rāmaś ca ripusūdanaḥ // Ram_3,25.23

tatas tu tad bhīmabalaṃ mahāhave samīkṣya rāmeṇa hataṃ balīyasā 
rathena rāmaṃ mahatā kharas tataḥ samāsasādendra ivodyatāśaniḥ // Ram_3,25.24

kharaṃ tu rāmābhimukhaṃ prayāntaṃ vāhinīpatiḥ 
rākṣasas triśirā nāma saṃnipatyedam abravīt // Ram_3,26.1

māṃ niyojaya vikrānta saṃnivartasva sāhasāt 
paśya rāmaṃ mahābāhuṃ saṃyuge vinipātitam // Ram_3,26.2

pratijānāmi te satyam āyudhaṃ cāham ālabhe 
yathā rāmaṃ vadhiṣyāmi vadhārhaṃ sarvarakṣasām // Ram_3,26.3

ahaṃ vāsya raṇe mṛtyur eṣa vā samare mama 
vinivartya raṇotsāhaṃ muhūrtaṃ prāśniko bhava // Ram_3,26.4

prahṛṣṭo vā hate rāme janasthānaṃ prayāsyasi 
mayi vā nihate rāmaṃ saṃyugāyopayāsyasi // Ram_3,26.5

kharas triśirasā tena mṛtyulobhāt prasāditaḥ 
gaccha yudhyety anujñāto rāghavābhimukho yayau // Ram_3,26.6

triśirāś ca rathenaiva vājiyuktena bhāsvatā 
abhyadravad raṇe rāmaṃ triśṛṅga iva parvataḥ // Ram_3,26.7

śaradhārāsamūhān sa mahāmegha ivotsṛjan 
vyasṛjat sadṛśaṃ nādaṃ jalārdrasyeva dundubheḥ // Ram_3,26.8

āgacchantaṃ triśirasaṃ rākṣasaṃ prekṣya rāghavaḥ 
dhanuṣā pratijagrāha vidhunvan sāyakāñ śitān // Ram_3,26.9

sa samprahāras tumulo rāmatriśirasor mahān 
babhūvātīva balinoḥ siṃhakuñjarayor iva // Ram_3,26.10

tatas triśirasā bāṇair lalāṭe tāḍitas tribhiḥ 
amarṣī kupito rāmaḥ saṃrabdham idam abravīt // Ram_3,26.11

aho vikramaśūrasya rākṣasasyedṛśaṃ balam 
puṣpair iva śarair yasya lalāṭe 'smi parikṣataḥ 
mamāpi pratigṛhṇīṣva śarāṃś cāpaguṇacyutān // Ram_3,26.12

evam uktvā tu saṃrabdhaḥ śarān āśīviṣopamān 
triśirovakṣasi kruddho nijaghāna caturdaśa // Ram_3,26.13

caturbhis turagān asya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ 
nyapātayata tejasvī caturas tasya vājinaḥ // Ram_3,26.14

aṣṭabhiḥ sāyakaiḥ sūtaṃ rathopasthe nyapātayat 
rāmaś cicheda bāṇena dhvajaṃ cāsya samucchritam // Ram_3,26.15

tato hatarathāt tasmād utpatantaṃ niśācaram 
bibheda rāmas taṃ bāṇair hṛdaye so 'bhavaj jaḍaḥ // Ram_3,26.16

sāyakaiś cāprameyātmā sāmarṣas tasya rakṣasaḥ 
śirāṃsy apātayat trīṇi vegavadbhis tribhiḥ śataiḥ // Ram_3,26.17

sa bhūmau śoṇitodgārī rāmabāṇābhipīḍitaḥ 
nyapatat patitaiḥ pūrvaṃ svaśirobhir niśācaraḥ // Ram_3,26.18

hataśeṣās tato bhagnā rākṣasāḥ kharasaṃśrayāḥ 
dravanti sma na tiṣṭhanti vyāghratrastā mṛgā iva // Ram_3,26.19

tān kharo dravato dṛṣṭvā nivartya ruṣitaḥ svayam 
rāmam evābhidudrāva rāhuś candramasaṃ yathā // Ram_3,26.20

nihataṃ dūṣaṇaṃ dṛṣṭvā raṇe triśirasā saha 
kharasyāpy abhavat trāso dṛṣṭvā rāmasya vikramam // Ram_3,27.1

sa dṛṣṭvā rākṣasaṃ sainyam aviṣahyaṃ mahābalam 
hatam ekena rāmeṇa dūṣaṇas triśirā api // Ram_3,27.2

tad balaṃ hatabhūyiṣṭhaṃ vimanāḥ prekṣya rākṣasaḥ 
āsasāda kharo rāmaṃ namucir vāsavaṃ yathā // Ram_3,27.3

vikṛṣya balavac cāpaṃ nārācān raktabhojanān 
kharaś cikṣepa rāmāya kruddhān āśīviṣān iva // Ram_3,27.4

jyāṃ vidhunvan subahuśaḥ śikṣayāstrāṇi darśayan 
cacāra samare mārgāñ śarai rathagataḥ kharaḥ // Ram_3,27.5

sa sarvāś ca diśo bāṇaiḥ pradiśaś ca mahārathaḥ 
pūrayāmāsa taṃ dṛṣṭvā rāmo 'pi sumahad dhanuḥ // Ram_3,27.6

sa sāyakair durviṣahaiḥ sasphuliṅgair ivāgnibhiḥ 
nabhaś cakārāvivaraṃ parjanya iva vṛṣṭibhiḥ // Ram_3,27.7

tad babhūva śitair bāṇaiḥ khararāmavisarjitaiḥ 
paryākāśam anākāśaṃ sarvataḥ śarasaṃkulam // Ram_3,27.8

śarajālāvṛtaḥ sūryo na tadā sma prakāśate 
anyonyavadhasaṃrambhād ubhayoḥ samprayudhyatoḥ // Ram_3,27.9

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ 
ājaghāna raṇe rāmaṃ totrair iva mahādvipam // Ram_3,27.10

taṃ rathasthaṃ dhanuṣpāṇiṃ rākṣasaṃ paryavasthitam 
dadṛśuḥ sarvabhūtāni pāśahastam ivāntakam // Ram_3,27.11

taṃ siṃham iva vikrāntaṃ siṃhavikrāntagāminam 
dṛṣṭvā nodvijate rāmaḥ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā // Ram_3,27.12

tataḥ sūryanikāśena rathena mahatā kharaḥ 
āsasāda raṇe rāmaṃ pataṃga iva pāvakam // Ram_3,27.13

tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭideśe mahātmanaḥ 
kharaś cicheda rāmasya darśayan pāṇilāghavam // Ram_3,27.14

sa punas tv aparān sapta śarān ādāya varmaṇi 
nijaghāna raṇe kruddhaḥ śakrāśanisamaprabhān // Ram_3,27.15

tatas tat prahataṃ bāṇaiḥ kharamuktaiḥ suparvabhiḥ 
papāta kavacaṃ bhūmau rāmasyādityavarcasaḥ // Ram_3,27.16

sa śarair arpitaḥ kruddhaḥ sarvagātreṣu rāghavaḥ 
rarāja samare rāmo vidhūmo 'gnir iva jvalan // Ram_3,27.17

tato gambhīranirhrādaṃ rāmaḥ śatrunibarhaṇaḥ 
cakārāntāya sa ripoḥ sajyam anyan mahad dhanuḥ // Ram_3,27.18

sumahad vaiṣṇavaṃ yat tad atisṛṣṭaṃ maharṣiṇā 
varaṃ tad dhanur udyamya kharaṃ samabhidhāvata // Ram_3,27.19

tataḥ kanakapuṅkhais tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ 
cicheda rāmaḥ saṃkruddhaḥ kharasya samare dhvajam // Ram_3,27.20

sa darśanīyo bahudhā vicchinnaḥ kāñcano dhvajaḥ 
jagāma dharaṇīṃ sūryo devatānām ivājñayā // Ram_3,27.21

taṃ caturbhiḥ kharaḥ kruddho rāmaṃ gātreṣu mārgaṇaiḥ 
vivyādha hṛdi marmajño mātaṃgam iva tomaraiḥ // Ram_3,27.22

sa rāmo bahubhir bāṇaiḥ kharakārmukaniḥsṛtaiḥ 
viddho rudhirasiktāṅgo babhūva ruṣito bhṛśam // Ram_3,27.23

sa dhanur dhanvināṃ śreṣṭhaḥ pragṛhya paramāhave 
mumoca parameṣvāsaḥ ṣaṭ śarān abhilakṣitān // Ram_3,27.24

śirasy ekena bāṇena dvābhyāṃ bāhvor athārpayat 
tribhiś candrārdhavaktraiś ca vakṣasy abhijaghāna ha // Ram_3,27.25

tataḥ paścān mahātejā nārācān bhāskaropamān 
jighāṃsū rākṣasaṃ kruddhas trayodaśa śilāśitān // Ram_3,27.26

tato 'sya yugam ekena caturbhiś caturo hayān 
ṣaṣṭhena ca śiraḥ saṃkhye cicheda kharasāratheḥ // Ram_3,27.27

tribhis triveṇuṃ balavān dvābhyām akṣaṃ mahābalaḥ 
dvādaśena tu bāṇena kharasya saśaraṃ dhanuḥ // Ram_3,27.28*

chittvā vajranikāśena rāghavaḥ prahasann iva 
trayodaśenendrasamo bibheda samare kharam // Ram_3,27.28*

prabhagnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ 
gadāpāṇir avaplutya tasthau bhūmau kharas tadā // Ram_3,27.29

tat karma rāmasya mahārathasya sametya devāś ca maharṣayaś ca 
apūjayan prāñjalayaḥ prahṛṣṭās tadā vimānāgragatāḥ sametāḥ // Ram_3,27.30

kharaṃ tu virathaṃ rāmo gadāpāṇim avasthitam 
mṛdupūrvaṃ mahātejāḥ paruṣaṃ vākyam abravīt // Ram_3,28.1

gajāśvarathasambādhe bale mahati tiṣṭhatā 
kṛtaṃ sudāruṇaṃ karma sarvalokajugupsitam // Ram_3,28.2

udvejanīyo bhūtānāṃ nṛśaṃsaḥ pāpakarmakṛt 
trayāṇām api lokānām īśvaro 'pi na tiṣṭhati // Ram_3,28.3

karma lokaviruddhaṃ tu kurvāṇaṃ kṣaṇadācara 
tīkṣṇaṃ sarvajano hanti sarpaṃ duṣṭam ivāgatam // Ram_3,28.4

lobhāt pāpāni kurvāṇaḥ kāmād vā yo na budhyate 
bhraṣṭaḥ paśyati tasyāntaṃ brāhmaṇī karakād iva // Ram_3,28.5

vasato daṇḍakāraṇye tāpasān dharmacāriṇaḥ 
kiṃ nu hatvā mahābhāgān phalaṃ prāpsyasi rākṣasa // Ram_3,28.6

na ciraṃ pāpakarmāṇaḥ krūrā lokajugupsitāḥ 
aiśvaryaṃ prāpya tiṣṭhanti śīrṇamūlā iva drumāḥ // Ram_3,28.7

avaśyaṃ labhate kartā phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ 
ghoraṃ paryāgate kāle drumaḥ puṣpam ivārtavam // Ram_3,28.8

nacirāt prāpyate loke pāpānāṃ karmaṇāṃ phalam 
saviṣāṇām ivānnānāṃ bhuktānāṃ kṣaṇadācara // Ram_3,28.9

pāpam ācaratāṃ ghoraṃ lokasyāpriyam icchatām 
aham āsādito rājā prāṇān hantuṃ niśācara // Ram_3,28.10

adya hi tvāṃ mayā muktāḥ śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ 
vidārya nipatiṣyanti valmīkam iva pannagāḥ // Ram_3,28.11

ye tvayā daṇḍakāraṇye bhakṣitā dharmacāriṇaḥ 
tān adya nihataḥ saṃkhye sasainyo 'nugamiṣyasi // Ram_3,28.12

adya tvāṃ nihataṃ bāṇaiḥ paśyantu paramarṣayaḥ 
nirayasthaṃ vimānasthā ye tvayā hiṃsitāḥ purā // Ram_3,28.13

prahara tvaṃ yathākāmaṃ kuru yatnaṃ kulādhama 
adya te pātayiṣyāmi śiras tālaphalaṃ yathā // Ram_3,28.14

evam uktas tu rāmeṇa kruddhaḥ saṃraktalocanaḥ 
pratyuvāca tato rāmaṃ prahasan krodhamūrchitaḥ // Ram_3,28.15

prākṛtān rākṣasān hatvā yuddhe daśarathātmaja 
ātmanā katham ātmānam apraśasyaṃ praśaṃsasi // Ram_3,28.16

vikrāntā balavanto vā ye bhavanti nararṣabhāḥ 
kathayanti na te kiṃcit tejasā svena garvitāḥ // Ram_3,28.17

prākṛtās tv akṛtātmāno loke kṣatriyapāṃsanāḥ 
nirarthakaṃ vikatthante yathā rāma vikatthase // Ram_3,28.18

kulaṃ vyapadiśan vīraḥ samare ko 'bhidhāsyati 
mṛtyukāle hi samprāpte svayam aprastave stavam // Ram_3,28.19

sarvathā tu laghutvaṃ te katthanena vidarśitam 
suvarṇapratirūpeṇa tapteneva kuśāgninā // Ram_3,28.20

na tu mām iha tiṣṭhantaṃ paśyasi tvaṃ gadādharam 
dharādharam ivākampyaṃ parvataṃ dhātubhiś citam // Ram_3,28.21

paryāpto 'haṃ gadāpāṇir hantuṃ prāṇān raṇe tava 
trayāṇām api lokānāṃ pāśahasta ivāntakaḥ // Ram_3,28.22

kāmaṃ bahv api vaktavyaṃ tvayi vakṣyāmi na tv aham 
astaṃ gaccheddhi savitā yuddhavighnas tato bhavet // Ram_3,28.23

caturdaśa sahasrāṇi rākṣasānāṃ hatāni te 
tvadvināśāt karomy adya teṣām aśrupramārjanam // Ram_3,28.24

ity uktvā paramakruddhas tāṃ gadāṃ paramāṅgadaḥ 
kharaś cikṣepa rāmāya pradīptām aśaniṃ yathā // Ram_3,28.25

kharabāhupramuktā sā pradīptā mahatī gadā 
bhasma vṛkṣāṃś ca gulmāṃś ca kṛtvāgāt tatsamīpataḥ // Ram_3,28.26

tām āpatantīṃ jvalitāṃ mṛtyupāśopamāṃ gadām 
antarikṣagatāṃ rāmaś cicheda bahudhā śaraiḥ // Ram_3,28.27

sā viśīrṇā śarair bhinnā papāta dharaṇītale 
gadāmantrauṣadhibalair vyālīva vinipātitā // Ram_3,28.28

bhittvā tu tāṃ gadāṃ bāṇai rāghavo dharmavatsalaḥ 
smayamānaḥ kharaṃ vākyaṃ saṃrabdham idam abravīt // Ram_3,29.1

etat te balasarvasvaṃ darśitaṃ rākṣasādhama 
śaktihīnataro matto vṛthā tvam avagarjasi // Ram_3,29.2

eṣā bāṇavinirbhinnā gadā bhūmitalaṃ gatā 
abhidhānapragalbhasya tava pratyayaghātinī // Ram_3,29.3

yat tvayoktaṃ vinaṣṭānām idam aśrupramārjanam 
rākṣasānāṃ karomīti mithyā tad api te vacaḥ // Ram_3,29.4

nīcasya kṣudraśīlasya mithyāvṛttasya rakṣasaḥ 
prāṇān apahariṣyāmi garutmān amṛtaṃ yathā // Ram_3,29.5

adya te bhinnakaṇṭhasya phenabudbudabhūṣitam 
vidāritasya madbāṇair mahī pāsyati śoṇitam // Ram_3,29.6

pāṃsurūṣitasarvāṅgaḥ srastanyastabhujadvayaḥ 
svapsyase gāṃ samāśliṣya durlabhāṃ pramadām iva // Ram_3,29.7

pravṛddhanidre śayite tvayi rākṣasapāṃsane 
bhaviṣyanty aśaraṇyānāṃ śaraṇyā daṇḍakā ime // Ram_3,29.8

janasthāne hatasthāne tava rākṣasa maccharaiḥ 
nirbhayā vicariṣyanti sarvato munayo vane // Ram_3,29.9

adya viprasariṣyanti rākṣasyo hatabāndhavāḥ 
bāṣpārdravadanā dīnā bhayād anyabhayāvahāḥ // Ram_3,29.10

adya śokarasajñās tā bhaviṣyanti niśācara 
anurūpakulāḥ patnyo yāsāṃ tvaṃ patir īdṛśaḥ // Ram_3,29.11

nṛśaṃsaśīla kṣudrātman nityaṃ brāhmaṇakaṇṭaka 
tvatkṛte śaṅkitair agnau munibhiḥ pātyate haviḥ // Ram_3,29.12

tam evam abhisaṃrabdhaṃ bruvāṇaṃ rāghavaṃ raṇe 
kharo nirbhartsayāmāsa roṣāt kharatarasvanaḥ // Ram_3,29.13

dṛḍhaṃ khalv avalipto 'si bhayeṣv api ca nirbhayaḥ 
vācyāvācyaṃ tato hi tvaṃ mṛtyuvaśyo na budhyase // Ram_3,29.14

kālapāśaparikṣiptā bhavanti puruṣā hi ye 
kāryākāryaṃ na jānanti te nirastaṣaḍindriyāḥ // Ram_3,29.15

evam uktvā tato rāmaṃ saṃrudhya bhrukuṭiṃ tataḥ 
sa dadarśa mahāsālam avidūre niśācaraḥ // Ram_3,29.16

raṇe praharaṇasyārthe sarvato hy avalokayan 
sa tam utpāṭayāmāsa saṃdṛśya daśanacchadam // Ram_3,29.17

taṃ samutkṣipya bāhubhyāṃ vinarditvā mahābalaḥ 
rāmam uddiśya cikṣepa hatas tvam iti cābravīt // Ram_3,29.18

tam āpatantaṃ bāṇaughaiś chittvā rāmaḥ pratāpavān 
roṣam āhārayat tīvraṃ nihantuṃ samare kharam // Ram_3,29.19

jātasvedas tato rāmo roṣād raktāntalocanaḥ 
nirbibheda sahasreṇa bāṇānāṃ samare kharam // Ram_3,29.20

tasya bāṇāntarād raktaṃ bahu susrāva phenilam 
gireḥ prasravaṇasyeva toyadhārāparisravaḥ // Ram_3,29.21

vihvalaḥ sa kṛto bāṇaiḥ kharo rāmeṇa saṃyuge 
matto rudhiragandhena tam evābhyadravad drutam // Ram_3,29.22

tam āpatantaṃ saṃrabdhaṃ kṛtāstro rudhirāplutam 
apāsarpat pratipadaṃ kiṃcit tvaritavikramaḥ // Ram_3,29.23

tataḥ pāvakasaṃkāśaṃ vadhāya samare śaram 
kharasya rāmo jagrāha brahmadaṇḍam ivāparam // Ram_3,29.24

sa tad dattaṃ maghavatā surarājena dhīmatā 
saṃdadhe ca sa dharmātmā mumoca ca kharaṃ prati // Ram_3,29.25

sa vimukto mahābāṇo nirghātasamaniḥsvanaḥ 
rāmeṇa dhanur udyamya kharasyorasi cāpatat // Ram_3,29.26

sa papāta kharo bhūmau dahyamānaḥ śarāgninā 
rudreṇaiva vinirdagdhaḥ śvetāraṇye yathāndhakaḥ // Ram_3,29.27

sa vṛtra iva vajreṇa phenena namucir yathā 
balo vendrāśanihato nipapāta hataḥ kharaḥ // Ram_3,29.28

tato rājarṣayaḥ sarve saṃgatāḥ paramarṣayaḥ 
sabhājya muditā rāmam idaṃ vacanam abruvan // Ram_3,29.29

etadarthaṃ mahātejā mahendraḥ pākaśāsanaḥ 
śarabhaṅgāśramaṃ puṇyam ājagāma puraṃdaraḥ // Ram_3,29.30

ānītas tvam imaṃ deśam upāyena maharṣibhiḥ 
eṣāṃ vadhārthaṃ krūrāṇāṃ rakṣasāṃ pāpakarmaṇām // Ram_3,29.31

tad idaṃ naḥ kṛtaṃ kāryaṃ tvayā daśarathātmaja 
sukhaṃ dharmaṃ cariṣyanti daṇḍakeṣu maharṣayaḥ // Ram_3,29.32

etasminn antare vīro lakṣmaṇaḥ saha sītayā 
giridurgād viniṣkramya saṃviveśāśramaṃ sukhī // Ram_3,29.33

tato rāmas tu vijayī pūjyamāno maharṣibhiḥ 
praviveśāśramaṃ vīro lakṣmaṇenābhivāditaḥ // Ram_3,29.34

taṃ dṛṣṭvā śatruhantāraṃ maharṣīṇāṃ sukhāvaham 
babhūva hṛṣṭā vaidehī bhartāraṃ pariṣasvaje // Ram_3,29.35

tataḥ śūrpaṇakhā dṛṣṭvā sahasrāṇi caturdaśa 
hatāny ekena rāmeṇa rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām // Ram_3,30.1

dūṣaṇaṃ ca kharaṃ caiva hataṃ triśirasaṃ raṇe 
dṛṣṭvā punar mahānādaṃ nanāda jaladopamā // Ram_3,30.2

sā dṛṣṭvā karma rāmasya kṛtam anyaiḥ suduṣkaram 
jagāma paramodvignā laṅkāṃ rāvaṇapālitām // Ram_3,30.3

sā dadarśa vimānāgre rāvaṇaṃ dīptatejasam 
upopaviṣṭaṃ sacivair marudbhir iva vāsavam // Ram_3,30.4

āsīnaṃ sūryasaṃkāśe kāñcane paramāsane 
rukmavedigataṃ prājyaṃ jvalantam iva pāvakam // Ram_3,30.5

devagandharvabhūtānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām 
ajeyaṃ samare śūraṃ vyāttānanam ivāntakam // Ram_3,30.6

devāsuravimardeṣu vajrāśanikṛtavraṇam 
airāvataviṣāṇāgrair utkṛṣṭakiṇavakṣasam // Ram_3,30.7

viṃśadbhujaṃ daśagrīvaṃ darśanīyaparicchadam 
viśālavakṣasaṃ vīraṃ rājalakṣmaṇalakṣitam // Ram_3,30.8

snigdhavaiḍūryasaṃkāśaṃ taptakāñcanakuṇḍalam 
subhujaṃ śukladaśanaṃ mahāsyaṃ parvatopamam // Ram_3,30.9

viṣṇucakranipātaiś ca śataśo devasaṃyuge 
āhatāṅgaṃ samastaiś ca devapraharaṇais tathā // Ram_3,30.10

akṣobhyāṇāṃ samudrāṇāṃ kṣobhaṇaṃ kṣiprakāriṇam 
kṣeptāraṃ parvatāgrāṇāṃ surāṇāṃ ca pramardanam // Ram_3,30.11

ucchettāraṃ ca dharmāṇāṃ paradārābhimarśanam 
sarvadivyāstrayoktāraṃ yajñavighnakaraṃ sadā // Ram_3,30.12

purīṃ bhogavatīṃ gatvā parājitya ca vāsukim 
takṣakasya priyāṃ bhāryāṃ parājitya jahāra yaḥ // Ram_3,30.13

kailāsaṃ parvataṃ gatvā vijitya naravāhanam 
vimānaṃ puṣpakaṃ tasya kāmagaṃ vai jahāra yaḥ // Ram_3,30.14

vanaṃ caitrarathaṃ divyaṃ nalinīṃ nandanaṃ vanam 
vināśayati yaḥ krodhād devodyānāni vīryavān // Ram_3,30.15

candrasūryau mahābhāgāv uttiṣṭhantau paraṃtapau 
nivārayati bāhubhyāṃ yaḥ śailaśikharopamaḥ // Ram_3,30.16

daśavarṣasahasrāṇi tapas taptvā mahāvane 
purā svayambhuve dhīraḥ śirāṃsy upajahāra yaḥ // Ram_3,30.17

devadānavagandharvapiśācapatagoragaiḥ 
abhayaṃ yasya saṃgrāme mṛtyuto mānuṣād ṛte // Ram_3,30.18

mantrair abhiṣutaṃ puṇyam adhvareṣu dvijātibhiḥ 
havirdhāneṣu yaḥ somam upahanti mahābalaḥ // Ram_3,30.19

āptayajñaharaṃ krūraṃ brahmaghnaṃ duṣṭacāriṇam 
karkaśaṃ niranukrośaṃ prajānām ahite ratam 
rāvaṇaṃ sarvabhūtānāṃ sarvalokabhayāvaham // Ram_3,30.20

rākṣasī bhrātaraṃ krūraṃ sā dadarśa mahābalam 
taṃ divyavastrābharaṇaṃ divyamālyopaśobhitam 
rākṣasendraṃ mahābhāgaṃ paulastyakulanandanam // Ram_3,30.21

tam abravīd dīptaviśālalocanaṃ pradarśayitvā bhayamohamūrchitā 
sudāruṇaṃ vākyam abhītacāriṇī mahātmanā śūrpaṇakhā virūpitā // Ram_3,30.22

tataḥ śūrpaṇakhā dīnā rāvaṇaṃ lokarāvaṇam 
amātyamadhye saṃkruddhā paruṣaṃ vākyam abravīt // Ram_3,31.1

pramattaḥ kāmabhogeṣu svairavṛtto niraṅkuśaḥ 
samutpannaṃ bhayaṃ ghoraṃ boddhavyaṃ nāvabudhyase // Ram_3,31.2

saktaṃ grāmyeṣu bhogeṣu kāmavṛttaṃ mahīpatim 
lubdhaṃ na bahu manyante śmaśānāgnim iva prajāḥ // Ram_3,31.3

svayaṃ kāryāṇi yaḥ kāle nānutiṣṭhati pārthivaḥ 
sa tu vai saha rājyena taiś ca kāryair vinaśyati // Ram_3,31.4

ayuktacāraṃ durdarśam asvādhīnaṃ narādhipam 
varjayanti narā dūrān nadīpaṅkam iva dvipāḥ // Ram_3,31.5

ye na rakṣanti viṣayam asvādhīnā narādhipāḥ 
te na vṛddhyā prakāśante girayaḥ sāgare yathā // Ram_3,31.6

ātmavadbhir vigṛhya tvaṃ devagandharvadānavaiḥ 
ayuktacāraś capalaḥ kathaṃ rājā bhaviṣyasi // Ram_3,31.7

yeṣāṃ cāraś ca kośaś ca nayaś ca jayatāṃ vara 
asvādhīnā narendrāṇāṃ prākṛtais te janaiḥ samāḥ // Ram_3,31.8

yasmāt paśyanti dūrasthān sarvān arthān narādhipāḥ 
cāreṇa tasmād ucyante rājāno dīrghacakṣuṣaḥ // Ram_3,31.9

ayuktacāraṃ manye tvāṃ prākṛtaiḥ sacivair vṛtam 
svajanaṃ ca janasthānaṃ hataṃ yo nāvabudhyase // Ram_3,31.10

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām 
hatāny ekena rāmeṇa kharaś ca sahadūṣaṇaḥ // Ram_3,31.11

ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ 
dharṣitaṃ ca janasthānaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā // Ram_3,31.12

tvaṃ tu lubdhaḥ pramattaś ca parādhīnaś ca rāvaṇa 
viṣaye sve samutpannaṃ bhayaṃ yo nāvabudhyase // Ram_3,31.13

tīkṣṇam alpapradātāraṃ pramattaṃ garvitaṃ śaṭham 
vyasane sarvabhūtāni nābhidhāvanti pārthivam // Ram_3,31.14

atimāninam agrāhyam ātmasaṃbhāvitaṃ naram 
krodhanaṃ vyasane hanti svajano 'pi narādhipam // Ram_3,31.15

nānutiṣṭhati kāryāṇi bhayeṣu na bibheti ca 
kṣipraṃ rājyāc cyuto dīnas tṛṇais tulyo bhaviṣyati // Ram_3,31.16

śuṣkakāṣṭhair bhavet kāryaṃ loṣṭair api ca pāṃsubhiḥ 
na tu sthānāt paribhraṣṭaiḥ kāryaṃ syād vasudhādhipaiḥ // Ram_3,31.17

upabhuktaṃ yathā vāsaḥ srajo vā mṛditā yathā 
evaṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ samartho 'pi nirarthakaḥ // Ram_3,31.18

apramattaś ca yo rājā sarvajño vijitendriyaḥ 
kṛtajño dharmaśīlaś ca sa rājā tiṣṭhate ciram // Ram_3,31.19

nayanābhyāṃ prasupto 'pi jāgarti nayacakṣuṣā 
vyaktakrodhaprasādaś ca sa rājā pūjyate janaiḥ // Ram_3,31.20

tvaṃ tu rāvaṇa durbuddhir guṇair etair vivarjitaḥ 
yasya te 'viditaś cārai rakṣasāṃ sumahān vadhaḥ // Ram_3,31.21

parāvamantā viṣayeṣu saṃgato na deśakālapravibhāgatattvavit 
ayuktabuddhir guṇadoṣaniścaye vipannarājyo na cirād vipatsyate // Ram_3,31.22

iti svadoṣān parikīrtitāṃs tayā samīkṣya buddhyā kṣaṇadācareśvaraḥ 
dhanena darpeṇa balena cānvito vicintayāmāsa ciraṃ sa rāvaṇaḥ // Ram_3,31.23

tataḥ śūrpaṇakhāṃ kruddhāṃ bruvatīṃ paruṣaṃ vacaḥ 
amātyamadhye saṃkruddhaḥ paripapraccha rāvaṇaḥ // Ram_3,32.1

kaś ca rāmaḥ kathaṃvīryaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparākramaḥ 
kimarthaṃ daṇḍakāraṇyaṃ praviṣṭaś ca suduścaram // Ram_3,32.2

āyudhaṃ kiṃ ca rāmasya nihatā yena rākṣasāḥ 
kharaś ca nihataḥ saṃkhye dūṣaṇas triśirās tathā // Ram_3,32.3

ity uktā rākṣasendreṇa rākṣasī krodhamūrchitā 
tato rāmaṃ yathānyāyam ākhyātum upacakrame // Ram_3,32.4

dīrghabāhur viśālākṣaś cīrakṛṣṇājināmbaraḥ 
kandarpasamarūpaś ca rāmo daśarathātmajaḥ // Ram_3,32.5

śakracāpanibhaṃ cāpaṃ vikṛṣya kanakāṅgadam 
dīptān kṣipati nārācān sarpān iva mahāviṣān // Ram_3,32.6

nādadānaṃ śarān ghorān na muñcantaṃ mahābalam 
na kārmukaṃ vikarṣantaṃ rāmaṃ paśyāmi saṃyuge // Ram_3,32.7

hanyamānaṃ tu tat sainyaṃ paśyāmi śaravṛṣṭibhiḥ 
indreṇevottamaṃ sasyam āhataṃ tv aśmavṛṣṭibhiḥ // Ram_3,32.8

rakṣasāṃ bhīmavīryāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa 
nihatāni śarais tīkṣṇais tenaikena padātinā // Ram_3,32.9

ardhādhikamuhūrtena kharaś ca sahadūṣaṇaḥ 
ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ // Ram_3,32.10

ekā kathaṃcin muktāhaṃ paribhūya mahātmanā 
strīvadhaṃ śaṅkamānena rāmeṇa viditātmanā // Ram_3,32.11

bhrātā cāsya mahātejā guṇatas tulyavikramaḥ 
anuraktaś ca bhaktaś ca lakṣmaṇo nāma vīryavān // Ram_3,32.12

amarṣī durjayo jetā vikrānto buddhimān balī 
rāmasya dakṣiṇo bāhur nityaṃ prāṇo bahiścaraḥ // Ram_3,32.13

rāmasya tu viśālākṣī dharmapatnī yaśasvinī 
sītā nāma varārohā vaidehī tanumadhyamā // Ram_3,32.14

naiva devī na gandharvī na yakṣī na ca kiṃnarī 
tathārūpā mayā nārī dṛṣṭapūrvā mahītale // Ram_3,32.15

yasya sītā bhaved bhāryā yaṃ ca hṛṣṭā pariṣvajet 
atijīvet sa sarveṣu lokeṣv api puraṃdarāt // Ram_3,32.16

sā suśīlā vapuḥślāghyā rūpeṇāpratimā bhuvi 
tavānurūpā bhāryā sā tvaṃ ca tasyās tathā patiḥ // Ram_3,32.17

tāṃ tu vistīrṇajaghanāṃ pīnottuṅgapayodharām 
bhāryārthe tu tavānetum udyatāhaṃ varānanām // Ram_3,32.18

tāṃ tu dṛṣṭvādya vaidehīṃ pūrṇacandranibhānanām 
manmathasya śarāṇāṃ ca tvaṃ vidheyo bhaviṣyasi // Ram_3,32.19

yadi tasyām abhiprāyo bhāryārthe tava jāyate 
śīghram uddhriyatāṃ pādo jayārtham iha dakṣiṇaḥ // Ram_3,32.20

kuru priyaṃ tathā teṣāṃ rakṣasāṃ rākṣaseśvara 
vadhāt tasya nṛśaṃsasya rāmasyāśramavāsinaḥ // Ram_3,32.21

taṃ śarair niśitair hatvā lakṣmaṇaṃ ca mahāratham 
hatanāthāṃ sukhaṃ sītāṃ yathāvad upabhokṣyase // Ram_3,32.22

rocate yadi te vākyaṃ mamaitad rākṣaseśvara 
kriyatāṃ nirviśaṅkena vacanaṃ mama rāghava // Ram_3,32.23

niśamya rāmeṇa śarair ajihmagair hatāñ janasthānagatān niśācarān 
kharaṃ ca buddhvā nihataṃ ca dūṣaṇaṃ tvam adya kṛtyaṃ pratipattum arhasi // Ram_3,32.24

tataḥ śūrpaṇakhāvākyaṃ tac chrutvā romaharṣaṇam 
sacivān abhyanujñāya kāryaṃ buddhvā jagāma ha // Ram_3,33.1

tat kāryam anugamyātha yathāvad upalabhya ca 
doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca sampradhārya balābalam // Ram_3,33.2

iti kartavyam ity eva kṛtvā niścayam ātmanaḥ 
sthirabuddhis tato ramyāṃ yānaśālāṃ jagāma ha // Ram_3,33.3

yānaśālāṃ tato gatvā pracchanno rākṣasādhipaḥ 
sūtaṃ saṃcodayāmāsa rathaḥ saṃyujyatām iti // Ram_3,33.4

evam uktaḥ kṣaṇenaiva sārathir laghuvikramaḥ 
rathaṃ saṃyojayāmāsa tasyābhimatam uttamam // Ram_3,33.5

kāñcanaṃ ratham āsthāya kāmagaṃ ratnabhūṣitam 
piśācavadanair yuktaṃ kharaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ // Ram_3,33.6

meghapratimanādena sa tena dhanadānujaḥ 
rākṣasādhipatiḥ śrīmān yayau nadanadīpatim // Ram_3,33.7

sa śvetavālavyasanaḥ śvetacchattro daśānanaḥ 
snigdhavaiḍūryasaṃkāśas taptakāñcanabhūṣaṇaḥ // Ram_3,33.8

daśāsyo viṃśatibhujo darśanīyaparicchadaḥ 
tridaśārir munīndraghno daśaśīrṣa ivādrirāṭ // Ram_3,33.9

kāmagaṃ ratham āsthāya śuśubhe rākṣasādhipaḥ 
vidyunmaṇḍalavān meghaḥ sabalāka ivāmbare // Ram_3,33.10

saśailaṃ sāgarānūpaṃ vīryavān avalokayan 
nānāpuṣpaphalair vṛkṣair anukīrṇaṃ sahasraśaḥ // Ram_3,33.11

śītamaṅgalatoyābhiḥ padminībhiḥ samantataḥ 
viśālair āśramapadair vedimadbhiḥ samāvṛtam // Ram_3,33.12

kadalyāḍhakīsambādhaṃ nālikeropaśobhitam 
sālais tālais tamālaiś ca tarubhiś ca supuṣpitaiḥ // Ram_3,33.13

atyantaniyatāhāraiḥ śobhitaṃ paramarṣibhiḥ 
nāgaiḥ suparṇair gandharvaiḥ kiṃnaraiś ca sahasraśaḥ // Ram_3,33.14

jitakāmaiś ca siddhaiś ca cāraṇaiś copaśobhitam 
ājair vaikhānasair māṣair vālakhilyair marīcipaiḥ // Ram_3,33.15

divyābharaṇamālyābhir divyarūpābhir āvṛtam 
krīḍāratividhijñābhir apsarobhiḥ sahasraśaḥ // Ram_3,33.16

sevitaṃ devapatnībhiḥ śrīmatībhiḥ śriyā vṛtam 
devadānavasaṃghaiś ca caritaṃ tv amṛtāśibhiḥ // Ram_3,33.17

haṃsakrauñcaplavākīrṇaṃ sārasaiḥ saṃpraṇāditam 
vaiḍūryaprastaraṃ ramyaṃ snigdhaṃ sāgaratejasā // Ram_3,33.18

pāṇḍurāṇi viśālāni divyamālyayutāni ca 
tūryagītābhijuṣṭāni vimānāni samantataḥ // Ram_3,33.19

tapasā jitalokānāṃ kāmagāny abhisaṃpatan 
gandharvāpsarasaś caiva dadarśa dhanadānujaḥ // Ram_3,33.20

niryāsarasamūlānāṃ candanānāṃ sahasraśaḥ 
vanāni paśyan saumyāni ghrāṇatṛptikarāṇi ca // Ram_3,33.21

agarūṇāṃ ca mukhyānāṃ vanāny upavanāni ca 
takkolānāṃ ca jātyānāṃ phalānāṃ ca sugandhinām // Ram_3,33.22

puṣpāṇi ca tamālasya gulmāni maricasya ca 
muktānāṃ ca samūhāni śuṣyamāṇāni tīrataḥ // Ram_3,33.23

śaṅkhānāṃ prastaraṃ caiva pravālanicayaṃ tathā 
kāñcanāni ca śailāni rājatāni ca sarvaśaḥ // Ram_3,33.24

prasravāṇi manojñāni prasannāni hradāni ca 
dhanadhānyopapannāni strīratnair āvṛtāni ca // Ram_3,33.25

hastyaśvarathagāḍhāni nagarāṇy avalokayan 
taṃ samaṃ sarvataḥ snigdhaṃ mṛdusaṃsparśamārutam // Ram_3,33.26

anūpaṃ sindhurājasya dadarśa tridivopamam 
tatrāpaśyat sa meghābhaṃ nyagrodham ṛṣibhir vṛtam // Ram_3,33.27

samantād yasya tāḥ śākhāḥ śatayojanam āyatāḥ 
yasya hastinam ādāya mahākāyaṃ ca kacchapam 
bhakṣārthaṃ garuḍaḥ śākhām ājagāma mahābalaḥ // Ram_3,33.28

tasya tāṃ sahasā śākhāṃ bhāreṇa patagottamaḥ 
suparṇaḥ parṇabahulāṃ babhañjātha mahābalaḥ // Ram_3,33.29

tatra vaikhānasā māṣā vālakhilyā marīcipāḥ 
ajā babhūvur dhūmrāś ca saṃgatāḥ paramarṣayaḥ // Ram_3,33.30

teṣāṃ dayārthaṃ garuḍas tāṃ śākhāṃ śatayojanām 
jagāmādāya vegena tau cobhau gajakacchapau // Ram_3,33.31

ekapādena dharmātmā bhakṣayitvā tad āmiṣam 
niṣādaviṣayaṃ hatvā śākhayā patagottamaḥ 
praharṣam atulaṃ lebhe mokṣayitvā mahāmunīn // Ram_3,33.32

sa tenaiva praharṣeṇa dviguṇīkṛtavikramaḥ 
amṛtānayanārthaṃ vai cakāra matimān matim // Ram_3,33.33

ayojālāni nirmathya bhittvā ratnagṛhaṃ varam 
mahendrabhavanād guptam ājahārāmṛtaṃ tataḥ // Ram_3,33.34

taṃ maharṣigaṇair juṣṭaṃ suparṇakṛtalakṣaṇam 
nāmnā subhadraṃ nyagrodhaṃ dadarśa dhanadānujaḥ // Ram_3,33.35

taṃ tu gatvā paraṃ pāraṃ samudrasya nadīpateḥ 
dadarśāśramam ekānte puṇye ramye vanāntare // Ram_3,33.36

tatra kṛṣṇājinadharaṃ jaṭāvalkaladhāriṇam 
dadarśa niyatāhāraṃ mārīcaṃ nāma rākṣasam // Ram_3,33.37

sa rāvaṇaḥ samāgamya vidhivat tena rakṣasā 
tataḥ paścād idaṃ vākyam abravīd vākyakovidaḥ // Ram_3,33.38

mārīca śrūyatāṃ tāta vacanaṃ mama bhāṣataḥ 
ārto 'smi mama cārtasya bhavān hi paramā gatiḥ // Ram_3,34.1

jānīṣe tvaṃ janasthānaṃ bhrātā yatra kharo mama 
dūṣaṇaś ca mahābāhuḥ svasā śūrpaṇakhā ca me // Ram_3,34.2

triśirāś ca mahātejā rākṣasaḥ piśitāśanaḥ 
anye ca bahavaḥ śūrā labdhalakṣā niśācarāḥ // Ram_3,34.3

vasanti manniyogena adhivāsaṃ ca rākṣasaḥ 
bādhamānā mahāraṇye munīn ye dharmacāriṇaḥ // Ram_3,34.4

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām 
śūrāṇāṃ labdhalakṣāṇāṃ kharacittānuvartinām // Ram_3,34.5

te tv idānīṃ janasthāne vasamānā mahābalāḥ 
saṃgatāḥ param āyattā rāmeṇa saha saṃyuge // Ram_3,34.6

tena saṃjātaroṣeṇa rāmeṇa raṇamūrdhani 
anuktvā paruṣaṃ kiṃcic charair vyāpāritaṃ dhanuḥ // Ram_3,34.7

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām 
nihatāni śarais tīkṣṇair mānuṣeṇa padātinā // Ram_3,34.8

kharaś ca nihataḥ saṃkhye dūṣaṇaś ca nipātitaḥ 
hatvā triśirasaṃ cāpi nirbhayā daṇḍakāḥ kṛtāḥ // Ram_3,34.9

pitrā nirastaḥ kruddhena sabhāryaḥ kṣīṇajīvitaḥ 
sa hantā tasya sainyasya rāmaḥ kṣatriyapāṃsanaḥ // Ram_3,34.10

aśīlaḥ karkaśas tīkṣṇo mūrkho lubdho 'jitendriyaḥ 
tyaktadharmas tv adharmātmā bhūtānām ahite rataḥ // Ram_3,34.11

yena vairaṃ vināraṇye sattvam āśritya kevalam 
karṇanāsāpahāreṇa bhaginī me virūpitā // Ram_3,34.12

tasya bhāryāṃ janasthānāt sītāṃ surasutopamām 
ānayiṣyāmi vikramya sahāyas tatra me bhava // Ram_3,34.13

tvayā hy ahaṃ sahāyena pārśvasthena mahābala 
bhrātṛbhiś ca surān yuddhe samagrān nābhicintaye // Ram_3,34.14

tat sahāyo bhava tvaṃ me samartho hy asi rākṣasa 
vīrye yuddhe ca darpe ca na hy asti sadṛśas tava // Ram_3,34.15

etadartham ahaṃ prāptas tvatsamīpaṃ niśācara 
śṛṇu tat karma sāhāyye yat kāryaṃ vacanān mama // Ram_3,34.16

sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā citro rajatabindubhiḥ 
āśrame tasya rāmasya sītāyāḥ pramukhe cara // Ram_3,34.17

tvāṃ tu niḥsaṃśayaṃ sītā dṛṣṭvā tu mṛgarūpiṇam 
gṛhyatām iti bhartāraṃ lakṣmaṇaṃ cābhidhāsyati // Ram_3,34.18

tatas tayor apāye tu śūnye sītāṃ yathāsukham 
nirābādho hariṣyāmi rāhuś candraprabhām iva // Ram_3,34.19

tataḥ paścāt sukhaṃ rāme bhāryāharaṇakarśite 
viśrabdhaḥ prahariṣyāmi kṛtārthenāntarātmanā // Ram_3,34.20

tasya rāmakathāṃ śrutvā mārīcasya mahātmanaḥ 
śuṣkaṃ samabhavad vaktraṃ paritrasto babhūva ca // Ram_3,34.21

sa rāvaṇaṃ trastaviṣaṇṇacetā mahāvane rāmaparākramajñaḥ 
kṛtāñjalis tattvam uvāca vākyaṃ hitaṃ ca tasmai hitam ātmanaś ca // Ram_3,34.22

tac chrutvā rākṣasendrasya vākyaṃ vākyaviśāradaḥ 
pratyuvāca mahāprājño mārīco rākṣaseśvaram // Ram_3,35.1

sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ 
apriyasya ca pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ // Ram_3,35.2

na nūnaṃ budhyase rāmaṃ mahāvīryaṃ guṇonnatam 
ayuktacāraś capalo mahendravaruṇopamam // Ram_3,35.3

api svasti bhavet tāta sarveṣāṃ bhuvi rakṣasām 
api rāmo na saṃkruddhaḥ kuryāl lokam arākṣasam // Ram_3,35.4

api te jīvitāntāya notpannā janakātmajā 
api sītā nimittaṃ ca na bhaved vyasanaṃ mahat // Ram_3,35.5

api tvām īśvaraṃ prāpya kāmavṛttaṃ niraṅkuśam 
na vinaśyet purī laṅkā tvayā saha sarākṣasā // Ram_3,35.6

tvadvidhaḥ kāmavṛtto hi duḥśīlaḥ pāpamantritaḥ 
ātmānaṃ svajanaṃ rāṣṭraṃ sa rājā hanti durmatiḥ // Ram_3,35.7

na ca pitrā parityakto nāmaryādaḥ kathaṃcana 
na lubdho na ca duḥśīlo na ca kṣatriyapāṃsanaḥ // Ram_3,35.8

na ca dharmaguṇair hīnaḥ kausalyānandavardhanaḥ 
na ca tīkṣṇo hi bhūtānāṃ sarveṣāṃ ca hite rataḥ // Ram_3,35.9

vañcitaṃ pitaraṃ dṛṣṭvā kaikeyyā satyavādinam 
kariṣyāmīti dharmātmā tataḥ pravrajito vanam // Ram_3,35.10

kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ pitur daśarathasya ca 
hitvā rājyaṃ ca bhogāṃś ca praviṣṭo daṇḍakāvanam // Ram_3,35.11

na rāmaḥ karkaśas tāta nāvidvān nājitendriyaḥ 
anṛtaṃ na śrutaṃ caiva naiva tvaṃ vaktum arhasi // Ram_3,35.12

rāmo vigrahavān dharmaḥ sādhuḥ satyaparākramaḥ 
rājā sarvasya lokasya devānām iva vāsavaḥ // Ram_3,35.13

kathaṃ tvaṃ tasya vaidehīṃ rakṣitāṃ svena tejasā 
icchasi prasabhaṃ hartuṃ prabhām iva vivasvataḥ // Ram_3,35.14

śarārciṣam anādhṛṣyaṃ cāpakhaḍgendhanaṃ raṇe 
rāmāgniṃ sahasā dīptaṃ na praveṣṭuṃ tvam arhasi // Ram_3,35.15

dhanurvyāditadīptāsyaṃ śarārciṣam amarṣaṇam 
cāpabāṇadharaṃ vīraṃ śatrusenāpahāriṇam // Ram_3,35.16

rājyaṃ sukhaṃ ca saṃtyajya jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ 
nātyāsādayituṃ tāta rāmāntakam ihārhasi // Ram_3,35.17

aprameyaṃ hi tattejo yasya sā janakātmajā 
na tvaṃ samarthas tāṃ hartuṃ rāmacāpāśrayāṃ vane // Ram_3,35.18

prāṇebhyo 'pi priyatarā bhāryā nityam anuvratā 
dīptasyeva hutāśasya śikhā sītā sumadhyamā // Ram_3,35.19

kim udyamaṃ vyartham imaṃ kṛtvā te rākṣasādhipa 
dṛṣṭaś cet tvaṃ raṇe tena tadantaṃ tava jīvitam 
jīvitaṃ ca sukhaṃ caiva rājyaṃ caiva sudurlabham // Ram_3,35.20

sa sarvaiḥ sacivaiḥ sārdhaṃ vibhīṣaṇapuraskṛtaiḥ 
mantrayitvā tu dharmiṣṭhaiḥ kṛtvā niścayam ātmanaḥ // Ram_3,35.21

doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca sampradhārya balābalam 
ātmanaś ca balaṃ jñātvā rāghavasya ca tattvataḥ 
hitaṃ hi tava niścitya kṣamaṃ tvaṃ kartum arhasi // Ram_3,35.22

ahaṃ tu manye tava na kṣamaṃ raṇe samāgamaṃ kosalarājasūnunā 
idaṃ hi bhūyaḥ śṛṇu vākyam uttamaṃ kṣamaṃ ca yuktaṃ ca niśācarādhipa // Ram_3,35.23

kadācid apy ahaṃ vīryāt paryaṭan pṛthivīm imām 
balaṃ nāgasahasrasya dhārayan parvatopamaḥ // Ram_3,36.1

nīlajīmūtasaṃkāśas taptakāñcanakuṇḍalaḥ 
bhayaṃ lokasya janayan kirīṭī parighāyudhaḥ 
vyacaraṃ daṇḍakāraṇyam ṛṣimāṃsāni bhakṣayan // Ram_3,36.2

viśvāmitro 'tha dharmātmā madvitrasto mahāmuniḥ 
svayaṃ gatvā daśarathaṃ narendram idam abravīt // Ram_3,36.3

ayaṃ rakṣatu māṃ rāmaḥ parvakāle samāhitaḥ 
mārīcān me bhayaṃ ghoraṃ samutpannaṃ nareśvara // Ram_3,36.4

ity evam ukto dharmātmā rājā daśarathas tadā 
pratyuvāca mahābhāgaṃ viśvāmitraṃ mahāmunim // Ram_3,36.5

ūnaṣoḍaśavarṣo 'yam akṛtāstraś ca rāghavaḥ 
kāmaṃ tu mama yat sainyaṃ mayā saha gamiṣyati 
vadhiṣyāmi muniśreṣṭha śatruṃ tava yathepsitam // Ram_3,36.6

ity evam uktaḥ sa munī rājānaṃ punar abravīt 
rāmān nānyad balaṃ loke paryāptaṃ tasya rakṣasaḥ // Ram_3,36.7

bālo 'py eṣa mahātejāḥ samarthas tasya nigrahe 
gamiṣye rāmam ādāya svasti te 'stu paraṃtapa // Ram_3,36.8

ity evam uktvā sa munis tam ādāya nṛpātmajam 
jagāma paramaprīto viśvāmitraḥ svam āśramam // Ram_3,36.9

taṃ tadā daṇḍakāraṇye yajñam uddiśya dīkṣitam 
babhūvāvasthito rāmaś citraṃ visphārayan dhanuḥ // Ram_3,36.10

ajātavyañjanaḥ śrīmān bālaḥ śyāmaḥ śubhekṣaṇaḥ 
ekavastradharo dhanvī śikhī kanakamālayā // Ram_3,36.11

śobhayan daṇḍakāraṇyaṃ dīptena svena tejasā 
adṛśyata tadā rāmo bālacandra ivoditaḥ // Ram_3,36.12

tato 'haṃ meghasaṃkāśas taptakāñcanakuṇḍalaḥ 
balī dattavaro darpād ājagāma tadāśramam // Ram_3,36.13

tena dṛṣṭaḥ praviṣṭo 'haṃ sahasaivodyatāyudhaḥ 
māṃ tu dṛṣṭvā dhanuḥ sajyam asambhrāntaś cakāra ha // Ram_3,36.14

avajānann ahaṃ mohād bālo 'yam iti rāghavam 
viśvāmitrasya tāṃ vedim adhyadhāvaṃ kṛtatvaraḥ // Ram_3,36.15

tena muktas tato bāṇaḥ śitaḥ śatrunibarhaṇaḥ 
tenāhaṃ tāḍitaḥ kṣiptaḥ samudre śatayojane // Ram_3,36.16

rāmasya śaravegena nirasto bhrāntacetanaḥ 
pātito 'haṃ tadā tena gambhīre sāgarāmbhasi 
prāpya saṃjñāṃ cirāt tāta laṅkāṃ prati gataḥ purīm // Ram_3,36.17

evam asmi tadā muktaḥ sahāyās te nipātitāḥ 
akṛtāstreṇa rāmeṇa bālenākliṣṭakarmaṇā // Ram_3,36.18

tan mayā vāryamāṇas tvaṃ yadi rāmeṇa vigraham 
kariṣyasy āpadaṃ ghorāṃ kṣipraṃ prāpya naśiṣyasi // Ram_3,36.19

krīḍāratividhijñānāṃ samājotsavaśālinām 
rakṣasāṃ caiva saṃtāpam anarthaṃ cāhariṣyasi // Ram_3,36.20

harmyaprāsādasambādhāṃ nānāratnavibhūṣitām 
drakṣyasi tvaṃ purīṃ laṅkāṃ vinaṣṭāṃ maithilīkṛte // Ram_3,36.21

akurvanto 'pi pāpāni śucayaḥ pāpasaṃśrayāt 
parapāpair vinaśyanti matsyā nāgahrade yathā // Ram_3,36.22

divyacandanadigdhāṅgān divyābharaṇabhūṣitān 
drakṣyasy abhihatān bhūmau tava doṣāt tu rākṣasān // Ram_3,36.23

hṛtadārān sadārāṃś ca daśa vidravato diśaḥ 
hataśeṣān aśaraṇān drakṣyasi tvaṃ niśācarān // Ram_3,36.24

śarajālaparikṣiptām agnijvālāsamāvṛtām 
pradagdhabhavanāṃ laṅkāṃ drakṣyasi tvam asaṃśayam // Ram_3,36.25

pramadānāṃ sahasrāṇi tava rājan parigrahaḥ 
bhava svadāranirataḥ svakulaṃ rakṣa rākṣasa // Ram_3,36.26

mānaṃ vṛddhiṃ ca rājyaṃ ca jīvitaṃ ceṣṭam ātmanaḥ 
yadīcchasi ciraṃ bhoktuṃ mā kṛthā rāmavipriyam // Ram_3,36.27

nivāryamāṇaḥ suhṛdā mayā bhṛśaṃ prasahya sītāṃ yadi dharṣayiṣyasi 
gamiṣyasi kṣīṇabalaḥ sabāndhavo yamakṣayaṃ rāmaśarāttajīvitaḥ // Ram_3,36.28

evam asmi tadā muktaḥ kathaṃcit tena saṃyuge 
idānīm api yad vṛttaṃ tac chṛṇuṣva yad uttaram // Ram_3,37.1

rākṣasābhyām ahaṃ dvābhyām anirviṇṇas tathā kṛtaḥ 
sahito mṛgarūpābhyāṃ praviṣṭo daṇḍakāvanam // Ram_3,37.2

dīptajihvo mahākāyas tīkṣṇaśṛṅgo mahābalaḥ 
vyacaraṃ daṇḍakāraṇyaṃ māṃsabhakṣo mahāmṛgaḥ // Ram_3,37.3

agnihotreṣu tīrtheṣu caityavṛkṣeṣu rāvaṇa 
atyantaghoro vyacaraṃ tāpasāṃs tān pradharṣayan // Ram_3,37.4

nihatya daṇḍakāraṇye tāpasān dharmacāriṇaḥ 
rudhirāṇi pibaṃs teṣāṃ tathā māṃsāni bhakṣayan // Ram_3,37.5

ṛṣimāṃsāśanaḥ krūras trāsayan vanagocarān 
tadā rudhiramatto 'haṃ vyacaraṃ daṇḍakāvanam // Ram_3,37.6

tadāhaṃ daṇḍakāraṇye vicaran dharmadūṣakaḥ 
āsādayaṃ tadā rāmaṃ tāpasaṃ dharmam āśritam // Ram_3,37.7

vaidehīṃ ca mahābhāgāṃ lakṣmaṇaṃ ca mahāratham 
tāpasaṃ niyatāhāraṃ sarvabhūtahite ratam // Ram_3,37.8

so 'haṃ vanagataṃ rāmaṃ paribhūya mahābalam 
tāpaso 'yam iti jñātvā pūrvavairam anusmaran // Ram_3,37.9

abhyadhāvaṃ susaṃkruddhas tīkṣṇaśṛṅgo mṛgākṛtiḥ 
jighāṃsur akṛtaprajñas taṃ prahāram anusmaran // Ram_3,37.10

tena muktās trayo bāṇāḥ śitāḥ śatrunibarhaṇāḥ 
vikṛṣya balavac cāpaṃ suparṇānilatulyagāḥ // Ram_3,37.11

te bāṇā vajrasaṃkāśāḥ sughorā raktabhojanāḥ 
ājagmuḥ sahitāḥ sarve trayaḥ saṃnataparvaṇaḥ // Ram_3,37.12

parākramajño rāmasya śaṭho dṛṣṭabhayaḥ purā 
samutkrāntas tato muktas tāv ubhau rākṣasau hatau // Ram_3,37.13

śareṇa mukto rāmasya kathaṃcit prāpya jīvitam 
iha pravrājito yuktas tāpaso 'haṃ samāhitaḥ // Ram_3,37.14

vṛkṣe vṛkṣe hi paśyāmi cīrakṛṣṇājināmbaram 
gṛhītadhanuṣaṃ rāmaṃ pāśahastam ivāntakam // Ram_3,37.15

api rāmasahasrāṇi bhītaḥ paśyāmi rāvaṇa 
rāmabhūtam idaṃ sarvam araṇyaṃ pratibhāti me // Ram_3,37.16

rāmam eva hi paśyāmi rahite rākṣaseśvara 
dṛṣṭvā svapnagataṃ rāmam udbhramāmi vicetanaḥ // Ram_3,37.17

rakārādīni nāmāni rāmatrastasya rāvaṇa 
ratnāni ca rathāś caiva trāsaṃ saṃjanayanti me // Ram_3,37.18

ahaṃ tasya prabhāvajño na yuddhaṃ tena te kṣamam 
raṇe rāmeṇa yudhyasva kṣamāṃ vā kuru rākṣasa 
na te rāmakathā kāryā yadi māṃ draṣṭum icchasi // Ram_3,37.19

idaṃ vaco bandhuhitārthinā mayā yathocyamānaṃ yadi nābhipatsyase 
sabāndhavas tyakṣyasi jīvitaṃ raṇe hato 'dya rāmeṇa śarair ajihmagaiḥ // Ram_3,37.20

mārīcena tu tad vākyaṃ kṣamaṃ yuktaṃ ca rāvaṇaḥ 
ukto na pratijagrāha martukāma ivauṣadham // Ram_3,38.1

taṃ pathyahitavaktāraṃ mārīcaṃ rākṣasādhipaḥ 
abravīt paruṣaṃ vākyam ayuktaṃ kālacoditaḥ // Ram_3,38.2

yat kilaitad ayuktārthaṃ mārīca mayi kathyate 
vākyaṃ niṣphalam atyarthaṃ bījam uptam ivoṣare // Ram_3,38.3

tvadvākyair na tu māṃ śakyaṃ bhettuṃ rāmasya saṃyuge 
pāpaśīlasya mūrkhasya mānuṣasya viśeṣataḥ // Ram_3,38.4

yas tyaktvā suhṛdo rājyaṃ mātaraṃ pitaraṃ tathā 
strīvākyaṃ prākṛtaṃ śrutvā vanam ekapade gataḥ // Ram_3,38.5

avaśyaṃ tu mayā tasya saṃyuge kharaghātinaḥ 
prāṇaiḥ priyatarā sītā hartavyā tava saṃnidhau // Ram_3,38.6

evaṃ me niścitā buddhir hṛdi mārīca vartate 
na vyāvartayituṃ śakyā sendrair api surāsuraiḥ // Ram_3,38.7

doṣaṃ guṇaṃ vā saṃpṛṣṭas tvam evaṃ vaktum arhasi 
apāyaṃ vāpy upāyaṃ vā kāryasyāsya viniścaye // Ram_3,38.8

saṃpṛṣṭena tu vaktavyaṃ sacivena vipaścitā 
udyatāñjalinā rājño ya icched bhūtim ātmanaḥ // Ram_3,38.9

vākyam apratikūlaṃ tu mṛdupūrvaṃ śubhaṃ hitam 
upacāreṇa yuktaṃ ca vaktavyo vasudhādhipaḥ // Ram_3,38.10

sāvamardaṃ tu yad vākyaṃ mārīca hitam ucyate 
nābhinandati tad rājā mānārho mānavarjitam // Ram_3,38.11

pañcarūpāṇi rājāno dhārayanty amitaujasaḥ 
agner indrasya somasya yamasya varuṇasya ca 
auṣṇyaṃ tathā vikramaṃ ca saumyaṃ daṇḍaṃ prasannatām // Ram_3,38.12

tasmāt sarvāsv avasthāsu mānyāḥ pūjyāś ca pārthivāḥ 
tvaṃ tu dharmam avijñāya kevalaṃ moham āsthitaḥ // Ram_3,38.13

abhyāgataṃ māṃ daurātmyāt paruṣaṃ vadasīdṛśam 
guṇadoṣau na pṛcchāmi kṣamaṃ cātmani rākṣasa 
asmiṃs tu sa bhavān kṛtye sāhāyyaṃ kartum arhasi // Ram_3,38.14

sauvarṇas tvaṃ mṛgo bhūtvā citro rajatabindubhiḥ 
pralobhayitvā vaidehīṃ yatheṣṭaṃ gantum arhasi // Ram_3,38.15

tvāṃ tu māyāmṛgaṃ dṛṣṭvā kāñcanaṃ jātavismayā 
ānayainam iti kṣipraṃ rāmaṃ vakṣyati maithilī // Ram_3,38.16

apakrānte ca kākutsthe lakṣmaṇe ca yathāsukham 
ānayiṣyāmi vaidehīṃ sahasrākṣaḥ śacīm iva // Ram_3,38.17

evaṃ kṛtvā tv idaṃ kāryaṃ yatheṣṭaṃ gaccha rākṣasa 
rājyasyārdhaṃ pradāsyāmi mārīca tava suvrata // Ram_3,38.18

gaccha saumya śivaṃ mārgaṃ kāryasyāsya vivṛddhaye 
prāpya sītām ayuddhena vañcayitvā tu rāghavam 
laṅkāṃ prati gamiṣyāmi kṛtakāryaḥ saha tvayā // Ram_3,38.19

etat kāryam avaśyaṃ me balād api kariṣyasi 
rājño hi pratikūlastho na jātu sukham edhate // Ram_3,38.20

āsādya taṃ jīvitasaṃśayas te mṛtyur dhruvo hy adya mayā virudhya 
etad yathāvat parigṛhya buddhyā yad atra pathyaṃ kuru tat tathā tvam // Ram_3,38.21

ājñapto rājavad vākyaṃ pratikūlaṃ niśācaraḥ 
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ mārīco rākṣasādhipam // Ram_3,39.1

kenāyam upadiṣṭas te vināśaḥ pāpakarmaṇā 
saputrasya sarāṣṭrasya sāmātyasya niśācara // Ram_3,39.2

kas tvayā sukhinā rājan nābhinandati pāpakṛt 
kenedam upadiṣṭaṃ te mṛtyudvāram upāyataḥ // Ram_3,39.3

śatravas tava suvyaktaṃ hīnavīryā niśācara 
icchanti tvāṃ vinaśyantam uparuddhaṃ balīyasā // Ram_3,39.4

kenedam upadiṣṭaṃ te kṣudreṇāhitavādinā 
yas tvām icchati naśyantaṃ svakṛtena niśācara // Ram_3,39.5

vadhyāḥ khalu na hanyante sacivās tava rāvaṇa 
ye tvām utpatham ārūḍhaṃ na nigṛhṇanti sarvaśaḥ // Ram_3,39.6

amātyaiḥ kāmavṛtto hi rājā kāpatham āśritaḥ 
nigrāhyaḥ sarvathā sadbhir na nigrāhyo nigṛhyase // Ram_3,39.7

dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca yaśaś ca jayatāṃ vara 
svāmiprasādāt sacivāḥ prāpnuvanti niśācara // Ram_3,39.8

viparyaye tu tat sarvaṃ vyarthaṃ bhavati rāvaṇa 
vyasanaṃ svāmivaiguṇyāt prāpnuvantītare janāḥ // Ram_3,39.9

rājamūlo hi dharmaś ca jayaś ca jayatāṃ vara 
tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣitavyo narādhipaḥ // Ram_3,39.10

rājyaṃ pālayituṃ śakyaṃ na tīkṣṇena niśācara 
na cāpi pratikūlena nāvinītena rākṣasa // Ram_3,39.11

ye tīkṣṇamantrāḥ sacivā bhajyante saha tena vai 
viṣameṣu rathāḥ śīghraṃ mandasārathayo yathā // Ram_3,39.12

bahavaḥ sādhavo loke yuktadharmam anuṣṭhitāḥ 
pareṣām aparādhena vinaṣṭāḥ saparicchadāḥ // Ram_3,39.13

svāminā pratikūlena prajās tīkṣṇena rāvaṇa 
rakṣyamāṇā na vardhante meṣā gomāyunā yathā // Ram_3,39.14

avaśyaṃ vinaśiṣyanti sarve rāvaṇa rākṣasāḥ 
yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā durbuddhir ajitendriyaḥ // Ram_3,39.15

tad idaṃ kākatālīyaṃ ghoram āsāditaṃ tvayā 
atra kiṃ śobhanaṃ yat tvaṃ sasainyo vinaśiṣyasi // Ram_3,39.16

māṃ nihatya tu rāmo 'sau nacirāt tvāṃ vadhiṣyati 
anena kṛtakṛtyo 'smi mriye yad ariṇā hataḥ // Ram_3,39.17

darśanād eva rāmasya hataṃ mām upadhāraya 
ātmānaṃ ca hataṃ viddhi hṛtvā sītāṃ sabāndhavam // Ram_3,39.18

ānayiṣyāmi cet sītām āśramāt sahito mayā 
naiva tvam asi naivāhaṃ naiva laṅkā na rākṣasāḥ // Ram_3,39.19

nivāryamāṇas tu mayā hitaiṣiṇā na mṛṣyase vākyam idaṃ niśācara 
paretakalpā hi gatāyuṣo narā hitaṃ na gṛhṇanti suhṛdbhir īritam // Ram_3,39.20

evam uktvā tu paruṣaṃ mārīco rāvaṇaṃ tataḥ 
gacchāvety abravīd dīno bhayād rātriṃcaraprabhoḥ // Ram_3,40.1

dṛṣṭaścāhaṃ punas tena śaracāpāsidhāriṇā 
madvidhodyataśastreṇa vinaṣṭaṃ jīvitaṃ ca me // Ram_3,40.2

kiṃ tu kartuṃ mayā śakyam evaṃ tvayi durātmani 
eṣa gacchāmy ahaṃ tāta svasti te 'stu niśācara // Ram_3,40.3

prahṛṣṭas tv abhavat tena vacanena sa rākṣasaḥ 
pariṣvajya susaṃśliṣṭam idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,40.4

etac chauṇḍīryayuktaṃ te macchabdād iva bhāṣitam 
idānīm asi mārīcaḥ pūrvam anyo niśācaraḥ // Ram_3,40.5

āruhyatām ayaṃ śīghraṃ khago ratnavibhūṣitaḥ 
mayā saha ratho yuktaḥ piśācavadanaiḥ kharaiḥ // Ram_3,40.6

tato rāvaṇamārīcau vimānam iva taṃ ratham 
āruhya yayatuḥ śīghraṃ tasmād āśramamaṇḍalāt // Ram_3,40.7

tathaiva tatra paśyantau pattanāni vanāni ca 
girīṃś ca saritaḥ sarvā rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca // Ram_3,40.8

sametya daṇḍakāraṇyaṃ rāghavasyāśramaṃ tataḥ 
dadarśa sahamarīco rāvaṇo rākṣasādhipaḥ // Ram_3,40.9

avatīrya rathāt tasmāt tataḥ kāñcanabhūṣaṇāt 
haste gṛhītvā mārīcaṃ rāvaṇo vākyam abravīt // Ram_3,40.10

etad rāmāśramapadaṃ dṛśyate kadalīvṛtam 
kriyatāṃ tat sakhe śīghraṃ yadarthaṃ vayam āgatāḥ // Ram_3,40.11

sa rāvaṇavacaḥ śrutvā mārīco rākṣasas tadā 
mṛgo bhūtvāśramadvāri rāmasya vicacāra ha // Ram_3,40.12

maṇipravaraśṛṅgāgraḥ sitāsitamukhākṛtiḥ 
raktapadmotpalamukha indranīlotpalaśravāḥ // Ram_3,40.13

kiṃcid abhyunnatagrīva indranīlanibhodaraḥ 
madhūkanibhapārśvaś ca kañjakiñjalkasaṃnibhaḥ // Ram_3,40.14

vaiḍūryasaṃkāśakhuras tanujaṅghaḥ susaṃhataḥ 
indrāyudhasavarṇena pucchenordhvaṃ virājitaḥ // Ram_3,40.15

manoharasnigdhavarṇo ratnair nānāvidhair vṛtaḥ 
kṣaṇena rākṣaso jāto mṛgaḥ paramaśobhanaḥ // Ram_3,40.16

vanaṃ prajvalayan ramyaṃ rāmāśramapadaṃ ca tat 
manoharaṃ darśanīyaṃ rūpaṃ kṛtvā sa rākṣasaḥ // Ram_3,40.17

pralobhanārthaṃ vaidehyā nānādhātuvicitritam 
vicaran gacchate samyak śādvalāni samantataḥ // Ram_3,40.18

rūpyabinduśataiś citro bhūtvā ca priyadarśanaḥ 
viṭapīnāṃ kisalayān bhaṅktvādan vicacāra ha // Ram_3,40.19

kadalīgṛhakaṃ gatvā karṇikārān itas tataḥ 
samāśrayan mandagatiḥ sītāsaṃdarśanaṃ tadā // Ram_3,40.20

rājīvacitrapṛṣṭhaḥ sa virarāja mahāmṛgaḥ 
rāmāśramapadābhyāśe vicacāra yathāsukham // Ram_3,40.21

punar gatvā nivṛttaś ca vicacāra mṛgottamaḥ 
gatvā muhūrtaṃ tvarayā punaḥ pratinivartate // Ram_3,40.22

vikrīḍaṃś ca punar bhūmau punar eva niṣīdati 
āśramadvāram āgamya mṛgayūthāni gacchati // Ram_3,40.23

mṛgayūthair anugataḥ punar eva nivartate 
sītādarśanam ākāṅkṣan rākṣaso mṛgatāṃ gataḥ // Ram_3,40.24

paribhramati citrāṇi maṇḍalāni viniṣpatan 
samudvīkṣya ca sarve taṃ mṛgā ye 'nye vanecarāḥ // Ram_3,40.25

upagamya samāghrāya vidravanti diśo daśa 
rākṣasaḥ so 'pi tān vanyān mṛgān mṛgavadhe rataḥ // Ram_3,40.26

pracchādanārthaṃ bhāvasya na bhakṣayati saṃspṛśan 
tasminn eva tataḥ kāle vaidehī śubhalocanā // Ram_3,40.27

kusumāpacaye vyagrā pādapān atyavartata 
karṇikārān aśokāṃś ca cūtāṃś ca madirekṣaṇā // Ram_3,40.28

kusumāny apacinvantī cacāra rucirānanā 
anarhāraṇyavāsasya sā taṃ ratnamayaṃ mṛgam 
muktāmaṇivicitrāṅgaṃ dadarśa paramāṅganā // Ram_3,40.29

taṃ vai ruciradantauṣṭhaṃ rūpyadhātutanūruham 
vismayotphullanayanā sasnehaṃ samudaikṣata // Ram_3,40.30

sa ca tāṃ rāmadayitāṃ paśyan māyāmayo mṛgaḥ 
vicacāra tatas tatra dīpayann iva tad vanam // Ram_3,40.31

adṛṣṭapūrvaṃ dṛṣṭvā taṃ nānāratnamayaṃ mṛgam 
vismayaṃ paramaṃ sītā jagāma janakātmajā // Ram_3,40.32

sā taṃ samprekṣya suśroṇī kusumāni vicinvatī 
hemarājatavarṇābhyāṃ pārśvābhyām upaśobhitam // Ram_3,41.1

prahṛṣṭā cānavadyāṅgī mṛṣṭahāṭakavarṇinī 
bhartāram api cākrandal lakṣmaṇaṃ caiva sāyudham // Ram_3,41.2

tayāhūtau naravyāghrau vaidehyā rāmalakṣmaṇau 
vīkṣamāṇau tu taṃ deśaṃ tadā dadṛśatur mṛgam // Ram_3,41.3

śaṅkamānas tu taṃ dṛṣṭvā lakṣmaṇo rāmam abravīt 
tam evainam ahaṃ manye mārīcaṃ rākṣasaṃ mṛgam // Ram_3,41.4

caranto mṛgayāṃ hṛṣṭā pāpenopādhinā vane 
anena nihatā rāma rājānaḥ kāmarūpiṇā // Ram_3,41.5

asya māyāvido māyāmṛgarūpam idaṃ kṛtam 
bhānumatpuruṣavyāghra gandharvapurasaṃnibham // Ram_3,41.6

mṛgo hy evaṃvidho ratnavicitro nāsti rāghava 
jagatyāṃ jagatīnātha māyaiṣā hi na saṃśayaḥ // Ram_3,41.7

evaṃ bruvāṇaṃ kākutsthaṃ prativārya śucismitā 
uvāca sītā saṃhṛṣṭā chadmanā hṛtacetanā // Ram_3,41.8

āryaputrābhirāmo 'sau mṛgo harati me manaḥ 
ānayainaṃ mahābāho krīḍārthaṃ no bhaviṣyati // Ram_3,41.9

ihāśramapade 'smākaṃ bahavaḥ puṇyadarśanāḥ 
mṛgāś caranti sahitāś camarāḥ sṛmarās tathā // Ram_3,41.10

ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca vānarāḥ kiṃnarās tathā 
vicaranti mahābāho rūpaśreṣṭhā mahābalāḥ // Ram_3,41.11

na cāsya sadṛśo rājan dṛṣṭapūrvo mṛgaḥ purā 
tejasā kṣamayā dīptyā yathāyaṃ mṛgasattamaḥ // Ram_3,41.12

nānāvarṇavicitrāṅgo ratnabindusamācitaḥ 
dyotayan vanam avyagraṃ śobhate śaśisaṃnibhaḥ // Ram_3,41.13

aho rūpam aho lakṣmīḥ svarasampac ca śobhanā 
mṛgo 'dbhuto vicitro 'sau hṛdayaṃ haratīva me // Ram_3,41.14

yadi grahaṇam abhyeti jīvann eva mṛgas tava 
āścaryabhūtaṃ bhavati vismayaṃ janayiṣyati // Ram_3,41.15

samāptavanavāsānāṃ rājyasthānāṃ ca naḥ punaḥ 
antaḥpuravibhūṣārtho mṛga eṣa bhaviṣyati // Ram_3,41.16

bharatasyāryaputrasya śvaśrūṇāṃ mama ca prabho 
mṛgarūpam idaṃ divyaṃ vismayaṃ janayiṣyati // Ram_3,41.17

jīvan na yadi te 'bhyeti grahaṇaṃ mṛgasattamaḥ 
ajinaṃ naraśārdūla ruciraṃ me bhaviṣyati // Ram_3,41.18

nihatasyāsya sattvasya jāmbūnadamayatvaci 
śaṣpabṛsyāṃ vinītāyām icchāmy aham upāsitum // Ram_3,41.19

kāmavṛttam idaṃ raudraṃ strīṇām asadṛśaṃ matam 
vapuṣā tv asya sattvasya vismayo janito mama // Ram_3,41.20

tena kāñcanaromnā tu maṇipravaraśṛṅgiṇā 
taruṇādityavarṇena nakṣatrapathavarcasā 
babhūva rāghavasyāpi mano vismayam āgatam // Ram_3,41.21

evaṃ sītāvacaḥ śrutvā dṛṣṭvā ca mṛgam adbhutam 
uvāca rāghavo hṛṣṭo bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ vacaḥ // Ram_3,41.22

paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ spṛhāṃ mṛgagatām imām 
rūpaśreṣṭhatayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati // Ram_3,41.23

na vane nandanoddeśe na caitrarathasaṃśraye 
kutaḥ pṛthivyāṃ saumitre yo 'sya kaścit samo mṛgaḥ // Ram_3,41.24

pratilomānulomāś ca rucirā romarājayaḥ 
śobhante mṛgam āśritya citrāḥ kanakabindubhiḥ // Ram_3,41.25

paśyāsya jṛmbhamāṇasya dīptām agniśikhopamām 
jihvāṃ mukhān niḥsarantīṃ meghād iva śatahradām // Ram_3,41.26

masāragalvarkamukhaḥ śaṅkhamuktānibhodaraḥ 
kasya nāmābhirūpo 'sau na mano lobhayen mṛgaḥ // Ram_3,41.27

kasya rūpam idaṃ dṛṣṭvā jāmbūnadamayaprabham 
nānāratnamayaṃ divyaṃ na mano vismayaṃ vrajet // Ram_3,41.28

māṃsahetor api mṛgān vihārārthaṃ ca dhanvinaḥ 
ghnanti lakṣmaṇa rājāno mṛgayāyāṃ mahāvane // Ram_3,41.29

dhanāni vyavasāyena vicīyante mahāvane 
dhātavo vividhāś cāpi maṇiratnasuvarṇinaḥ // Ram_3,41.30

tat sāram akhilaṃ nṝṇāṃ dhanaṃ nicayavardhanam 
manasā cintitaṃ sarvaṃ yathā śukrasya lakṣmaṇa // Ram_3,41.31

arthī yenārthakṛtyena saṃvrajaty avicārayan 
tam artham arthaśāstrajñaḥ prāhur arthyāś ca lakṣmaṇa // Ram_3,41.32

etasya mṛgaratnasya parārdhye kāñcanatvaci 
upavekṣyati vaidehī mayā saha sumadhyamā // Ram_3,41.33

na kādalī na priyakī na praveṇī na cāvikī 
bhaved etasya sadṛśī sparśaneneti me matiḥ // Ram_3,41.34

eṣa caiva mṛgaḥ śrīmān yaś ca divyo nabhaścaraḥ 
ubhāv etau mṛgau divyau tārāmṛgamahīmṛgau // Ram_3,41.35

yadi vāyaṃ tathā yan māṃ bhaved vadasi lakṣmaṇa 
māyaiṣā rākṣasasyeti kartavyo 'sya vadho mayā // Ram_3,41.36

etena hi nṛśaṃsena mārīcenākṛtātmanā 
vane vicaratā pūrvaṃ hiṃsitā munipuṃgavāḥ // Ram_3,41.37

utthāya bahavo yena mṛgayāyāṃ janādhipāḥ 
nihatāḥ parameṣvāsās tasmād vadhyas tv ayaṃ mṛgaḥ // Ram_3,41.38

purastād iha vātāpiḥ paribhūya tapasvinaḥ 
udarastho dvijān hanti svagarbho 'śvatarīm iva // Ram_3,41.39

sa kadācic cirāl loke āsasāda mahāmunim 
agastyaṃ tejasā yuktaṃ bhakṣyas tasya babhūva ha // Ram_3,41.40

samutthāne ca tadrūpaṃ kartukāmaṃ samīkṣya tam 
utsmayitvā tu bhagavān vātāpim idam abravīt // Ram_3,41.41

tvayāvigaṇya vātāpe paribhūtāś ca tejasā 
jīvaloke dvijaśreṣṭhās tasmād asi jarāṃ gataḥ // Ram_3,41.42

evaṃ tan na bhaved rakṣo vātāpir iva lakṣmaṇa 
madvidhaṃ yo 'timanyeta dharmanityaṃ jitendriyam // Ram_3,41.43

bhaveddhato 'yaṃ vātāpir agastyeneva māṃ gatiḥ 
iha tvaṃ bhava saṃnaddho yantrito rakṣa maithilīm // Ram_3,41.44

asyām āyattam asmākaṃ yat kṛtyaṃ raghunandana 
aham enaṃ vadhiṣyāmi grahīṣyāmy athavā mṛgam // Ram_3,41.45

yāvad gacchāmi saumitre mṛgam ānayituṃ drutam 
paśya lakṣmaṇa vaidehīṃ mṛgatvaci gataspṛhām // Ram_3,41.46

tvacā pradhānayā hy eṣa mṛgo 'dya na bhaviṣyati 
apramattena te bhāvyam āśramasthena sītayā // Ram_3,41.47

yāvat pṛṣatam ekena sāyakena nihanmy aham 
hatvaitac carma ādāya śīghram eṣyāmi lakṣmaṇa // Ram_3,41.48

pradakṣiṇenātibalena pakṣiṇā jaṭāyuṣā buddhimatā ca lakṣmaṇa 
bhavāpramattaḥ pratigṛhya maithilīṃ pratikṣaṇaṃ sarvata eva śaṅkitaḥ // Ram_3,41.49

tathā tu taṃ samādiśya bhrātaraṃ raghunandanaḥ 
babandhāsiṃ mahātejā jāmbūnadamayatsarum // Ram_3,42.1

tatas tryavanataṃ cāpam ādāyātmavibhūṣaṇam 
ābadhya ca kalāpau dvau jagāmodagravikramaḥ // Ram_3,42.2

taṃ vañcayāno rājendram āpatantaṃ nirīkṣya vai 
babhūvāntarhitas trāsāt punaḥ saṃdarśane 'bhavat // Ram_3,42.3

baddhāsir dhanur ādāya pradudrāva yato mṛgaḥ 
taṃ sa paśyati rūpeṇa dyotamānam ivāgrataḥ // Ram_3,42.4

avekṣyāvekṣya dhāvantaṃ dhanuṣpāṇir mahāvane 
ativṛttam iṣoḥ pātāl lobhayānaṃ kadācana // Ram_3,42.5

śaṅkitaṃ tu samudbhrāntam utpatantam ivāmbare 
daśyamānam adṛśyaṃ ca navoddeśeṣu keṣucit // Ram_3,42.6

chinnābhrair iva saṃvītaṃ śāradaṃ candramaṇḍalam 
muhūrtād eva dadṛśe muhur dūrāt prakāśate // Ram_3,42.7

darśanādarśanenaiva so 'pākarṣata rāghavam 
āsīt kruddhas tu kākutstho vivaśas tena mohitaḥ // Ram_3,42.8

athāvatasthe suśrāntaś chāyām āśritya śādvale 
mṛgaiḥ parivṛto vanyair adūrāt pratyadṛśyata // Ram_3,42.9

dṛṣṭvā rāmo mahātejās taṃ hantuṃ kṛtaniścayaḥ 
saṃdhāya sudṛḍhe cāpe vikṛṣya balavad balī // Ram_3,42.10

tam eva mṛgam uddiśya jvalantam iva pannagam 
mumoca jvalitaṃ dīptam astrabrahmavinirmitam // Ram_3,42.11

sa bhṛśaṃ mṛgarūpasya vinirbhidya śarottamaḥ 
mārīcasyaiva hṛdayaṃ vibhedāśanisaṃnibhaḥ // Ram_3,42.12

tālamātram athotpatya nyapatat sa śarāturaḥ 
vyanadad bhairavaṃ nādaṃ dharaṇyām alpajīvitaḥ 
mriyamāṇas tu mārīco jahau tāṃ kṛtrimāṃ tanum // Ram_3,42.13

samprāptakālam ājñāya cakāra ca tataḥ svaram 
sadṛśaṃ rāghavasyaiva hā sīte lakṣmaṇeti ca // Ram_3,42.14

tena marmaṇi nirviddhaḥ śareṇānupamena hi 
mṛgarūpaṃ tu tat tyaktvā rākṣasaṃ rūpam ātmanaḥ 
cakre sa sumahākāyo mārīco jīvitaṃ tyajan // Ram_3,42.15

tato vicitrakeyūraḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ 
hemamālī mahādaṃṣṭro rākṣaso 'bhūc charāhataḥ // Ram_3,42.16

taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau rākṣasaṃ ghoradarśanam 
jagāma manasā sītāṃ lakṣmaṇasya vacaḥ smaran // Ram_3,42.17

hā sīte lakṣmaṇety evam ākruśya tu mahāsvaram 
mamāra rākṣasaḥ so 'yaṃ śrutvā sītā kathaṃ bhavet // Ram_3,42.18

lakṣmaṇaś ca mahābāhuḥ kām avasthāṃ gamiṣyati 
iti saṃcintya dharmātmā rāmo hṛṣṭatanūruhaḥ // Ram_3,42.19

tatra rāmaṃ bhayaṃ tīvram āviveśa viṣādajam 
rākṣasaṃ mṛgarūpaṃ taṃ hatvā śrutvā ca tatsvaram // Ram_3,42.20

nihatya pṛṣataṃ cānyaṃ māṃsam ādāya rāghavaḥ 
tvaramāṇo janasthānaṃ sasārābhimukhas tadā // Ram_3,42.21

ārtasvaraṃ tu taṃ bhartur vijñāya sadṛśaṃ vane 
uvāca lakṣmaṇaṃ sītā gaccha jānīhi rāghavam // Ram_3,43.1

na hi me jīvitaṃ sthāne hṛdayaṃ vāvatiṣṭhate 
krośataḥ paramārtasya śrutaḥ śabdo mayā bhṛśam // Ram_3,43.2

ākrandamānaṃ tu vane bhrātaraṃ trātum arhasi 
taṃ kṣipram abhidhāva tvaṃ bhrātaraṃ śaraṇaiṣiṇam // Ram_3,43.3

rakṣasāṃ vaśam āpannaṃ siṃhānām iva govṛṣam 
na jagāma tathoktas tu bhrātur ājñāya śāsanam // Ram_3,43.4

tam uvāca tatas tatra kupitā janakātmajā 
saumitre mitrarūpeṇa bhrātus tvam asi śatruvat // Ram_3,43.5

yas tvam asyām avasthāyāṃ bhrātaraṃ nābhipadyase 
icchasi tvaṃ vinaśyantaṃ rāmaṃ lakṣmaṇa matkṛte // Ram_3,43.6

vyasanaṃ te priyaṃ manye sneho bhrātari nāsti te 
tena tiṣṭhasi viśrabdhas tam apaśyan mahādyutim // Ram_3,43.7

kiṃ hi saṃśayam āpanne tasminn iha mayā bhavet 
kartavyam iha tiṣṭhantyā yat pradhānas tvam āgataḥ // Ram_3,43.8

iti bruvāṇāṃ vaidehīṃ bāṣpaśokapariplutām 
abravīl lakṣmaṇas trastāṃ sītāṃ mṛgavadhūm iva // Ram_3,43.9

devi devamanuṣyeṣu gandharveṣu patatriṣu 
rākṣaseṣu piśāceṣu kiṃnareṣu mṛgeṣu ca // Ram_3,43.10

dānaveṣu ca ghoreṣu na sa vidyeta śobhane 
yo rāmaṃ pratiyudhyeta samare vāsavopamam // Ram_3,43.11

avadhyaḥ samare rāmo naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi 
na tvām asmin vane hātum utsahe rāghavaṃ vinā // Ram_3,43.12

anivāryaṃ balaṃ tasya balair balavatām api 
tribhir lokaiḥ samudyuktaiḥ seśvaraiḥ sāmarair api // Ram_3,43.13

hṛdayaṃ nirvṛtaṃ te 'stu saṃtāpas tyajyatām ayam 
āgamiṣyati te bhartā śīghraṃ hatvā mṛgottamam // Ram_3,43.14

na sa tasya svaro vyaktaṃ na kaścid api daivataḥ 
gandharvanagaraprakhyā māyā sā tasya rakṣasaḥ // Ram_3,43.15

nyāsabhūtāsi vaidehi nyastā mayi mahātmanā 
rāmeṇa tvaṃ varārohe na tvāṃ tyaktum ihotsahe // Ram_3,43.16

kṛtavairāś ca kalyāṇi vayam etair niśācaraiḥ 
kharasya nidhane devi janasthānavadhaṃ prati // Ram_3,43.17

rākṣasā vidhinā vāco visṛjanti mahāvane 
hiṃsāvihārā vaidehi na cintayitum arhasi // Ram_3,43.18

lakṣmaṇenaivam uktā tu kruddhā saṃraktalocanā 
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ lakṣmaṇaṃ satyavādinam // Ram_3,43.19

anārya karuṇārambha nṛśaṃsa kulapāṃsana 
ahaṃ tava priyaṃ manye tenaitāni prabhāṣase // Ram_3,43.20

naitac citraṃ sapatneṣu pāpaṃ lakṣmaṇa yad bhavet 
tvadvidheṣu nṛśaṃseṣu nityaṃ pracchannacāriṣu // Ram_3,43.21

suduṣṭas tvaṃ vane rāmam ekam eko 'nugacchasi 
mama hetoḥ praticchannaḥ prayukto bharatena vā // Ram_3,43.22

katham indīvaraśyāmaṃ rāmaṃ padmanibhekṣaṇam 
upasaṃśritya bhartāraṃ kāmayeyaṃ pṛthag janam // Ram_3,43.23

samakṣaṃ tava saumitre prāṇāṃs tyakṣye na saṃśayaḥ 
rāmaṃ vinā kṣaṇam api na hi jīvāmi bhūtale // Ram_3,43.24

ity uktaḥ paruṣaṃ vākyaṃ sītayā romaharṣaṇam 
abravīl lakṣmaṇaḥ sītāṃ prāñjalir vijitendriyaḥ // Ram_3,43.25

uttaraṃ notsahe vaktuṃ daivataṃ bhavatī mama 
vākyam apratirūpaṃ tu na citraṃ strīṣu maithili // Ram_3,43.26

svabhāvas tv eṣa nārīṇām eṣu lokeṣu dṛśyate 
vimuktadharmāś capalās tīkṣṇā bhedakarāḥ striyaḥ // Ram_3,43.27

upaśṛṇvantu me sarve sākṣibhūtā vanecarāḥ 
nyāyavādī yathā vākyam ukto 'haṃ paruṣaṃ tvayā // Ram_3,43.28

dhik tvām adya praṇaśya tvaṃ yan mām evaṃ viśaṅkase 
strītvād duṣṭasvabhāvena guruvākye vyavasthitam // Ram_3,43.29

gamiṣye yatra kākutsthaḥ svasti te 'stu varānane 
rakṣantu tvāṃ viśālākṣi samagrā vanadevatāḥ // Ram_3,43.30

nimittāni hi ghorāṇi yāni prādurbhavanti me 
api tvāṃ saha rāmeṇa paśyeyaṃ punar āgataḥ // Ram_3,43.31

lakṣmaṇenaivam uktā tu rudatī janakātmajā 
pratyuvāca tato vākyaṃ tīvraṃ bāṣpapariplutā // Ram_3,43.32

godāvarīṃ pravekṣyāmi vinā rāmeṇa lakṣmaṇa 
ābandhiṣye 'thavā tyakṣye viṣame deham ātmanaḥ // Ram_3,43.33

pibāmi vā viṣaṃ tīkṣṇaṃ pravekṣyāmi hutāśanam 
na tv ahaṃ rāghavād anyaṃ padāpi puruṣaṃ spṛśe // Ram_3,43.34

iti lakṣmaṇam ākruśya sītā duḥkhasamanvitā 
pāṇibhyāṃ rudatī duḥkhād udaraṃ prajaghāna ha // Ram_3,43.35

tām ārtarūpāṃ vimanā rudantīṃ saumitrir ālokya viśālanetrām 
āśvāsayāmāsa na caiva bhartus taṃ bhrātaraṃ kiṃcid uvāca sītā // Ram_3,43.36

tatas tu sītām abhivādya lakṣmaṇaḥ kṛtāñjaliḥ kiṃcid abhipraṇamya 
avekṣamāṇo bahuśaś ca maithilīṃ jagāma rāmasya samīpam ātmavān // Ram_3,43.37

tayā paruṣam uktas tu kupito rāghavānujaḥ 
sa vikāṅkṣan bhṛśaṃ rāmaṃ pratasthe nacirād iva // Ram_3,44.1

tadāsādya daśagrīvaḥ kṣipram antaram āsthitaḥ 
abhicakrāma vaidehīṃ parivrājakarūpadhṛk // Ram_3,44.2

ślakṣṇakāṣāyasaṃvītaḥ śikhī chattrī upānahī 
vāme cāṃse 'vasajyātha śubhe yaṣṭikamaṇḍalū 
parivrājakarūpeṇa vaidehīṃ samupāgamat // Ram_3,44.3

tām āsasādātibalo bhrātṛbhyāṃ rahitāṃ vane 
rahitāṃ sūryacandrābhyāṃ saṃdhyām iva mahattamaḥ // Ram_3,44.4

tām apaśyat tato bālāṃ rājaputrīṃ yaśasvinīm 
rohiṇīṃ śaśinā hīnāṃ grahavad bhṛśadāruṇaḥ // Ram_3,44.5

tam ugraṃ pāpakarmāṇaṃ janasthānaruhā drumāḥ 
samīkṣya na prakampante na pravāti ca mārutaḥ // Ram_3,44.6

śīghrasrotāś ca taṃ dṛṣṭvā vīkṣantaṃ raktalocanam 
stimitaṃ gantum ārebhe bhayād godāvarī nadī // Ram_3,44.7

rāmasya tv antaraṃ prepsur daśagrīvas tadantare 
upatasthe ca vaidehīṃ bhikṣurūpeṇa rāvaṇaḥ // Ram_3,44.8

abhavyo bhavyarūpeṇa bhartāram anuśocatīm 
abhyavartata vaidehīṃ citrām iva śanaiścaraḥ // Ram_3,44.9

sa pāpo bhavyarūpeṇa tṛṇaiḥ kūpa ivāvṛtaḥ 
atiṣṭhat prekṣya vaidehīṃ rāmapatnīṃ yaśasvinīm // Ram_3,44.10

śubhāṃ ruciradantauṣṭhīṃ pūrṇacandranibhānanām 
āsīnāṃ parṇaśālāyāṃ bāṣpaśokābhipīḍitām // Ram_3,44.11

sa tāṃ padmapalāśākṣīṃ pītakauśeyavāsinīm 
abhyagacchata vaidehīṃ duṣṭacetā niśācaraḥ // Ram_3,44.12

sa manmathaśarāviṣṭo brahmaghoṣam udīrayan 
abravīt praśritaṃ vākyaṃ rahite rākṣasādhipaḥ // Ram_3,44.13

tām uttamāṃ trilokānāṃ padmahīnām iva śriyam 
vibhrājamānāṃ vapuṣā rāvaṇaḥ praśaśaṃsa ha // Ram_3,44.14

kā tvaṃ kāñcanavarṇābhe pītakauśeyavāsini 
kamalānāṃ śubhāṃ mālāṃ padminīva ca bibhratī // Ram_3,44.15

hrīḥ śrīḥ kīrtiḥ śubhā lakṣmīr apsarā vā śubhānane 
bhūtir vā tvaṃ varārohe ratir vā svairacāriṇī // Ram_3,44.16

samāḥ śikhariṇaḥ snigdhāḥ pāṇḍurā daśanās tava 
viśāle vimale netre raktānte kṛṣṇatārake // Ram_3,44.17

viśālaṃ jaghanaṃ pīnam ūrū karikaropamau 
etāv upacitau vṛttau sahitau saṃpragalbhitau // Ram_3,44.18

pīnonnatamukhau kāntau snigdhatālaphalopamau 
maṇipravekābharaṇau rucirau te payodharau // Ram_3,44.19

cārusmite cārudati cārunetre vilāsini 
mano harasi me rāme nadīkūlam ivāmbhasā // Ram_3,44.20

karāntamitamadhyāsi sukeśī saṃhatastanī 
naiva devī na gandharvī na yakṣī na ca kiṃnarī // Ram_3,44.21

naivaṃrūpā mayā nārī dṛṣṭapūrvā mahītale 
iha vāsaś ca kāntāre cittam unmādayanti me // Ram_3,44.22

sā pratikrāma bhadraṃ te na tvaṃ vastum ihārhasi 
rākṣasānām ayaṃ vāso ghorāṇāṃ kāmarūpiṇām // Ram_3,44.23

prāsādāgryāṇi ramyāṇi nagaropavanāni ca 
sampannāni sugandhīni yuktāny ācarituṃ tvayā // Ram_3,44.24

varaṃ mālyaṃ varaṃ pānaṃ varaṃ vastraṃ ca śobhane 
bhartāraṃ ca varaṃ manye tvadyuktam asitekṣaṇe // Ram_3,44.25

kā tvaṃ bhavasi rudrāṇāṃ marutāṃ vā śucismite 
vasūnāṃ vā varārohe devatā pratibhāsi me // Ram_3,44.26

neha gacchanti gandharvā na devā na ca kiṃnarāḥ 
rākṣasānām ayaṃ vāsaḥ kathaṃ nu tvam ihāgatā // Ram_3,44.27

iha śākhāmṛgāḥ siṃhā dvīpivyāghramṛgās tathā 
ṛkṣās tarakṣavaḥ kaṅkāḥ kathaṃ tebhyo na bibhyasi // Ram_3,44.28

madānvitānāṃ ghorāṇāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām 
katham ekā mahāraṇye na bibheṣi varānane // Ram_3,44.29

kāsi kasya kutaś ca tvaṃ kiṃnimittaṃ ca daṇḍakān 
ekā carasi kalyāṇi ghorān rākṣasasevitān // Ram_3,44.30

iti praśastā vaidehī rāvaṇena durātmanā 
dvijātiveṣeṇa hi taṃ dṛṣṭvā rāvaṇam āgatam 
sarvair atithisatkāraiḥ pūjayāmāsa maithilī // Ram_3,44.31

upānīyāsanaṃ pūrvaṃ pādyenābhinimantrya ca 
abravīt siddham ity eva tadā taṃ saumyadarśanam // Ram_3,44.32

dvijātiveṣeṇa samīkṣya maithilī tam āgataṃ pātrakusumbhadhāriṇam 
aśakyam udveṣṭum upāyadarśanān nyamantrayad brāhmaṇavad yathāgatam // Ram_3,44.33

iyaṃ bṛsī brāhmaṇa kāmam āsyatām idaṃ ca pādyaṃ pratigṛhyatām iti 
idaṃ ca siddhaṃ vanajātam uttamaṃ tvadartham avyagram ihopabhujyatām // Ram_3,44.34

nimantryamāṇaḥ pratipūrṇabhāṣiṇīṃ narendrapatnīṃ prasamīkṣya maithilīm 
prahasya tasyā haraṇe dhṛtaṃ manaḥ samarpayāmāsa vadhāya rāvaṇaḥ // Ram_3,44.35

tataḥ suveṣaṃ mṛgayāgataṃ patiṃ pratīkṣamāṇā sahalakṣmaṇaṃ tadā 
nirīkṣamāṇā haritaṃ dadarśa tan mahad vanaṃ naiva tu rāmalakṣmaṇau // Ram_3,44.36

rāvaṇena tu vaidehī tadā pṛṣṭā jihīrṣuṇā 
parivrājakarūpeṇa śaśaṃsātmānam ātmanā // Ram_3,45.1

brāhmaṇaś cātithiś caiṣa anukto hi śapeta mām 
iti dhyātvā muhūrtaṃ tu sītā vacanam abravīt // Ram_3,45.2

duhitā janakasyāhaṃ maithilasya mahātmanaḥ 
sītā nāmnāsmi bhadraṃ te rāmabhāryā dvijottama // Ram_3,45.3

saṃvatsaraṃ cādhyuṣitā rāghavasya niveśane 
bhuñjānā mānuṣān bhogān sarvakāmasamṛddhinī // Ram_3,45.4

tataḥ saṃvatsarād ūrdhvaṃ samamanyata me patim 
abhiṣecayituṃ rāmaṃ sameto rājamantribhiḥ // Ram_3,45.5

tasmin saṃbhriyamāṇe tu rāghavasyābhiṣecane 
kaikeyī nāma bhartāraṃ mamāryā yācate varam // Ram_3,45.6

pratigṛhya tu kaikeyī śvaśuraṃ sukṛtena me 
mama pravrājanaṃ bhartur bharatasyābhiṣecanam 
dvāv ayācata bhartāraṃ satyasaṃdhaṃ nṛpottamam // Ram_3,45.7

nādya bhokṣye na ca svapsye na pāsye 'haṃ kadācana 
eṣa me jīvitasyānto rāmo yady abhiṣicyate // Ram_3,45.8

iti bruvāṇāṃ kaikeyīṃ śvaśuro me sa mānadaḥ 
ayācatārthair anvarthair na ca yācñāṃ cakāra sā // Ram_3,45.9

mama bhartā mahātejā vayasā pañcaviṃśakaḥ 
rāmeti prathito loke guṇavān satyavāk śuciḥ 
viśālākṣo mahābāhuḥ sarvabhūtahite rataḥ // Ram_3,45.10

abhiṣekāya tu pituḥ samīpaṃ rāmam āgatam 
kaikeyī mama bhartāram ity uvāca drutaṃ vacaḥ // Ram_3,45.11

tava pitrā samājñaptaṃ mamedaṃ śṛṇu rāghava 
bharatāya pradātavyam idaṃ rājyam akaṇṭakam // Ram_3,45.12

tvayā tu khalu vastavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca 
vane pravraja kākutstha pitaraṃ mocayānṛtāt // Ram_3,45.13

tathety uvāca tāṃ rāmaḥ kaikeyīm akutobhayaḥ 
cakāra tadvacas tasyā mama bhartā dṛḍhavrataḥ // Ram_3,45.14

dadyān na pratigṛhṇīyāt satyaṃ brūyān na cānṛtam 
etad brāhmaṇa rāmasya vrataṃ dhruvam anuttamam // Ram_3,45.15

tasya bhrātā tu vaimātro lakṣmaṇo nāma vīryavān 
rāmasya puruṣavyāghraḥ sahāyaḥ samare 'rihā // Ram_3,45.16

sa bhrātā lakṣmaṇo nāma dharmacārī dṛḍhavrataḥ 
anvagacchad dhanuṣpāṇiḥ pravrajantaṃ mayā saha // Ram_3,45.17

te vayaṃ pracyutā rājyāt kaikeyyās tu kṛte trayaḥ 
vicarāma dvijaśreṣṭha vanaṃ gambhīram ojasā // Ram_3,45.18

samāśvasa muhūrtaṃ tu śakyaṃ vastum iha tvayā 
āgamiṣyati me bhartā vanyam ādāya puṣkalam // Ram_3,45.19

sa tvaṃ nāma ca gotraṃ ca kulam ācakṣva tattvataḥ 
ekaś ca daṇḍakāraṇye kimarthaṃ carasi dvija // Ram_3,45.20

evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ rāmapatnyāṃ mahābalaḥ 
pratyuvācottaraṃ tīvraṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ // Ram_3,45.21

yena vitrāsitā lokāḥ sadevāsurapannagāḥ 
ahaṃ sa rāvaṇo nāma sīte rakṣogaṇeśvaraḥ // Ram_3,45.22

tvāṃ tu kāñcanavarṇābhāṃ dṛṣṭvā kauśeyavāsinīm 
ratiṃ svakeṣu dāreṣu nādhigacchāmy anindite // Ram_3,45.23

bahvīnām uttamastrīṇām āhṛtānām itas tataḥ 
sarvāsām eva bhadraṃ te mamāgramahiṣī bhava // Ram_3,45.24

laṅkā nāma samudrasya madhye mama mahāpurī 
sāgareṇa parikṣiptā niviṣṭā girimūrdhani // Ram_3,45.25

tatra sīte mayā sārdhaṃ vaneṣu vicariṣyasi 
na cāsyāraṇyavāsasya spṛhayiṣyasi bhāmini // Ram_3,45.26

pañca dāsyaḥ sahasrāṇi sarvābharaṇabhūṣitāḥ 
sīte paricariṣyanti bhāryā bhavasi me yadi // Ram_3,45.27

rāvaṇenaivam uktā tu kupitā janakātmajā 
pratyuvācānavadyāṅgī tam anādṛtya rākṣasam // Ram_3,45.28

mahāgirim ivākampyaṃ mahendrasadṛśaṃ patim 
mahodadhim ivākṣobhyam ahaṃ rāmam anuvratā // Ram_3,45.29

mahābāhuṃ mahoraskaṃ siṃhavikrāntagāminam 
nṛsiṃhaṃ siṃhasaṃkāśam ahaṃ rāmam anuvratā // Ram_3,45.30

pūrṇacandrānanaṃ vīraṃ rājavatsaṃ jitendriyam 
pṛthukīrtiṃ mahābāhum ahaṃ rāmam anuvratā // Ram_3,45.31

tvaṃ punar jambukaḥ siṃhīṃ mām ihecchasi durlabhām 
nāhaṃ śakyā tvayā spraṣṭum ādityasya prabhā yathā // Ram_3,45.32

pādapān kāñcanān nūnaṃ bahūn paśyasi mandabhāk 
rāghavasya priyāṃ bhāryāṃ yas tvam icchasi rāvaṇa // Ram_3,45.33

kṣudhitasya ca siṃhasya mṛgaśatros tarasvinaḥ 
āśīviṣasya vadanād daṃṣṭrām ādātum icchasi // Ram_3,45.34

mandaraṃ parvataśreṣṭhaṃ pāṇinā hartum icchasi 
kālakūṭaṃ viṣaṃ pītvā svastimān gantum icchasi // Ram_3,45.35

akṣisūcyā pramṛjasi jihvayā lekṣi ca kṣuram 
rāghavasya priyāṃ bhāryām adhigantuṃ tvam icchasi // Ram_3,45.36

avasajya śilāṃ kaṇṭhe samudraṃ tartum icchasi 
sūryācandramasau cobhau prāṇibhyāṃ hartum icchasi 
yo rāmasya priyāṃ bhāryāṃ pradharṣayitum icchasi // Ram_3,45.37

agniṃ prajvalitaṃ dṛṣṭvā vastreṇāhartum icchasi 
kalyāṇavṛttāṃ rāmasya yo bhāryāṃ hartum icchasi // Ram_3,45.38

ayomukhānāṃ śūlānām agre caritum icchasi 
rāmasya sadṛśīṃ bhāryāṃ yo 'dhigantuṃ tvam icchasi // Ram_3,45.39

yad antaraṃ siṃhaśṛgālayor vane yad antaraṃ syandanikāsamudrayoḥ 
surāgryasauvīrakayor yad antaraṃ tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca // Ram_3,45.40

yad antaraṃ kāñcanasīsalohayor yad antaraṃ candanavāripaṅkayoḥ 
yad antaraṃ hastibiḍālayor vane tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca // Ram_3,45.41

yad antaraṃ vāyasavainateyayor yad antaraṃ madgumayūrayor api 
yad antaraṃ sārasagṛdhrayor vane tad antaraṃ dāśarathes tavaiva ca // Ram_3,45.42

tasmin sahasrākṣasamaprabhāve rāme sthite kārmukabāṇapāṇau 
hṛtāpi te 'haṃ na jarāṃ gamiṣye vajraṃ yathā makṣikayāvagīrṇam // Ram_3,45.43

itīva tad vākyam aduṣṭabhāvā sudṛṣṭam uktvā rajanīcaraṃ tam 
gātraprakampād vyathitā babhūva vātoddhatā sā kadalīva tanvī // Ram_3,45.44

tāṃ vepamānām upalakṣya sītāṃ sa rāvaṇo mṛtyusamaprabhāvaḥ 
kulaṃ balaṃ nāma ca karma cātmanaḥ samācacakṣe bhayakāraṇārtham // Ram_3,45.45

evaṃ bruvatyāṃ sītāyāṃ saṃrabdhaḥ paruṣākṣaram 
lalāṭe bhrukuṭīṃ kṛtvā rāvaṇaḥ pratyuvāca ha // Ram_3,46.1

bhrātā vaiśravaṇasyāhaṃ sāpatnyo varavarṇini 
rāvaṇo nāma bhadraṃ te daśagrīvaḥ pratāpavān // Ram_3,46.2

yasya devāḥ sagandharvāḥ piśācapatagoragāḥ 
vidravanti bhayād bhītā mṛtyor iva sadā prajāḥ // Ram_3,46.3

yena vaiśravaṇo bhrātā vaimātraḥ kāraṇāntare 
dvaṃdvam āsāditaḥ krodhād raṇe vikramya nirjitaḥ // Ram_3,46.4

madbhayārtaḥ parityajya svam adhiṣṭhānam ṛddhimat 
kailāsaṃ parvataśreṣṭham adhyāste naravāhanaḥ // Ram_3,46.5

yasya tat puṣpakaṃ nāma vimānaṃ kāmagaṃ śubham 
vīryād āvarjitaṃ bhadre yena yāmi vihāyasam // Ram_3,46.6

mama saṃjātaroṣasya mukhaṃ dṛṣṭvaiva maithili 
vidravanti paritrastāḥ surāḥ śakrapurogamāḥ // Ram_3,46.7

yatra tiṣṭhāmy ahaṃ tatra māruto vāti śaṅkitaḥ 
tīvrāṃśuḥ śiśirāṃśuś ca bhayāt sampadyate raviḥ // Ram_3,46.8

niṣkampapattrās taravo nadyaś ca stimitodakāḥ 
bhavanti yatra yatrāhaṃ tiṣṭhāmi ca carāmi ca // Ram_3,46.9

mama pāre samudrasya laṅkā nāma purī śubhā 
sampūrṇā rākṣasair ghorair yathendrasyāmarāvatī // Ram_3,46.10

prākāreṇa parikṣiptā pāṇḍureṇa virājitā 
hemakakṣyā purī ramyā vaiḍūryamayatoraṇā // Ram_3,46.11

hastyaśvarathasambādhā tūryanādavināditā 
sarvakāmaphalair vṛkṣaiḥ saṃkulodyānaśobhitā // Ram_3,46.12

tatra tvaṃ vasatī sīte rājaputri mayā saha 
na smariṣyasi nārīṇāṃ mānuṣīṇāṃ manasvini // Ram_3,46.13

bhuñjānā mānuṣān bhogān divyāṃś ca varavarṇini 
na smariṣyasi rāmasya mānuṣasya gatāyuṣaḥ // Ram_3,46.14

sthāpayitvā priyaṃ putraṃ rājñā daśarathena yaḥ 
mandavīryaḥ suto jyeṣṭhas tataḥ prasthāpito vanam // Ram_3,46.15

tena kiṃ bhraṣṭarājyena rāmeṇa gatacetasā 
kariṣyasi viśālākṣi tāpasena tapasvinā // Ram_3,46.16

sarvarākṣasabhartāraṃ kāmāt svayam ihāgatam 
na manmathaśarāviṣṭaṃ pratyākhyātuṃ tvam arhasi // Ram_3,46.17

pratyākhyāya hi māṃ bhīruparitāpaṃ gamiṣyasi 
caraṇenābhihatyeva purūravasam urvaśī // Ram_3,46.18

evam uktā tu vaidehī kruddhā saṃraktalocanā 
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ rahite rākṣasādhipam // Ram_3,46.19

kathaṃ vaiśravaṇaṃ devaṃ sarvabhūtanamaskṛtam 
bhrātaraṃ vyapadiśya tvam aśubhaṃ kartum icchasi // Ram_3,46.20

avaśyaṃ vinaśiṣyanti sarve rāvaṇa rākṣasāḥ 
yeṣāṃ tvaṃ karkaśo rājā durbuddhir ajitendriyaḥ // Ram_3,46.21

apahṛtya śacīṃ bhāryāṃ śakyam indrasya jīvitum 
na tu rāmasya bhāryāṃ mām apanīyāsti jīvitam // Ram_3,46.22

jīvec ciraṃ vajradharasya hastāc chacīṃ pradhṛṣyāpratirūparūpām 
na mādṛśīṃ rākṣasa dharṣayitvā pītāmṛtasyāpi tavāsti mokṣaḥ // Ram_3,46.23

sītāyā vacanaṃ śrutvā daśagrīvaḥ pratāpavān 
haste hastaṃ samāhatya cakāra sumahad vapuḥ // Ram_3,47.1

sa maithilīṃ punar vākyaṃ babhāṣe ca tato bhṛśam 
nonmattayā śrutau manye mama vīryaparākramau // Ram_3,47.2

udvaheyaṃ bhujābhyāṃ tu medinīm ambare sthitaḥ 
āpibeyaṃ samudraṃ ca mṛtyuṃ hanyāṃ raṇe sthitaḥ // Ram_3,47.3

arkaṃ rundhyāṃ śarais tīkṣṇair vibhindyāṃ hi mahītalam 
kāmarūpiṇam unmatte paśya māṃ kāmadaṃ patim // Ram_3,47.4

evam uktavatas tasya rāvaṇasya śikhiprabhe 
kruddhasya hariparyante rakte netre babhūvatuḥ // Ram_3,47.5

sadyaḥ saumyaṃ parityajya bhikṣurūpaṃ sa rāvaṇaḥ 
svaṃ rūpaṃ kālarūpābhaṃ bheje vaiśravaṇānujaḥ // Ram_3,47.6

saṃraktanayanaḥ śrīmāṃs taptakāñcanakuṇḍalaḥ 
daśāsyaḥ kārmukī bāṇī babhūva kṣaṇadācaraḥ // Ram_3,47.7

sa parivrājakacchadma mahākāyo vihāya tat 
pratipede svakaṃ rūpaṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ // Ram_3,47.8

saṃraktanayanaḥ krodhāj jīmūtanicayaprabhaḥ 
raktāmbaradharas tasthau strīratnaṃ prekṣya maithilīm // Ram_3,47.9

sa tām asitakeśāntāṃ bhāskarasya prabhām iva 
vasanābharaṇopetāṃ maithilīṃ rāvaṇo 'bravīt // Ram_3,47.10

triṣu lokeṣu vikhyātaṃ yadi bhartāram icchasi 
mām āśraya varārohe tavāhaṃ sadṛśaḥ patiḥ // Ram_3,47.11

māṃ bhajasva cirāya tvam ahaṃ ślāghyas tava priyaḥ 
naiva cāhaṃ kvacid bhadre kariṣye tava vipriyam 
tyajyatāṃ mānuṣo bhāvo mayi bhāvaḥ praṇīyatām // Ram_3,47.12

rājyāc cyutam asiddhārthaṃ rāmaṃ parimitāyuṣam 
kair guṇair anuraktāsi mūḍhe paṇḍitamānini // Ram_3,47.13

yaḥ striyā vacanād rājyaṃ vihāya sasuhṛjjanam 
asmin vyālānucarite vane vasati durmatiḥ // Ram_3,47.14

ity uktvā maithilīṃ vākyaṃ priyārhāṃ priyavādinīm 
jagrāha rāvaṇaḥ sītāṃ budhaḥ khe rohiṇīm iva // Ram_3,47.15

vāmena sītāṃ padmākṣīṃ mūrdhajeṣu kareṇa saḥ 
ūrvos tu dakṣiṇenaiva parijagrāha pāṇinā // Ram_3,47.16

taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ mahābhujam 
prādravan mṛtyusaṃkāśaṃ bhayārtā vanadevatāḥ // Ram_3,47.17

sa ca māyāmayo divyaḥ kharayuktaḥ kharasvanaḥ 
pratyadṛśyata hemāṅgo rāvaṇasya mahārathaḥ // Ram_3,47.18

tatas tāṃ paruṣair vākyair abhitarjya mahāsvanaḥ 
aṅkenādāya vaidehīṃ ratham āropayat tadā // Ram_3,47.19

sā gṛhītāticukrośa rāvaṇena yaśasvinī 
rāmeti sītā duḥkhārtā rāmaṃ dūragataṃ vane // Ram_3,47.20

tām akāmāṃ sa kāmārtaḥ pannagendravadhūm iva 
viveṣṭamānām ādāya utpapātātha rāvaṇaḥ // Ram_3,47.21

tataḥ sā rākṣasendreṇa hriyamāṇā vihāyasā 
bhṛśaṃ cukrośa matteva bhrāntacittā yathāturā // Ram_3,47.22

hā lakṣmaṇa mahābāho gurucittaprasādaka 
hriyamāṇāṃ na jānīṣe rakṣasā kāmarūpiṇā // Ram_3,47.23

jīvitaṃ sukham arthāṃś ca dharmahetoḥ parityajan 
hriyamāṇām adharmeṇa māṃ rāghava na paśyasi // Ram_3,47.24

nanu nāmāvinītānāṃ vinetāsi paraṃtapa 
katham evaṃvidhaṃ pāpaṃ na tvaṃ śādhi hi rāvaṇam // Ram_3,47.25

nanu sadyo 'vinītasya dṛśyate karmaṇaḥ phalam 
kālo 'py aṅgī bhavaty atra sasyānām iva paktaye // Ram_3,47.26

sa karma kṛtavān etat kālopahatacetanaḥ 
jīvitāntakaraṃ ghoraṃ rāmād vyasanam āpnuhi // Ram_3,47.27

hantedānīṃ sakāmā tu kaikeyī bāndhavaiḥ saha 
hriyeyaṃ dharmakāmasya dharmapatnī yaśasvinaḥ // Ram_3,47.28

āmantraye janasthānaṃ karṇikārāṃś ca puṣpitān 
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ // Ram_3,47.29

mālyavantaṃ śikhariṇaṃ vande prasravaṇaṃ girim 
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ // Ram_3,47.30

haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ vande godāvarīṃ nadīm 
kṣipraṃ rāmāya śaṃsadhvaṃ sītāṃ harati rāvaṇaḥ // Ram_3,47.31

daivatāni ca yānty asmin vane vividhapādape 
namaskaromy ahaṃ tebhyo bhartuḥ śaṃsata māṃ hṛtām // Ram_3,47.32

yāni kānicid apy atra sattvāni nivasanty uta 
sarvāṇi śaraṇaṃ yāmi mṛgapakṣigaṇān api // Ram_3,47.33

hriyamāṇāṃ priyāṃ bhartuḥ prāṇebhyo 'pi garīyasīm 
vivaśāpahṛtā sītā rāvaṇeneti śaṃsata // Ram_3,47.34

viditvā māṃ mahābāhur amutrāpi mahābalaḥ 
āneṣyati parākramya vaivasvatahṛtām api // Ram_3,47.35

rāmāya tu yathātattvaṃ jaṭāyo haraṇaṃ mama 
lakṣmaṇāya ca tat sarvam ākhyātavyam aśeṣataḥ // Ram_3,47.36

taṃ śabdam avasuptasya jaṭāyur atha śuśruve 
niraikṣad rāvaṇaṃ kṣipraṃ vaidehīṃ ca dadarśa saḥ // Ram_3,48.1

tataḥ parvatakūṭābhas tīkṣṇatuṇḍaḥ khagottamaḥ 
vanaspatigataḥ śrīmān vyājahāra śubhāṃ giram // Ram_3,48.2

daśagrīva sthito dharme purāṇe satyasaṃśrayaḥ 
jaṭāyur nāma nāmnāhaṃ gṛdhrarājo mahābalaḥ // Ram_3,48.3

rājā sarvasya lokasya mahendravaruṇopamaḥ 
lokānāṃ ca hite yukto rāmo daśarathātmajaḥ // Ram_3,48.4

tasyaiṣā lokanāthasya dharmapatnī yaśasvinī 
sītā nāma varārohā yāṃ tvaṃ hartum ihecchasi // Ram_3,48.5

kathaṃ rājā sthito dharme paradārān parāmṛśet 
rakṣaṇīyā viśeṣeṇa rājadārā mahābala 
nivartaya matiṃ nīcāṃ paradārābhimarśanam // Ram_3,48.6

na tat samācared dhīro yat paro 'sya vigarhayet 
yathātmanas tathānyeṣāṃ dārā rakṣyā vimarśanāt // Ram_3,48.7

arthaṃ vā yadi vā kāmaṃ śiṣṭāḥ śāstreṣvanāgatam 
vyavasyanty anu rājānaṃ dharmaṃ paulastyanandana // Ram_3,48.8

rājā dharmaś ca kāmaś ca dravyāṇāṃ cottamo nidhiḥ 
dharmaḥ śubhaṃ vā pāpaṃ vā rājamūlaṃ pravartate // Ram_3,48.9

pāpasvabhāvaś capalaḥ kathaṃ tvaṃ rakṣasāṃ vara 
aiśvaryam abhisamprāpto vimānam iva duṣkṛtiḥ // Ram_3,48.10

kāmasvabhāvo yo yasya na sa śakyaḥ pramārjitum 
na hi duṣṭātmanām āryam āvasaty ālaye ciram // Ram_3,48.11

viṣaye vā pure vā te yadā rāmo mahābalaḥ 
nāparādhyati dharmātmā kathaṃ tasyāparādhyasi // Ram_3,48.12

yadi śūrpaṇakhāhetor janasthānagataḥ kharaḥ 
ativṛtto hataḥ pūrvaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā // Ram_3,48.13

atra brūhi yathāsatyaṃ ko rāmasya vyatikramaḥ 
yasya tvaṃ lokanāthasya hṛtvā bhāryāṃ gamiṣyasi // Ram_3,48.14

kṣipraṃ visṛja vaidehīṃ mā tvā ghoreṇa cakṣuṣā 
dahed dahanabhūtena vṛtram indrāśanir yathā // Ram_3,48.15

sarpam āśīviṣaṃ baddhvā vastrānte nāvabudhyase 
grīvāyāṃ pratimuktaṃ ca kālapāśaṃ na paśyasi // Ram_3,48.16

sa bhāraḥ saumya bhartavyo yo naraṃ nāvasādayet 
tad annam upabhoktavyaṃ jīryate yad anāmayam // Ram_3,48.17

yat kṛtvā na bhaved dharmo na kīrtir na yaśo bhuvi 
śarīrasya bhavet khedaḥ kas tat karma samācaret // Ram_3,48.18

ṣaṣṭivarṣasahasrāṇi mama jātasya rāvaṇa 
pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ yathāvad anutiṣṭhataḥ // Ram_3,48.19

vṛddho 'haṃ tvaṃ yuvā dhanvī sarathaḥ kavacī śarī 
tathāpy ādāya vaidehīṃ kuśalī na gamiṣyasi // Ram_3,48.20

na śaktas tvaṃ balāddhartuṃ vaidehīṃ mama paśyataḥ 
hetubhir nyāyasaṃyuktair dhruvāṃ vedaśrutim iva // Ram_3,48.21

yudhyasva yadi śūro 'si muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa 
śayiṣyase hato bhūmau yathāpūrvaṃ kharas tathā // Ram_3,48.22

asakṛt saṃyuge yena nihatā daityadānavāḥ 
nacirāc cīravāsās tvāṃ rāmo yudhi vadhiṣyati // Ram_3,48.23

kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ gatau dūraṃ nṛpātmajau 
kṣipraṃ tvaṃ naśyase nīca tayor bhīto na saṃśayaḥ // Ram_3,48.24

na hi me jīvamānasya nayiṣyasi śubhām imām 
sītāṃ kamalapattrākṣīṃ rāmasya mahiṣīṃ priyām // Ram_3,48.25

avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ priyaṃ tasya mahātmanaḥ 
jīvitenāpi rāmasya tathā daśarathasya ca // Ram_3,48.26

tiṣṭha tiṣṭha daśagrīva muhūrtaṃ paśya rāvaṇa 
yuddhātithyaṃ pradāsyāmi yathāprāṇaṃ niśācara 
vṛntād iva phalaṃ tvāṃ tu pātayeyaṃ rathottamāt // Ram_3,48.27

ity uktasya yathānyāyaṃ rāvaṇasya jaṭāyuṣā 
kruddhasyāgninibhāḥ sarvā rejur viṃśatidṛṣṭayaḥ // Ram_3,49.1

saṃraktanayanaḥ kopāt taptakāñcanakuṇḍalaḥ 
rākṣasendro 'bhidudrāva patagendram amarṣaṇaḥ // Ram_3,49.2

sa samprahāras tumulas tayos tasmin mahāvane 
babhūva vātoddhatayor meghayor gagane yathā // Ram_3,49.3

tad babhūvādbhutaṃ yuddhaṃ gṛdhrarākṣasayos tadā 
sapakṣayor mālyavator mahāparvatayor iva // Ram_3,49.4

tato nālīkanārācais tīkṣṇāgraiś ca vikarṇibhiḥ 
abhyavarṣan mahāghorair gṛdhrarājaṃ mahābalaḥ // Ram_3,49.5

sa tāni śarajālāni gṛdhraḥ pattraratheśvaraḥ 
jaṭāyuḥ pratijagrāha rāvaṇāstrāṇi saṃyuge // Ram_3,49.6

tasya tīkṣṇanakhābhyāṃ tu caraṇābhyāṃ mahābalaḥ 
cakāra bahudhā gātre vraṇān patagasattamaḥ // Ram_3,49.7

atha krodhād daśagrīvo jagrāha daśamārgaṇān 
mṛtyudaṇḍanibhān ghorāñ śatrumardanakāṅkṣayā // Ram_3,49.8

sa tair bāṇair mahāvīryaḥ pūrṇamuktair ajihmagaiḥ 
bibheda niśitais tīkṣṇair gṛdhraṃ ghoraiḥ śilīmukhaiḥ // Ram_3,49.9

sa rākṣasarathe paśyañ jānakīṃ bāṣpalocanām 
acintayitvā bāṇāṃs tān rākṣasaṃ samabhidravat // Ram_3,49.10

tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ muktāmaṇivibhūṣitam 
caraṇābhyāṃ mahātejā babhañja patageśvaraḥ // Ram_3,49.11

tac cāgnisadṛśaṃ dīptaṃ rāvaṇasya śarāvaram 
pakṣābhyāṃ ca mahātejā vyadhunot patageśvaraḥ // Ram_3,49.12

kāñcanoraśchadān divyān piśācavadanān kharān 
tāṃś cāsya javasampannāñ jaghāna samare balī // Ram_3,49.13

varaṃ triveṇusampannaṃ kāmagaṃ pāvakārciṣam 
maṇihemavicitrāṅgaṃ babhañja ca mahāratham 
pūrṇacandrapratīkāśaṃ chattraṃ ca vyajanaiḥ saha // Ram_3,49.14

sa bhagnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ 
aṅkenādāya vaidehīṃ papāta bhuvi rāvaṇaḥ // Ram_3,49.15

dṛṣṭvā nipatitaṃ bhūmau rāvaṇaṃ bhagnavāhanam 
sādhu sādhv iti bhūtāni gṛdhrarājam apūjayan // Ram_3,49.16

pariśrāntaṃ tu taṃ dṛṣṭvā jarayā pakṣiyūthapam 
utpapāta punar hṛṣṭo maithilīṃ gṛhya rāvaṇaḥ // Ram_3,49.17

taṃ prahṛṣṭaṃ nidhāyāṅke gacchantaṃ janakātmajām 
gṛdhrarājaḥ samutpatya jaṭāyur idam abravīt // Ram_3,49.18

vajrasaṃsparśabāṇasya bhāryāṃ rāmasya rāvaṇa 
alpabuddhe harasy enāṃ vadhāya khalu rakṣasām // Ram_3,49.19

samitrabandhuḥ sāmātyaḥ sabalaḥ saparicchadaḥ 
viṣapānaṃ pibasy etat pipāsita ivodakam // Ram_3,49.20

anubandham ajānantaḥ karmaṇām avicakṣaṇāḥ 
śīghram eva vinaśyanti yathā tvaṃ vinaśiṣyasi // Ram_3,49.21

baddhas tvaṃ kālapāśena kva gatas tasya mokṣyase 
vadhāya baḍiśaṃ gṛhya sāmiṣaṃ jalajo yathā // Ram_3,49.22

na hi jātu durādharṣau kākutsthau tava rāvaṇa 
dharṣaṇaṃ cāśramasyāsya kṣamiṣyete tu rāghavau // Ram_3,49.23

yathā tvayā kṛtaṃ karma bhīruṇā lokagarhitam 
taskarācarito mārgo naiṣa vīraniṣevitaḥ // Ram_3,49.24

yudhyasva yadi śūro 'si muhūrtaṃ tiṣṭha rāvaṇa 
śayiṣyase hato bhūmau yathā bhrātā kharas tathā // Ram_3,49.25

paretakāle puruṣo yat karma pratipadyate 
vināśāyātmano 'dharmyaṃ pratipanno 'si karma tat // Ram_3,49.26

pāpānubandho vai yasya karmaṇaḥ ko nu tat pumān 
kurvīta lokādhipatiḥ svayambhūr bhagavān api // Ram_3,49.27

evam uktvā śubhaṃ vākyaṃ jaṭāyus tasya rakṣasaḥ 
nipapāta bhṛśaṃ pṛṣṭhe daśagrīvasya vīryavān // Ram_3,49.28

taṃ gṛhītvā nakhais tīkṣṇair virarāda samantataḥ 
adhirūḍho gajāroho yathā syād duṣṭavāraṇam // Ram_3,49.29

virarāda nakhair asya tuṇḍaṃ pṛṣṭhe samarpayan 
keśāṃś cotpāṭayāmāsa nakhapakṣamukhāyudhaḥ // Ram_3,49.30

sa tathā gṛdhrarājena kliśyamāno muhur muhuḥ 
amarṣasphuritauṣṭhaḥ san prākampata sa rākṣasaḥ // Ram_3,49.31

sampariṣvajya vaidehīṃ vāmenāṅkena rāvaṇaḥ 
talenābhijaghānārto jaṭāyuṃ krodhamūrchitaḥ // Ram_3,49.32

jaṭāyus tam atikramya tuṇḍenāsya kharādhipaḥ 
vāmabāhūn daśa tadā vyapāharad ariṃdamaḥ // Ram_3,49.33

tataḥ kruddho daśagrīvaḥ sītām utsṛjya vīryavān 
muṣṭibhyāṃ caraṇābhyāṃ ca gṛdhrarājam apothayat // Ram_3,49.34

tato muhūrtaṃ saṃgrāmo babhūvātulavīryayoḥ 
rākṣasānāṃ ca mukhyasya pakṣiṇāṃ pravarasya ca // Ram_3,49.35

tasya vyāyacchamānasya rāmasyārthe 'tha rāvaṇaḥ 
pakṣau pādau ca pārśvau ca khaḍgam uddhṛtya socchinat // Ram_3,49.36

sa chinnapakṣaḥ sahasā rakṣasā raudrakarmaṇā 
nipapāta hato gṛdhro dharaṇyām alpajīvitaḥ // Ram_3,49.37

taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam 
abhyadhāvata vaidehī svabandhum iva duḥkhitā // Ram_3,49.38

taṃ nīlajīmūtanikāśakalpaṃ supāṇḍuroraskam udāravīryam 
dadarśa laṅkādhipatiḥ pṛthivyāṃ jaṭāyuṣaṃ śāntam ivāgnidāvam // Ram_3,49.39

tatas tu taṃ pattrarathaṃ mahītale nipātitaṃ rāvaṇavegamarditam 
punaḥ pariṣvajya śaśiprabhānanā ruroda sītā janakātmajā tadā // Ram_3,49.40

tam alpajīvitaṃ bhūmau sphurantaṃ rākṣasādhipaḥ 
dadarśa gṛdhraṃ patitaṃ samīpe rāghavāśramāt // Ram_3,50.1

sā tu tārādhipamukhī rāvaṇena samīkṣya tam 
gṛdhrarājaṃ vinihataṃ vilalāpa suduḥkhitā // Ram_3,50.2

nimittaṃ lakṣaṇajñānaṃ śakunisvaradarśanam 
avaśyaṃ sukhaduḥkheṣu narāṇāṃ pratidṛśyate // Ram_3,50.3

na nūnaṃ rāma jānāsi mahad vyasanam ātmanaḥ 
dhāvanti nūnaṃ kākutstha madarthaṃ mṛgapakṣiṇaḥ // Ram_3,50.4

trāhi mām adya kākutstha lakṣmaṇeti varāṅganā 
susaṃtrastā samākrandac chṛṇvatāṃ tu yathāntike // Ram_3,50.5

tāṃ kliṣṭamālyābharaṇāṃ vilapantīm anāthavat 
abhyadhāvata vaidehīṃ rāvaṇo rākṣasādhipaḥ // Ram_3,50.6

tāṃ latām iva veṣṭantīm āliṅgantīṃ mahādrumān 
muñca muñceti bahuśaḥ pravadan rākṣasādhipaḥ // Ram_3,50.7

krośantīṃ rāma rāmeti rāmeṇa rahitāṃ vane 
jīvitāntāya keśeṣu jagrāhāntakasaṃnibhaḥ // Ram_3,50.8

pradharṣitāyāṃ vaidehyāṃ babhūva sacarācaram 
jagat sarvam amaryādaṃ tamasāndhena saṃvṛtam // Ram_3,50.9

dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ dīnāṃ divyena cakṣuṣā 
kṛtaṃ kāryam iti śrīmān vyājahāra pitāmahaḥ // Ram_3,50.10

prahṛṣṭā vyathitāś cāsan sarve te paramarṣayaḥ 
dṛṣṭvā sītāṃ parāmṛṣṭāṃ daṇḍakāraṇyavāsinaḥ // Ram_3,50.11

sa tu tāṃ rāma rāmeti rudantīṃ lakṣmaṇeti ca 
jagāmākāśam ādāya rāvaṇo rākṣasādhipaḥ // Ram_3,50.12

taptābharaṇasarvāṅgī pītakauśeyavāsanī 
rarāja rājaputrī tu vidyut saudāmanī yathā // Ram_3,50.13

uddhūtena ca vastreṇa tasyāḥ pītena rāvaṇaḥ 
adhikaṃ paribabhrāja girir dīpta ivāgninā // Ram_3,50.14

tasyāḥ paramakalyāṇyās tāmrāṇi surabhīṇi ca 
padmapattrāṇi vaidehyā abhyakīryanta rāvaṇam // Ram_3,50.15

tasyāḥ kauśeyam uddhūtam ākāśe kanakaprabham 
babhau cādityarāgeṇa tāmram abhram ivātape // Ram_3,50.16

tasyās tad vimalaṃ vaktram ākāśe rāvaṇāṅkagam 
na rarāja vinā rāmaṃ vinālam iva paṅkajam // Ram_3,50.17

babhūva jaladaṃ nīlaṃ bhittvā candra ivoditaḥ 
sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ padmagarbhābham avraṇam 
śuklaiḥ suvimalair dantaiḥ prabhāvadbhir alaṃkṛtam // Ram_3,50.18

ruditaṃ vyapamṛṣṭāsraṃ candravat priyadarśanam 
sunāsaṃ cārutāmrauṣṭham ākāśe hāṭakaprabham // Ram_3,50.19

rākṣasendrasamādhūtaṃ tasyās tad vacanaṃ śubham 
śuśubhe na vinā rāmaṃ divā candra ivoditaḥ // Ram_3,50.20

sā hemavarṇā nīlāṅgaṃ maithilī rākṣasādhipam 
śuśubhe kāñcanī kāñcī nīlaṃ maṇim ivāśritā // Ram_3,50.21

sā padmagaurī hemābhā rāvaṇaṃ janakātmajā 
vidyudghanam ivāviśya śuśubhe taptabhūṣaṇā // Ram_3,50.22

tasyā bhūṣaṇaghoṣeṇa vaidehyā rākṣasādhipaḥ 
babhūva vimalo nīlaḥ saghoṣa iva toyadaḥ // Ram_3,50.23

uttamāṅgacyutā tasyāḥ puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ 
sītāyā hriyamāṇāyāḥ papāta dharaṇītale // Ram_3,50.24

sā tu rāvaṇavegena puṣpavṛṣṭiḥ samantataḥ 
samādhūtā daśagrīvaṃ punar evābhyavartata // Ram_3,50.25

abhyavartata puṣpāṇāṃ dhārā vaiśravaṇānujam 
nakṣatramālāvimalā meruṃ nagam ivottamam // Ram_3,50.26

caraṇān nūpuraṃ bhraṣṭaṃ vaidehyā ratnabhūṣitam 
vidyunmaṇḍalasaṃkāśaṃ papāta madhurasvanam // Ram_3,50.27

tarupravālaraktā sā nīlāṅgaṃ rākṣaseśvaram 
prāśobhayata vaidehī gajaṃ kaṣyeva kāñcanī // Ram_3,50.28

tāṃ maholkām ivākāśe dīpyamānāṃ svatejasā 
jahārākāśam āviśya sītāṃ vaiśravaṇānujaḥ // Ram_3,50.29

tasyās tāny agnivarṇāni bhūṣaṇāni mahītale 
saghoṣāṇy avakīryanta kṣīṇās tārā ivāmbarāt // Ram_3,50.30

tasyāḥ stanāntarād bhraṣṭo hāras tārādhipadyutiḥ 
vaidehyā nipatan bhāti gaṅgeva gaganāc cyutā // Ram_3,50.31

utpātavātābhihatā nānādvijagaṇāyutāḥ 
mā bhair iti vidhūtāgrā vyājahrur iva pādapāḥ // Ram_3,50.32

nalinyo dhvastakamalās trastamīnajale carāḥ 
sakhīm iva gatotsāhāṃ śocantīva sma maithilīm // Ram_3,50.33

samantād abhisaṃpatya siṃhavyāghramṛgadvijāḥ 
anvadhāvaṃs tadā roṣāt sītāchāyānugāminaḥ // Ram_3,50.34

jalaprapātāsramukhāḥ śṛṅgair ucchritabāhavaḥ 
sītāyāṃ hriyamāṇāyāṃ vikrośantīva parvatāḥ // Ram_3,50.35

hriyamāṇāṃ tu vaidehīṃ dṛṣṭvā dīno divākaraḥ 
pravidhvastaprabhaḥ śrīmān āsīt pāṇḍuramaṇḍalaḥ // Ram_3,50.36

nāsti dharmaḥ kutaḥ satyaṃ nārjavaṃ nānṛśaṃsatā 
yatra rāmasya vaidehīṃ bhāryāṃ harati rāvaṇaḥ // Ram_3,50.37

iti sarvāṇi bhūtāni gaṇaśaḥ paryadevayan 
vitrastakā dīnamukhā rurudur mṛgapotakāḥ // Ram_3,50.38

udvīkṣyodvīkṣya nayanair āsrapātāvilekṣaṇāḥ 
supravepitagātrāś ca babhūvur vanadevatāḥ // Ram_3,50.39

vikrośantīṃ dṛḍhaṃ sītāṃ dṛṣṭvā duḥkhaṃ tathā gatām 
tāṃ tu lakṣmaṇa rāmeti krośantīṃ madhurasvarām // Ram_3,50.40

avekṣamāṇāṃ bahuśo vaidehīṃ dharaṇītalam 
sa tām ākulakeśāntāṃ vipramṛṣṭaviśeṣakām 
jahārātmavināśāya daśagrīvo manasvinīm // Ram_3,50.41

tatas tu sā cārudatī śucismitā vinākṛtā bandhujanena maithilī 
apaśyatī rāghavalakṣmaṇāv ubhau vivarṇavaktrā bhayabhārapīḍitā // Ram_3,50.42

kham utpatantaṃ taṃ dṛṣṭvā maithilī janakātmajā 
duḥkhitā paramodvignā bhaye mahati vartinī // Ram_3,51.1

roṣarodanatāmrākṣī bhīmākṣaṃ rākṣasādhipam 
rudatī karuṇaṃ sītā hriyamāṇedam abravīt // Ram_3,51.2

na vyapatrapase nīca karmaṇānena rāvaṇa 
jñātvā virahitāṃ yo māṃ corayitvā palāyase // Ram_3,51.3

tvayaiva nūnaṃ duṣṭātman bhīruṇā hartum icchatā 
mamāpavāhito bhartā mṛgarūpeṇa māyayā 
yo hi mām udyatas trātuṃ so 'py ayaṃ vinipātitaḥ // Ram_3,51.4

paramaṃ khalu te vīryaṃ dṛśyate rākṣasādhama 
viśrāvya nāmadheyaṃ hi yuddhe nāsti jitā tvayā // Ram_3,51.5

īdṛśaṃ garhitaṃ karma kathaṃ kṛtvā na lajjase 
striyāś ca haraṇaṃ nīca rahite ca parasya ca // Ram_3,51.6

kathayiṣyanti lokeṣu puruṣāḥ karma kutsitam 
sunṛśaṃsam adharmiṣṭhaṃ tava śauṇḍīryamāninaḥ // Ram_3,51.7

dhik te śauryaṃ ca sattvaṃ ca yat tvayā kathitaṃ tadā 
kulākrośakaraṃ loke dhik te cāritram īdṛśam // Ram_3,51.8

kiṃ śakyaṃ kartum evaṃ hi yaj javenaiva dhāvasi 
muhūrtam api tiṣṭhasva na jīvan pratiyāsyasi // Ram_3,51.9

na hi cakṣuḥpathaṃ prāpya tayoḥ pārthivaputrayoḥ 
sasainyo 'pi samarthas tvaṃ muhūrtam api jīvitum // Ram_3,51.10

na tvaṃ tayoḥ śarasparśaṃ soḍhuṃ śaktaḥ kathaṃcana 
vane prajvalitasyeva sparśam agner vihaṃgamaḥ // Ram_3,51.11

sādhu kṛtvātmanaḥ pathyaṃ sādhu māṃ muñca rāvaṇa 
matpradharṣaṇaruṣṭo hi bhrātrā saha patir mama 
vidhāsyati vināśāya tvaṃ māṃ yadi na muñcasi // Ram_3,51.12

yena tvaṃ vyavasāyena balān māṃ hartum icchasi 
vyavasāyaḥ sa te nīca bhaviṣyati nirarthakaḥ // Ram_3,51.13

na hy ahaṃ tam apaśyantī bhartāraṃ vibudhopamam 
utsahe śatruvaśagā prāṇān dhārayituṃ ciram // Ram_3,51.14

na nūnaṃ cātmanaḥ śreyaḥ pathyaṃ vā samavekṣase 
mṛtyukāle yathā martyo viparītāni sevate // Ram_3,51.15

mumūrṣūṇāṃ hi sarveṣāṃ yat pathyaṃ tan na rocate 
paśyāmīva hi kaṇṭhe tvāṃ kālapāśāvapāśitam // Ram_3,51.16

yathā cāsmin bhayasthāne na bibheṣi daśānana 
vyaktaṃ hiraṇmayān hi tvaṃ saṃpaśyasi mahīruhān // Ram_3,51.17

nadīṃ vaitaraṇīṃ ghorāṃ rudhiraughanivāhinīm 
khaḍgapattravanaṃ caiva bhīmaṃ paśyasi rāvaṇa // Ram_3,51.18

taptakāñcanapuṣpāṃ ca vaiḍūryapravaracchadām 
drakṣyase śālmalīṃ tīkṣṇām āyasaiḥ kaṇṭakaiś citām // Ram_3,51.19

na hi tvam īdṛśaṃ kṛtvā tasyālīkaṃ mahātmanaḥ 
dharituṃ śakṣyasi ciraṃ viṣaṃ pītveva nirghṛṇaḥ // Ram_3,51.20

baddhas tvaṃ kālapāśena durnivāreṇa rāvaṇa 
kva gato lapsyase śarma bhartur mama mahātmanaḥ // Ram_3,51.21

nimeṣāntaramātreṇa vinā bhrātaram āhave 
rākṣasā nihatā yena sahasrāṇi caturdaśa // Ram_3,51.22

sa kathaṃ rāghavo vīraḥ sarvāstrakuśalo balī 
na tvāṃ hanyāc charais tīkṣṇair iṣṭabhāryāpahāriṇam // Ram_3,51.23

etac cānyac ca paruṣaṃ vaidehī rāvaṇāṅkagā 
bhayaśokasamāviṣṭā karuṇaṃ vilalāpa ha // Ram_3,51.24

tathā bhṛśārtāṃ bahu caiva bhāṣiṇīṃ vilalāpa pūrvaṃ karuṇaṃ ca bhāminīm 
jahāra pāpas taruṇīṃ viveṣṭatīṃ nṛpātmajām āgatagātravepathum // Ram_3,51.25

hriyamāṇā tu vaidehī kaṃcin nātham apaśyatī 
dadarśa giriśṛṅgasthān pañcavānarapuṃgavān // Ram_3,52.1

teṣāṃ madhye viśālākṣī kauśeyaṃ kanakaprabham 
uttarīyaṃ varārohā śubhāny ābharaṇāni ca 
mumoca yadi rāmāya śaṃseyur iti maithilī // Ram_3,52.2

vastram utsṛjya tanmadhye vinikṣiptaṃ sabhūṣaṇam 
sambhramāt tu daśagrīvas tat karma na ca buddhavān // Ram_3,52.3

piṅgākṣās tāṃ viśālākṣīṃ netrair animiṣair iva 
vikrośantīṃ tadā sītāṃ dadṛśur vānararṣabhāḥ // Ram_3,52.4

sa ca pampām atikramya laṅkām abhimukhaḥ purīm 
jagāma rudatīṃ gṛhya maithilīṃ rākṣaseśvaraḥ // Ram_3,52.5

tāṃ jahāra susaṃhṛṣṭo rāvaṇo mṛtyum ātmanaḥ 
utsaṅgenaiva bhujagīṃ tīkṣṇadaṃṣṭrāṃ mahāviṣām // Ram_3,52.6

vanāni saritaḥ śailān sarāṃsi ca vihāyasā 
sa kṣipraṃ samatīyāya śaraś cāpād iva cyutaḥ // Ram_3,52.7

timinakraniketaṃ tu varuṇālayam akṣayam 
saritāṃ śaraṇaṃ gatvā samatīyāya sāgaram // Ram_3,52.8

sambhramāt parivṛttormī ruddhamīnamahoragaḥ 
vaidehyāṃ hriyamāṇāyāṃ babhūva varuṇālayaḥ // Ram_3,52.9

antarikṣagatā vācaḥ sasṛjuś cāraṇās tadā 
etadanto daśagrīva iti siddhās tadābruvan // Ram_3,52.10

sa tu sītāṃ viveṣṭantīm aṅkenādāya rāvaṇaḥ 
praviveśa purīṃ laṅkāṃ rūpiṇīṃ mṛtyum ātmanaḥ // Ram_3,52.11

so 'bhigamya purīṃ laṅkāṃ suvibhaktamahāpathām 
saṃrūḍhakakṣyābahulaṃ svam antaḥpuram āviśat // Ram_3,52.12

tatra tām asitāpāṅgīṃ śokamohaparāyaṇām 
nidadhe rāvaṇaḥ sītāṃ mayo māyām ivāsurīm // Ram_3,52.13

abravīc ca daśagrīvaḥ piśācīr ghoradarśanāḥ 
yathā naināṃ pumān strī vā sītāṃ paśyaty asaṃmataḥ // Ram_3,52.14

muktāmaṇisuvarṇāni vastrāṇy ābharaṇāni ca 
yad yad icchet tad evāsyā deyaṃ macchandato yathā // Ram_3,52.15

yā ca vakṣyati vaidehīṃ vacanaṃ kiṃcid apriyam 
ajñānād yadi vā jñānān na tasyā jīvitaṃ priyam // Ram_3,52.16

tathoktvā rākṣasīs tās tu rākṣasendraḥ pratāpavān 
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt kiṃ kṛtyam iti cintayan 
dadarśāṣṭau mahāvīryān rākṣasān piśitāśanān // Ram_3,52.17

sa tān dṛṣṭvā mahāvīryo varadānena mohitaḥ 
uvācaitān idaṃ vākyaṃ praśasya balavīryataḥ // Ram_3,52.18

nānāpraharaṇāḥ kṣipram ito gacchata satvarāḥ 
janasthānaṃ hatasthānaṃ bhūtapūrvaṃ kharālayam // Ram_3,52.19

tatroṣyatāṃ janasthāne śūnye nihatarākṣase 
pauruṣaṃ balam āśritya trāsam utsṛjya dūrataḥ // Ram_3,52.20

balaṃ hi sumahad yan me janasthāne niveśitam 
sadūṣaṇakharaṃ yuddhe hataṃ tad rāmasāyakaiḥ // Ram_3,52.21

tataḥ krodho mamāpūrvo dhairyasyopari vardhate 
vairaṃ ca sumahajjātaṃ rāmaṃ prati sudāruṇam // Ram_3,52.22

niryātayitum icchāmi tac ca vairam ahaṃ ripoḥ 
na hi lapsyāmy ahaṃ nidrām ahatvā saṃyuge ripum // Ram_3,52.23

taṃ tv idānīm ahaṃ hatvā kharadūṣaṇaghātinam 
rāmaṃ śarmopalapsyāmi dhanaṃ labdhveva nirdhanaḥ // Ram_3,52.24

janasthāne vasadbhis tu bhavadbhī rāmam āśritā 
pravṛttir upanetavyā kiṃ karotīti tattvataḥ // Ram_3,52.25

apramādāc ca gantavyaṃ sarvair eva niśācaraiḥ 
kartavyaś ca sadā yatno rāghavasya vadhaṃ prati // Ram_3,52.26

yuṣmākaṃ hi balajño 'haṃ bahuśo raṇamūrdhani 
ataś cāsmiñ janasthāne mayā yūyaṃ niyojitāḥ // Ram_3,52.27

tataḥ priyaṃ vākyam upetya rākṣasā mahārtham aṣṭāv abhivādya rāvaṇam 
vihāya laṅkāṃ sahitāḥ pratasthire yato janasthānam alakṣyadarśanāḥ // Ram_3,52.28

tatas tu sītām upalabhya rāvaṇaḥ susamprahṛṣṭaḥ parigṛhya maithilīm 
prasajya rāmeṇa ca vairam uttamaṃ babhūva mohān muditaḥ sa rākṣasaḥ // Ram_3,52.29

saṃdiśya rākṣasān ghorān rāvaṇo 'ṣṭau mahābalān 
ātmānaṃ buddhivaiklavyāt kṛtakṛtyam amanyata // Ram_3,53.1

sa cintayāno vaidehīṃ kāmabāṇasamarpitaḥ 
praviveśa gṛhaṃ ramyaṃ sītāṃ draṣṭum abhitvaran // Ram_3,53.2

sa praviśya tu tadveśma rāvaṇo rākṣasādhipaḥ 
apaśyad rākṣasīmadhye sītāṃ śokaparāyaṇām // Ram_3,53.3

aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ śokabhārāvapīḍitām 
vāyuvegair ivākrāntāṃ majjantīṃ nāvam arṇave // Ram_3,53.4

mṛgayūthaparibhraṣṭāṃ mṛgīṃ śvabhir ivāvṛtām 
adhomukhamukhīṃ dīnām abhyetya ca niśācaraḥ // Ram_3,53.5

tāṃ tu śokavaśāṃ dīnām avaśāṃ rākṣasādhipaḥ 
sa balād darśayāmāsa gṛhaṃ devagṛhopamam // Ram_3,53.6

harmyaprāsādasambādhaṃ strīsahasraniṣevitam 
nānāpakṣigaṇair juṣṭaṃ nānāratnasamanvitam // Ram_3,53.7

kāñcanais tāpanīyaiś ca sphāṭikai rājatais tathā 
vajravaiḍūryacitraiś ca stambhair dṛṣṭimanoharaiḥ // Ram_3,53.8

divyadundubhinirhrādaṃ taptakāñcanatoraṇam 
sopānaṃ kāñcanaṃ citram āruroha tayā saha // Ram_3,53.9

dāntakā rājatāś caiva gavākṣāḥ priyadarśanāḥ 
hemajālāvṛtāś cāsaṃs tatra prāsādapaṅktayaḥ // Ram_3,53.10

sudhāmaṇivicitrāṇi bhūmibhāgāni sarvaśaḥ 
daśagrīvaḥ svabhavane prādarśayata maithilīm // Ram_3,53.11

dīrghikāḥ puṣkariṇyaś ca nānāpuṣpasamāvṛtāḥ 
rāvaṇo darśayāmāsa sītāṃ śokaparāyaṇām // Ram_3,53.12

darśayitvā tu vaidehīṃ kṛtsnaṃ tad bhavanottamam 
uvāca vākyaṃ pāpātmā rāvaṇo janakātmajām // Ram_3,53.13

daśarākṣasakoṭyaś ca dvāviṃśatir athāparāḥ 
varjayitvā jarāvṛddhān bālāṃś ca rajanīcarān // Ram_3,53.14

teṣāṃ prabhur ahaṃ sīte sarveṣāṃ bhīmakarmaṇām 
sahasram ekam ekasya mama kāryapuraḥsaram // Ram_3,53.15

yad idaṃ rājyatantraṃ me tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam 
jīvitaṃ ca viśālākṣi tvaṃ me prāṇair garīyasī // Ram_3,53.16

bahūnāṃ strīsahasrāṇāṃ mama yo 'sau parigrahaḥ 
tāsāṃ tvam īśvarī sīte mama bhāryā bhava priye // Ram_3,53.17

sādhu kiṃ te 'nyayā buddhyā rocayasva vaco mama 
bhajasva mābhitaptasya prasādaṃ kartum arhasi // Ram_3,53.18

parikṣiptā samudreṇa laṅkeyaṃ śatayojanā 
neyaṃ dharṣayituṃ śakyā sendrair api surāsuraiḥ // Ram_3,53.19

na deveṣu na yakṣeṣu na gandharveṣu narṣiṣu 
ahaṃ paśyāmi lokeṣu yo me vīryasamo bhavet // Ram_3,53.20

rājyabhraṣṭena dīnena tāpasena gatāyuṣā 
kiṃ kariṣyasi rāmeṇa mānuṣeṇālpatejasā // Ram_3,53.21

bhajasva sīte mām eva bhartāhaṃ sadṛśas tava 
yauvanaṃ hy adhruvaṃ bhīru ramasveha mayā saha // Ram_3,53.22

darśane mā kṛthā buddhiṃ rāghavasya varānane 
kāsya śaktir ihāgantum api sīte manorathaiḥ // Ram_3,53.23

na śakyo vāyur ākāśe pāśair baddhaṃ mahājavaḥ 
dīpyamānasya vāpy agner grahītuṃ vimalāṃ śikhām // Ram_3,53.24

trayāṇām api lokānāṃ na taṃ paśyāmi śobhane 
vikrameṇa nayed yas tvāṃ madbāhuparipālitām // Ram_3,53.25

laṅkāyāṃ sumahad rājyam idaṃ tvam anupālaya 
abhiṣekodakaklinnā tuṣṭā ca ramayasva mām // Ram_3,53.26

duṣkṛtaṃ yat purā karma vanavāsena tad gatam 
yaś ca te sukṛto dharmas tasyeha phalam āpnuhi // Ram_3,53.27

iha sarvāṇi mālyāni divyagandhāni maithili 
bhūṣaṇāni ca mukhyāni tāni seva mayā saha // Ram_3,53.28

puṣpakaṃ nāma suśroṇi bhrātur vaiśravaṇasya me 
vimānaṃ ramaṇīyaṃ ca tad vimānaṃ manojavam // Ram_3,53.29

tatra sīte mayā sārdhaṃ viharasva yathāsukham 
vadanaṃ padmasaṃkāśaṃ vimalaṃ cārudarśanam // Ram_3,53.30

śokārtaṃ tu varārohe na bhrājati varānane 
alaṃ vrīḍena vaidehi dharmalopakṛtena te // Ram_3,53.31

ārṣo 'yaṃ daivanisyando yas tvām abhigamiṣyati 
etau pādau mayā snigdhau śirobhiḥ paripīḍitau // Ram_3,53.32

prasādaṃ kuru me kṣipraṃ vaśyo dāso 'ham asmi te 
nemāḥ śūnyā mayā vācaḥ śuṣyamāṇena bhāṣitāḥ // Ram_3,53.33

na cāpi rāvaṇaḥ kāṃcin mūrdhnā strīṃ praṇameta ha 
evam uktvā daśagrīvo maithilīṃ janakātmajām // Ram_3,53.34

kṛtāntavaśam āpanno mameyam iti manyate 
sā tathoktā tu vaidehī nirbhayā śokakarṣitā 
tṛṇam antarataḥ kṛtvā rāvaṇaṃ pratyabhāṣata // Ram_3,54.1

rājā daśaratho nāma dharmasetur ivācalaḥ 
satyasaṃdhaḥ parijñāto yasya putraḥ sa rāghavaḥ // Ram_3,54.2

rāmo nāma sa dharmātmā triṣu lokeṣu viśrutaḥ 
dīrghabāhur viśālākṣo daivataṃ sa patir mama // Ram_3,54.3

ikṣvākūṇāṃ kule jātaḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ 
lakṣmaṇena saha bhrātrā yas te prāṇān hariṣyati // Ram_3,54.4

pratyakṣaṃ yady ahaṃ tasya tvayā syāṃ dharṣitā balāt 
śayitā tvaṃ hataḥ saṃkhye janasthāne yathā kharaḥ // Ram_3,54.5

ya ete rākṣasāḥ proktā ghorarūpā mahābalāḥ 
rāghave nirviṣāḥ sarve suparṇe pannagā yathā // Ram_3,54.6

tasya jyāvipramuktās te śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ 
śarīraṃ vidhamiṣyanti gaṅgākūlam ivormayaḥ // Ram_3,54.7

asurair vā surair vā tvaṃ yady avadho 'si rāvaṇa 
utpādya sumahad vairaṃ jīvaṃs tasya na mokṣyase // Ram_3,54.8

sa te jīvitaśeṣasya rāghavo 'ntakaro balī 
paśor yūpagatasyeva jīvitaṃ tava durlabham // Ram_3,54.9

yadi paśyet sa rāmas tvāṃ roṣadīptena cakṣuṣā 
rakṣas tvam adya nirdagdho gaccheḥ sadyaḥ parābhavam // Ram_3,54.10

yaś candraṃ nabhaso bhūmau pātayen nāśayeta vā 
sāgaraṃ śoṣayed vāpi sa sītāṃ mocayed iha // Ram_3,54.11

gatāyus tvaṃ gataśrīko gatasattvo gatendriyaḥ 
laṅkā vaidhavyasaṃyuktā tvatkṛtena bhaviṣyati // Ram_3,54.12

na te pāpam idaṃ karma sukhodarkaṃ bhaviṣyati 
yāhaṃ nītā vinā bhāvaṃ patipārśvāt tvayā vanāt // Ram_3,54.13

sa hi daivatasaṃyukto mama bhartā mahādyutiḥ 
nirbhayo vīryam āśritya śūnye vasati daṇḍake // Ram_3,54.14

sa te darpaṃ balaṃ vīryam utsekaṃ ca tathāvidham 
apaneṣyati gātrebhyaḥ śaravarṣeṇa saṃyuge // Ram_3,54.15

yadā vināśo bhūtānāṃ dṛśyate kālacoditaḥ 
tadā kārye pramādyanti narāḥ kālavaśaṃ gatāḥ // Ram_3,54.16

māṃ pradhṛṣya sa te kālaḥ prāpto 'yaṃ rākṣasādhama 
ātmano rākṣasānāṃ ca vadhāyāntaḥpurasya ca // Ram_3,54.17

na śakyā yajñamadhyasthā vediḥ srugbhāṇḍamaṇḍitā 
dvijātimantrasaṃpūtā caṇḍālenāvamarditum // Ram_3,54.18

idaṃ śarīraṃ niḥsaṃjñaṃ bandha vā ghātayasva vā 
nedaṃ śarīraṃ rakṣyaṃ me jīvitaṃ vāpi rākṣasa 
na hi śakṣyāmy upakrośaṃ pṛthivyāṃ dātum ātmanaḥ // Ram_3,54.19

evam uktvā tu vaidehī krodhāt suparuṣaṃ vacaḥ 
rāvaṇaṃ maithilī tatra punar novāca kiṃcana // Ram_3,54.20

sītāyā vacanaṃ śrutvā paruṣaṃ romaharṣaṇam 
pratyuvāca tataḥ sītāṃ bhayasaṃdarśanaṃ vacaḥ // Ram_3,54.21

śṛṇu maithili madvākyaṃ māsān dvādaśa bhāmini 
kālenānena nābhyeṣi yadi māṃ cāruhāsini 
tatas tvāṃ prātarāśārthaṃ sūdāś chetsyanti leśaśaḥ // Ram_3,54.22

ity uktvā paruṣaṃ vākyaṃ rāvaṇaḥ śatrurāvaṇaḥ 
rākṣasīś ca tataḥ kruddha idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,54.23

śīghram evaṃ hi rākṣasyo vikṛtā ghoradarśanāḥ 
darpam asyā vineṣyadhvaṃ māṃsaśoṇitabhojanāḥ // Ram_3,54.24

vacanād eva tās tasya vikṛtā ghoradarśanāḥ 
kṛtaprāñjalayo bhūtvā maithilīṃ paryavārayan // Ram_3,54.25

sa tāḥ provāca rājā tu rāvaṇo ghoradarśanaḥ 
pracālya caraṇotkarṣair dārayann iva medinīm // Ram_3,54.26

aśokavanikāmadhye maithilī nīyatām iti 
tatreyaṃ rakṣyatāṃ gūḍham yuṣmābhiḥ parivāritā // Ram_3,54.27

tatraināṃ tarjanair ghoraiḥ punaḥ sāntvaiś ca maithilīm 
ānayadhvaṃ vaśaṃ sarvā vanyāṃ gajavadhūm iva // Ram_3,54.28

iti pratisamādiṣṭā rākṣasyo rāvaṇena tāḥ 
aśokavanikāṃ jagmur maithilīṃ parigṛhya tām // Ram_3,54.29

sarvakāmaphalair vṛkṣair nānāpuṣpaphalair vṛtām 
sarvakālamadaiś cāpi dvijaiḥ samupasevitām // Ram_3,54.30

sā tu śokaparītāṅgī maithilī janakātmajā 
rākṣasīvaśam āpannā vyāghrīṇāṃ hariṇī yathā // Ram_3,54.31

na vindate tatra tu śarma maithilī virūpanetrābhir atīva tarjitā 
patiṃ smarantī dayitaṃ ca devaraṃ vicetanābhūd bhayaśokapīḍitā // Ram_3,54.32

rākṣasaṃ mṛgarūpeṇa carantaṃ kāmarūpiṇam 
nihatya rāmo mārīcaṃ tūrṇaṃ pathi nyavartata // Ram_3,55.1

tasya saṃtvaramāṇasya draṣṭukāmasya maithilīm 
krūrasvaro 'tha gomāyur vinanādāsya pṛṣṭhataḥ // Ram_3,55.2

sa tasya svaram ājñāya dāruṇaṃ romaharṣaṇam 
cintayāmāsa gomāyoḥ svareṇa pariśaṅkitaḥ // Ram_3,55.3

aśubhaṃ bata manye 'haṃ gomāyur vāśyate yathā 
svasti syād api vaidehyā rākṣasair bhakṣaṇaṃ vinā // Ram_3,55.4

mārīcena tu vijñāya svaram ālakṣya māmakam 
vikruṣṭaṃ mṛgarūpeṇa lakṣmaṇaḥ śṛṇuyād yadi // Ram_3,55.5

sa saumitriḥ svaraṃ śrutvā tāṃ ca hitvātha maithilīm 
tayaiva prahitaḥ kṣipraṃ matsakāśam ihaiṣyati // Ram_3,55.6

rākṣasaiḥ sahitair nūnaṃ sītāyā īpsito vadhaḥ 
kāñcanaś ca mṛgo bhūtvā vyapanīyāśramāt tu mām // Ram_3,55.7

dūraṃ nītvā tu mārīco rākṣaso 'bhūc charāhataḥ 
hā lakṣmaṇa hato 'smīti yad vākyaṃ vyājahāra ha // Ram_3,55.8

api svasti bhaved dvābhyāṃ rahitābhyāṃ mayā vane 
janasthānanimittaṃ hi kṛtavairo 'smi rākṣasaiḥ 
nimittāni ca ghorāṇi dṛśyante 'dya bahūni ca // Ram_3,55.9

ity evaṃ cintayan rāmaḥ śrutvā gomāyuniḥsvanam 
ātmanaś cāpanayanaṃ mṛgarūpeṇa rakṣasā 
ājagāma janasthānaṃ rāghavaḥ pariśaṅkitaḥ // Ram_3,55.10

taṃ dīnamānasaṃ dīnam āsedur mṛgapakṣiṇaḥ 
savyaṃ kṛtvā mahātmānaṃ ghorāṃś ca sasṛjuḥ svarān // Ram_3,55.11

tāni dṛṣṭvā nimittāni mahāghorāṇi rāghavaḥ 
tato lakṣmaṇam āyāntaṃ dadarśa vigataprabham // Ram_3,55.12

tato 'vidūre rāmeṇa samīyāya sa lakṣmaṇaḥ 
viṣaṇṇaḥ sa viṣaṇṇena duḥkhito duḥkhabhāginā // Ram_3,55.13

saṃjagarhe 'tha taṃ bhrātā jyeṣṭho lakṣmaṇam āgatam 
vihāya sītāṃ vijane vane rākṣasasevite // Ram_3,55.14

gṛhītvā ca karaṃ savyaṃ lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ 
uvāca madhurodarkam idaṃ paruṣam ārtavat // Ram_3,55.15

aho lakṣmaṇa garhyaṃ te kṛtaṃ yat tvaṃ vihāya tām 
sītām ihāgataḥ saumya kaccit svasti bhaved iti // Ram_3,55.16

na me 'sti saṃśayo vīra sarvathā janakātmajā 
vinaṣṭā bhakṣitā vāpi rākṣasair vanacāribhiḥ // Ram_3,55.17

aśubhāny eva bhūyiṣṭhaṃ yathā prādurbhavanti me 
api lakṣmaṇa sītāyāḥ sāmagryaṃ prāpnuyāvahe // Ram_3,55.18

idaṃ hi rakṣo mṛgasaṃnikāśaṃ pralobhya māṃ dūram anuprayātam 
hataṃ kathaṃcin mahatā śrameṇa sa rākṣaso 'bhūn mriyamāṇa eva // Ram_3,55.19

manaś ca me dīnam ihāprahṛṣṭaṃ cakṣuś ca savyaṃ kurute vikāram 
asaṃśayaṃ lakṣmaṇa nāsti sītā hṛtā mṛtā vā pathi vartate vā // Ram_3,55.20

sa dṛṣṭvā lakṣmaṇaṃ dīnaṃ śūnye daśarathātmajaḥ 
paryapṛcchata dharmātmā vaidehīm āgataṃ vinā // Ram_3,56.1

prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ yā mām anujagāma ha 
kva sā lakṣmaṇa vaidehī yāṃ hitvā tvam ihāgataḥ // Ram_3,56.2

rājyabhraṣṭasya dīnasya daṇḍakān paridhāvataḥ 
kva sā duḥkhasahāyā me vaidehī tanumadhyamā // Ram_3,56.3

yāṃ vinā notsahe vīra muhūrtam api jīvitum 
kva sā prāṇasahāyā me sītā surasutopamā // Ram_3,56.4

patitvam amarāṇāṃ vā pṛthivyāś cāpi lakṣmaṇa 
vinā tāṃ tapanīyābhāṃ neccheyaṃ janakātmajām // Ram_3,56.5

kaccij jīvati vaidehī prāṇaiḥ priyatarā mama 
kaccit pravrājanaṃ saumya na me mithyā bhaviṣyati // Ram_3,56.6

sītānimittaṃ saumitre mṛte mayi gate tvayi 
kaccit sakāmā sukhitā kaikeyī sā bhaviṣyati // Ram_3,56.7

saputrarājyāṃ siddhārthāṃ mṛtaputrā tapasvinī 
upasthāsyati kausalyā kaccit saumya na kaikayīm // Ram_3,56.8

yadi jīvati vaidehī gamiṣyāmy āśramaṃ punaḥ 
suvṛttā yadi vṛttā sā prāṇāṃs tyakṣyāmi lakṣmaṇa // Ram_3,56.9

yadi mām āśramagataṃ vaidehī nābhibhāṣate 
punaḥ prahasitā sītā vinaśiṣyāmi lakṣmaṇa // Ram_3,56.10

brūhi lakṣmaṇa vaidehī yadi jīvati vā na vā 
tvayi pramatte rakṣobhir bhakṣitā vā tapasvinī // Ram_3,56.11

sukumārī ca bālā ca nityaṃ cāduḥkhadarśinī 
madviyogena vaidehī vyaktaṃ śocati durmanāḥ // Ram_3,56.12

sarvathā rakṣasā tena jihmena sudurātmanā 
vadatā lakṣmaṇety uccais tavāpi janitaṃ bhayam // Ram_3,56.13

śrutaś ca śaṅke vaidehyā sa svaraḥ sadṛśo mama 
trastayā preṣitas tvaṃ ca draṣṭuṃ māṃ śīghram āgataḥ // Ram_3,56.14

sarvathā tu kṛtaṃ kaṣṭaṃ sītām utsṛjatā vane 
pratikartuṃ nṛśaṃsānāṃ rakṣasāṃ dattam antaram // Ram_3,56.15

duḥkhitāḥ kharaghātena rākṣasāḥ piśitāśanāḥ 
taiḥ sītā nihatā ghorair bhaviṣyati na saṃśayaḥ // Ram_3,56.16

aho 'smi vyasane magnaḥ sarvathā ripunāśana 
kiṃ tv idānīṃ kariṣyāmi śaṅke prāptavyam īdṛśam // Ram_3,56.17

iti sītāṃ varārohāṃ cintayann eva rāghavaḥ 
ājagāma janasthānaṃ tvarayā sahalakṣmaṇaḥ // Ram_3,56.18

vigarhamāṇo 'nujam ārtarūpaṃ kṣudhā śramāc caiva pipāsayā ca 
viniḥśvasañ śuṣkamukho viṣaṇṇaḥ pratiśrayaṃ prāpya samīkṣya śūnyam // Ram_3,56.19

svam āśramaṃ saṃpravigāhya vīro vihāradeśān anusṛtya kāṃścit 
etat tad ity eva nivāsabhūmau prahṛṣṭaromā vyathito babhūva // Ram_3,56.20

athāśramād upāvṛttam antarā raghunandanaḥ 
paripapraccha saumitriṃ rāmo duḥkhārditaḥ punaḥ // Ram_3,57.1

tam uvāca kimarthaṃ tvam āgato 'pāsya maithilīm 
yadā sā tava viśvāsād vane virahitā mayā // Ram_3,57.2

dṛṣṭvaivābhyāgataṃ tvāṃ me maithilīṃ tyajya lakṣmaṇa 
śaṅkamānaṃ mahat pāpaṃ yat satyaṃ vyathitaṃ manaḥ // Ram_3,57.3

sphurate nayanaṃ savyaṃ bāhuś ca hṛdayaṃ ca me 
dṛṣṭvā lakṣmaṇa dūre tvāṃ sītāvirahitaṃ pathi // Ram_3,57.4

evam uktas tu saumitrir lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ 
bhūyo duḥkhasamāviṣṭo duḥkhitaṃ rāmam abravīt // Ram_3,57.5

na svayaṃ kāmakāreṇa tāṃ tyaktvāham ihāgataḥ 
pracoditas tayaivograis tvatsakāśam ihāgataḥ // Ram_3,57.6

āryeṇeva parikruṣṭaṃ hā sīte lakṣmaṇeti ca 
paritrāhīti yad vākyaṃ maithilyās tac chrutiṃ gatam // Ram_3,57.7

sā tam ārtasvaraṃ śrutvā tava snehena maithilī 
gaccha gaccheti mām āha rudantī bhayavihvalā // Ram_3,57.8

pracodyamānena mayā gaccheti bahuśas tayā 
pratyuktā maithilī vākyam idaṃ tvatpratyayānvitam // Ram_3,57.9

na tat paśyāmy ahaṃ rakṣo yad asya bhayam āvahet 
nirvṛtā bhava nāsty etat kenāpy evam udāhṛtam // Ram_3,57.10

vigarhitaṃ ca nīcaṃ ca katham āryo 'bhidhāsyati 
trāhīti vacanaṃ sīte yas trāyet tridaśān api // Ram_3,57.11

kiṃnimittaṃ tu kenāpi bhrātur ālambya me svaram 
visvaraṃ vyāhṛtaṃ vākyaṃ lakṣmaṇa trāhi mām iti 
na bhavatyā vyathā kāryā kunārījanasevitā // Ram_3,57.12

alaṃ vaiklavyam ālambya svasthā bhava nirutsukā 
na cāsti triṣu lokeṣu pumān yo rāghavaṃ raṇe 
jāto vā jāyamāno vā saṃyuge yaḥ parājayet // Ram_3,57.13

evam uktā tu vaidehī parimohitacetanā 
uvācāśrūṇi muñcantī dāruṇaṃ mām idaṃ vacaḥ // Ram_3,57.14

bhāvo mayi tavātyarthaṃ pāpa eva niveśitaḥ 
vinaṣṭe bhrātari prāpte na ca tvaṃ mām avāpsyasi // Ram_3,57.15

saṃketād bharatena tvaṃ rāmaṃ samanugacchasi 
krośantaṃ hi yathātyarthaṃ nainam abhyavapadyase // Ram_3,57.16

ripuḥ pracchannacārī tvaṃ madartham anugacchasi 
rāghavasyāntaraprepsus tathainaṃ nābhipadyase // Ram_3,57.17

evam ukto hi vaidehyā saṃrabdho raktalocanaḥ 
krodhāt prasphuramāṇauṣṭha āśramād abhinirgataḥ // Ram_3,57.18

evaṃ bruvāṇaṃ saumitriṃ rāmaḥ saṃtāpamohitaḥ 
abravīd duṣkṛtaṃ saumya tāṃ vinā yat tvam āgataḥ // Ram_3,57.19

jānann api samarthaṃ māṃ rakṣasāṃ vinivāraṇe 
anena krodhavākyena maithilyā niḥsṛto bhavān // Ram_3,57.20

na hi te parituṣyāmi tyaktvā yad yāsi maithilīm 
kruddhāyāḥ paruṣaṃ śrutvā striyā yat tvam ihāgataḥ // Ram_3,57.21

sarvathā tv apanītaṃ te sītayā yat pracoditaḥ 
krodhasya vaśam āgamya nākaroḥ śāsanaṃ mama // Ram_3,57.22

asau hi rākṣasaḥ śete śareṇābhihato mayā 
mṛgarūpeṇa yenāham āśramād apavāhitaḥ // Ram_3,57.23

vikṛṣya cāpaṃ paridhāya sāyakaṃ salīlabāṇena ca tāḍito mayā 
mārgīṃ tanuṃ tyajya ca viklavasvaro babhūva keyūradharaḥ sa rākṣasaḥ // Ram_3,57.24

śarāhatenaiva tadārtayā girā svaraṃ mamālambya sudūrasaṃśravam 
udāhṛtaṃ tad vacanaṃ sudāruṇaṃ tvam āgato yena vihāya maithilīm // Ram_3,57.25

bhṛśam āvrajamānasya tasyādhovāmalocanam 
prāsphurac cāskhalad rāmo vepathuś cāsya jāyate // Ram_3,58.1

upālakṣya nimittāni so 'śubhāni muhur muhuḥ 
api kṣemaṃ tu sītāyā iti vai vyājahāra ha // Ram_3,58.2

tvaramāṇo jagāmātha sītādarśanalālasaḥ 
śūnyam āvasathaṃ dṛṣṭvā babhūvodvignamānasaḥ // Ram_3,58.3

udbhramann iva vegena vikṣipan raghunandanaḥ 
tatra tatroṭajasthānam abhivīkṣya samantataḥ // Ram_3,58.4

dadarśa parṇaśālāṃ ca rahitāṃ sītayā tadā 
śriyā virahitāṃ dhvastāṃ hemante padminīm iva // Ram_3,58.5

rudantam iva vṛkṣaiś ca mlānapuṣpamṛgadvijam 
śriyā vihīnaṃ vidhvastaṃ saṃtyaktavanadaivatam // Ram_3,58.6

viprakīrṇājinakuśaṃ vipraviddhabṛsīkaṭam 
dṛṣṭvā śūnyoṭajasthānaṃ vilalāpa punaḥ punaḥ // Ram_3,58.7

hṛtā mṛtā vā naṣṭā vā bhakṣitā vā bhaviṣyati 
nilīnāpy atha vā bhīrur atha vā vanam āśritā // Ram_3,58.8

gatā vicetuṃ puṣpāṇi phalāny api ca vā punaḥ 
atha vā padminīṃ yātā jalārthaṃ vā nadīṃ gatā // Ram_3,58.9

yatnān mṛgayamāṇas tu nāsasāda vane priyām 
śokaraktekṣaṇaḥ śokād unmatta iva lakṣyate // Ram_3,58.10

vṛkṣād vṛkṣaṃ pradhāvan sa girīṃś cāpi nadīn nadīm 
babhūva vilapan rāmaḥ śokapaṅkārṇavaplutaḥ // Ram_3,58.11

asti kaccit tvayā dṛṣṭā sā kadambapriyā priyā 
kadamba yadi jānīṣe śaṃsa sītāṃ śubhānanām // Ram_3,58.12

snigdhapallavasaṃkāśāṃ pītakauśeyavāsinīm 
śaṃsasva yadi vā dṛṣṭā bilva bilvopamastanī // Ram_3,58.13

atha vārjuna śaṃsa tvaṃ priyāṃ tām arjunapriyām 
janakasya sutā bhīrur yadi jīvati vā na vā // Ram_3,58.14

kakubhaḥ kakubhoruṃ tāṃ vyaktaṃ jānāti maithilīm 
latāpallavapuṣpāḍhyo bhāti hy eṣa vanaspatiḥ // Ram_3,58.15

bhramarair upagītaś ca yathā drumavaro hy ayam 
eṣa vyaktaṃ vijānāti tilakas tilakapriyām // Ram_3,58.16

aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam 
tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyāsaṃdarśanena mām // Ram_3,58.17

yadi tāla tvayā dṛṣṭā pakvatālaphalastanī 
kathayasva varārohāṃ kāruṇyaṃ yadi te mayi // Ram_3,58.18

yadi dṛṣṭā tvayā sītā jambu jāmbūnadaprabhā 
priyāṃ yadi vijānīṣe niḥśaṅkaṃ kathayasva me // Ram_3,58.19

atha vā mṛgaśāvākṣīṃ mṛga jānāsi maithilīm 
mṛgaviprekṣaṇī kāntā mṛgībhiḥ sahitā bhavet // Ram_3,58.20

gaja sā gajanāsorur yadi dṛṣṭā tvayā bhavet 
tāṃ manye viditāṃ tubhyam ākhyāhi varavāraṇa // Ram_3,58.21

śārdūla yadi sā dṛṣṭā priyā candranibhānanā 
maithilī mama viśrabdhaḥ kathayasva na te bhayam // Ram_3,58.22

kiṃ dhāvasi priye nūnaṃ dṛṣṭāsi kamalekṣaṇe 
vṛkṣeṇācchādya cātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase // Ram_3,58.23

tiṣṭha tiṣṭha varārohe na te 'sti karuṇā mayi 
nātyarthaṃ hāsyaśīlāsi kimarthaṃ mām upekṣase // Ram_3,58.24

pītakauśeyakenāsi sūcitā varavarṇini 
dhāvanty api mayā dṛṣṭā tiṣṭha yady asti sauhṛdam // Ram_3,58.25

naiva sā nūnam atha vā hiṃsitā cāruhāsinī 
kṛcchraṃ prāptaṃ hi māṃ nūnaṃ yathopekṣitum arhati // Ram_3,58.26

vyaktaṃ sā bhakṣitā bālā rākṣasaiḥ piśitāśanaiḥ 
vibhajyāṅgāni sarvāṇi mayā virahitā priyā // Ram_3,58.27

nūnaṃ tac chubhadantauṣṭhaṃ mukhaṃ niṣprabhatāṃ gatam 
sā hi campakavarṇābhā grīvā graiveyaśobhitā // Ram_3,58.28

komalā vilapantyās tu kāntāyā bhakṣitā śubhā 
nūnaṃ vikṣipyamāṇau tau bāhū pallavakomalau // Ram_3,58.29

bhakṣitau vepamānāgrau sahastābharaṇāṅgadau 
mayā virahitā bālā rakṣasāṃ bhakṣaṇāya vai // Ram_3,58.30

sārtheneva parityaktā bhakṣitā bahubāndhavā 
hā lakṣmaṇa mahābāho paśyasi tvaṃ priyāṃ kvacit // Ram_3,58.31

hā priye kva gatā bhadre hā sīteti punaḥ punaḥ 
ity evaṃ vilapan rāmaḥ paridhāvan vanād vanam // Ram_3,58.32

kvacid udbhramate vegāt kvacid vibhramate balāt 
kvacin matta ivābhāti kāntānveṣaṇatatparaḥ // Ram_3,58.33

sa vanāni nadīḥ śailān giriprasravaṇāni ca 
kānanāni ca vegena bhramaty aparisaṃsthitaḥ // Ram_3,58.34

tathā sa gatvā vipulaṃ mahad vanaṃ parītya sarvaṃ tv atha maithilīṃ prati 
aniṣṭhitāśaḥ sa cakāra mārgaṇe punaḥ priyāyāḥ paramaṃ pariśramam // Ram_3,58.35

dṛṣṭvāśramapadaṃ śūnyaṃ rāmo daśarathātmajaḥ 
rahitāṃ parṇaśālāṃ ca vidhvastāny āsanāni ca // Ram_3,59.1

adṛṣṭvā tatra vaidehīṃ saṃnirīkṣya ca sarvaśaḥ 
uvāca rāmaḥ prākruśya pragṛhya rucirau bhujau // Ram_3,59.2

kva nu lakṣmaṇa vaidehī kaṃ vā deśam ito gatā 
kenāhṛtā vā saumitre bhakṣitā kena vā priyā // Ram_3,59.3

vṛkṣeṇācchādya yadi māṃ sīte hasitum icchasi 
alaṃ te hasitenādya māṃ bhajasva suduḥkhitam // Ram_3,59.4

yaiḥ saha krīḍase sīte viśvastair mṛgapotakaiḥ 
ete hīnās tvayā saumye dhyāyanty asrāvilekṣaṇāḥ // Ram_3,59.5

mṛtaṃ śokena mahatā sītāharaṇajena mām 
paraloke mahārājo nūnaṃ drakṣyati me pitā // Ram_3,59.6

kathaṃ pratijñāṃ saṃśrutya mayā tvam abhiyojitaḥ 
apūrayitvā taṃ kālaṃ matsakāśam ihāgataḥ // Ram_3,59.7

kāmavṛttam anāryaṃ māṃ mṛṣāvādinam eva ca 
dhik tvām iti pare loke vyaktaṃ vakṣyati me pitā // Ram_3,59.8

vivaśaṃ śokasaṃtaptaṃ dīnaṃ bhagnamanoratham 
mām ihotsṛjya karuṇaṃ kīrtir naram ivānṛjum // Ram_3,59.9

kva gacchasi varārohe mām utsṛjya sumadhyame 
tvayā virahitaś cāhaṃ mokṣye jīvitam ātmanaḥ // Ram_3,59.10

itīva vilapan rāmaḥ sītādarśanalālasaḥ 
na dadarśa suduḥkhārto rāghavo janakātmajām // Ram_3,59.11

anāsādayamānaṃ taṃ sītāṃ daśarathātmajam 
paṅkam āsādya vipulaṃ sīdantam iva kuñjaram 
lakṣmaṇo rāmam atyartham uvāca hitakāmyayā // Ram_3,59.12

mā viṣādaṃ mahābāho kuru yatnaṃ mayā saha 
idaṃ ca hi vanaṃ śūra bahukandaraśobhitam // Ram_3,59.13

priyakānanasaṃcārā vanonmattā ca maithilī 
sā vanaṃ vā praviṣṭā syān nalinīṃ vā supuṣpitām // Ram_3,59.14

saritaṃ vāpi samprāptā mīnavañjulasevitām 
vitrāsayitukāmā vā līnā syāt kānane kvacit 
jijñāsamānā vaidehī tvāṃ māṃ ca puruṣarṣabha // Ram_3,59.15

tasyā hy anveṣaṇe śrīman kṣipram eva yatāvahe 
vanaṃ sarvaṃ vicinuvo yatra sā janakātmajā 
manyase yadi kākutstha mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ // Ram_3,59.16

evam uktas tu sauhārdāl lakṣmaṇena samāhitaḥ 
saha saumitriṇā rāmo vicetum upacakrame 
tau vanāni girīṃś caiva saritaś ca sarāṃsi ca // Ram_3,59.17

nikhilena vicinvantau sītāṃ daśarathātmajau 
tasya śailasya sānūni guhāś ca śikharāṇi ca // Ram_3,59.18

nikhilena vicinvantau naiva tām abhijagmatuḥ 
vicitya sarvataḥ śailaṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,59.19

neha paśyāmi saumitre vaidehīṃ parvate śubhe 
tato duḥkhābhisaṃtapto lakṣmaṇo vākyam abravīt // Ram_3,59.20

vicaran daṇḍakāraṇyaṃ bhrātaraṃ dīptatejasam 
prāpsyasi tvaṃ mahāprājña maithilīṃ janakātmajām // Ram_3,59.21

yathā viṣṇur mahābāhur baliṃ baddhvā mahīm imām 
evam uktas tu vīreṇa lakṣmaṇena sa rāghavaḥ // Ram_3,59.22

uvāca dīnayā vācā duḥkhābhihatacetanaḥ 
vanaṃ sarvaṃ suvicitaṃ padminyaḥ phullapaṅkajāḥ // Ram_3,59.23

giriś cāyaṃ mahāprājña bahukandaranirjharaḥ 
na hi paśyāmi vaidehīṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm // Ram_3,59.24

evaṃ sa vilapan rāmaḥ sītāharaṇakarśitaḥ 
dīnaḥ śokasamāviṣṭo muhūrtaṃ vihvalo 'bhavat // Ram_3,59.25

sa vihvalitasarvāṅgo gatabuddhir vicetanaḥ 
viṣasādāturo dīno niḥśvasyāśītam āyatam // Ram_3,59.26

bahuśaḥ sa tu niḥśvasya rāmo rājīvalocanaḥ 
hā priyeti vicukrośa bahuśo bāṣpagadgadaḥ // Ram_3,59.27

taṃ sāntvayāmāsa tato lakṣmaṇaḥ priyabāndhavaḥ 
bahuprakāraṃ dharmajñaḥ praśritaḥ praśritāñjaliḥ // Ram_3,59.28

anādṛtya tu tad vākyaṃ lakṣmaṇauṣṭhapuṭacyutam 
apaśyaṃs tāṃ priyāṃ sītāṃ prākrośat sa punaḥ punaḥ // Ram_3,59.29

sa dīno dīnayā vācā lakṣmaṇaṃ vākyam abravīt 
śīghraṃ lakṣmaṇa jānīhi gatvā godāvarīṃ nadīm 
api godāvarīṃ sītā padmāny ānayituṃ gatā // Ram_3,60.1

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ punar eva hi 
nadīṃ godāvarīṃ ramyāṃ jagāma laghuvikramaḥ // Ram_3,60.2

tāṃ lakṣmaṇas tīrthavatīṃ vicitvā rāmam abravīt 
naināṃ paśyāmi tīrtheṣu krośato na śṛṇoti me // Ram_3,60.3

kaṃ nu sā deśam āpannā vaidehī kleśanāśinī 
na hi taṃ vedmi vai rāma yatra sā tanumadhyamā // Ram_3,60.4

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā dīnaḥ saṃtāpamohitaḥ 
rāmaḥ samabhicakrāma svayaṃ godāvarīṃ nadīm // Ram_3,60.5

sa tām upasthito rāmaḥ kva sītety evam abravīt // Ram_3,60.6

bhūtāni rākṣasendreṇa vadhārheṇa hṛtām api 
na tāṃ śaśaṃsū rāmāya tathā godāvarī nadī // Ram_3,60.7

tataḥ pracoditā bhūtaiḥ śaṃsāsmai tāṃ priyām iti 
na ca sābhyavadat sītāṃ pṛṣṭā rāmeṇa śocitā // Ram_3,60.8

rāvaṇasya ca tad rūpaṃ karmāṇi ca durātmanaḥ 
dhyātvā bhayāt tu vaidehīṃ sā nadī na śaśaṃsa tām // Ram_3,60.9

nirāśas tu tayā nadyā sītāyā darśane kṛtaḥ 
uvāca rāmaḥ saumitriṃ sītādarśanakarśitaḥ // Ram_3,60.10

kiṃ nu lakṣmaṇa vakṣyāmi sametya janakaṃ vacaḥ 
mātaraṃ caiva vaidehyā vinā tām aham apriyam // Ram_3,60.11

yā me rājyavihīnasya vane vanyena jīvataḥ 
sarvaṃ vyapanayacchokam vaidehī kva nu sā gatā // Ram_3,60.12

jñātipakṣavihīnasya rājaputrīm apaśyataḥ 
manye dīrghā bhaviṣyanti rātrayo mama jāgrataḥ // Ram_3,60.13

godāvarīṃ janasthānam imaṃ prasravaṇaṃ girim 
sarvāṇy anucariṣyāmi yadi sītā hi dṛśyate // Ram_3,60.14

evaṃ sambhāṣamāṇau tāv anyonyaṃ bhrātarāv ubhau 
vasuṃdharāyāṃ patitaṃ puṣpamārgam apaśyatām // Ram_3,60.15

tāṃ puṣpavṛṣṭiṃ patitāṃ dṛṣṭvā rāmo mahītale 
uvāca lakṣmaṇaṃ vīro duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ // Ram_3,60.16

abhijānāmi puṣpāṇi tānīmānīha lakṣmaṇa 
apinaddhāni vaidehyā mayā dattāni kānane // Ram_3,60.17

evam uktvā mahābāhur lakṣmaṇaṃ puruṣarṣabham 
kruddho 'bravīd giriṃ tatra siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā // Ram_3,60.18

tāṃ hemavarṇāṃ hemābhāṃ sītāṃ darśaya parvata 
yāvat sānūni sarvāṇi na te vidhvaṃsayāmy aham // Ram_3,60.19

mama bāṇāgninirdagdho bhasmībhūto bhaviṣyasi 
asevyaḥ satataṃ caiva nistṛṇadrumapallavaḥ // Ram_3,60.20

imāṃ vā saritaṃ cādya śoṣayiṣyāmi lakṣmaṇa 
yadi nākhyāti me sītām adya candranibhānanām // Ram_3,60.21

evaṃ sa ruṣito rāmo didhakṣann iva cakṣuṣā 
dadarśa bhūmau niṣkrāntaṃ rākṣasasya padaṃ mahat // Ram_3,60.22

sa samīkṣya parikrāntaṃ sītāyā rākṣasasya ca 
saṃbhrāntahṛdayo rāmaḥ śaśaṃsa bhrātaraṃ priyam // Ram_3,60.23

paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ śīrṇāḥ kanakabindavaḥ 
bhūṣaṇānāṃ hi saumitre mālyāni vividhāni ca // Ram_3,60.24

taptabindunikāśaiś ca citraiḥ kṣatajabindubhiḥ 
āvṛtaṃ paśya saumitre sarvato dharaṇītalam // Ram_3,60.25

manye lakṣmaṇa vaidehī rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ 
bhittvā bhittvā vibhaktā vā bhakṣitā vā bhaviṣyati // Ram_3,60.26

tasya nimittaṃ vaidehyā dvayor vivadamānayoḥ 
babhūva yuddhaṃ saumitre ghoraṃ rākṣasayor iha // Ram_3,60.27

muktāmaṇicitaṃ cedaṃ tapanīyavibhūṣitam 
dharaṇyāṃ patitaṃ saumya kasya bhagnaṃ mahad dhanuḥ // Ram_3,60.28

taruṇādityasaṃkāśaṃ vaiḍūryagulikācitam 
viśīrṇaṃ patitaṃ bhūmau kavacaṃ kasya kāñcanam // Ram_3,60.29

chattraṃ śataśalākaṃ ca divyamālyopaśobhitam 
bhagnadaṇḍam idaṃ kasya bhūmau saumya nipātitam // Ram_3,60.30

kāñcanoraśchadāś ceme piśācavadanāḥ kharāḥ 
bhīmarūpā mahākāyāḥ kasya vā nihatā raṇe // Ram_3,60.31

dīptapāvakasaṃkāśo dyutimān samaradhvajaḥ 
apaviddhaś ca bhagnaś ca kasya sāṃgrāmiko rathaḥ // Ram_3,60.32

rathākṣamātrā viśikhās tapanīyavibhūṣaṇāḥ 
kasyeme 'bhihatā bāṇāḥ prakīrṇā ghorakarmaṇaḥ // Ram_3,60.33

vairaṃ śataguṇaṃ paśya mamedaṃ jīvitāntakam 
sughorahṛdayaiḥ saumya rākṣasaiḥ kāmarūpibhiḥ // Ram_3,60.34

hṛtā mṛtā vā sītā hi bhakṣitā vā tapasvinī 
na dharmas trāyate sītāṃ hriyamāṇāṃ mahāvane // Ram_3,60.35

bhakṣitāyāṃ hi vaidehyāṃ hṛtāyām api lakṣmaṇa 
ke hi loke priyaṃ kartuṃ śaktāḥ saumya mameśvarāḥ // Ram_3,60.36

kartāram api lokānāṃ śūraṃ karuṇavedinam 
ajñānād avamanyeran sarvabhūtāni lakṣmaṇa // Ram_3,60.37

mṛduṃ lokahite yuktaṃ dāntaṃ karuṇavedinam 
nirvīrya iti manyante nūnaṃ māṃ tridaśeśvarāḥ // Ram_3,60.38

māṃ prāpya hi guṇo doṣaḥ saṃvṛttaḥ paśya lakṣmaṇa 
adyaiva sarvabhūtānāṃ rakṣasām abhavāya ca 
saṃhṛtyaiva śaśijyotsnāṃ mahān sūrya ivoditaḥ // Ram_3,60.39

naiva yakṣā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ 
kiṃnarā vā manuṣyā vā sukhaṃ prāpsyanti lakṣmaṇa // Ram_3,60.40

mamāstrabāṇasampūrṇam ākāśaṃ paśya lakṣmaṇa 
niḥsampātaṃ kariṣyāmi hy adya trailokyacāriṇām // Ram_3,60.41

saṃniruddhagrahagaṇam āvāritaniśākaram 
vipranaṣṭānalamarudbhāskaradyutisaṃvṛtam // Ram_3,60.42

vinirmathitaśailāgraṃ śuṣyamāṇajalāśayam 
dhvastadrumalatāgulmaṃ vipraṇāśitasāgaram // Ram_3,60.43

na tāṃ kuśalinīṃ sītāṃ pradāsyanti mameśvarāḥ 
asmin muhūrte saumitre mama drakṣyanti vikramam // Ram_3,60.44

nākāśam utpatiṣyanti sarvabhūtāni lakṣmaṇa 
mama cāpaguṇān muktair bāṇajālair nirantaram // Ram_3,60.45

arditaṃ mama nārācair dhvastabhrāntamṛgadvijam 
samākulam amaryādaṃ jagat paśyādya lakṣmaṇa // Ram_3,60.46

ākarṇapūrṇair iṣubhir jīvalokaṃ durāvaraiḥ 
kariṣye maithilīhetor apiśācam arākṣasam // Ram_3,60.47

mama roṣaprayuktānāṃ sāyakānāṃ balaṃ surāḥ 
drakṣyanty adya vimuktānām amarṣād dūragāminām // Ram_3,60.48

naiva devā na daiteyā na piśācā na rākṣasāḥ 
bhaviṣyanti mama krodhāt trailokye vipraṇāśite // Ram_3,60.49

devadānavayakṣāṇāṃ lokā ye rakṣasām api 
bahudhā nipatiṣyanti bāṇaughaiḥ śakulīkṛtāḥ 
nirmaryādān imāṃl lokān kariṣyāmy adya sāyakaiḥ // Ram_3,60.50

yathā jarā yathā mṛtyur yathā kālo yathā vidhiḥ 
nityaṃ na pratihanyante sarvabhūteṣu lakṣmaṇa 
tathāhaṃ krodhasaṃyukto na nivāryo 'smy asaṃśayam // Ram_3,60.51

pureva me cārudatīm aninditāṃ diśanti sītāṃ yadi nādya maithilīm 
sadevagandharvamanuṣyapannagaṃ jagat saśailaṃ parivartayāmy aham // Ram_3,60.52

tapyamānaṃ tathā rāmaṃ sītāharaṇakarśitam 
lokānām abhave yuktaṃ saṃvartakam ivānalam // Ram_3,61.1

vīkṣamāṇaṃ dhanuḥ sajyaṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ 
hantukāmaṃ paśuṃ rudraṃ kruddhaṃ dakṣakratau yathā // Ram_3,61.2

adṛṣṭapūrvaṃ saṃkruddhaṃ dṛṣṭvā rāmaṃ sa lakṣmaṇaḥ 
abravīt prāñjalir vākyaṃ mukhena pariśuṣyatā // Ram_3,61.3

purā bhūtvā mṛdur dāntaḥ sarvabhūtahite rataḥ 
na krodhavaśam āpannaḥ prakṛtiṃ hātum arhasi // Ram_3,61.4

candre lakṣmīḥ prabhā sūrye gatir vāyau bhuvi kṣamā 
etac ca niyataṃ sarvaṃ tvayi cānuttamaṃ yaśaḥ // Ram_3,61.5

na tu jānāmi kasyāyaṃ bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ 
kena vā kasya vā hetoḥ sāyudhaḥ saparicchadaḥ // Ram_3,61.6

khuranemikṣataś cāyaṃ sikto rudhirabindubhiḥ 
deśo nivṛttasaṃgrāmaḥ sughoraḥ pārthivātmaja // Ram_3,61.7

ekasya tu vimardo 'yaṃ na dvayor vadatāṃ vara 
na hi vṛttaṃ hi paśyāmi balasya mahataḥ padam // Ram_3,61.8

naikasya tu kṛte lokān vināśayitum arhasi 
yuktadaṇḍā hi mṛdavaḥ praśāntā vasudhādhipāḥ // Ram_3,61.9

sadā tvaṃ sarvabhūtānāṃ śaraṇyaḥ paramā gatiḥ 
ko nu dārapraṇāśaṃ te sādhu manyeta rāghava // Ram_3,61.10

saritaḥ sāgarāḥ śailā devagandharvadānavāḥ 
nālaṃ te vipriyaṃ kartuṃ dīkṣitasyeva sādhavaḥ // Ram_3,61.11

yena rājan hṛtā sītā tam anveṣitum arhasi 
maddvitīyo dhanuṣpāṇiḥ sahāyaiḥ paramarṣibhiḥ // Ram_3,61.12

samudraṃ ca viceṣyāmaḥ parvatāṃś ca vanāni ca 
guhāś ca vividhā ghorā nalinīḥ pārvatīś ca ha // Ram_3,61.13

devagandharvalokāṃś ca viceṣyāmaḥ samāhitāḥ 
yāvan nādhigamiṣyāmas tava bhāryāpahāriṇam // Ram_3,61.14

na cet sāmnā pradāsyanti patnīṃ te tridaśeśvarāḥ 
kosalendra tataḥ paścāt prāptakālaṃ kariṣyasi // Ram_3,61.15

śīlena sāmnā vinayena sītāṃ nayena na prāpsyasi cen narendra 
tataḥ samutsādaya hemapuṅkhair mahendravajrapratimaiḥ śaraughaiḥ // Ram_3,61.16

taṃ tathā śokasaṃtaptaṃ vilapantam anāthavat 
mohena mahatāviṣṭaṃ paridyūnam acetanam // Ram_3,62.1

tataḥ saumitrir āśvāsya muhūrtād iva lakṣmaṇaḥ 
rāmaṃ saṃbodhayāmāsa caraṇau cābhipīḍayan // Ram_3,62.2

mahatā tapasā rāma mahatā cāpi karmaṇā 
rājñā daśarathenāsīl labdho 'mṛtam ivāmaraiḥ // Ram_3,62.3

tava caiva guṇair baddhas tvadviyogān mahīpatiḥ 
rājā devatvam āpanno bharatasya yathā śrutam // Ram_3,62.4

yadi duḥkham idaṃ prāptaṃ kākutstha na sahiṣyase 
prākṛtaś cālpasattvaś ca itaraḥ kaḥ sahiṣyati // Ram_3,62.5

duḥkhito hi bhavāṃl lokāṃs tejasā yadi dhakṣyate 
ārtāḥ prajā naravyāghra kva nu yāsyanti nirvṛtim // Ram_3,62.6

lokasvabhāva evaiṣa yayātir nahuṣātmajaḥ 
gataḥ śakreṇa sālokyam anayas taṃ samaspṛśat // Ram_3,62.7

maharṣayo vasiṣṭhas tu yaḥ pitur naḥ purohitaḥ 
ahnā putraśataṃ jajñe tathaivāsya punar hatam // Ram_3,62.8

yā ceyaṃ jagato mātā devī lokanamaskṛtā 
asyāś ca calanaṃ bhūmer dṛśyate satyasaṃśrava // Ram_3,62.9

yau cemau jagatāṃ netre yatra sarvaṃ pratiṣṭhitam 
ādityacandrau grahaṇam abhyupetau mahābalau // Ram_3,62.10

sumahānty api bhūtāni devāś ca puruṣarṣabha 
na daivasya pramuñcanti sarvabhūtāni dehinaḥ // Ram_3,62.11

śakrādiṣv api deveṣu vartamānau nayānayau 
śrūyete naraśārdūla na tvaṃ vyathitum arhasi // Ram_3,62.12

naṣṭāyām api vaidehyāṃ hṛtāyām api cānagha 
śocituṃ nārhase vīra yathānyaḥ prākṛtas tathā // Ram_3,62.13

tvadvidhā hi na śocanti satataṃ satyadarśinaḥ 
sumahatsv api kṛcchreṣu rāmānirviṇṇadarśanāḥ // Ram_3,62.14

tattvato hi naraśreṣṭha buddhyā samanucintaya 
buddhyā yuktā mahāprājñā vijānanti śubhāśubhe // Ram_3,62.15

adṛṣṭaguṇadoṣāṇām adhṛtānāṃ ca karmaṇām 
nāntareṇa kriyāṃ teṣāṃ phalam iṣṭaṃ pravartate // Ram_3,62.16

mām eva hi purā vīra tvam eva bahuśo 'nvaśāḥ 
anuśiṣyāddhi ko nu tvām api sākṣād bṛhaspatiḥ // Ram_3,62.17

buddhiś ca te mahāprājña devair api duranvayā 
śokenābhiprasuptaṃ te jñānaṃ saṃbodhayāmy aham // Ram_3,62.18

divyaṃ ca mānuṣaṃ caivam ātmanaś ca parākramam 
ikṣvākuvṛṣabhāvekṣya yatasva dviṣatāṃ vadhe // Ram_3,62.19

kiṃ te sarvavināśena kṛtena puruṣarṣabha 
tam eva tu ripuṃ pāpaṃ vijñāyoddhartum arhasi // Ram_3,62.20

pūrvajo 'py uktamātras tu lakṣmaṇena subhāṣitam 
sāragrāhī mahāsāraṃ pratijagrāha rāghavaḥ // Ram_3,63.1

saṃnigṛhya mahābāhuḥ pravṛddhaṃ kopam ātmanaḥ 
avaṣṭabhya dhanuś citraṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt // Ram_3,63.2

kiṃ kariṣyāvahe vatsa kva vā gacchāva lakṣmaṇa 
kenopāyena paśyeyaṃ sītām iti vicintaya // Ram_3,63.3

taṃ tathā paritāpārtaṃ lakṣmaṇo rāmam abravīt 
idam eva janasthānaṃ tvam anveṣitum arhasi // Ram_3,63.4

rākṣasair bahubhiḥ kīrṇaṃ nānādrumalatāyutam 
santīha giridurgāṇi nirdarāḥ kandarāṇi ca // Ram_3,63.5

guhāś ca vividhā ghorā nānāmṛgagaṇākulāḥ 
āvāsāḥ kiṃnarāṇāṃ ca gandharvabhavanāni ca // Ram_3,63.6

tāni yukto mayā sārdhaṃ tvam anveṣitum arhasi 
tvadvidhā buddhisampannā mahātmāno nararṣabha // Ram_3,63.7

āpatsu na prakampante vāyuvegair ivācalāḥ 
ity uktas tad vanaṃ sarvaṃ vicacāra salakṣmaṇaḥ // Ram_3,63.8

kruddho rāmaḥ śaraṃ ghoraṃ saṃdhāya dhanuṣi kṣuram 
tataḥ parvatakūṭābhaṃ mahābhāgaṃ dvijottamam // Ram_3,63.9

dadarśa patitaṃ bhūmau kṣatajārdraṃ jaṭāyuṣam 
taṃ dṛṣṭvā giriśṛṅgābhaṃ rāmo lakṣmaṇam abravīt 
anena sītā vaidehī bhakṣitā nātra saṃśayaḥ // Ram_3,63.10

gṛdhrarūpam idaṃ vyaktaṃ rakṣo bhramati kānanam 
bhakṣayitvā viśālākṣīm āste sītāṃ yathāsukham 
enaṃ vadhiṣye dīptāgrair ghorair bāṇair ajihmagaiḥ // Ram_3,63.11

ity uktvābhyapatad gṛdhraṃ saṃdhāya dhanuṣi kṣuram 
kruddho rāmaḥ samudrāntāṃ cālayann iva medinīm // Ram_3,63.12

taṃ dīnadīnayā vācā saphenaṃ rudhiraṃ vaman 
abhyabhāṣata pakṣī tu rāmaṃ daśarathātmajam // Ram_3,63.13

yām oṣadhim ivāyuṣmann anveṣasi mahāvane 
sā devī mama ca prāṇā rāvaṇenobhayaṃ hṛtam // Ram_3,63.14

tvayā virahitā devī lakṣmaṇena ca rāghava 
hriyamāṇā mayā dṛṣṭā rāvaṇena balīyasā // Ram_3,63.15

sītām abhyavapanno 'haṃ rāvaṇaś ca raṇe mayā 
vidhvaṃsitarathacchattraḥ pātito dharaṇītale // Ram_3,63.16

etad asya dhanur bhagnam etad asya śarāvaram 
ayam asya raṇe rāma bhagnaḥ sāṃgrāmiko rathaḥ // Ram_3,63.17

pariśrāntasya me pakṣau chittvā khaḍgena rāvaṇaḥ 
sītām ādāya vaidehīm utpapāta vihāyasam 
rakṣasā nihataṃ pūrvaṃ na māṃ hantuṃ tvam arhasi // Ram_3,63.18

rāmas tasya tu vijñāya sītāsaktāṃ priyāṃ kathām 
gṛdhrarājaṃ pariṣvajya ruroda sahalakṣmaṇaḥ // Ram_3,63.19

ekam ekāyane durge niḥśvasantaṃ kathaṃcana 
samīkṣya duḥkhito rāmaḥ saumitrim idam abravīt // Ram_3,63.20

rājyād bhraṃśo vane vāsaḥ sītā naṣṭā hato dvijaḥ 
īdṛśīyaṃ mamālakṣmīr nirdahed api pāvakam // Ram_3,63.21

sampūrṇam api ced adya pratareyaṃ mahodadhim 
so 'pi nūnaṃ mamālakṣmyā viśuṣyet saritāṃ patiḥ // Ram_3,63.22

nāsty abhāgyataro loke matto 'smin sacarācare 
yeneyaṃ mahatī prāptā mayā vyasanavāgurā // Ram_3,63.23

ayaṃ pitṛvayasyo me gṛdhrarājo jarānvitaḥ 
śete vinihato bhūmau mama bhāgyaviparyayāt // Ram_3,63.24

ity evam uktvā bahuśo rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
jaṭāyuṣaṃ ca pasparśa pitṛsnehaṃ nidarśayan // Ram_3,63.25

nikṛttapakṣaṃ rudhirāvasiktaṃ taṃ gṛdhrarājaṃ parirabhya rāmaḥ 
kva maithili prāṇasamā mameti vimucya vācaṃ nipapāta bhūmau // Ram_3,63.26

rāmaḥ prekṣya tu taṃ gṛdhraṃ bhuvi raudreṇa pātitam 
saumitriṃ mitrasampannam idaṃ vacanam abravīt // Ram_3,64.1

mamāyaṃ nūnam artheṣu yatamāno vihaṃgamaḥ 
rākṣasena hataḥ saṃkhye prāṇāṃs tyajati dustyajān // Ram_3,64.2

ayam asya śarīre 'smin prāṇo lakṣmaṇa vidyate 
tathā svaravihīno 'yaṃ viklavaṃ samudīkṣate // Ram_3,64.3

jaṭāyo yadi śaknoṣi vākyaṃ vyāharituṃ punaḥ 
sītām ākhyāhi bhadraṃ te vadham ākhyāhi cātmanaḥ // Ram_3,64.4

kiṃnimitto 'harat sītāṃ rāvaṇas tasya kiṃ mayā 
aparāddhaṃ tu yaṃ dṛṣṭvā rāvaṇena hṛtā priyā // Ram_3,64.5

kathaṃ tac candrasaṃkāśaṃ mukham āsīn manoharam 
sītayā kāni coktāni tasmin kāle dvijottama // Ram_3,64.6

kathaṃvīryaḥ kathaṃrūpaḥ kiṃkarmā sa ca rākṣasaḥ 
kva cāsya bhavanaṃ tāta brūhi me paripṛcchataḥ // Ram_3,64.7

tam udvīkṣyātha dīnātmā vilapantam anantaram 
vācātisannayā rāmaṃ jaṭāyur idam abravīt // Ram_3,64.8

sā hṛtā rākṣasendreṇa rāvaṇena vihāyasā 
māyām āsthāya vipulāṃ vātadurdinasaṃkulām // Ram_3,64.9

pariśrāntasya me tāta pakṣau chittvā niśācaraḥ 
sītām ādāya vaidehīṃ prayāto dakṣiṇāmukhaḥ // Ram_3,64.10

uparudhyanti me prāṇā dṛṣṭir bhramati rāghava 
paśyāmi vṛkṣān sauvarṇān uśīrakṛtamūrdhajān // Ram_3,64.11

yena yāti muhūrtena sītām ādāya rāvaṇaḥ 
vipraṇaṣṭaṃ dhanaṃ kṣipraṃ tatsvāmī pratipadyate // Ram_3,64.12

vindo nāma muhūrto 'sau sa ca kākutstha nābudhat 
jhaṣavad baḍiśaṃ gṛhya kṣipram eva vinaśyati // Ram_3,64.13

na ca tvayā vyathā kāryā janakasya sutāṃ prati 
vaidehyā raṃsyase kṣipraṃ hatvā taṃ rākṣasaṃ raṇe // Ram_3,64.14

asaṃmūḍhasya gṛdhrasya rāmaṃ pratyanubhāṣataḥ 
āsyāt susrāva rudhiraṃ mriyamāṇasya sāmiṣam // Ram_3,64.15

putro viśravasaḥ sākṣād bhrātā vaiśravaṇasya ca 
ity uktvā durlabhān prāṇān mumoca patageśvaraḥ // Ram_3,64.16

brūhi brūhīti rāmasya bruvāṇasya kṛtāñjaleḥ 
tyaktvā śarīraṃ gṛdhrasya jagmuḥ prāṇā vihāyasam // Ram_3,64.17

sa nikṣipya śiro bhūmau prasārya caraṇau tadā 
vikṣipya ca śarīraṃ svaṃ papāta dharaṇītale // Ram_3,64.18

taṃ gṛdhraṃ prekṣya tāmrākṣaṃ gatāsum acalopamam 
rāmaḥ subahubhir duḥkhair dīnaḥ saumitrim abravīt // Ram_3,64.19

bahūni rakṣasāṃ vāse varṣāṇi vasatā sukham 
anena daṇḍakāraṇye vicīrṇam iha pakṣiṇā // Ram_3,64.20

anekavārṣiko yas tu cirakālaṃ samutthitaḥ 
so 'yam adya hataḥ śete kālo hi duratikramaḥ // Ram_3,64.21

paśya lakṣmaṇa gṛdhro 'yam upakārī hataś ca me 
sītām abhyavapan no vai rāvaṇena balīyasā // Ram_3,64.22

gṛdhrarājyaṃ parityajya pitṛpaitāmahaṃ mahat 
mama hetor ayaṃ prāṇān mumoca patageśvaraḥ // Ram_3,64.23

sarvatra khalu dṛśyante sādhavo dharmacāriṇaḥ 
śūrāḥ śaraṇyāḥ saumitre tiryagyonigateṣv api // Ram_3,64.24

sītāharaṇajaṃ duḥkhaṃ na me saumya tathāgatam 
yathā vināśo gṛdhrasya matkṛte ca paraṃtapa // Ram_3,64.25

rājā daśarathaḥ śrīmān yathā mama mahāyaśāḥ 
pūjanīyaś ca mānyaś ca tathāyaṃ patageśvaraḥ // Ram_3,64.26

saumitre hara kāṣṭhāni nirmathiṣyāmi pāvakam 
gṛdhrarājaṃ didhakṣāmi matkṛte nidhanaṃ gatam // Ram_3,64.27

nāthaṃ patagalokasya citām āropayāmy aham 
imaṃ dhakṣyāmi saumitre hataṃ raudreṇa rakṣasā // Ram_3,64.28

yā gatir yajñaśīlānām āhitāgneś ca yā gatiḥ 
aparāvartināṃ yā ca yā ca bhūmipradāyinām // Ram_3,64.29

mayā tvaṃ samanujñāto gaccha lokān anuttamān 
gṛdhrarāja mahāsattva saṃskṛtaś ca mayā vraja // Ram_3,64.30

evam uktvā citāṃ dīptām āropya patageśvaram 
dadāha rāmo dharmātmā svabandhum iva duḥkhitaḥ // Ram_3,64.31

rāmo 'tha sahasaumitrir vanaṃ yātvā sa vīryavān 
sthūlān hatvā mahārohīn anu tastāra taṃ dvijam // Ram_3,64.32

rohimāṃsāni coddhṛtya peśīkṛtvā mahāyaśāḥ 
śakunāya dadau rāmo ramye haritaśādvale // Ram_3,64.33

yat tat pretasya martyasya kathayanti dvijātayaḥ 
tat svargagamanaṃ tasya kṣipraṃ rāmo jajāpa ha // Ram_3,64.34

tato godāvarīṃ gatvā nadīṃ naravarātmajau 
udakaṃ cakratus tasmai gṛdhrarājāya tāv ubhau // Ram_3,64.35

sa gṛdhrarājaḥ kṛtavān yaśaskaraṃ suduṣkaraṃ karma raṇe nipātitaḥ 
maharṣikalpena ca saṃskṛtas tadā jagāma puṇyāṃ gatim ātmanaḥ śubhām // Ram_3,64.36

kṛtvaivam udakaṃ tasmai prasthitau rāghavau tadā 
avekṣantau vane sītāṃ paścimāṃ jagmatur diśam // Ram_3,65.1

tāṃ diśaṃ dakṣiṇāṃ gatvā śaracāpāsidhāriṇau 
aviprahatam aikṣvākau panthānaṃ pratipedatuḥ // Ram_3,65.2

gulmair vṛkṣaiś ca bahubhir latābhiś ca praveṣṭitam 
āvṛtaṃ sarvato durgaṃ gahanaṃ ghoradarśanam // Ram_3,65.3

vyatikramya tu vegena gṛhītvā dakṣiṇāṃ diśam 
subhīmaṃ tan mahāraṇyaṃ vyatiyātau mahābalau // Ram_3,65.4

tataḥ paraṃ janasthānāt trikrośaṃ gamya rāghavau 
krauñcāraṇyaṃ viviśatur gahanaṃ tau mahaujasau // Ram_3,65.5

nānāmeghaghanaprakhyaṃ prahṛṣṭam iva sarvataḥ 
nānāvarṇaiḥ śubhaiḥ puṣpair mṛgapakṣigaṇair yutam // Ram_3,65.6

didṛkṣamāṇau vaidehīṃ tad vanaṃ tau vicikyatuḥ 
tatra tatrāvatiṣṭhantau sītāharaṇakarśitau // Ram_3,65.7

lakṣmaṇas tu mahātejāḥ sattvavāñ śīlavāñ śuciḥ 
abravīt prāñjalir vākyaṃ bhrātaraṃ dīptatejasam // Ram_3,65.8

spandate me dṛḍhaṃ bāhur udvignam iva me manaḥ 
prāyaśaś cāpy aniṣṭāni nimittāny upalakṣaye // Ram_3,65.9

tasmāt sajjībhavārya tvaṃ kuruṣva vacanaṃ hitam 
mamaiva hi nimittāni sadyaḥ śaṃsanti sambhramam // Ram_3,65.10

eṣa vañculako nāma pakṣī paramadāruṇaḥ 
āvayor vijayaṃ yuddhe śaṃsann iva vinardati // Ram_3,65.11

tayor anveṣator evaṃ sarvaṃ tad vanam ojasā 
saṃjajñe vipulaḥ śabdaḥ prabhañjann iva tad vanam // Ram_3,65.12

saṃveṣṭitam ivātyarthaṃ gahanaṃ mātariśvanā 
vanasya tasya śabdo 'bhūd divam āpūrayann iva // Ram_3,65.13

taṃ śabdaṃ kāṅkṣamāṇas tu rāmaḥ kakṣe sahānujaḥ 
dadarśa sumahākāyaṃ rākṣasaṃ vipulorasam // Ram_3,65.14

āsedatus tatas tatra tāv ubhau pramukhe sthitam 
vivṛddham aśirogrīvaṃ kabandham udare mukham // Ram_3,65.15

romabhir nicitais tīkṣṇair mahāgirim ivocchritam 
nīlameghanibhaṃ raudraṃ meghastanitaniḥsvanam // Ram_3,65.16

mahāpakṣmeṇa piṅgena vipulenāyatena ca 
ekenorasi ghoreṇa nayanenāśudarśinā // Ram_3,65.17

mahādaṃṣṭropapannaṃ taṃ lelihānaṃ mahāmukham 
bhakṣayantaṃ mahāghorān ṛkṣasiṃhamṛgadvipān // Ram_3,65.18

ghorau bhujau vikurvāṇam ubhau yojanam āyatau 
karābhyāṃ vividhān gṛhya ṛkṣān pakṣigaṇān mṛgān // Ram_3,65.19

ākarṣantaṃ vikarṣantam anekān mṛgayūthapān 
sthitam āvṛtya panthānaṃ tayor bhrātroḥ prapannayoḥ // Ram_3,65.20

atha tau samatikramya krośamātre dadarśatuḥ 
mahāntaṃ dāruṇaṃ bhīmaṃ kabandhaṃ bhujasaṃvṛtam // Ram_3,65.21

sa mahābāhur atyarthaṃ prasārya vipulau bhujau 
jagrāha sahitāv eva rāghavau pīḍayan balāt // Ram_3,65.22

khaḍginau dṛḍhadhanvānau tigmatejau mahābhujau 
bhrātarau vivaśaṃ prāptau kṛṣyamāṇau mahābalau // Ram_3,65.23

tāv uvāca mahābāhuḥ kabandho dānavottamaḥ 
kau yuvāṃ vṛṣabhaskandhau mahākhaḍgadhanurdharau // Ram_3,65.24

ghoraṃ deśam imaṃ prāptau mama bhakṣāv upasthitau 
vadataṃ kāryam iha vāṃ kimarthaṃ cāgatau yuvām // Ram_3,65.25

imaṃ deśam anuprāptau kṣudhārtasyeha tiṣṭhataḥ 
sabāṇacāpakhaḍgau ca tīkṣṇaśṛṅgāv ivarṣabhau 
mamāsyam anusaṃprāptau durlabhaṃ jīvitaṃ punaḥ // Ram_3,65.26

tasya tadvacanaṃ śrutvā kabandhasya durātmanaḥ 
uvāca lakṣmaṇaṃ rāmo mukhena pariśuṣyatā // Ram_3,65.27

kṛcchrāt kṛcchrataraṃ prāpya dāruṇaṃ satyavikrama 
vyasanaṃ jīvitāntāya prāptam aprāpya tāṃ priyām // Ram_3,65.28

kālasya sumahad vīryaṃ sarvabhūteṣu lakṣmaṇa 
tvāṃ ca māṃ ca naravyāghra vyasanaiḥ paśya mohitau 
nātibhāro 'sti daivasya sarvabhūteṣu lakṣmaṇa // Ram_3,65.29

śūrāś ca balavantaś ca kṛtāstrāś ca raṇājire 
kālābhipannāḥ sīdanti yathā vālukasetavaḥ // Ram_3,65.30

iti bruvāṇo dṛḍhasatyavikramo mahāyaśā dāśarathiḥ pratāpavān 
avekṣya saumitrim udagravikramaṃ sthirāṃ tadā svāṃ matim ātmanākarot // Ram_3,65.31

tau tu tatra sthitau dṛṣṭvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau 
bāhupāśaparikṣiptau kabandho vākyam abravīt // Ram_3,66.1

tiṣṭhataḥ kiṃ nu māṃ dṛṣṭvā kṣudhārtaṃ kṣatriyarṣabhau 
āhārārthaṃ tu saṃdiṣṭau daivena gatacetasau // Ram_3,66.2

tac chrutvā lakṣmaṇo vākyaṃ prāptakālaṃ hitaṃ tadā 
uvācārtisamāpanno vikrame kṛtaniścayaḥ // Ram_3,66.3

tvāṃ ca māṃ ca purā tūrṇam ādatte rākṣasādhamaḥ 
tasmād asibhyām asyāśu bāhū chindāvahai gurū // Ram_3,66.4

tatas tau deśakālajñau khaḍgābhyām eva rāghavau 
achindatāṃ susaṃhṛṣṭau bāhū tasyāṃsadeśayoḥ // Ram_3,66.5

dakṣiṇo dakṣiṇaṃ bāhum asaktam asinā tataḥ 
cicheda rāmo vegena savyaṃ vīras tu lakṣmaṇaḥ // Ram_3,66.6

sa papāta mahābāhuś chinnabāhur mahāsvanaḥ 
khaṃ ca gāṃ ca diśaś caiva nādayañ jalado yathā // Ram_3,66.7

sa nikṛttau bhujau dṛṣṭvā śoṇitaughapariplutaḥ 
dīnaḥ papraccha tau vīrau kau yuvām iti dānavaḥ // Ram_3,66.8

iti tasya bruvāṇasya lakṣmaṇaḥ śubhalakṣaṇaḥ 
śaśaṃsa tasya kākutsthaṃ kabandhasya mahābalaḥ // Ram_3,66.9

ayam ikṣvākudāyādo rāmo nāma janaiḥ śrutaḥ 
asyaivāvarajaṃ viddhi bhrātaraṃ māṃ ca lakṣmaṇam // Ram_3,66.10

asya devaprabhāvasya vasato vijane vane 
rakṣasāpahṛtā bhāryā yām icchantāv ihāgatau // Ram_3,66.11

tvaṃ tu ko vā kimarthaṃ vā kabandha sadṛśo vane 
āsyenorasi dīptena bhagnajaṅgho viceṣṭase // Ram_3,66.12

evam uktaḥ kabandhas tu lakṣmaṇenottaraṃ vacaḥ 
uvāca paramaprītas tad indravacanaṃ smaran // Ram_3,66.13

svāgataṃ vāṃ naravyāghrau diṣṭyā paśyāmi cāpy aham 
diṣṭyā cemau nikṛttau me yuvābhyāṃ bāhubandhanau // Ram_3,66.14

virūpaṃ yac ca me rūpaṃ prāptaṃ hy avinayād yathā 
tan me śṛṇu naravyāghra tattvataḥ śaṃsatas tava // Ram_3,66.15

purā rāma mahābāho mahābalaparākrama 
rūpam āsīn mamācintyaṃ triṣu lokeṣu viśrutam 
yathā somasya śakrasya sūryasya ca yathā vapuḥ // Ram_3,67.1

so 'haṃ rūpam idaṃ kṛtvā lokavitrāsanaṃ mahat 
ṛṣīn vanagatān rāma trāsayāmi tatas tataḥ // Ram_3,67.2

tataḥ sthūlaśirā nāma maharṣiḥ kopito mayā 
saṃcinvan vividhaṃ vanyaṃ rūpeṇānena dharṣitaḥ // Ram_3,67.3

tenāham uktaḥ prekṣyaivaṃ ghoraśāpābhidhāyinā 
etad eva nṛśaṃsaṃ te rūpam astu vigarhitam // Ram_3,67.4

sa mayā yācitaḥ kruddhaḥ śāpasyānto bhaved iti 
abhiśāpakṛtasyeti tenedaṃ bhāṣitaṃ vacaḥ // Ram_3,67.5

yadā chittvā bhujau rāmas tvāṃ dahed vijane vane 
tadā tvaṃ prāpsyase rūpaṃ svam eva vipulaṃ śubham // Ram_3,67.6

śriyā virājitaṃ putraṃ danos tvaṃ viddhi lakṣmaṇa 
indrakopād idaṃ rūpaṃ prāptam evaṃ raṇājire // Ram_3,67.7

ahaṃ hi tapasogreṇa pitāmaham atoṣayam 
dīrgham āyuḥ sa me prādāt tato māṃ vibhramo 'spṛśat // Ram_3,67.8

dīrgham āyur mayā prāptaṃ kiṃ me śakraḥ kariṣyati 
ity evaṃ buddhim āsthāya raṇe śakram adharṣayam // Ram_3,67.9

tasya bāhupramuktena vajreṇa śataparvaṇā 
sakthinī ca śiraś caiva śarīre saṃpraveśitam // Ram_3,67.10

sa mayā yācyamānaḥ sann ānayad yamasādanam 
pitāmahavacaḥ satyaṃ tad astv iti mamābravīt // Ram_3,67.11

anāhāraḥ kathaṃ śakto bhagnasakthiśiromukhaḥ 
vajreṇābhihataḥ kālaṃ sudīrgham api jīvitum // Ram_3,67.12

evam uktas tu me śakro bāhū yojanam āyatau 
prādād āsyaṃ ca me kukṣau tīkṣṇadaṃṣṭram akalpayat // Ram_3,67.13

so 'haṃ bhujābhyāṃ dīrghābhyāṃ samākṛṣya vanecarān 
siṃhadvipamṛgavyāghrān bhakṣayāmi samantataḥ // Ram_3,67.14

sa tu mām abravīd indro yadā rāmaḥ salakṣmaṇaḥ 
chetsyate samare bāhū tadā svargaṃ gamiṣyasi // Ram_3,67.15

sa tvaṃ rāmo 'si bhadraṃ te nāham anyena rāghava 
śakyo hantuṃ yathātattvam evam uktaṃ maharṣiṇā // Ram_3,67.16

ahaṃ hi matisācivyaṃ kariṣyāmi nararṣabha 
mitraṃ caivopadekṣyāmi yuvābhyāṃ saṃskṛto 'gninā // Ram_3,67.17

evam uktas tu dharmātmā danunā tena rāghavaḥ 
idaṃ jagāda vacanaṃ lakṣmaṇasyopaśṛṇvataḥ // Ram_3,67.18

rāvaṇena hṛtā sītā mama bhāryā yaśasvinī 
niṣkrāntasya janasthānāt saha bhrātrā yathāsukham // Ram_3,67.19

nāmamātraṃ tu jānāmi na rūpaṃ tasya rakṣasaḥ 
nivāsaṃ vā prabhāvaṃ vā vayaṃ tasya na vidmahe // Ram_3,67.20

śokārtānām anāthānām evaṃ viparidhāvatām 
kāruṇyaṃ sadṛśaṃ kartum upakāre ca vartatām // Ram_3,67.21

kāṣṭhāny ānīya śuṣkāṇi kāle bhagnāni kuñjaraiḥ 
bhakṣyāmas tvāṃ vayaṃ vīra śvabhre mahati kalpite // Ram_3,67.22

sa tvaṃ sītāṃ samācakṣva yena vā yatra vā hṛtā 
kuru kalyāṇam atyarthaṃ yadi jānāsi tattvataḥ // Ram_3,67.23

evam uktas tu rāmeṇa vākyaṃ danur anuttamam 
provāca kuśalo vaktuṃ vaktāram api rāghavam // Ram_3,67.24

divyam asti na me jñānaṃ nābhijānāmi maithilīm 
yas tāṃ jñāsyati taṃ vakṣye dagdhaḥ svaṃ rūpam āsthitaḥ // Ram_3,67.25

adagdhasya hi vijñātuṃ śaktir asti na me prabho 
rākṣasaṃ taṃ mahāvīryaṃ sītā yena hṛtā tava // Ram_3,67.26

vijñānaṃ hi mahad bhraṣṭaṃ śāpadoṣeṇa rāghava 
svakṛtena mayā prāptaṃ rūpaṃ lokavigarhitam // Ram_3,67.27

kiṃ tu yāvan na yāty astaṃ savitā śrāntavāhanaḥ 
tāvan mām avaṭe kṣiptvā daha rāma yathāvidhi // Ram_3,67.28

dagdhas tvayāham avaṭe nyāyena raghunandana 
vakṣyāmi tam ahaṃ vīra yas taṃ jñāsyati rākṣasam // Ram_3,67.29

tena sakhyaṃ ca kartavyaṃ nyāyyavṛttena rāghava 
kalpayiṣyati te prītaḥ sāhāyyaṃ laghuvikramaḥ // Ram_3,67.30

na hi tasyāsty avijñātaṃ triṣu lokeṣu rāghava 
sarvān parisṛto lokān purā vai kāraṇāntare // Ram_3,67.31

evam uktau tu tau vīrau kabandhena nareśvarau 
giripradaram āsādya pāvakaṃ visasarjatuḥ // Ram_3,68.1

lakṣmaṇas tu maholkābhir jvalitābhiḥ samantataḥ 
citām ādīpayāmāsa sā prajajvāla sarvataḥ // Ram_3,68.2

tac charīraṃ kabandhasya ghṛtapiṇḍopamaṃ mahat 
medasā pacyamānasya mandaṃ dahati pāvakaḥ // Ram_3,68.3

sa vidhūya citām āśu vidhūmo 'gnir ivotthitaḥ 
araje vāsasī bibhran mālāṃ divyāṃ mahābalaḥ // Ram_3,68.4

tataś citāyā vegena bhāsvaro virajāmbaraḥ 
utpapātāśu saṃhṛṣṭaḥ sarvapratyaṅgabhūṣaṇaḥ // Ram_3,68.5

vimāne bhāsvare tiṣṭhan haṃsayukte yaśaskare 
prabhayā ca mahātejā diśo daśa virājayan // Ram_3,68.6

so 'ntarikṣagato rāmaṃ kabandho vākyam abravīt 
śṛṇu rāghava tattvena yathā sīmām avāpsyasi // Ram_3,68.7

rāma ṣaḍ yuktayo loke yābhiḥ sarvaṃ vimṛśyate 
parimṛṣṭo daśāntena daśābhāgena sevyate // Ram_3,68.8

daśābhāgagato hīnas tvaṃ rāma sahalakṣmaṇaḥ 
yat kṛte vyasanaṃ prāptaṃ tvayā dārapradharṣaṇam // Ram_3,68.9

tad avaśyaṃ tvayā kāryaḥ sa suhṛt suhṛdāṃ vara 
akṛtvā na hi te siddhim ahaṃ paśyāmi cintayan // Ram_3,68.10

śrūyatāṃ rāma vakṣyāmi sugrīvo nāma vānaraḥ 
bhrātrā nirastaḥ kruddhena vālinā śakrasūnunā // Ram_3,68.11

ṛṣyamūke girivare pampāparyantaśobhite 
nivasaty ātmavān vīraś caturbhiḥ saha vānaraiḥ // Ram_3,68.12

vayasyaṃ taṃ kuru kṣipram ito gatvādya rāghava 
adrohāya samāgamya dīpyamāne vibhāvasau // Ram_3,68.13

na ca te so 'vamantavyaḥ sugrīvo vānarādhipaḥ 
kṛtajñaḥ kāmarūpī ca sahāyārthī ca vīryavān // Ram_3,68.14

śaktau hy adya yuvāṃ kartuṃ kāryaṃ tasya cikīrṣitam 
kṛtārtho vākṛtārtho vā kṛtyaṃ tava kariṣyati // Ram_3,68.15

sa ṛkṣarajasaḥ putraḥ pampām aṭati śaṅkitaḥ 
bhāskarasyaurasaḥ putro vālinā kṛtakilbiṣaḥ // Ram_3,68.16

saṃnidhāyāyudhaṃ kṣipram ṛṣyamūkālayaṃ kapim 
kuru rāghava satyena vayasyaṃ vanacāriṇam // Ram_3,68.17

sa hi sthānāni sarvāṇi kārtsnyena kapikuñjaraḥ 
naramāṃsāśināṃ loke naipuṇyād adhigacchati // Ram_3,68.18

na tasyāviditaṃ loke kiṃcid asti hi rāghava 
yāvat sūryaḥ pratapati sahasrāṃśur ariṃdama // Ram_3,68.19

sa nadīr vipulāñ śailān giridurgāṇi kandarān 
anviṣya vānaraiḥ sārdhaṃ patnīṃ te 'dhigamiṣyati // Ram_3,68.20

vānarāṃś ca mahākāyān preṣayiṣyati rāghava 
diśo vicetuṃ tāṃ sītāṃ tvadviyogena śocatīm // Ram_3,68.21

sa meruśṛṅgāgragatām aninditāṃ praviśya pātālatale 'pi vāśritām 
plavaṃgamānāṃ pravaras tava priyāṃ nihatya rakṣāṃsi punaḥ pradāsyati // Ram_3,68.22

nidarśayitvā rāmāya sītāyāḥ pratipādane 
vākyam anvartham arthajñaḥ kabandhaḥ punar abravīt // Ram_3,69.1

eṣa rāma śivaḥ panthā yatraite puṣpitā drumāḥ 
pratīcīṃ diśam āśritya prakāśante manoramāḥ // Ram_3,69.2

jambūpriyālapanasāḥ plakṣanyagrodhatindukāḥ 
aśvatthāḥ karṇikārāś ca cūtāś cānye ca pādapāḥ // Ram_3,69.3

tān āruhyāthavā bhūmau pātayitvā ca tān balāt 
phalāny amṛtakalpāni bhakṣayantau gamiṣyathaḥ // Ram_3,69.4

caṅkramantau varān deśāñ śailāc chailaṃ vanād vanam 
tataḥ puṣkariṇīṃ vīrau pampāṃ nāma gamiṣyathaḥ // Ram_3,69.5

aśarkarām avibhraṃśāṃ samatīrtham aśaivalām 
rāma saṃjātavālūkāṃ kamalotpalaśobhitām // Ram_3,69.6

tatra haṃsāḥ plavāḥ krauñcāḥ kurarāś caiva rāghava 
valgusvarā nikūjanti pampāsalilagocarāḥ // Ram_3,69.7

nodvijante narān dṛṣṭvā vadhasyākovidāḥ śubhāḥ 
ghṛtapiṇḍopamān sthūlāṃs tān dvijān bhakṣayiṣyathaḥ // Ram_3,69.8

rohitān vakratuṇḍāṃś ca nalamīnāṃś ca rāghava 
pampāyām iṣubhir matsyāṃs tatra rāma varān hatān // Ram_3,69.9

nistvakpakṣān ayastaptān akṛśān ekakaṇṭakān 
tava bhaktyā samāyukto lakṣmaṇaḥ sampradāsyati // Ram_3,69.10

bhṛśaṃ te khādato matsyān pampāyāḥ puṣpasaṃcaye 
padmagandhi śivaṃ vāri sukhaśītam anāmayam // Ram_3,69.11

uddhṛtya sa tadākliṣṭaṃ rūpyasphaṭikasaṃnibham 
atha puṣkaraparṇena lakṣmaṇaḥ pāyayiṣyati // Ram_3,69.12

sthūlān giriguhāśayyān varāhān vanacāriṇaḥ 
apāṃ lobhād upāvṛttān vṛṣabhān iva nardataḥ 
rūpānvitāṃś ca pampāyāṃ drakṣyasi tvaṃ narottama // Ram_3,69.13

sāyāhne vicaran rāma viṭapīnmālyadhāriṇaḥ 
śītodakaṃ ca pampāyāṃ dṛṣṭvā śokaṃ vihāsyasi // Ram_3,69.14

sumanobhiś citāṃs tatra tilakān naktamālakān 
utpalāni ca phullāni paṅkajāni ca rāghava // Ram_3,69.15

na tāni kaścin mālyāni tatrāropayitā naraḥ 
mataṃgaśiṣyās tatrāsann ṛṣayaḥ susamāhitaḥ // Ram_3,69.16

teṣāṃ bhārābhitaptānāṃ vanyam āharatāṃ guroḥ 
ye prapetur mahīṃ tūrṇaṃ śarīrāt svedabindavaḥ // Ram_3,69.17

tāni mālyāni jātāni munīnāṃ tapasā tadā 
svedabindusamutthāni na vinaśyanti rāghava // Ram_3,69.18

teṣām adyāpi tatraiva dṛśyate paricāriṇī 
śramaṇī śabarī nāma kākutstha cirajīvinī // Ram_3,69.19

tvāṃ tu dharme sthitā nityaṃ sarvabhūtanamaskṛtam 
dṛṣṭvā devopamaṃ rāma svargalokaṃ gamiṣyati // Ram_3,69.20

tatas tad rāma pampāyās tīram āśritya paścimam 
āśramasthānam atulaṃ guhyaṃ kākutstha paśyasi // Ram_3,69.21

na tatrākramituṃ nāgāḥ śaknuvanti tam āśramam 
ṛṣes tasya mataṃgasya vidhānāt tac ca kānanam // Ram_3,69.22

tasmin nandanasaṃkāśe devāraṇyopame vane 
nānāvihagasaṃkīrṇe raṃsyase rāma nirvṛtaḥ // Ram_3,69.23

ṛṣyamūkas tu pampāyāḥ purastāt puṣpitadrumaḥ 
suduḥkhārohaṇo nāma śiśunāgābhirakṣitaḥ 
udāro brahmaṇā caiva pūrvakāle vinirmitaḥ // Ram_3,69.24

śayānaḥ puruṣo rāma tasya śailasya mūrdhani 
yat svapne labhate vittaṃ tat prabuddho 'dhigacchati // Ram_3,69.25

na tv enaṃ viṣamācāraḥ pāpakarmādhirohati 
tatraiva praharanty enaṃ suptam ādāya rākṣasāḥ // Ram_3,69.26

tato 'pi śiśunāgānām ākrandaḥ śrūyate mahān 
krīḍatāṃ rāma pampāyāṃ mataṃgāraṇyavāsinām // Ram_3,69.27

siktā rudhiradhārābhiḥ saṃhatya paramadvipāḥ 
pracaranti pṛthak kīrṇā meghavarṇās tarasvinaḥ // Ram_3,69.28

te tatra pītvā pānīyaṃ vimalaṃ śītam avyayam 
nivṛttāḥ saṃvigāhante vanāni vanagocarāḥ // Ram_3,69.29

rāma tasya tu śailasya mahatī śobhate guhā 
śilāpidhānā kākutstha duḥkhaṃ cāsyāḥ praveśanam // Ram_3,69.30

tasyā guhāyāḥ prāgdvāre mahāñ śītodako hradaḥ 
bahumūlaphalo ramyo nānānagasamāvṛtaḥ // Ram_3,69.31

tasyāṃ vasati sugrīvaś caturbhiḥ saha vānaraiḥ 
kadācicchikhare tasya parvatasyāvatiṣṭhate // Ram_3,69.32

kabandhas tv anuśāsyaivaṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau 
sragvī bhāskaravarṇābhaḥ khe vyarocata vīryavān // Ram_3,69.33

taṃ tu khasthaṃ mahābhāgaṃ kabandhaṃ rāmalakṣmaṇau 
prasthitau tvaṃ vrajasveti vākyam ūcatur antikāt // Ram_3,69.34

gamyatāṃ kāryasiddhyartham iti tāv abravīc ca saḥ 
suprītau tāv anujñāpya kabandhaḥ prasthitas tadā // Ram_3,69.35

sa tat kabandhaḥ pratipadya rūpaṃ vṛtaḥ śriyā bhāskaratulyadehaḥ 
nidarśayan rāmam avekṣya khasthaḥ sakhyaṃ kuruṣveti tadābhyuvāca // Ram_3,69.36

tau kabandhena taṃ mārgaṃ pampāyā darśitaṃ vane 
ātasthatur diśaṃ gṛhya pratīcīṃ nṛvarātmajau // Ram_3,70.1

tau śaileṣv ācitānekān kṣaudrakalpaphaladrumān 
vīkṣantau jagmatur draṣṭuṃ sugrīvaṃ rāmalakṣmaṇau // Ram_3,70.2

kṛtvā ca śailapṛṣṭhe tu tau vāsaṃ raghunandanau 
pampāyāḥ paścimaṃ tīraṃ rāghavāv upatasthatuḥ // Ram_3,70.3

tau puṣkariṇyāḥ pampāyās tīram āsādya paścimam 
apaśyatāṃ tatas tatra śabaryā ramyam āśramam // Ram_3,70.4

tau tam āśramam āsādya drumair bahubhir āvṛtam 
suramyam abhivīkṣantau śabarīm abhyupeyatuḥ // Ram_3,70.5

tau tu dṛṣṭvā tadā siddhā samutthāya kṛtāñjaliḥ 
pādau jagrāha rāmasya lakṣmaṇasya ca dhīmataḥ // Ram_3,70.6

tām uvāca tato rāmaḥ śramaṇīṃ saṃśitavratām 
kaccit te nirjitā vighnāḥ kaccit te vardhate tapaḥ // Ram_3,70.7

kaccit te niyataḥ kopa āhāraś ca tapodhane 
kaccit te niyamāḥ prāptāḥ kaccit te manasaḥ sukham 
kaccit te guruśuśrūṣā saphalā cārubhāṣiṇi // Ram_3,70.8

rāmeṇa tāpasī pṛṣṭā sā siddhā siddhasaṃmatā 
śaśaṃsa śabarī vṛddhā rāmāya pratyupasthitā // Ram_3,70.9

citrakūṭaṃ tvayi prāpte vimānair atulaprabhaiḥ 
itas te divam ārūḍhā yān ahaṃ paryacāriṣam // Ram_3,70.10

taiś cāham uktā dharmajñair mahābhāgair maharṣibhiḥ 
āgamiṣyati te rāmaḥ supuṇyam imam āśramam // Ram_3,70.11

sa te pratigrahītavyaḥ saumitrisahito 'tithiḥ 
taṃ ca dṛṣṭvā varāṃl lokān akṣayāṃs tvaṃ gamiṣyasi // Ram_3,70.12

mayā tu vividhaṃ vanyaṃ saṃcitaṃ puruṣarṣabha 
tavārthe puruṣavyāghra pampāyās tīrasambhavam // Ram_3,70.13

evam uktaḥ sa dharmātmā śabaryā śabarīm idam 
rāghavaḥ prāha vijāne tāṃ nityam abahiṣkṛtām // Ram_3,70.14

danoḥ sakāśāt tattvena prabhāvaṃ te mahātmanaḥ 
śrutaṃ pratyakṣam icchāmi saṃdraṣṭuṃ yadi manyase // Ram_3,70.15

etat tu vacanaṃ śrutvā rāmavaktrād viniḥsṛtam 
śabarī darśayāmāsa tāv ubhau tad vanaṃ mahat // Ram_3,70.16

paśya meghaghanaprakhyaṃ mṛgapakṣisamākulam 
mataṃgavanam ity eva viśrutaṃ raghunandana // Ram_3,70.17

iha te bhāvitātmāno guravo me mahādyute 
juhavāṃścakrire tīrthaṃ mantravan mantrapūjitam // Ram_3,70.18

iyaṃ pratyaksthalī vedī yatra te me susatkṛtāḥ 
puṣpopahāraṃ kurvanti śramād udvepibhiḥ karaiḥ // Ram_3,70.19

teṣāṃ tapaḥprabhāvena paśyādyāpi raghūttama 
dyotayanti diśaḥ sarvāḥ śriyā vedyo 'tulaprabhāḥ // Ram_3,70.20

aśaknuvadbhis tair gantum upavāsaśramālasaiḥ 
cintite 'bhyāgatān paśya sametān sapta sāgarān // Ram_3,70.21

kṛtābhiṣekais tair nyastā valkalāḥ pādapeṣv iha 
adyāpi na viśuṣyanti pradeśe raghunandana // Ram_3,70.22

kṛtsnaṃ vanam idaṃ dṛṣṭaṃ śrotavyaṃ ca śrutaṃ tvayā 
tad icchāmy abhyanujñātā tyaktum etat kalevaram // Ram_3,70.23

teṣām icchāmy ahaṃ gantuṃ samīpaṃ bhāvitātmanām 
munīnām āśramo yeṣām ahaṃ ca paricāriṇī // Ram_3,70.24

dharmiṣṭhaṃ tu vacaḥ śrutvā rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ 
anujānāmi gaccheti prahṛṣṭavadano 'bravīt // Ram_3,70.25

anujñātā tu rāmeṇa hutvātmānaṃ hutāśane 
jvalatpāvakasaṃkāśā svargam eva jagāma sā // Ram_3,70.26

yatra te sukṛtātmāno viharanti maharṣayaḥ 
tat puṇyaṃ śabarī sthānaṃ jagāmātmasamādhinā // Ram_3,70.27

divaṃ tu tasyāṃ yātāyāṃ śabaryāṃ svena karmaṇā 
lakṣmaṇena saha bhrātrā cintayāmāsa rāghavaḥ // Ram_3,71.1

cintayitvā tu dharmātmā prabhāvaṃ taṃ mahātmanām 
hitakāriṇam ekāgraṃ lakṣmaṇaṃ rāghavo 'bravīt // Ram_3,71.2

dṛṣṭo 'yam āśramaḥ saumya bahvāścaryaḥ kṛtātmanām 
viśvastamṛgaśārdūlo nānāvihagasevitaḥ // Ram_3,71.3

saptānāṃ ca samudrāṇām eṣu tīrtheṣu lakṣmaṇa 
upaspṛṣṭaṃ ca vidhivat pitaraś cāpi tarpitāḥ // Ram_3,71.4

pranaṣṭam aśubhaṃ yat tat kalyāṇaṃ samupasthitam 
tena tv etat prahṛṣṭaṃ me mano lakṣmaṇa samprati // Ram_3,71.5

hṛdaye hi naravyāghra śubham āvirbhaviṣyati 
tad āgaccha gamiṣyāvaḥ pampāṃ tāṃ priyadarśanām // Ram_3,71.6

ṛśyamūko girir yatra nātidūre prakāśate 
yasmin vasati dharmātmā sugrīvo 'ṃśumataḥ sutaḥ 
nityaṃ vālibhayāt trastaś caturbhiḥ saha vānaraiḥ // Ram_3,71.7
7 // 
abhitvare ca taṃ draṣṭuṃ sugrīvaṃ vānararṣabham 
tadadhīnaṃ hi me saumya sītāyāḥ parimārgaṇam // Ram_3,71.8

iti bruvāṇaṃ taṃ rāmaṃ saumitrir idam abravīt 
gacchāvas tvaritaṃ tatra mamāpi tvarate manaḥ // Ram_3,71.9

āśramāt tu tatas tasmān niṣkramya sa viśāṃ patiḥ 
ājagāma tataḥ pampāṃ lakṣmaṇena sahābhibhūḥ // Ram_3,71.10

samīkṣamāṇaḥ puṣpāḍhyaṃ sarvato vipuladrumam 
koyaṣṭibhiś cārjunakaiḥ śatapattraiś ca kīcakaiḥ 
etaiś cānyaiś ca vividhair nāditaṃ tad vanaṃ mahat // Ram_3,71.11

sa rāmo vividhān vṛkṣān sarāṃsi vividhāni ca 
paśyan kāmābhisaṃtapto jagāma paramaṃ hradam // Ram_3,71.12

sa tām āsādya vai rāmo dūrād udakavāhinīm 
mataṃgasarasaṃ nāma hradaṃ samavagāhata // Ram_3,71.13

sa tu śokasamāviṣṭo rāmo daśarathātmajaḥ 
viveśa nalinīṃ pampāṃ paṅkajaiś ca samāvṛtām // Ram_3,71.14

tilakāśokapuṃnāgabakuloddālakāśinīm 
ramyopavanasambādhāṃ padmasaṃpīḍitodakām // Ram_3,71.15

sphaṭikopamatoyāḍhyāṃ ślakṣṇavālukasaṃtatām 
matsyakacchapasambādhāṃ tīrasthadrumaśobhitām // Ram_3,71.16

sakhībhir iva yuktābhir latābhir anuveṣṭitām 
kiṃnaroragagandharvayakṣarākṣasasevitām 
nānādrumalatākīrṇāṃ śītavārinidhiṃ śubhām // Ram_3,71.17

padmaiḥ saugandhikais tāmrāṃ śuklāṃ kumudamaṇḍalaiḥ 
nīlāṃ kuvalayoddhātair bahuvarṇāṃ kuthām iva // Ram_3,71.18

aravindotpalavatīṃ padmasaugandhikāyutām 
puṣpitāmravaṇopetāṃ barhiṇodghuṣṭanāditām // Ram_3,71.19

sa tāṃ dṛṣṭvā tataḥ pampāṃ rāmaḥ saumitriṇā saha 
vilalāpa ca tejasvī kāmād daśarathātmajaḥ // Ram_3,71.20

tilakair bījapūraiś ca vaṭaiḥ śukladrumais tathā 
puṣpitaiḥ karavīraiś ca puṃnāgaiś ca supuṣpitaiḥ // Ram_3,71.21

mālatīkundagulmaiś ca bhaṇḍīrair niculais tathā 
aśokaiḥ saptaparṇaiś ca ketakair atimuktakaiḥ 
anyaiś ca vividhair vṛkṣaiḥ pramadevopaśobhitām // Ram_3,71.22

asyās tīre tu pūrvoktaḥ parvato dhātumaṇḍitaḥ 
ṛśyamūka iti khyātaś citrapuṣpitakānanaḥ // Ram_3,71.23

harir ṛkṣarajonāmnaḥ putras tasya mahātmanaḥ 
adhyāste taṃ mahāvīryaḥ sugrīva iti viśrutaḥ // Ram_3,71.24

sugrīvam abhigaccha tvaṃ vānarendraṃ nararṣabha 
ity uvāca punar vākyaṃ lakṣmaṇaṃ satyavikramam // Ram_3,71.25

tato mahad vartma ca dūrasaṃkramaṃ krameṇa gatvā pravilokayan vanam 
dadarśa pampāṃ śubhadarśakānanām anekanānāvidhapakṣisaṃkulām // Ram_3,71.26