Manusmṛti
# Header
This file is a plain text transformation of http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/corpustei/sa_manusmRti.xml
with a rudimentary header. For a more extensive header please refer to the source file.
## Data entry: Michio Yano and Yasuke Ikari
## Contribution: Michio Yano and Yasuke Ikari
## Date of this version: 2020-01-16
## Sources:
- K: Manusmṛti with the commentary of Kullūka Bhaṭṭa, based on Shastri 1983, compared with Śāstrī 1982.
- M: Manusmṛti with the commentary of Medhātithi, based on the Calcutta Edition from 1967 and Jha 1992.
- J.L. Shastri (ed.): Manusmṛti with the Sanskrit commentary Manvartha-Muktāvalī of Kullūka Bhaṭṭa. Delhi 1983.
- Haragovinda Śāstrī and Gopāla Śāstrī Nene (eds.): Manusmṛti with the Manvartha-Muktāvalī of Kullūka Bhaṭṭa. Varanasi 1982 (The Kashi Sanskrit series 114).
- Manu: Manusmṛtiḥ medātithibhāṣyasamalaṅkṛtā. Calcutta 1967.
- Gaṅgānātha Jha (ed.): Manu-smṛti with the “Manubhāṣya” of Medhātithi. Delhi 1992 (Parimal Sanskrit Series 33).
## Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
## Licence:
This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
## Structure of references:
A reference is assembled consisting of
- a pragmatic abbreviation of the title: Manusmṛti = Manu,
- the number of the adhyāya in arabic numerals,
- the number of the verse in arabic numerals.
## Notes:
Text is based upon K, and M's variant is given, but mere orthographical variants have been excluded.
There are verses which are found only in K or M.
The difference of the sloka-numbering of chapter between K and M is noticed.
# Text
manum ekāgram āsīnam abhigamya maharṣayaḥ
pratipūjya yathānyāyam idaṃ vacanam abruvan // Manu_1.1
bhagavan sarvavarṇānāṃ yathāvad anupūrvaśaḥ
antaraprabhavānāṃ ca dharmān no vaktum arhasi // Manu_1.2
tvam eko hy asya sarvasya vidhānasya svayaṃbhuvaḥ
acintyasyāprameyasya kāryatattvārthavit prabho // Manu_1.3
sa taiḥ pṛṣṭas tathā samyag amitaujā mahātmabhiḥ
pratyuvācārcya tān sarvān maharṣīñ śrūyatām iti // Manu_1.4
āsīd idaṃ tamobhūtam aprajñātam alakṣaṇam
apratarkyam avijñeyaṃ prasuptam iva sarvataḥ // Manu_1.5
tataḥ svayaṃbhūr bhagavān avyakto vyañjayann idam
mahābhūtādi vṛttaujāḥ prādur āsīt tamonudaḥ // Manu_1.6
yo 'sāv atīndriyagrāhyaḥ sūkṣmo 'vyaktaḥ sanātanaḥ
sarvabhūtamayo 'cintyaḥ sa eva svayam udbabhau // Manu_1.7
so 'bhidhyāya śarīrāt svāt sisṛkṣur vividhāḥ prajāḥ
apa eva sasarjādau tāsu vīryam avāsṛjat // Manu_1.8
tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham
tasmiñ jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ // Manu_1.9
āpo narā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ
tā yad asyāyanaṃ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ // Manu_1.10
yat tat kāraṇam avyaktaṃ nityaṃ sadasadātmakaṃ
tadvisṛṣṭaḥ sa puruṣo loke brahmeti kīrtyate // Manu_1.11
tasminn aṇḍe sa bhagavān uṣitvā parivatsaram
svayam evātmano dhyānāt tad aṇḍam akarod dvidhā // Manu_1.12
tābhyāṃ sa śakalābhyāṃ ca divaṃ bhūmiṃ ca nirmame
madhye vyoma diśaś cāṣṭāv apāṃ sthānaṃ ca śāśvataṃ // Manu_1.13
udbabarhātmanaś caiva manaḥ sadasadātmakam
manasaś cāpy ahaṃkāram abhimantāram īśvaram // Manu_1.14
mahāntam eva cātmānaṃ sarvāṇi triguṇāni ca
viṣayāṇāṃ grahītṝṇi śanaiḥ pañcendriyāṇi ca // Manu_1.15
teṣāṃ tv avayavān sūkṣmān ṣaṇṇām apy amitaujasām
saṃniveśyātmamātrāsu sarvabhūtāni nirmame // Manu_1.16
yan mūrtyavayavāḥ sūkṣmās tānīmāny āśrayanti ṣaṭ
tasmāc charīram ity āhus tasya mūrtiṃ manīṣiṇaḥ // Manu_1.17
tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmabhiḥ
manaś cāvayavaiḥ sūkṣmaiḥ sarvabhūtakṛd avyayam // Manu_1.18
teṣām idaṃ tu saptānāṃ puruṣāṇāṃ mahaujasām
sūkṣmābhyo mūrtimātrābhyaḥ saṃbhavaty avyayād vyayam // Manu_1.19
ādyādyasya guṇaṃ tv eṣām avāpnoti paraḥ paraḥ
yo yo yāvatithaś caiṣāṃ sa sa tāvad guṇaḥ smṛtaḥ // Manu_1.20
sarveṣāṃ tu sa nāmāni karmāṇi ca pṛthak pṛthak
vedaśabdebhya evādau pṛthak saṃsthāś ca nirmame // Manu_1.21
karmātmanāṃ ca devānāṃ so 'sṛjat prāṇināṃ prabhuḥ
sādhyānāṃ ca gaṇaṃ sūkṣmaṃ yajñaṃ caiva sanātanam // Manu_1.22
agnivāyuravibhyas tu trayaṃ brahma sanātanam
dudoha yajñasiddhyartham ṛgyajuḥsāmalakṣaṇam // Manu_1.23
kālaṃ kālavibhaktīś ca nakṣatrāṇi grahāṃs tathā
saritaḥ sāgarāñ śailān samāni viṣamāni ca // Manu_1.24
tapo vācaṃ ratiṃ caiva kāmaṃ ca krodham eva ca
sṛṣṭiṃ sasarja caivemāṃ sraṣṭum icchann imāḥ prajāḥ // Manu_1.25
karmaṇāṃ ca vivekārthaṃ dharmādharmau vyavecayat
dvandvair ayojayac cemāḥ sukhaduḥkhādibhiḥ prajāḥ // Manu_1.26
aṇvyo mātrā vināśinyo daśārdhānāṃ tu yāḥ smṛtāḥ
tābhiḥ sārdham idaṃ sarvaṃ saṃbhavaty anupūrvaśaḥ // Manu_1.27
yaṃ tu karmaṇi yasmin sa nyayuṅkta prathamaṃ prabhuḥ
sa tad eva svayaṃ bheje sṛjyamānaḥ punaḥ punaḥ // Manu_1.28
hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharmāv ṛtānṛte
yad yasya so 'dadhāt sarge tat tasya svayam āviśat // Manu_1.29
yathā rtuliṅgāny ṛtavaḥ svayam eva rtuparyaye
svāni svāny abhipadyante tathā karmāṇi dehinaḥ // Manu_1.30
lokānāṃ tu vivṛddhyarthaṃ mukhabāhūrupādataḥ
brāhmaṇaṃ kṣatriyaṃ vaiśyaṃ śūdraṃ ca niravartayat // Manu_1.31
dvidhā kṛtvātmano deham ardhena puruṣo 'bhavat
ardhena nārī tasyāṃ sa virājam asṛjat prabhuḥ // Manu_1.32
tapas taptvāsṛjad yaṃ tu sa svayaṃ puruṣo virāṭ
taṃ māṃ vittāsya sarvasya sraṣṭāraṃ dvijasattamāḥ // Manu_1.33
ahaṃ prajāḥ sisṛkṣus tu tapas taptvā suduścaram
patīn prajānām asṛjaṃ maharṣīn ādito daśa // Manu_1.34
marīcim atryaṅgirasau pulastyaṃ pulahaṃ kratum
pracetasaṃ vasiṣṭhaṃ ca bhṛguṃ nāradam eva ca // Manu_1.35
ete manūṃs tu saptān yān asṛjan bhūritejasaḥ
devān devanikāyāṃś ca maharṣīṃś cāmitaujasaḥ // Manu_1.36
yakṣarakṣaḥpiśācāṃś ca gandharvāpsaraso 'surān
nāgān sarpān suparṇāṃś ca pitṝṇāṃś ca pṛthaggaṇam // Manu_1.37
vidyuto 'śanimeghāṃś ca rohitendradhanūṃṣi ca
ulkānirghātaketūṃś ca jyotīṃṣy uccāvacāni ca // Manu_1.38
kinnarān vānarān matsyān vividhāṃś ca vihaṅgamān
paśūn mṛgān manuṣyāṃś ca vyālāṃś cobhayatodataḥ // Manu_1.39
kṛmikīṭapataṅgāṃś ca yūkāmakṣikamatkuṇam
sarvaṃ ca daṃśamaśakaṃ sthāvaraṃ ca pṛthagvidham // Manu_1.40
evam etair idaṃ sarvaṃ manniyogān mahātmabhiḥ
yathākarma tapoyogāt sṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam // Manu_1.41
yeṣāṃ tu yādṛṣaṃ karma bhūtānām iha kīrtitam
tat tathā vo 'bhidhāsyāmi kramayogaṃ ca janmani // Manu_1.42
paśavaś ca mṛgāś caiva vyālāś cobhayatodataḥ
rakṣāṃsi ca piśācāś ca manuṣyāś ca jarāyujāḥ // Manu_1.43
aṇḍājāḥ pakṣiṇaḥ sarpā nakrā matsyāś ca kacchapāḥ
yāni caivam: prakārāṇi sthalajāny audakāni ca // Manu_1.44
svedajaṃ daṃśamaśakaṃ yūkāmakṣikamatkuṇam
ūṣmaṇaś copajāyante yac cānyat kiṃ cid īdṛṣam // Manu_1.45
udbhijjāḥ sthāvarāḥ sarve bījakāṇḍaprarohiṇaḥ
oṣadhyaḥ phalapākāntā bahupuṣpaphalopagāḥ // Manu_1.46
apuṣpāḥ phalavanto ye te vanaspatayaḥ smṛtāḥ
puṣpiṇaḥ phalinaś caiva vṛkṣās tūbhayataḥ smṛtāḥ // Manu_1.47
gucchagulmaṃ tu vividhaṃ tathaiva tṛṇajātayaḥ
bījakāṇḍaruhāṇy eva pratānā vallya eva ca // Manu_1.48
tamasā bahurūpeṇa veṣṭitāḥ karmahetunā
antaḥsaṃjñā bhavanty ete sukhaduḥkhasamanvitāḥ // Manu_1.49
etadantās tu gatayo brahmādyāḥ samudāhṛtāḥ
ghore 'smin bhūtasaṃsāre nityaṃ satatayāyini // Manu_1.50
evaṃ sarvaṃ sa sṛṣṭvedaṃ māṃ cācintyaparākramaḥ
ātmany antardadhe bhūyaḥ kālaṃ kālena pīḍayan // Manu_1.51
yadā sa devo jāgarti tad evaṃ ceṣṭate jagat
yadā svapiti śāntātmā tadā sarvaṃ nimīlati // Manu_1.52
tasmin svapiti tu svasthe karmātmānaḥ śarīriṇaḥ
svakarmabhyo nivartante manaś ca glānim ṛcchati // Manu_1.53
yugapat tu pralīyante yadā tasmin mahātmani
tadāyaṃ sarvabhūtātmā sukhaṃ svapiti nirvṛtaḥ // Manu_1.54
tamo 'yaṃ tu samāśritya ciraṃ tiṣṭhati sendriyaḥ
na ca svaṃ kurute karma tadotkrāmati mūrtitaḥ // Manu_1.55
yadāṇumātriko bhūtvā bījaṃ sthāsnu cariṣṇu ca
samāviśati saṃsṛṣṭas tadā mūrtiṃ vimuñcati // Manu_1.56
evaṃ sa jāgratsvapnābhyām idaṃ sarvaṃ carācaram
saṃjīvayati cājasraṃ pramāpayati cāvyayaḥ // Manu_1.57
idaṃ śāstraṃ tu kṛtvāsau mām eva svayam āditaḥ
vidhivad grāhayām āsa marīcyādīṃs tv ahaṃ munīn // Manu_1.58
etad vo 'yaṃ bhṛguḥ śāstraṃ śrāvayiṣyaty aśesataḥ
etad dhi matto 'dhijage sarvam eṣo 'khilaṃ muniḥ // Manu_1.59
tatas tathā sa tenokto maharṣimanunā bhṛguḥ
tān abravīd ṛṣīn sarvān prītātmā śrūyatām iti // Manu_1.60
svāyaṃbhuvasyāsya manoḥ ṣaḍvaṃśyā manavo 'pare
sṛṣṭavantaḥ prajāḥ svāḥ svā mahātmāno mahaujasaḥ // Manu_1.61
svārociṣaś cottamaś ca tāmaso raivatas tathā
cākṣuṣaś ca mahātejā vivasvatsuta eva ca // Manu_1.62
svāyaṃbhuvādyāḥ saptaite manavo bhūritejasaḥ
sve sve 'ntare sarvam idam utpādyāpuś carācaram // Manu_1.63
nimeṣā daśa cāṣṭau ca kāṣṭhā triṃśat tu tāḥ kalā
triṃśat kalā muhūrtaḥ syād ahorātraṃ tu tāvataḥ // Manu_1.64
ahorātre vibhajate sūryo mānuṣadaivike
rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ // Manu_1.65
pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tu pakṣayoḥ
karmaceṣṭāsv ahaḥ kṛṣṇaḥ śuklaḥ svapnāya śarvarī // Manu_1.66
daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ
ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam // Manu_1.67
brāhmasya tu kṣapāhasya yat pramāṇaṃ samāsataḥ
ekaikaśo yugānāṃ tu kramaśas tan nibodhata // Manu_1.68
catvāry āhuḥ sahasrāṇi varsāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam
tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ // Manu_1.69
itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu
ekāpāyena vartante sahasrāṇi śatāni ca // Manu_1.70
yad etat parisaṃkhyātam ādāv eva caturyugam
etad dvādaśasāhasraṃ devānāṃ yugam ucyate // Manu_1.71
daivikānāṃ yugānāṃ tu sahasraṃ parisaṃkhyayā
brāhmam ekam ahar jñeyaṃ tāvatīṃ rātrim eva ca // Manu_1.72
tad vai yugasahasrāntaṃ brāhmaṃ puṇyam ahar viduḥ
rātriṃ ca tāvatīm eva te 'horātravido janāḥ // Manu_1.73
tasya so 'harniśasyānte prasuptaḥ pratibudhyate
pratibuddhaś ca sṛjati manaḥ sadasadātmakam // Manu_1.74
manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā
ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdaṃ guṇaṃ viduḥ // Manu_1.75
ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ
balavāñ jāyate vāyuḥ sa vai sparśaguṇo mataḥ // Manu_1.76
vāyor api vikurvāṇād virociṣṇu tamonudam
jyotir utpadyate bhāsvat tad rūpaguṇam ucyate // Manu_1.77
jyotiṣaś ca vikurvāṇād āpo rasaguṇāḥ smṛtāḥ
adbhyo gandhaguṇā bhūmir ity eṣā sṛṣṭir āditaḥ // Manu_1.78
yad prāg dvādaśasāhasram uditaṃ daivikaṃ yugam
tad ekasaptatiguṇaṃ manvantaram ihocyate // Manu_1.79
manvantarāṇy asaṃkhyāni sargaḥ saṃhāra eva ca
krīḍann ivaitat kurute parameṣṭhī punaḥ punaḥ // Manu_1.80
catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge
nādharmeṇāgamaḥ kaś cin manuṣyān prati vartate // Manu_1.81
itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropitaḥ
caurikānṛtamāyābhir dharmaś cāpaiti pādaśaḥ // Manu_1.82
arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ
kṛte tretādiṣu hy eṣāṃ āyur hrasati pādaśaḥ // Manu_1.83
vedoktam āyur martyānām āśiṣaś caiva karmaṇām
phalanty anuyugaṃ loke prabhāvaś ca śarīriṇām // Manu_1.84
anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare
anye kaliyuge nṝṇāṃ yugahrāsānurūpataḥ // Manu_1.85
tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam ucyate
dvāpare yajñam evāhur dānam ekaṃ kalau yuge // Manu_1.86
sarvasyāsya tu sargasya guptyarthaṃ sa mahādyutiḥ
mukhabāhūrupajjānāṃ pṛthakkarmāṇy akalpayat // Manu_1.87
adhyāpanam adhyayanaṃ yajanaṃ yājanaṃ tathā
dānaṃ pratigrahaṃ caiva brāhmaṇānām akalpayat // Manu_1.88
prajānāṃ rakṣaṇaṃ dānam ijyādhyayanam eva ca
viṣayeṣv aprasaktiś ca kṣatriyasya samāsataḥ // Manu_1.89
paśūnāṃ rakṣaṇaṃ dānam ijyādhyayanam eva ca
vaṇikpathaṃ kusīdaṃ ca vaiśyasya kṛṣim eva ca // Manu_1.90
ekam eva tu śūdrasya prabhuḥ karma samādiśat
eteṣām eva varṇānāṃ śuśrūṣām anasūyayā // Manu_1.91
ūrdhvaṃ nābher medhyataraḥ puruṣaḥ parikīrtitaḥ
tasmān medhyatamaṃ tv asya mukham uktaṃ svayaṃbhuvā // Manu_1.92
uttamāṅgodbhavāj jyeṣṭhyād brahmaṇaś caiva dhāraṇāt
sarvasyaivāsya sargasya dharmato brāhmaṇaḥ prabhuḥ // Manu_1.93
taṃ hi svayaṃbhūḥ svād āsyāt tapas taptvādito 'sṛjat
havyakavyābhivāhyāya sarvasyāsya ca guptaye // Manu_1.94
yasyāsyena sadāśnanti havyāni tridivaukasaḥ
kavyāni caiva pitaraḥ kiṃ bhūtam adhikaṃ tataḥ // Manu_1.95
bhūtānāṃ prāṇinaḥ śreṣṭhāḥ prāṇināṃ buddhijīvinaḥ
buddhimatsu narāḥ śreṣṭhā nareṣu brāhmaṇāḥ smṛtāḥ // Manu_1.96
brāhmaṇeṣu ca vidvāṃso vidvatsu kṛtabuddhayaḥ
kṛtabuddhiṣu kartāraḥ kartṛṣu brahmavedinaḥ // Manu_1.97
utpattir eva viprasya mūrtir dharmasya śāśvatī
sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate // Manu_1.98
brāhmaṇo jāyamāno hi pṛthivyām adhijāyate
īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye // Manu_1.99
sarvaṃ svaṃ brāhmaṇasyedaṃ yat kiṃ cij jagatīgataṃ
śraiṣṭhyenābhijanenedaṃ sarvaṃ vai brāhmaṇo 'rhati // Manu_1.100
svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca
ānṛśaṃsyād brāhmaṇasya bhuñjate hītare janāḥ // Manu_1.101
tasya karmavivekārthaṃ śeṣāṇām anupūrvaśaḥ
svāyaṃbhuvo manur dhīmān idaṃ śāstram akalpayat // Manu_1.102
viduṣā brāhmaṇenedam adhyetavyaṃ prayatnataḥ
śiśyebhyaś ca pravaktavyaṃ samyaṅ nānyena kena cit // Manu_1.103
idaṃ śāstram adhīyāno brāhmaṇaḥ śaṃsitavrataḥ
manovāggehajair nityaṃ karmadoṣair na lipyate // Manu_1.104
punāti paṅktiṃ vaṃśyāṃś ca saptasapta parāvarān
pṛthivīm api caivemāṃ kṛtsnām eko 'pi so 'rhati // Manu_1.105
idaṃ svastyayanaṃ śreṣṭham idaṃ buddhivivardhanam
idaṃ yaśasyam āyuṣyam idaṃ niḥśreyasaṃ param // Manu_1.106
asmin dharmo 'khilenokto guṇadoṣau ca karmaṇām
caturṇām api varṇānām ācāraś caiva śāśvataḥ // Manu_1.107
ācāraḥ paramo dharmaḥ śrutyuktaḥ smārta eva ca
tasmād asmin sadā yukto nityaṃ syād ātmavān dvijaḥ // Manu_1.108
ācārād vicyuto vipro na vedaphalam aśnute
ācāreṇa tu saṃyuktaḥ sampūrṇaphalabhāj bhavet // Manu_1.109
evam ācārato dṛṣṭvā dharmasya munayo gatiṃ
sarvasya tapaso mūlam ācāraṃ jagṛhuḥ param // Manu_1.110
jagataś ca samutpattiṃ saṃskāravidhim eva ca
vratacaryopacāraṃ ca snānasya ca paraṃ vidhim // Manu_1.111
dārādhigamanaṃ caiva vivāhānāṃ ca lakṣaṇam
mahāyajñavidhānaṃ ca śrāddhakalpaṃ ca śāśvatam // Manu_1.112
vṛttīnāṃ lakṣaṇaṃ caiva snātakasya vratāni ca
bhakṣyābhakṣyaṃ ca śaucaṃ ca dravyāṇāṃ śuddhim eva ca // Manu_1.113
strīdharmayogaṃ tāpasyaṃ mokṣaṃ saṃnyāsam eva ca
rājñaś ca dharmam akhilaṃ kāryāṇāṃ ca vinirṇayam // Manu_1.114
sākṣipraśnavidhānaṃ ca dharmaṃ strīpuṃsayor api
vibhāgadharmaṃ dyūtaṃ ca kaṇṭakānāṃ ca śodhanam // Manu_1.115
vaiśyaśūdropacāraṃ ca saṃkīrṇānāṃ ca saṃbhavam
āpaddharmaṃ ca varṇānāṃ prāyaścittavidhiṃ tathā // Manu_1.116
saṃsāragamanaṃ caiva trividhaṃ karmasaṃbhavam
niḥśreyasaṃ karmaṇāṃ ca guṇadoṣaparīkṣaṇam // Manu_1.117
deśadharmāñ jātidharmān kuladharmāṃś ca śāśvatān
pāṣaṇḍagaṇadharmāṃś ca śāstre 'sminn uktavān manuḥ // Manu_1.118
yathedam uktavāñ śāstraṃ purā pṛṣṭo manur mayā
tathedaṃ yūyam apy adya matsakāśān nibodhata // Manu_1.119
vidvadbhiḥ sevitaḥ sadbhir nityam adveṣarāgibhiḥ
hṛdayenābhyanujñāto yo dharmas taṃ nibodhata // Manu_2.1
kāmātmatā na praśastā na caivehāsty akāmatā
kāmyo hi vedādhigamaḥ karmayogaś ca vaidikaḥ // Manu_2.2
saṃkalpamūlaḥ kāmo vai yajñāḥ saṃkalpasaṃbhavāḥ
vratāni yamadharmāś ca sarve saṃkalpajāḥ smṛtāḥ // Manu_2.3
akāmasya kriyā kā cid dṛśyate neha karhi cit
yad yad dhi kurute kiṃ cit tat tat kāmasya ceṣṭitam // Manu_2.4
teṣu samyag vartamāno gacchaty amaralokatām
yathā saṃkalpitāṃś ceha sarvān kāmān samaśnute // Manu_2.5
vedo 'khilo dharmamūlaṃ smṛtiśīle ca tadvidām
ācāraś caiva sādhūnām ātmanas tuṣṭir eva ca // Manu_2.6
yaḥ kaś cit kasya cid dharmo manunā parikīrtitaḥ
sa sarvo 'bhihito vede sarvajñānamayo hi saḥ // Manu_2.7
sarvaṃ tu samavekṣyedaṃ nikhilaṃ jñānacakṣuṣā
śrutiprāmāṇyato vidvān svadharme niviśeta vai // Manu_2.8
śrutismṛtyuditaṃ dharmam anutiṣṭhan hi mānavaḥ
iha kīrtim avāpnoti pretya cānuttamaṃ sukham // Manu_2.9
śrutis tu vedo vijñeyo dharmaśāstraṃ tu vai smṛtiḥ
te sarvārtheṣv amīmāṃsye tābhyāṃ dharmo hi nirbabhau // Manu_2.10
yo 'vamanyeta te mūle hetuśāstrāśrayād dvijaḥ
sa sādhubhir bahiṣkāryo nāstiko vedanindakaḥ // Manu_2.11
vedaḥ smṛtiḥ sadācāraḥ svasya ca priyam ātmanaḥ
etac caturvidhaṃ prāhuḥ sākṣād dharmasya lakṣaṇam // Manu_2.12
arthakāmeṣv asaktānāṃ dharmajñānaṃ vidhīyate
dharmaṃ jijñāsamānānāṃ pramāṇaṃ paramaṃ śrutiḥ // Manu_2.13
śrutidvaidhaṃ tu yatra syāt tatra dharmāv ubhau smṛtau
ubhāv api hi tau dharmau samyag uktau manīṣibhiḥ // Manu_2.14
udite 'nudite caiva samayādhyuṣite tathā
sarvathā vartate yajña itīyaṃ vaidikī śrutiḥ // Manu_2.15
niṣekādiśmaśānānto mantrair yasyodito vidhiḥ
tasya śāstre 'dhikāro 'smiñ jñeyo nānyasya kasya cit // Manu_2.16
sarasvatīdṛśadvatyor devanadyor yad antaram
taṃ devanirmitaṃ deśaṃ brahmāvartaṃ pracakṣate // Manu_2.17
tasmin deśe ya ācāraḥ pāramparyakramāgataḥ
varṇānāṃ sāntarālānāṃ sa sadācāra ucyate // Manu_2.18
kurukṣetraṃ ca matsyāś ca pañcālāḥ śūrasenakāḥ
eṣa brahmarṣideśo vai brahmāvartād anantaraḥ // Manu_2.19
etad deśaprasūtasya sakāśād agrajanmanaḥ
svaṃ svaṃ caritraṃ śikṣeran pṛthivyāṃ sarvamānavāḥ // Manu_2.20
himavadvindhyayor madhyaṃ yat prāg vinaśanād api
pratyag eva prayāgāc ca madhyadeśaḥ prakīrtitaḥ // Manu_2.21
ā samudrāt tu vai pūrvād ā samudrāc ca paścimāt
tayor evāntaraṃ giryor āryāvartaṃ vidur budhāḥ // Manu_2.22
kṛṣṇasāras tu carati mṛgo yatra svabhāvataḥ
sa jñeyo yajñiyo deśo mlecchadeśas tv ataḥ paraḥ // Manu_2.23
etāṇ dvijātayo deśān saṃśrayeran prayatnataḥ
śūdras tu yasmin kasmin vā nivased vṛttikarśitaḥ // Manu_2.24
eṣā dharmasya vo yoniḥ samāsena prakīrtitā
saṃbhavaś cāsya sarvasya varṇadharmān nibodhata // Manu_2.25
vaidikaiḥ karmabhiḥ puṇyair niṣekādir dvijanmanām
kāryaḥ śarīrasaṃskāraḥ pāvanaḥ pretya ceha ca // Manu_2.26
gārbhair homair jātakarmacauḍamauñjīnibandhanaiḥ
baijikaṃ gārbhikaṃ caino dvijānām apamṛjyate // Manu_2.27
svādhyāyena vratair homais traividyenejyayā sutaiḥ
mahāyajñaiś ca yajñaiś ca brāhmīyaṃ kriyate tanuḥ // Manu_2.28
prāṅ nābhivardhanāt puṃso jātakarma vidhīyate
mantravat prāśanaṃ cāsya hiraṇyamadhusarpiṣām // Manu_2.29
nāmadheyaṃ daśamyāṃ tu dvādaśyāṃ vāsya kārayet
puṇye tithau muhūrte vā nakṣatre vā guṇānvite // Manu_2.30
maṅgalyaṃ brāhmaṇasya syāt kṣatriyasya balānvitam
vaiśyasya dhanasaṃyuktaṃ śūdrasya tu jugupsitam // Manu_2.31
śarmavad brāhmaṇasya syād rājño rakṣāsamanvitam
vaiśyasya puṣṭisaṃyuktaṃ śūdrasya preṣyasaṃyutam // Manu_2.32
strīṇāṃ sukhodyam akrūraṃ vispaṣṭārthaṃ manoharam
maṅgalyaṃ dīrghavarṇāntam āśīrvādābhidhānavat // Manu_2.33
caturthe māsi kartavyaṃ śiśor niṣkramaṇaṃ gṛhāt
ṣaṣṭhe 'nnaprāśanaṃ māsi yad veṣṭaṃ maṅgalaṃ kule // Manu_2.34
cūḍākarma dvijātīnāṃ sarveṣām eva dharmataḥ
prathame 'bde tṛtīye vā kartavyaṃ śruticodanāt // Manu_2.35
garbhāṣṭame 'bde kurvīta brāhmaṇasyopanāyanam
garbhād ekādaśe rājño garbhāt tu dvādaśe viśaḥ // Manu_2.36
brahmavarcasakāmasya kāryo viprasya pañcame
rājño balārthinaḥ ṣaṣṭhe vaiśyasyehārthino 'ṣṭame // Manu_2.37
ā ṣodaśād brāhmaṇasya sāvitrī nātivartate
ā dvāviṃśāt kṣatrabandhor ā caturviṃśater viśaḥ // Manu_2.38
ata ūrdhvaṃ trayo 'py ete yathākālam asaṃskṛtāḥ
sāvitrīpatitā vrātyā bhavanty āryavigarhitāḥ // Manu_2.39
naitair apūtair vidhivad āpady api hi karhi cit
brāhmān yaunāṃś ca saṃbandhān nācared brāhmaṇaḥ saha // Manu_2.40
kārṣṇarauravabāstāni carmāṇi brahmacāriṇaḥ
vasīrann ānupūrvyeṇa śāṇakṣaumāvikāni ca // Manu_2.41
mauñjī trivṛt samā ślakṣṇā kāryā viprasya mekhalā
kṣatriyasya tu maurvī jyā vaiśyasya śaṇatāntavī // Manu_2.42
muñjālābhe tu kartavyāḥ kuśāśmantakabalvajaiḥ
trivṛtā granthinaikena tribhiḥ pañcabhir eva vā // Manu_2.43
kārpāsam upavītaṃ syād viprasyordhvavṛtaṃ trivṛt
śaṇasūtramayaṃ rājño vaiśyasyāvikasautrikam // Manu_2.44
brāhmaṇo bailvapālāśau kṣatriyo vāṭakhādirau
pailavāudumbarau vaiśyo daṇḍān arhanti dharmataḥ // Manu_2.45
keśāntiko brāhmaṇasya daṇḍaḥ kāryaḥ pramāṇataḥ
lalāṭasammito rājñaḥ syāt tu nāsāntiko viśaḥ // Manu_2.46
ṛjavas te tu sarve syur avraṇāḥ saumyadarśanāḥ
anudvegakarā nṝṇāṃ satvaco 'nagnidūṣitāḥ // Manu_2.47
pratigṛhyepsitaṃ daṇḍam upasthāya ca bhāskaram
pradakṣiṇaṃ parītyāgniṃ cared bhaikṣaṃ yathāvidhi // Manu_2.48
bhavatpūrvaṃ cared bhaikṣam upanīto dvijottamaḥ
bhavanmadhyaṃ tu rājanyo vaiśyas tu bhavaduttaram // Manu_2.49
mātaraṃ vā svasāraṃ vā mātur vā bhaginīṃ nijām
bhikṣeta bhikṣāṃ prathamaṃ yā cainaṃ nāvamānayet // Manu_2.50
samāhṛtya tu tad bhaikṣaṃ yāvadannam amāyayā
nivedya gurave 'śnīyād ācamya prāṅmukhaḥ śuciḥ // Manu_2.51
āyuṣyaṃ prāṅmukho bhuṅkte yaśasyaṃ dakṣiṇāmukhaḥ
śriyaṃ pratyaṅmukho bhuṅkte ṛtaṃ bhuṅkte hy udaṅmukhaḥ // Manu_2.52
upaspṛśya dvijo nityam annam adyāt samāhitaḥ
bhuktvā copaspṛśet samyag adbhiḥ khāni ca saṃspṛśet // Manu_2.53
pūjayed aśanaṃ nityam adyāc caitad akutsayan
dṛṣṭvā hṛṣyet prasīdec ca pratinandec ca sarvaśaḥ // Manu_2.54
pūjitaṃ hy aśanaṃ nityaṃ balam ūrjaṃ ca yacchati
apūjitaṃ tu tad bhuktam ubhayaṃ nāśayed idam // Manu_2.55
nocchiṣṭaṃ kasya cid dadyān nādyād etat tathāntarā
na caivātyaśanaṃ kuryān na cocchiṣṭaḥ kva cid vrajet // Manu_2.56
anārogyam anāyuṣyam asvargyaṃ cātibhojanam
apuṇyaṃ lokavidviṣṭaṃ tasmāt tat parivarjayet // Manu_2.57
brāhmeṇa vipras tīrthena nityakālam upaspṛśet
kāyatraidaśikābhyāṃ vā na pitryeṇa kadā cana // Manu_2.58
aṅguṣṭhamūlasya tale brāhmaṃ tīrthaṃ pracakṣate
kāyam aṅgulimūle 'gre devaṃ pitryaṃ tayor adhaḥ // Manu_2.59
trir ācāmed apaḥ pūrvaṃ dviḥ pramṛjyāt tato mukham
khāni caiva spṛśed adbhir ātmānaṃ śira eva ca // Manu_2.60
anuṣṇābhir aphenābhir adbhis tīrthena dharmavit
śaucepsuḥ sarvadācāmed ekānte prāgudaṅmukhaḥ // Manu_2.61
hṛdgābhiḥ pūyate vipraḥ kaṇṭhagābhis tu bhūmipaḥ
vaiśyo 'dbhiḥ prāśitābhis tu śūdraḥ spṛṣṭābhir antataḥ // Manu_2.62
uddhṛte dakṣine pāṇāv upavīty ucyate dvijaḥ
savye prācīnāvītī nivītī kaṇṭhasajjane // Manu_2.63
mekhalām ajinaṃ daṇḍam upavītaṃ kamaṇḍalum
apsu prāsya vinaṣṭāni gṛhṇītānyāni mantravat // Manu_2.64
keśāntaḥ ṣoḍaśe varṣe brāhmaṇasya vidhīyate
rājanyabandhor dvāviṃśe vaiśyasya dvyadhike mataḥ // Manu_2.65
amantrikā tu kāryeyaṃ strīṇām āvṛd aśeṣataḥ
saṃskārārthaṃ śarīrasya yathākālaṃ yathākramam // Manu_2.66
vaivāhiko vidhiḥ strīṇāṃ saṃskāro vaidikaḥ smṛtaḥ
patisevā gurau vāso gṛhārtho 'gniparikriyā // Manu_2.67
eṣa prokto dvijātīnām aupanāyaniko vidhiḥ
utpattivyañjakaḥ puṇyaḥ karmayogaṃ nibodhata // Manu_2.68
upanīya guruḥ śiṣyaṃ śikṣayec chaucam āditaḥ
ācāram agnikāryaṃ ca saṃdhyopāsanam eva ca // Manu_2.69
adhyeṣyamāṇas tv ācānto yathāśāstram udaṅmukhaḥ
brahmāñjalikṛto 'dhyāpyo laghuvāsā jitendriyaḥ // Manu_2.70
brahmārambhe 'vasāne ca pādau grāhyau guroḥ sadā
saṃhatya hastāv adhyeyaṃ sa hi brahmāñjaliḥ smṛtaḥ // Manu_2.71
vyatyastapāṇinā kāryam upasaṃgrahaṇaṃ guroḥ
savyena savyaḥ spraṣṭavyo dakṣiṇena ca dakṣiṇaḥ // Manu_2.72
adhyeṣyamāṇaṃ tu gurur nityakālam atandritaḥ
adhīṣva bho iti brūyād virāmo 'stv iti cāramet // Manu_2.73
brahmanaḥ praṇavaṃ kuryād ādāv ante ca sarvadā
sravaty anoṃkṛtaṃ pūrvaṃ parastāc ca viśīryati // Manu_2.74
prākkūlān paryupāsīnaḥ pavitraiś caiva pāvitaḥ
prāṇāyāmais tribhiḥ pūtas tata oṃkāram arhati // Manu_2.75
akāraṃ cāpy ukāraṃ ca makāraṃ ca prajāpatiḥ
vedatrayān niraduhad bhūr bhuvaḥ svar itīti ca // Manu_2.76
tribhya eva tu vedebhyaḥ pādaṃ pādam adūduhat
tad ity ṛco 'syāḥ sāvitryāḥ parameṣṭhī prajāpatiḥ // Manu_2.77
etad akṣaram etāṃ ca japan vyāhṛtipūrvikām
saṃdhyayor vedavid vipro vedapuṇyena yujyate // Manu_2.78
sahasrakṛtvas tv abhyasya bahir etat trikaṃ dvijaḥ
mahato 'py enaso māsāt tvacevāhir vimucyate // Manu_2.79
etayā rcā visaṃyuktaḥ kāle ca kriyayā svayā
brahmakṣatriyaviśyonir garhaṇāṃ yāti sādhuṣu // Manu_2.80
oṃkārapūrvikās tisro mahāvyāhṛtayo 'vyayāḥ
tripadā caiva sāvitrī vijñeyaṃ brahmaṇo mukham // Manu_2.81
yo 'dhīte 'hany ahany etāṃ trīṇi varṣāṇy atandritaḥ
sa brahma param abhyeti vāyubhūtaḥ khamūrtimān // Manu_2.82
ekākṣaraṃ paraṃ brahma prāṇāyāmaḥ paraṃ tapaḥ
sāvitryās tu paraṃ nāsti maunāt satyaṃ viśiṣyate // Manu_2.83
kṣaranti sarvā vaidikyo juhotiyajatikriyāḥ
akṣaraṃ duṣkaraṃ jñeyaṃ brahma caiva prajāpatiḥ // Manu_2.84
vidhiyajñāj japayajño viśiṣṭo daśabhir guṇaiḥ
upāṃśuḥ syāc chataguṇaḥ sāhasro mānasaḥ smṛtaḥ // Manu_2.85
ye pākayajñās catvāro vidhiyajñasamanvitāḥ
sarve te japayajñasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm // Manu_2.86
japyenaiva tu saṃsidhyed brāhmaṇo nātra saṃśayaḥ
kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate // Manu_2.87
indriyāṇāṃ vicaratāṃ viṣayeṣv apahāriṣu
saṃyame yatnam ātiṣṭhed vidvān yanteva vājinām // Manu_2.88
ekādaśendriyāṇy āhur yāni pūrve manīṣiṇaḥ
tāni samyak pravakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ // Manu_2.89
śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
pāyūpasthaṃ hastapādaṃ vāk caiva daśamī smṛtā // Manu_2.90
buddhīndriyāṇi pañcaiṣāṃ śrotrādīny anupūrvaśaḥ
karmendriyāṇi pañcaiṣāṃ pāyvādīni pracakṣate // Manu_2.91
ekādaśaṃ mano jñeyaṃ svaguṇenobhayātmakam
yasmin jite jitāv etau bhavataḥ pañcakau gaṇau // Manu_2.92
indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhiṃ nigacchati // Manu_2.93
na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate // Manu_2.94
yaś caitān prāpnuyāt sarvān yaś caitān kevalāṃs tyajet
prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate // Manu_2.95
na tathaitāni śakyante saṃniyantum asevayā
viṣayeṣu prajuṣṭāni yathā jñānena nityaśaḥ // Manu_2.96
vedās tyāgaś ca yajñāś ca niyamāś ca tapāṃsi ca
na vipraduṣṭabhāvasya siddhiṃ gacchati karhi cit // Manu_2.97
śrutvā spṛṣṭvā ca dṛṣṭvā ca bhuktvā ghrātvā ca yo naraḥ
na hṛṣyati glāyati vā sa vijñeyo jitendriyaḥ // Manu_2.98
indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ yady ekaṃ kṣaratīndriyam
tenāsya kṣarati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam // Manu_2.99
vaśe kṛtvendriyagrāmaṃ saṃyamya ca manas tathā
sarvān saṃsādhayed arthān akṣiṇvan yogatas tanum // Manu_2.100
pūrvāṃ saṃdhyāṃ japāṃs tiṣṭhet sāvitrīm ārkadarśanāt
paścimāṃ tu samāsīnaḥ samyag ṛkṣavibhāvanāt // Manu_2.101
pūrvāṃ saṃdhyāṃ japaṃs tiṣṭhan naiśam eno vyapohati
paścimāṃ tu samāsīno malaṃ hanti divākṛtam // Manu_2.102
na tiṣṭhati tu yaḥ pūrvāṃ nopāste yaś ca paścimām
sa śūdravad bahiṣkāryaḥ sarvasmād dvijakarmaṇaḥ // Manu_2.103
apāṃ samīpe niyato naityakaṃ vidhim āsthitaḥ
sāvitrīm apy adhīyīta gatvāraṇyaṃ samāhitaḥ // Manu_2.104
vedopakaraṇe caiva svādhyāye caiva naityake
nānurodho 'sty anadhyāye homamantreṣu caiva hi // Manu_2.105
naityake nāsty anadhyāyo brahmasattraṃ hi tat smṛtam
brahmāhutihutaṃ puṇyam anadhyāyavaṣaṭkṛtam // Manu_2.106
yaḥ svādhyāyam adhīte 'bdaṃ vidhinā niyataḥ śuciḥ
tasya nityaṃ kṣaraty eṣa payo dadhi ghṛtaṃ madhu // Manu_2.107
agnīndhanaṃ bhaikṣacaryām adhaḥśayyāṃ guror hitam
ā samāvartanāt kuryāt kṛtopanayano dvijaḥ // Manu_2.108
ācāryaputraḥ śuśrūṣur jñānado dhārmikaḥ śuciḥ
āptaḥ śakto 'rthadaḥ sādhuḥ svo 'dhyāpyā daśa dharmataḥ // Manu_2.109
nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ
jānann api hi medhāvī jaḍaval loka ācaret // Manu_2.110
adharmeṇa ca yaḥ prāha yaś cādharmeṇa pṛcchati
tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati // Manu_2.111
dharmārthau yatra na syātāṃ śuśrūṣā vāpi tadvidhā
tatra vidyā na vaptavyā śubhaṃ bījam ivoṣare // Manu_2.112
vidyayaiva samaṃ kāmaṃ martavyaṃ brahmavādinā
āpady api hi ghorāyāṃ na tv enām iriṇe vapet // Manu_2.113
vidyā brāhmaṇam etyāha śevadhis te 'smi rakṣa mām
asūyakāya māṃ mādās tathā syāṃ vīryavattamā // Manu_2.114
yam eva tu śuciṃ vidyān niyatabrahmacāriṇam
tasmai māṃ brūhi viprāya nidhipāyāpramādine // Manu_2.115
brahma yas tv ananujñātam adhīyānād avāpnuyāt
sa brahmasteyasaṃyukto narakaṃ pratipadyate // Manu_2.116
laukikaṃ vaidikaṃ vāpi tathādhyātmikam eva vā
ādadīta yato jñānaṃ taṃ pūrvam abhivādayet // Manu_2.117
sāvitrīmātrasāro 'pi varaṃ vipraḥ suyantritaḥ
nāyantritas trivedo 'pi sarvāśī sarvavikrayī // Manu_2.118
śayyāsane 'dhyācarite śreyasā na samāviśet
śayyāsanasthaś caivainaṃ pratyutthāyābhivādayet // Manu_2.119
ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati
pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate // Manu_2.120
abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ
catvāri tasya vardhante āyur dharmo yaśo balam // Manu_2.121
abhivādāt paraṃ vipro jyāyāṃsam abhivādayan
asau nāmāham asmīti svaṃ nāma parikīrtayet // Manu_2.122
nāmadheyasya ye ke cid abhivādaṃ na jānate
tān prājño 'ham iti brūyāt striyaḥ sarvās tathaiva ca // Manu_2.123
bhoḥśabdaṃ kīrtayed ante svasya nāmno 'bhivādane
nāmnāṃ svarūpabhāvo hi bhobhāva ṛṣibhiḥ smṛtaḥ // Manu_2.124
āyuṣmān bhava saumyeti vācyo vipro 'bhivādane
akāraś cāsya nāmno 'nte vācyaḥ pūrvākṣaraḥ plutaḥ // Manu_2.125
yo na vetty abhivādasya vipraḥ pratyabhivādanam
nābhivādyaḥ sa viduṣā yathā śūdras tathaiva saḥ // Manu_2.126
brāhmaṇaṃ kuśalaṃ pṛcchet kṣatrabandhum anāmayam
vaiśyaṃ kṣemaṃ samāgamya śūdram ārogyam eva ca // Manu_2.127
avācyo dīkṣito nāmnā yavīyān api yo bhavet
bhobhavatpūrvakaṃ tv enam abhibhāṣeta dharmavit // Manu_2.128
parapatnī tu yā strī syād asaṃbandhā ca yonitaḥ
tāṃ brūyād bhavatīty evaṃ subhage bhaginīti ca // Manu_2.129
mātulāṃś ca pitṛvyāṃś ca śvaśurān ṛtvijo gurūn
asāv aham iti brūyāt pratyutthāya yavīyasaḥ // Manu_2.130
mātṛśvasā mātulānī śvaśrūr atha pitṛśvasā
saṃpūjyā gurupatnīvat samās tā gurubhāryayā // Manu_2.131
bhrātur bhāryopasaṃgrāhyā savarṇāhany ahany api
viproṣya tūpasaṃgrāhyā jñātisaṃbandhiyoṣitaḥ // Manu_2.132
pitur bhaginyāṃ mātuś ca jyāyasyāṃ ca svasary api
mātṛvad vṛttim ātiṣṭhen mātā tābhyo garīyasī // Manu_2.133
daśābdākhyaṃ paurasakhyaṃ pañcābdākhyaṃ kalābhṛtām
tryabdapūrvaṃ śrotriyāṇāṃ svalpenāpi svayoniṣu // Manu_2.134
brāhmaṇaṃ daśavarṣaṃ tu śatavarṣaṃ tu bhūmipam
pitāputrau vijānīyād brāhmaṇas tu tayoḥ pitā // Manu_2.135
vittaṃ bandhur vayaḥ karma vidyā bhavati pañcamī
etāni mānyasthānāni garīyo yad yad uttaram // Manu_2.136
pañcānāṃ triṣu varṇeṣu bhūyāṃsi guṇavanti ca
yatra syuḥ so 'tra mānārhaḥ śūdro 'pi daśamīṃ gataḥ // Manu_2.137
cakriṇo daśamīsthasya rogiṇo bhāriṇaḥ striyāḥ
snātakasya ca rājñaś ca panthā deyo varasya ca // Manu_2.138
teṣāṃ tu samāvetānāṃ mānyau snātakapārthivau
rājasnātakayoś caiva snātako nṛpamānabhāk // Manu_2.139
upanīya tu yaḥ śiṣyaṃ vedam adhyāpayed dvijaḥ
sakalpaṃ sarahasyaṃ ca tam ācāryaṃ pracakṣate // Manu_2.140
ekadeśaṃ tu vedasya vedāṅgāny api vā punaḥ
yo 'dhyāpayati vṛttyartham upādhyāyaḥ sa ucyate // Manu_2.141
niṣekādīni karmāṇi yaḥ karoti yathāvidhi
saṃbhāvayati cānnena sa vipro gurur ucyate // Manu_2.142
agnyādheyaṃ pākayajñān agniṣṭomādikān makhān
yaḥ karoti vṛto yasya sa tasya rtvig ihocyate // Manu_2.143
ya āvṛṇoty avitathaṃ brahmaṇā śravaṇāv ubhau
sa mātā sa pitā jñeyas taṃ na druhyet kadā cana // Manu_2.144
upādhyāyān daśācārya ācāryāṇāṃ śataṃ pitā
sahasraṃ tu pitṝn mātā gauraveṇātiricyate // Manu_2.145
utpādakabrahmadātror garīyān brahmadaḥ pitā
brahmajanma hi viprasya pretya ceha ca śāśvatam // Manu_2.146
kāmān mātā pitā cainaṃ yad utpādayato mithaḥ
saṃbhūtiṃ tasya tāṃ vidyād yad yonāv abhijāyate // Manu_2.147
ācāryas tv asya yāṃ jātiṃ vidhivad vedapāragaḥ
utpādayati sāvitryā sā satyā sājarāmarā // Manu_2.148
alpaṃ vā bahu vā yasya śrutasyopakaroti yaḥ
tam apīha guruṃ vidyāc chrutopakriyayā tayā // Manu_2.149
brāhmasya janmanaḥ kartā svadharmasya ca śāsitā
bālo 'pi vipro vṛddhasya pitā bhavati dharmataḥ // Manu_2.150
adhyāpayām āsa pitṝn śiśur āṅgirasaḥ kaviḥ
putrakā iti hovāca jñānena parigṛhya tān // Manu_2.151
te tam artham apṛcchanta devān āgatamanyavaḥ
devāś caitān sametyocur nyāyyaṃ vaḥ śiśur uktavān // Manu_2.152
ajño bhavati vai bālaḥ pitā bhavati mantradaḥ
ajñaṃ hi bālam ity āhuḥ pitety eva tu mantradam // Manu_2.153
na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ
ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān // Manu_2.154
viprāṇāṃ jñānato jyaiṣṭhyaṃ kṣatriyāṇāṃ tu vīryataḥ
vaiśyānāṃ dhānyadhanataḥ śūdrāṇām eva janmataḥ // Manu_2.155
na tena vṛddho bhavati yenāsya palitaṃ śiraḥ
yo vai yuvāpy adhīyānas taṃ devāḥ sthaviraṃ viduḥ // Manu_2.156
yathā kāṣṭhamayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ
yaś ca vipro 'nadhīyānas trayas te nāma bibhrati // Manu_2.157
yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā
yathā cājñe 'phalaṃ dānaṃ tathā vipro 'nṛco 'phalaḥ // Manu_2.158
ahiṃsayaiva bhūtānāṃ kāryaṃ śreyo 'nuśāsanam
vāk caiva madhurā ślakṣṇā prayojyā dharmam icchatā // Manu_2.159
yasya vāṅganasī śuddhe samyaggupte ca sarvadā
sa vai sarvam avāpnoti vedāntopagataṃ phalam // Manu_2.160
nāruṃtudaḥ syād ārto 'pi na paradrohakarmadhīḥ
yayāsyodvijate vācā nālokyāṃ tām udīrayet // Manu_2.161
sammānād brāhmaṇo nityam udvijeta viṣād iva
amṛtasyeva cākāṅkṣed avamānasya sarvadā // Manu_2.162
sukhaṃ hy avamataḥ śete sukhaṃ ca pratibudhyate
sukhaṃ carati loke 'sminn avamantā vinaśyati // Manu_2.163
anena kramayogena saṃskṛtātmā dvijaḥ śanaiḥ
gurau vasan sañcinuyād brahmādhigamikaṃ tapaḥ // Manu_2.164
tapoviśeṣair vividhair vrataiś ca vidhicoditaiḥ
vedaḥ kṛtsno 'dhigantavyaḥ sarahasyo dvijanmanā // Manu_2.165
vedam eva sadābhyasyet tapas tapsyan dvijottamaḥ
vedābhyāso hi viprasya tapaḥ param ihocyate // Manu_2.166
ā haiva sa nakhāgrebhyaḥ paramaṃ tapyate tapaḥ
yaḥ sragvy api dvijo 'dhīte svādhyāyaṃ śaktito 'nvaham // Manu_2.167
yo 'nadhītya dvijo vedam anyatra kurute śramam
sa jīvann eva śūdratvam āśu gacchati sānvayaḥ // Manu_2.168
mātur agre 'dhijananaṃ dvitīyaṃ mauñjibandhane
tṛtīyaṃ yajñadīkṣāyāṃ dvijasya śruticodanāt // Manu_2.169
tatra yad brahmajanmāsya mauñjībandhanacihnitam
tatrāsya mātā sāvitrī pitā tv ācārya ucyate // Manu_2.170
vedapradānād ācāryaṃ pitaraṃ paricakṣate
na hy asmin yujyate karma kiñ cid ā mauñjibandhanāt // Manu_2.171
nābhivyāhārayed brahma svadhāninayanād ṛte
śūdreṇa hi samas tāvad yāvad vede na jāyate // Manu_2.172
kṛtopanayanasyāsya vratādeśanam iṣyate
brahmaṇo grahaṇaṃ caiva krameṇa vidhipūrvakam // Manu_2.173
yady asya vihitaṃ carma yat sūtraṃ yā ca mekhalā
yo daṇḍo yac ca vasanaṃ tat tad asya vrateṣv api // Manu_2.174
sevetemāṃs tu niyamān brahmacārī gurau vasan
sanniyamyendriyagrāmaṃ tapovṛddhyartham ātmanaḥ // Manu_2.175
nityaṃ snātvā śuciḥ kuryād devarṣipitṛtarpaṇam
devatābhyarcanaṃ caiva samidādhānam eva ca // Manu_2.176
varjayen madhu māṃsaṃ ca gandhaṃ mālyaṃ rasān striyaḥ
śuktāni yāni sarvāṇi prāṇināṃ caiva hiṃsanam // Manu_2.177
abhyaṅgam añjanaṃ cākṣṇor upānacchatradhāraṇam
kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca nartanaṃ gītavādanam // Manu_2.178
dyūtaṃ ca janavādaṃ ca parivādaṃ tathānṛtam
strīṇāṃ ca prekṣaṇālambham upaghātaṃ parasya ca (m: ālambhāav // Manu_2.179
ekaḥ śayīta sarvatra na retaḥ skandayet kva cit
kāmād dhi skandayan reto hinasti vratam ātmanaḥ // Manu_2.180
svapne siktvā brahmacārī dvijaḥ śukram akāmataḥ
snātvārkam arcayitvā triḥ punar mām ity ṛcaṃ japet // Manu_2.181
udakumbhaṃ sumanaso gośakṛnmṛttikākuśān
āhared yāvad arthāni bhaikṣaṃ cāharahaś caret // Manu_2.182
vedayajñair ahīnānāṃ praśastānāṃ svakarmasu
brahmacāry āhared bhaikṣaṃ gṛhebhyaḥ prayato 'nvaham // Manu_2.183
guroḥ kule na bhikṣeta na jñātikulabandhuṣu
alābhe tv anyagehānāṃ pūrvaṃ pūrvaṃ vivarjayet // Manu_2.184
sarvaṃ vāpi cared grāmaṃ pūrvoktānām asaṃbhave
niyamya prayato vācam abhiśastāṃs tu varjayet // Manu_2.185
dūrād āhṛtya samidhaḥ sannidadhyād vihāyasi
sāyam: prātaś ca juhuyāt tābhir agnim atandritaḥ // Manu_2.186
akṛtvā bhaikṣacaraṇam asamidhya ca pāvakaṃ
anāturaḥ saptarātram avakīrṇivrataṃ caret // Manu_2.187
bhaikṣeṇa vartayen nityaṃ naikānnādī bhaved vratī
bhaikṣeṇa vratino vṛttir upavāsasamā smṛtā // Manu_2.188
vratavad devadaivatye pitrye karmaṇy atha rṣivat
kāmam abhyarthito 'śnīyād vratam asya na lupyate // Manu_2.189
brāhmaṇasyaiva karmaitad upadiṣṭaṃ manīṣibhiḥ
rājanyavaiśyayos tv evaṃ naitat karma vidhīyate // Manu_2.190
codito guruṇā nityam apracodita eva vā
kuryād adhyayane yatnam ācāryasya hiteṣu ca // Manu_2.191
śarīraṃ caiva vācaṃ ca buddhīndriyamanāṃsi ca
niyamya prāñjalis tiṣṭhed vīkṣamāṇo guror mukham // Manu_2.192
nityam uddhṛtapāṇiḥ syāt sādhvācāraḥ susaṃvṛtaḥ
āsyatām iti coktaḥ sann āsītābhimukhaṃ guroḥ // Manu_2.193
hīnānnavastraveṣaḥ syāt sarvadā gurusannidhau
uttiṣṭhet prathamaṃ cāsya caramaṃ caiva saṃviśet // Manu_2.194
pratiśrāvaṇasaṃbhāṣe śayāno na samācaret
nāsīno na ca bhuñjāno na tiṣṭhan na parāṅmukhaḥ // Manu_2.195
āsīnasya sthitaḥ kuryād abhigacchaṃs tu tiṣṭhataḥ
pratyudgamya tv āvrajataḥ paścād dhāvaṃs tu dhāvataḥ // Manu_2.196
parāṅmukhasyābhimukho dūrasthasyaitya cāntikam
praṇamya tu śayānasya nideśe caiva tiṣṭhataḥ // Manu_2.197
nīcaṃ śayyāsanaṃ cāsya nityaṃ syād gurusannidhau
guros tu cakṣurviṣaye na yatheṣṭāsano bhavet // Manu_2.198
nodāhared asya nāma parokṣam api kevalam
na caivāsyānukurvīta gatibhāṣitaceṣṭitam // Manu_2.199
guror yatra parivādo nindā vāpi pravartate
karṇau tatra pidhātavyau gantavyaṃ vā tato 'nyataḥ // Manu_2.200
parīvādāt kharo bhavati śvā vai bhavati nindakaḥ
paribhoktā kṛmir bhavati kīṭo bhavati matsarī // Manu_2.201
dūrastho nārcayed enaṃ na kruddho nāntike striyāḥ
yānāsanasthaś caivainam avaruhyābhivādayet // Manu_2.202
prativāte 'nuvāte ca nāsīta guruṇā saha
asaṃśrave caiva guror na kiṃ cid api kīrtayet // Manu_2.203
go'śvoṣṭrayānaprāsādaprastareṣu kaṭeṣu ca
āsīta guruṇā sārdhaṃ śilāphalakanauṣu ca // Manu_2.204
guror gurau sannihite guruvad vṛttim ācaret
na cānisṛṣṭo guruṇā svān gurūn abhivādayet // Manu_2.205
vidyāguruṣv evam eva nityā vṛttiḥ svayoniṣu
pratiṣedhatsu cādharmād dhitaṃ copadiśatsv api // Manu_2.206
śreyaḥsu guruvad vṛttiṃ nityam eva samācaret
guruputreṣu cāryeṣu guroś caiva svabandhuṣu // Manu_2.207
bālaḥ samānajanmā vā śiṣyo vā yajñakarmaṇi
adhyāpayan gurusuto guruvan mānam arhati // Manu_2.208
utsādanaṃ ca gātrāṇāṃ snāpanocchiṣṭabhojane
na kuryād guruputrasya pādayoś cāvanejanam // Manu_2.209
guruvat pratipūjyāḥ syuḥ savarṇā guruyoṣitaḥ
asavarṇās tu sampūjyāḥ pratyutthānābhivādanaiḥ // Manu_2.210
abhyañjanaṃ snāpanaṃ ca gātrotsādanam eva ca
gurupatnyā na kāryāṇi keśānāṃ ca prasādhanam // Manu_2.211
gurupatnī tu yuvatir nābhivādyeha pādayoḥ
pūrṇaviṃśativarṣeṇa guṇadoṣau vijānatā // Manu_2.212
svabhāva eṣa nārīṇāṃ narāṇām iha dūṣaṇam
ato 'rthān na pramādyanti pramadāsu vipaścitaḥ // Manu_2.213
avidvāṃsam alaṃ loke vidvāṃsam api vā punaḥ
pramadā hy utpathaṃ netuṃ kāmakrodhavaśānugam // Manu_2.214
mātrā svasrā duhitrā vā na viviktāsano bhavet
balavān indriyagrāmo vidvāṃsam api karṣati // Manu_2.215
kāmaṃ tu gurupatnīnāṃ yuvatīnāṃ yuvā bhuvi
vidhivad vandanaṃ kuryād asāv aham iti bruvan // Manu_2.216
viproṣya pādagrahaṇam anvahaṃ cābhivādanam
gurudāreṣu kurvīta satāṃ dharmam anusmaran // Manu_2.217
yathā khanan khanitreṇa naro vāry adhigacchati
tathā gurugatāṃ vidyāṃ śuśrūṣur adhigacchati // Manu_2.218
muṇḍo vā jaṭilo vā syād atha vā syāc chikhājaṭaḥ
nainaṃ grāme 'bhinimlocet sūryo nābhyudiyāt kva cit // Manu_2.219
taṃ ced abhyudiyāt sūryaḥ śayānaṃ kāmacārataḥ
nimloced vāpy avijñānāj japann upavased dinam // Manu_2.220
sūryeṇa hy abhinirmuktaḥ śayāno 'bhyuditaś ca yaḥ
prāyaścittam akurvāṇo yuktaḥ syān mahatainasā // Manu_2.221
ācamya prayato nityam ubhe saṃdhye samāhitaḥ
śucau deśe japañ japyam upāsīta yathāvidhi // Manu_2.222
yadi strī yady avarajaḥ śreyaḥ kiṃ cit samācaret
tat sarvam ācared yukto yatra cāsya ramen manaḥ // Manu_2.223
dharmārthāv ucyate śreyaḥ kāmārthau dharma eva ca
artha eveha vā śreyas trivarga iti tu sthitiḥ // Manu_2.224
ācāryaś ca pitā caiva mātā bhrātā ca pūrvajaḥ
nārtenāpy avamantavyā brāhmaṇena viśeṣataḥ // Manu_2.225
ācāryo brahmaṇo mūrtiḥ pitā mūrtiḥ prajāpateḥ
mātā pṛthivyā mūrtis tu bhrātā svo mūrtir ātmanaḥ // Manu_2.226
yaṃ mātāpitarau kleśaṃ sahete saṃbhave nṛṇām
na tasya niṣkṛtiḥ śakyā kartuṃ varṣaśatair api // Manu_2.227
tayor nityaṃ priyaṃ kuryād ācāryasya ca sarvadā
teṣv eva triṣu tuṣṭeṣu tapaḥ sarvaṃ samāpyate // Manu_2.228
teṣāṃ trayāṇāṃ śuśrūṣā paramaṃ tapa ucyate
na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ samācaret // Manu_2.229
ta eva hi trayo lokās ta eva traya āśramāḥ
ta eva hi trayo vedās ta evoktās trayo 'gnayaḥ // Manu_2.230
pitā vai gārhapatyo 'gnir mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ
gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī // Manu_2.231
triṣv apramādyann eteṣu trīn lokān vijayed gṛhī
dīpyamānaḥ svavapuṣā devavad divi modate // Manu_2.232
imaṃ lokaṃ mātṛbhaktyā pitṛbhaktyā tu madhyamam
guruśuśrūṣayā tv evaṃ brahmalokaṃ samaśnute // Manu_2.233
sarve tasyādṛtā dharmā yasyaite traya ādṛtāḥ
anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ // Manu_2.234
yāvat trayas te jīveyus tāvan nānyaṃ samācaret
teṣv eva nityaṃ śuśrūṣāṃ kuryāt priyahite rataḥ // Manu_2.235
teṣām anuparodhena pāratryaṃ yad yad ācaret
tat tan nivedayet tebhyo manovacanakarmabhiḥ // Manu_2.236
triṣv eteṣv itikṛtyaṃ hi puruṣasya samāpyate
eṣa dharmaḥ paraḥ sākṣād upadharmo 'nya ucyate // Manu_2.237
śraddadhānaḥ śubhāṃ vidyām ādadītāvarād api
anyād api paraṃ dharmaṃ strīratnaṃ duṣkulād api // Manu_2.238
viṣād apy amṛtaṃ grāhyaṃ bālād api subhāṣitam
amitrād api sadvṛttam amedhyād api kāñcanam // Manu_2.239
striyo ratnāny atho vidyā dharmaḥ śaucaṃ subhāṣitam
vividhāni ca śīlpāni samādeyāni sarvataḥ // Manu_2.240
abrāhmaṇād adhyāyanam āpatkāle vidhīyate
anuvrajyā ca śuśrūṣā yāvad adhyāyanaṃ guroḥ // Manu_2.241
nābrāhmaṇe gurau śiṣyo vāsam ātyantikaṃ vaset
brāhmaṇe vānanūcāne kāṅkṣan gatim anuttamām // Manu_2.242
yadi tv ātyantikaṃ vāsaṃ rocayeta guroḥ kule
yuktaḥ paricared enam ā śarīravimokṣaṇāt // Manu_2.243
ā samāpteḥ śarīrasya yas tu śuśrūṣate gurum
sa gacchaty añjasā vipro brahmaṇaḥ sadma śāśvatam // Manu_2.244
na pūrvaṃ gurave kiṃ cid upakurvīta dharmavit
snāsyaṃs tu guruṇājñaptaḥ śaktyā gurvartham āharet // Manu_2.245
kṣetraṃ hiraṇyaṃ gām aśvaṃ chatropānaham āsanam
dhānyaṃ śākaṃ ca vāsāṃsi gurave prītim āvahet // Manu_2.246
ācārye tu khalu prete guruputre guṇānvite
gurudāre sapiṇḍe vā guruvad vṛttim ācaret // Manu_2.247
eteṣv avidyamāneṣu sthānāsanavihāravān
prayuñjāno 'gniśuśrūṣāṃ sādhayed deham ātmanaḥ // Manu_2.248
evaṃ carati yo vipro brahmacaryam aviplutaḥ
sa gacchaty uttamasthānaṃ na ceha jāyate punaḥ // Manu_2.249
ṣaṭtriṃśadābdikaṃ caryaṃ gurau traivedikaṃ vratam
tadardhikaṃ pādikaṃ vā grahaṇāntikam eva vā // Manu_3.1
vedān adhītya vedau vā vedaṃ vāpi yathākramam
aviplutabrahmacaryo gṛhasthāśramam āvaset // Manu_3.2
taṃ pratītaṃ svadharmeṇa brahmadāyaharaṃ pituḥ
sragviṇaṃ talpa āsīnam arhayet prathamaṃ gavā // Manu_3.3
guruṇānumataḥ snātvā samāvṛtto yathāvidhi
udvaheta dvijo bhāryāṃ savarṇāṃ lakṣaṇānvitām // Manu_3.4
asapiṇḍā ca yā mātur asagotrā ca yā pituḥ
sā praśastā dvijātīnāṃ dārakarmaṇi maithune // Manu_3.5
mahānty api samṛddhāni go'jāvidhanadhānyataḥ
strīsaṃbandhe daśaitāni kulāni parivarjayet // Manu_3.6
hīnakriyaṃ niṣpuruṣaṃ niśchando romaśārśasam
kṣayāmayāvyapasmāriśvitrikuṣṭhikulāni ca // Manu_3.7
nodvahet kapilāṃ kanyāṃ nādhikāṅgīṃ na rogiṇīm
nālomikāṃ nātilomāṃ na vācāṭāṃ na piṅgalām // Manu_3.8
na rkṣavṛkṣanadīnāmnīṃ nāntyaparvatanāmikām
na pakṣyahipreṣyanāmnīṃ na ca bhīṣananāmikām // Manu_3.9
avyaṅgāṅgīṃ saumyanāmnīṃ haṃsavāraṇagāminīm
tanulomakeśadaśanāṃ mṛdvaṅgīm udvahet striyam // Manu_3.10
yasyās tu na bhaved bhrātā na vijñāyeta vā pitā
nopayaccheta tāṃ prājñaḥ putrikādharmaśaṅkayā // Manu_3.11
savarṇāgre dvijātīnāṃ praśastā dārakarmaṇi
kāmatas tu pravṛttānām imāḥ syuḥ kramaśo 'varāḥ // Manu_3.12
śūdraiva bhāryā śūdrasya sā ca svā ca viśaḥ smṛte
te ca svā caiva rājñaś ca tāś ca svā cāgrajanmanaḥ // Manu_3.13
na brāhmaṇakṣatriyayor āpady api hi tiṣṭhatoḥ
kasmiṃś cid api vṛttānte śūdrā bhāryopadiśyate // Manu_3.14
hīnajātistriyaṃ mohād udvahanto dvijātayaḥ
kulāny eva nayanty āśu sasantānāni śūdratām // Manu_3.15
śūdrāvedī pataty atrer utathyatanayasya ca
śaunakasya sutotpattyā tadapatyatayā bhṛgoḥ // Manu_3.16
śūdrāṃ śayanam āropya brāhmaṇo yāty adhogatim
janayitvā sutaṃ tasyāṃ brāhmaṇyād eva hīyate // Manu_3.17
daivapitryātitheyāni tatpradhānāni yasya tu
nāśnanti pitṛdevās tan na ca svargaṃ sa gacchati // Manu_3.18
vṛṣalīphenapītasya niḥśvāsopahatasya ca
tasyāṃ caiva prasūtasya niṣkṛtir na vidhīyate // Manu_3.19
caturṇām api varṇānaṃ pretya ceha hitāhitān
aṣṭāv imān samāsena strīvivāhān nibodhata // Manu_3.20
brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyas tathāsuraḥ
gāndharvo rākṣasaś caiva paiśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ // Manu_3.21
yo yasya dharmyo varṇasya guṇadoṣau ca yasya yau
tad vaḥ sarvaṃ pravakṣyāmi prasave ca guṇāguṇān // Manu_3.22
ṣaḍ ānupūrvyā viprasya kṣatrasya caturo 'varān
viṭśūdrayos tu tān eva vidyād dharmyān arākṣasān // Manu_3.23
caturo brāhmaṇasyādyān praśastān kavayo viduḥ
rākṣasaṃ kṣatriyasyaikam āsuraṃ vaiśyaśūdrayoḥ // Manu_3.24
pañcānāṃ tu trayo dharmyā dvāv adharmyau smṛtāv iha
paiśācaś cāsuraś caiva na kartavyau kadā cana // Manu_3.25
pṛthak pṛthag vā miśrau vā vivāhau pūrvacoditau
gāndharvo rākṣasaś caiva dharmyau kṣatrasya tau smṛtau // Manu_3.26
ācchādya cārcayitvā ca śrutaśīlavate svayam
āhūya dānaṃ kanyāyā brāhmo dharmaḥ prakīrtitaḥ // Manu_3.27
yajñe tu vitate samyag ṛtvije karma kurvate
alaṅkṛtya sutādānaṃ daivaṃ dharmaṃ pracakṣate // Manu_3.28
ekaṃ gomithunaṃ dve vā varād ādāya dharmataḥ
kanyāpradānaṃ vidhivad ārṣo dharmaḥ sa ucyate // Manu_3.29
sahobhau caratāṃ dharmam iti vācānubhāṣya ca
kanyāpradānam abhyarcya prājāpatyo vidhiḥ smṛtaḥ // Manu_3.30
jñātibhyo draviṇaṃ dattvā kanyāyai caiva śaktitaḥ
kanyāpradānaṃ svācchandyād āsuro dharma ucyate // Manu_3.31
icchayānyonyasaṃyogaḥ kanyāyāś ca varasya ca
gāndharvaḥ sa tu vijñeyo maithunyaḥ kāmasaṃbhavaḥ // Manu_3.32
hatvā chittvā ca bhittvā ca krośantīṃ rudantīṃ gṛhāt
prasahya kanyāharaṇaṃ rākṣaso vidhir ucyate // Manu_3.33
suptāṃ mattāṃ pramattāṃ vā raho yatropagacchati
sa pāpiṣṭho vivāhānāṃ paiśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ // Manu_3.34
adbhir eva dvijāgryāṇāṃ kanyādānaṃ viśiṣyate
itareṣāṃ tu varṇānām itaretarakāmyayā // Manu_3.35
yo yasyaiṣāṃ vivāhānāṃ manunā kīrtito guṇaḥ
sarvaṃ śṛṇuta taṃ viprāḥ sarvaṃ kīrtayato mama // Manu_3.36
daśa pūrvān parān vaṃśyān ātmānaṃ caikaviṃśakam
brāhmīputraḥ sukṛtakṛn mocayaty enasaḥ pitṝn // Manu_3.37
daivoḍhājaḥ sutaś caiva sapta sapta parāvarān
ārṣoḍhājaḥ sutas trīṃs trīn ṣaṭ ṣaṭ kāyoḍhajaḥ sutaḥ // Manu_3.38
brāhmādiṣu vivāheṣu caturṣv evānupūrvaśaḥ
brahmavarcasvinaḥ putrā jāyante śiṣṭasammatāḥ // Manu_3.39
rūpasattvaguṇopetā dhanavanto yaśasvinaḥ
paryāptabhogā dharmiṣṭhā jīvanti ca śataṃ samāḥ // Manu_3.40
itareṣu tu śiṣṭeṣu nṛśaṃsānṛtavādinaḥ
jāyante durvivāheṣu brahmadharmadviṣaḥ sutāḥ // Manu_3.41
aninditaiḥ strīvivāhair anindyā bhavati prajā
ninditair ninditā nṝṇāṃ tasmān nindyān vivarjayet // Manu_3.42
pāṇigrahaṇasaṃskāraḥ savarṇāsūpadiśyate
asavarṇāsv ayaṃ jñeyo vidhir udvāhakarmaṇi // Manu_3.43
śaraḥ kṣatriyayā grāhyaḥ pratodo vaiśyakanyayā
vasanasya daśā grāhyā śūdrayotkṛṣṭavedane // Manu_3.44
ṛtukālābhigāmī syāt svadāranirataḥ sadā
parvavarjaṃ vrajec caināṃ tadvrato ratikāmyayā // Manu_3.45
ṛtuḥ svābhāvikaḥ strīṇāṃ rātrayaḥ ṣoḍaśa smṛtāḥ
caturbhir itaraiḥ sārdham ahobhiḥ sadvigarhitaiḥ // Manu_3.46
tāsām ādyāś catasras tu ninditaikādaśī ca yā
trayodaśī ca śeṣās tu praśastā daśarātrayaḥ // Manu_3.47
yugmāsu putrā jāyante striyo 'yugmāsu rātriṣu
tasmād yugmāsu putrārthī saṃviśed ārtave striyam // Manu_3.48
pumān puṃso 'dhike śukre strī bhavaty adhike striyāḥ
same 'pumān puṃ striyau vā kṣīṇe 'lpe ca viparyayaḥ // Manu_3.49
nindyāsv aṣṭāsu cānyāsu striyo rātriṣu varjayan
brahmacāry eva bhavati yatra tatrāśrame vasan // Manu_3.50
na kanyāyāḥ pitā vidvān gṛhṇīyāc chulkam aṇv api
gṛhṇañ śulkaṃ hi lobhena syān naro 'patyavikrayī // Manu_3.51
strīdhanāni tu ye mohād upajīvanti bāndhavāḥ
nārī yānāni vastraṃ vā te pāpā yānty adhogatim // Manu_3.52
ārṣe gomithunaṃ śulkaṃ ke cid āhur mṛṣaiva tat
alpo 'py evaṃ mahān vāpi vikrayas tāvad eva saḥ // Manu_3.53
yāsāṃ nādadate śulkaṃ jñātayo na sa vikrayaḥ
arhaṇaṃ tat kumārīṇām ānṛśaṃsyaṃ ca kevalam // Manu_3.54
pitṛbhir bhrātṛbhiś caitāḥ patibhir devarais tathā
pūjyā bhūṣayitavyāś ca bahukalyāṇam īpsubhiḥ // Manu_3.55
yatra nāryas tu pūjyante ramante tatra devatāḥ
yatraitās tu na pūjyante sarvās tatrāphalāḥ kriyāḥ // Manu_3.56
śocanti jāmayo yatra vinaśyaty āśu tat kulam
na śocanti tu yatraitā vardhate tad dhi sarvadā // Manu_3.57 [= not in M]
jāmayo yāni gehāni śapanty apratipūjitāḥ
tāni kṛtyāhatānīva vinaśyanti samantataḥ // Manu_3.58 [= not in M]
tasmād etāḥ sadā pūjyā bhūṣaṇācchādanāśanaiḥ
bhūtikāmair narair nityaṃ satkareṣūtsaveṣu ca // Manu_3.59 [= not in M]
saṃtuṣṭo bhāryayā bhartā bhartrā bhāryā tathaiva ca
yasminn eva kule nityaṃ kalyāṇaṃ tatra vai dhruvam // Manu_3.60 [= not in M]
yadi hi strī na roceta pumāṃsaṃ na pramodayet
apramodāt punaḥ puṃsaḥ prajanaṃ na pravartate // Manu_3.61 [= not in M]
striyāṃ tu rocamānāyāṃ sarvaṃ tad rocate kulaṃ
tasyāṃ tv arocamānāyāṃ sarvam eva na rocate // Manu_3.62 [= ab not in M]
kuvivāhaiḥ kriyālopair vedānadhyayanena ca
kulāny akulatāṃ yānti brāhmaṇātikrameṇa ca // Manu_3.63 [= not in M]
śilpena vyavahāreṇa śūdrāpatyaiś ca kevalaiḥ
gobhir aśvaiś ca yānaiś ca kṛṣyā rājopasevayā // Manu_3.64 [= not in M]
ayājyayājanaiś caiva nāstikyena ca karmaṇām
kulāny āśu vinaśyanti yāni hīnāni mantrataḥ // Manu_3.65 [= not in M]
mantratas tu samṛddhāni kulāny alpadhanāny api
kulasaṃkhyāṃ ca gacchanti karṣanti ca mahad yaśaḥ // Manu_3.66 [= not in M]
vaivāhike 'gnau kurvīta gṛhyaṃ karma yathāvidhi
pañcayajñavidhānaṃ ca paktiṃ cānvāhikīṃ gṛhī // Manu_3.67 [= M 3.57]
pañca sūnā gṛhasthasya cullī peṣaṇy upaskaraḥ
kaṇḍanī codakumbhaś ca badhyate yās tu vāhayan // Manu_3.68 [= M 3.58]
tāsāṃ krameṇa sarvāsāṃ niṣkṛtyarthaṃ maharṣibhiḥ
pañca kḷptā mahāyajñāḥ pratyahaṃ gṛhamedhinām // Manu_3.69 [= M 3.59]
adhyāpanaṃ brahmayajñaḥ pitṛyajñas tu tarpaṇam
homo daivo balir bhauto nṛyajño 'tithipūjanam // Manu_3.70 [= M 3.60]
pañcaitān yo mahāayajñān na hāpayati śaktitaḥ
sa gṛhe 'pi vasan nityaṃ sūnādoṣair na lipyate // Manu_3.71 [= M 3.61]
devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇām ātmanaś ca yaḥ
na nirvapati pañcānām ucchvasan na sa jīvati // Manu_3.72 [= M 3.62]
ahutaṃ ca hutaṃ caiva tathā prahutam eva ca
brāhmyaṃ hutaṃ prāśitaṃ ca pañcayajñān pracakṣate // Manu_3.73 [= M 3.63]
japo 'huto huto homaḥ prahuto bhautiko baliḥ
brāhmyaṃ hutaṃ dvijāgryārcā prāśitaṃ pitṛtarpaṇam // Manu_3.74 [= M 3.64]
svādhyāye nityayuktaḥ syād daive caiveha karmaṇi
daivakarmaṇi yukto hi bibhartīdaṃ carācaram // Manu_3.75 [= M 3.65]
agnau prāstāhutiḥ samyag ādityam upatiṣṭhate
ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ // Manu_3.76 [= M 3.66]
yathā vāyuṃ samāśritya vartante sarvajantavaḥ
tathā gṛhastham āśritya vartante sarva āśramāḥ // Manu_3.77 [= M 3.67]
yasmāt trayo 'py āśramiṇo jñānenānnena cānvaham
gṛhasthenaiva dhāryante tasmāj jyeṣṭhāśramo gṛhī // Manu_3.78 [= M 3.68]
sa saṃdhāryaḥ prayatnena svargam akṣayam icchatā
sukhaṃ cehecchatātyantaṃ yo 'dhāryo durbalendriyaiḥ // Manu_3.79 [= M 3.69]
ṛṣayaḥ pitaro devā bhūtāny atithayas tathā
āśāsate kuṭumbibhyas tebhyaḥ kāryaṃ vijānatā // Manu_3.80 [= M 3.70]
svādhyāyenārcayeta rṣīn homair devān yathāvidhi
pitṝñ śrāddhaiś ca nṝn annair bhūtāni balikarmaṇā // Manu_3.81 [= M 3.71]
kuryād aharahaḥ śrāddham annādyenodakena vā
payomūlaphalair vāpi pitṛbhyaḥ prītim āvahan // Manu_3.82 [= M 3.72]
ekam apy āśayed vipraṃ pitrarthe pāñcayajñike
na caivātrāśayet kiṃ cid vaiśvadevaṃ prati dvijam // Manu_3.83 [= M 3.73]
vaiśvadevasya siddhasya gṛhye 'gnau vidhipūrvakam
ābhyaḥ kuryād devatābhyo brāhmaṇo homam anvaham // Manu_3.84 [= M 3.74]
agneḥ somasya caivādau tayoś caiva samastayoḥ
viśvebhyaś caiva devebhyo dhanvantaraya eva ca // Manu_3.85 [= M 3.75]
kuhvai caivānumatyai ca prajāpataya eva ca
saha dyāvāpṛthivyoś ca tathā sviṣṭakṛte 'ntataḥ // Manu_3.86 [= M 3.76]
evaṃ samyagg havir hutvā sarvadikṣu pradakṣiṇam
indrāntakāppatīndubhyaḥ sānugebhyo baliṃ haret // Manu_3.87 [= M 3.77]
marudbhya iti tu dvāri kṣiped apsv adbhya ity api
vanaspatibhya ity evaṃ musalolūkhale haret // Manu_3.88 [= M 3.78]
ucchīrṣake śriyai kuryād bhadrakālyai ca pādataḥ
brahmavāstoṣpatibhyāṃ tu vāstumadhye baliṃ haret // Manu_3.89 [= M 3.79]
viśvebhyaś caiva devebhyo balim ākāśa utkṣipet
divācarebhyo bhūtebhyo naktaṃcāribhya eva ca // Manu_3.90 [= M 3.80]
pṛṣṭhavāstuni kurvīta baliṃ sarvātmabhūtaye
pitṛbhyo baliśeṣaṃ tu sarvaṃ dakṣiṇato haret // Manu_3.91 [= M 3.81]
śūnāṃ ca patitānāṃ ca śvapacāṃ pāparogiṇām
vayasānāṃ kṛmīṇāṃ ca śanakair nirvaped bhuvi // Manu_3.92 [= M 3.82]
evaṃ yaḥ sarvabhūtāni brāhmaṇo nityam arcati
sa gacchati paraṃ sthānaṃ tejomūrtiḥ pathā rjunā // Manu_3.93 [= M 3.83]
kṛtvaitad balikarmaivam atithiṃ pūrvam āśayet
bhikṣāṃ ca bhikṣave dadyād vidhivad brahmacāriṇe // Manu_3.94 [= M 3.84]
yat puṇyaphalam āpnoti gāṃ dattvā vidhivad guroḥ
tat puṇyaphalam āpnoti bhikṣāṃ dattvā dvijo gṛhī // Manu_3.95 [= M 3.85]
bhikṣām apy udapātraṃ vā satkṛtya vidhipūrvakam
vedatattvārthaviduṣe brāhmaṇāyopapādayet // Manu_3.96 [= M 3.86]
naśyanti havyakavyāni narāṇām avijānatām
bhasmībhūteṣu vipreṣu mohād dattāni dātṛbhiḥ // Manu_3.97 [= M 3.87]
vidyātapaḥsamṛddheṣu hutaṃ vipramukhāgniṣu
nistārayati durgāc ca mahataś caiva kilbiṣāt // Manu_3.98 [= M 3.88]
saṃprāptāya tv atithaye pradadyād āsanodake
annaṃ caiva yathāśakti satkṛtya vidhipūrvakam // Manu_3.99 [= M 3.89]
śilān apy uñchato nityaṃ pañcāgnīn api juhvataḥ
sarvaṃ sukṛtam ādatte brāhmaṇo 'narcito vasan // Manu_3.100 [= M 3.90]
tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
etāny api satāṃ gehe nocchidyante kadā cana // Manu_3.101 [= M 3.91]
ekarātraṃ tu nivasann atithir brāhmaṇaḥ smṛtaḥ
anityaṃ hi sthito yasmāt tasmād atithir ucyate // Manu_3.102 [= M 3.92]
naikagrāmīṇam atithiṃ vipraṃ sāṅgatikaṃ tathā
upasthitaṃ gṛhe vidyād bhāryā yatrāgnayo 'pi vā // Manu_3.103 [= M 3.93]
upāsate ye gṛhasthāḥ parapākam abuddhayaḥ
tena te pretya paśutāṃ vrajanty annādidāyinaḥ // Manu_3.104 [= M 3.94]
apraṇodyo 'tithiḥ sāyaṃ sūryoḍho gṛhamedhinā
kāle prāptas tv akāle vā nāsyānaśnan gṛhe vaset // Manu_3.105 [= M 3.95]
na vai svayaṃ tad aśnīyād atithiṃ yan na bhojayet
dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ vātithipūjanam // Manu_3.106 [= M 3.96]
āsanāvasathau śayyām anuvrajyām upāsanām
uttameṣūttamaṃ kuryād dhīne hīnaṃ same samam // Manu_3.107 [= M 3.97]
vaiśvadeve tu nirvṛtte yady anyo 'tithir āvrajet
tasyāpy annaṃ yathāśakti pradadyān na baliṃ haret // Manu_3.108 [= M 3.98]
na bhojanārthaṃ sve vipraḥ kulagotre nivedayet
bhojanārthaṃ hi te śaṃsan vāntāśīty ucyate budhaiḥ // Manu_3.109 [= M 3.99]
na brāhmaṇasya tv atithir gṛhe rājanya ucyate
vaiśyaśūdrau sakhā caiva jñātayo gurur eva ca // Manu_3.110 [= M 3.100]
yadi tv atithidharmeṇa kṣatriyo gṛham āvrajet
bhuktavatsu ca vipreṣu kāmaṃ tam api bhojayet // Manu_3.111 [= M 3.101]
vaiśyaśūdrāv api prāptau kuṭumbe 'tithidharmiṇau
bhojayet saha bhṛtyais tāv ānṛśaṃsyaṃ prayojayan // Manu_3.112 [= M 3.102]
itarān api sakhyādīn samprītyā gṛham āgatān
prakṛtyānnaṃ yathāśakti bhojayet saha bhāryayā // Manu_3.113 [= M 3.103]
suvāsinīḥ kumārīś ca rogiṇo garbhiṇīḥ striyaḥ
atithibhyo 'gra evaitān bhojayed avicārayan // Manu_3.114 [= M 3.104]
adattvā tu ya etebhyaḥ pūrvaṃ bhuṅkte 'vicakṣaṇaḥ
sa bhuñjāno na jānāti śvagṛdhrair jagdhim ātmanaḥ // Manu_3.115 [= M 3.105]
bhuktavatsv atha vipreṣu sveṣu bhṛtyeṣu caiva hi
bhuñjīyātāṃ tataḥ paścād avaśiṣṭaṃ tu dampatī // Manu_3.116 [= M 3.106]
devān ṛṣīn manuṣyāṃś ca pitṝn gṛhyāś ca devatāḥ
pūjayitvā tataḥ paścād gṛhasthaḥ śeṣabhug bhavet // Manu_3.117 [= M 3.107]
aghaṃ sa kevalaṃ bhuṅkte yaḥ pacaty ātmakāraṇāt
yajñaśiṣṭāśanaṃ hy etat satām annaṃ vidhīyate // Manu_3.118 [= M 3.108]
rājartviksnātakagurūn priyaśvaśuramātulān
arhayen madhuparkeṇa parisaṃvatsarāt punaḥ // Manu_3.119 [= M 3.109]
rājā ca śrotriyaś caiva yajñakarmaṇy upasthitau
madhuparkeṇa saṃpūjyau na tv ayajña iti sthitiḥ // Manu_3.120 [= M 3.110]
sāyaṃ tv annasya siddhasya patny amantraṃ baliṃ haret
vaiśvadevaṃ hi nāmaitat sāyaṃ prātar vidhīyate // Manu_3.121 [= M 3.111]
pitṛyajñaṃ tu nirvartya vipraś candrakṣaye 'gnimān
piṇḍānvāhāryakaṃ śrāddhaṃ kuryān māsānumāsikam // Manu_3.122 [= M 3.112]
pitṝṇāṃ māsikaṃ śrāddham anvāhāryaṃ vidur budhāḥ
tac cāmiṣeṇā kartavyaṃ praśastena prayatnataḥ // Manu_3.123 [= M 3.113]
tatra ye bhojanīyāḥ syur ye ca varjyā dvijottamāḥ
yāvantaś caiva yaiś cānnais tān pravakṣyāmy aśeṣataḥ // Manu_3.124 [= M 3.114]
dvau daive pitṛkārye trīn ekaikam ubhayatra vā
bhojayet susamṛddho 'pi na prasajjeta vistare // Manu_3.125 [= M 3.115]
satkriyāṃ deśakālau ca śaucaṃ brāhmaṇasaṃpadaḥ
pañcaitān vistaro hanti tasmān neheta vistaram // Manu_3.126 [= M 3.116]
prathitā pretakṛtyaiṣā pitryaṃ nāma vidhukṣaye
tasmin yuktasyaiti nityaṃ pretakṛtyaiva laukikī // Manu_3.127 [= M 3.117]
śrotriyāyaiva deyāni havyakavyāni dātṛbhiḥ
arhattamāya viprāya tasmai dattaṃ mahāphalam // Manu_3.128 [= M 3.118]
ekaikam api vidvāṃsaṃ daive pitrye ca bhojayet
puṣkalaṃ phalam āpnoti nāmantrajñān bahūn api // Manu_3.129 [= M 3.119]
dūrād eva parīkṣeta brāhmaṇaṃ vedapāragam
tīrthaṃ tad dhavyakavyānāṃ pradāne so 'tithiḥ smṛtaḥ // Manu_3.130 [= M 3.120]
sahasraṃ hi sahasrāṇām anṛcāṃ yatra bhuñjate
ekas tān mantravit prītaḥ sarvān arhati dharmataḥ // Manu_3.131 [= M 3.121]
jñānotkṛṣṭāya deyāni kavyāni ca havīṃṣi ca
na hi hastāv asṛgdigdhau rudhireṇaiva śudhyataḥ // Manu_3.132 [= M 3.122]
yāvato grasate grāsān havyakavyeṣv amantravit
tāvato grasate preto dīptaśūlarṣṭyayoguḍān // Manu_3.133 [= M 3.123]
jñānaniṣṭhā dvijāḥ ke cit taponiṣṭhās tathāpare
tapaḥsvādhyāyaniṣṭhāś ca karmaniṣṭhās tathāpare // Manu_3.134 [= M 3.124]
jñānaniṣṭheṣu kavyāni pratiṣṭhāpyāni yatnataḥ
havyāni tu yathānyāyaṃ sarveṣv eva caturṣv api // Manu_3.135 [= M 3.125]
aśrotriyaḥ pitā yasya putraḥ syād vedapāragaḥ
aśrotriyo vā putraḥ syāt pitā syād vedapāragaḥ // Manu_3.136 [= M 3.126]
jyāyāṃsam anayor vidyād yasya syāc chrotriyaḥ pitā
mantrasaṃpūjanārthaṃ tu satkāram itaro 'rhati // Manu_3.137 [= M 3.127]
na śrāddhe bhojayen mitraṃ dhanaiḥ kāryo 'sya saṃgrahaḥ
nāriṃ na mitraṃ yaṃ vidyāt taṃ śrāddhe bhojayed dvijam // Manu_3.138 [= M 3.128]
yasya mitrapradhānāni śrāddhāni ca havīṃṣi ca
tasya pretya phalaṃ nāsti śrāddheṣu ca haviḥṣu ca // Manu_3.139 [= M 3.129]
yaḥ saṃgatāni kurute mohāc chrāddhena mānavaḥ
sa svargāc cyavate lokāc chrāddhamitro dvijādhamaḥ // Manu_3.140 [= M 3.130]
saṃbhojāni sābhihitā paiśācī dakṣiṇā dvijaiḥ
ihaivāste tu sā loke gaur andhevaikaveśmani // Manu_3.141 [= M 3.131]
yatheriṇe bījam uptvā na vaptā labhate phalam
tathānṛce havir dattvā na dātā labhate phalam // Manu_3.142 [= M 3.132]
dātṝn pratigrahītṝṃś ca kurute phalabhāginaḥ
viduṣe dakṣiṇāṃ dattvā vidhivat pretya ceha ca // Manu_3.143 [= M 3.133]
kāmaṃ śrāddhe 'rcayen mitraṃ nābhirūpam api tv arim
dviṣatā hi havir bhuktaṃ bhavati pretya niṣphalam // Manu_3.144 [= M 3.134]
yatnena bhojayec chrāddhe bahvṛcaṃ vedapāragam
śākhāntagam athādhvaryuṃ chandogaṃ tu samāptikam // Manu_3.145 [= M 3.135]
eṣām anyatamo yasya bhuñjīta śrāddham arcitaḥ
pitṝṇāṃ tasya tṛptiḥ syāc chāśvatī sāptapauruṣī // Manu_3.146 [= M 3.136]
eṣa vai prathamaḥ kalpaḥ pradāne havyakavyayoḥ
anukalpas tv ayaṃ jñeyaḥ sadā sadbhir anuṣṭhitaḥ // Manu_3.147 [= M 3.137]
mātāmahaṃ mātulaṃ ca svasrīyaṃ śvaśuraṃ gurum
dauhitraṃ viṭpatiṃ bandhum ṛtvig yājyau ca bhojayet // Manu_3.148 [= M 3.138]
na brāhmaṇaṃ parīkṣeta daive karmaṇi dharmavit
pitrye karmaṇi tu prāpte parīkṣeta prayatnataḥ // Manu_3.149 [= M 3.139]
ye stenapatitaklībā ye ca nāstikavṛttayaḥ
tān havyakavyayor viprān anarhān manur abravīt // Manu_3.150 [= M 3.140]
jaṭilaṃ cānadhīyānaṃ durbālaṃ kitavaṃ tathā
yājayanti ca ye pūgāṃs tāṃś ca śrāddhe na bhojayet // Manu_3.151 [= M 3.141]
cikitsakān devalakān māṃsavikrayiṇas tathā
vipaṇena ca jīvanto varjyāḥ syur havyakavyayoḥ // Manu_3.152 [= M 3.142]
preṣyo grāmasya rājñaś ca kunakhī śyāvadantakaḥ
pratiroddhā guroś caiva tyaktāgnir vārdhuṣis tathā // Manu_3.153 [= M 3.143]
yakṣmī ca paśupālaś ca parivettā nirākṛtiḥ
brahmadviṭ parivittiś ca gaṇābhyantara eva ca // Manu_3.154 [= M 3.144]
kuśīlavo 'vakīrṇī ca vṛṣalīpatir eva ca
paunarbhavaś ca kāṇaś ca yasya copapatir gṛhe // Manu_3.155 [= M 3.145]
bhṛtakādhyāpako yaś ca bhṛtakādhyāpitas tathā
śūdraśiṣyo guruś caiva vāgduṣṭaḥ kuṇḍagolakau // Manu_3.156 [= M 3.146]
akāraṇe parityaktā mātāpitror guros tathā
brāhmair yaunaiś ca saṃbandhaiḥ saṃyogaṃ patitair gataḥ // Manu_3.157 [= M 3.147]
agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī
samudrayāyī bandī ca tailikaḥ kūṭakārakaḥ // Manu_3.158 [= M 3.148]
pitrā vivadamānaś ca kitavo madyapas tathā
pāparogy abhiśastaś ca dāmbhiko rasavikrayī // Manu_3.159 [= M 3.149]
dhanuḥśarāṇāṃ kartā ca yaś cāgredidhiṣūpatiḥ
mitradhrug dyūtavṛttiś ca putrācāryas tathaiva ca // Manu_3.160 [= M 3.150]
bhrāmarī ganḍamālī ca śvitry atho piśunas tathā
unmatto 'ndhaś ca varjyāḥ syur vedanindaka eva ca // Manu_3.161 [= M 3.151]
hastigo'śvoṣṭradamako nakṣatrair yaś ca jīvati
pakṣiṇāṃ poṣako yaś ca yuddhācāryas tathaiva ca // Manu_3.162 [= M 3.152]
srotasāṃ bhedako yaś ca teṣāṃ cāvaraṇe rataḥ
gṛhasaṃveśako dūto vṛkṣāropaka eva ca // Manu_3.163 [= M 3.153]
śvakrīḍī śyenajīvī ca kanyādūṣaka eva ca
hiṃsro vṛṣalavṛttiś ca gaṇānāṃ caiva yājakaḥ // Manu_3.164 [= M 3.154]
ācārahīnaḥ klībaś ca nityaṃ yācanakas tathā
kṛṣijīvī ślīpadī ca sadbhir nindita eva ca // Manu_3.165 [= M 3.155]
aurabhriko māhiṣikaḥ parapūrvāpatis tathā
pretaniryāpakaś caiva varjanīyāḥ prayatnataḥ // Manu_3.166 [= M 3.156]
etān vigarhitācārān apāṅkteyān dvijādhamān
dvijātipravaro vidvān ubhayatra vivarjayet // Manu_3.167 [= M 3.157]
brāhmaṇo tv anadhīyānas tṛṇāgnir iva śāmyati
tasmai havyaṃ na dātavyaṃ na hi bhasmani hūyate // Manu_3.168 [= M 3.158]
apāṅktadāne yo dātur bhavaty ūrdhvaṃ phalodayaḥ
daive haviṣi pitrye vā taṃ pravaksyāmy aśeṣataḥ // Manu_3.169 [= M 3.159]
avratair yad dvijair bhuktaṃ parivetrādibhis tathā
apāṅkteyair yad anyaiś ca tad vai rakṣāṃsi bhuñjate // Manu_3.170 [= M 3.160]
dārāgnihotrasaṃyogaṃ kurute yo 'graje sthite
parivettā sa vijñeyaḥ parivittis tu pūrvajaḥ // Manu_3.171 [= M 3.161]
parivittiḥ parivettā yayā ca parividyate
sarve te narakaṃ yānti dātṛyājakapañcamāḥ // Manu_3.172 [= M 3.162]
bhrātur mṛtasya bhāryāyāṃ yo 'nurajyeta kāmataḥ
dharmeṇāpi niyuktāyāṃ sa jñeyo didhiṣūpatiḥ // Manu_3.173 [= M 3.163]
paradāreṣu jāyete dvau sutau kuṇḍagolakau
patyau jīvati kuṇḍaḥ syān mṛte bhartari golakaḥ // Manu_3.174 [= M 3.164]
tau tu jātau parakṣetre prāṇinau pretya ceha ca
dattāni havyakavyāni nāśayanti pradāyinām // Manu_3.175 [= M 3.165]
apāṅktyo yāvataḥ paṅktyān bhuñjānān anupaśyati
tāvatāṃ na phalaṃ tatra dātā prāpnoti bāliśaḥ // Manu_3.176 [= M 3.166]
vīkṣyāndho navateḥ kāṇaḥ ṣaṣṭeḥ śvitrī śatasya tu
pāparogī sahasrasya dātur nāśayate phalam // Manu_3.177 [= M 3.167]
yāvataḥ saṃspṛśed aṅgair brāhmaṇāñ śūdrayājakaḥ
tāvatāṃ na bhaved dātuḥ phalaṃ dānasya paurtikam // Manu_3.168 [= M 3.168]
vedavic cāpi vipro 'sya lobhāt kṛtvā pratigraham
vināśaṃ vrajati kṣipram āmapātram ivāmbhasi // Manu_3.179 [= M 3.169]
somavikrayiṇe viṣṭhā bhiṣaje pūyaśoṇitam
naṣṭaṃ devalake dattam apratiṣṭhaṃ tu vārdhuṣau // Manu_3.180 [= M 3.170]
yat tu vāṇijake dattaṃ neha nāmutra tad bhavet
bhasmanīva hutaṃ dravyaṃ tathā paunarbhave dvije // Manu_3.181 [= M 3.171]
itareṣu tv apāṅktyeṣu yathoddiṣṭeṣv asādhuṣu
medo'sṛṅmāṃsamajjāsthi vadanty annaṃ manīṣiṇaḥ // Manu_3.182 [= M 3.172]
apāṅktyopahatā paṅktiḥ pāvyate yair dvijottamaiḥ
tān nibodhata kārtsnyena dvijāgryān paṅktipāvanān // Manu_3.183 [= M 3.173]
agryāḥ sarveṣu vedeṣu sarvapravacaneṣu ca
śrotriyānvayajāś caiva vijñeyāḥ paṅktipāvanāḥ // Manu_3.184 [= M 3.174]
triṇāciketaḥ pañcāgnis trisuparṇaḥ ṣaḍaṅgavit
brahmadeyātmasantāno jyeṣṭhasāmaga eva ca // Manu_3.185 [= M 3.175]
vedārthavit pravaktā ca brahmacārī sahasradaḥ
śatāyuś caiva vijñeyā brāhmaṇāḥ paṅktipāvanāḥ // Manu_3.186 [= M 3.176]
pūrvedyur aparedyur vā śrāddhakarmaṇy upasthite
nimantrayeta tryavarān samyag viprān yathoditān // Manu_3.187 [= M 3.177]
nimantrito dvijaḥ pitrye niyatātmā bhavet sadā
na ca chandāṃsy adhīyīta yasya śrāddhaṃ ca tad bhavet // Manu_3.188 [= M 3.178]
nimantritān hi pitara upatiṣṭhanti tān dvijān
vāyuvac cānugacchanti tathāsīnān upāsate // Manu_3.189 [= M 3.179]
ketitas tu yathānyāyaṃ havye kavye dvijottamaḥ
kathaṃ cid apy atikrāman pāpaḥ sūkaratāṃ vrajet // Manu_3.190 [= M 3.180]
āmantritas tu yaḥ śrāddhe vṛśalyā saha modate
dātur yad duṣkṛtaṃ kiṃ cit tat sarvaṃ pratipadyate // Manu_3.191 [= M 3.181]
akrodhanāḥ śaucaparāḥ satataṃ brahmacāriṇaḥ
nyastaśastrā mahābhāgāḥ pitaraḥ pūrvadevatāḥ // Manu_3.192 [= M 3.182]
yasmād utpattir eteṣāṃ sarveṣām apy aśeṣataḥ
ye ca yair upacaryāḥ syur niyamais tān nibodhata // Manu_3.193 [= M 3.183]
manor hairaṇyagarbhasya ye marīcyādayaḥ sutāḥ
teṣām ṛṣīṇāṃ sarveṣāṃ putrāḥ pitṛgaṇāḥ smṛtāḥ // Manu_3.194 [= M 3.184]
virāṭsutāḥ somasadaḥ sādhyānāṃ pitaraḥ smṛtāḥ
agniṣvāttāś ca devānāṃ mārīcā lokaviśrutāḥ // Manu_3.195 [= M 3.185]
daityadānavayakṣāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
suparṇakinnarāṇāṃ ca smṛtā barhiṣado 'trijāḥ // Manu_3.196 [= M 3.186]
somapā nāma viprāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ havirbhujaḥ
vaiśyānām ājyapā nāma śūdrāṇāṃ tu sukālinaḥ // Manu_3.197 [= M 3.187]
somapās tu kaveḥ putrā haviṣmanto 'ṅgiraḥsutāḥ
pulastyasyājyapāḥ putrā vasiṣṭhasya sukālinaḥ // Manu_3.198 [= M 3.188]
agnidagdhānagnidagdhān kāvyān barhiṣadas tathā
agniṣvāttāṃś ca saumyāṃś ca viprāṇām eva nirdiśet // Manu_3.199 [= M 3.189]
ya ete tu gaṇā mukhyāḥ pitṝṇāṃ parikīrtitāḥ
teṣām apīha vijñeyaṃ putrapautram anantakam // Manu_3.200 [= M 3.190]
ṛṣibhyaḥ pitaro jātāḥ pitṛbhyo devamānavāḥ
devebhyas tu jagat sarvaṃ caraṃ sthāṇv anupūrvaśaḥ // Manu_3.201 [= M 3.191]
rājatair bhājanair eṣām atho vā rajatānvitaiḥ
vāry api śraddhayā dattam akṣayāyopakalpate // Manu_3.202 [= M 3.192]
daivakāryād dvijātīnāṃ pitṛkāryaṃ viśiṣyate
daivaṃ hi pitṛkāryasya pūrvam āpyāyanaṃ smṛtam // Manu_3.203 [= M 3.193]
teṣām ārakṣabhūtaṃ tu pūrvaṃ daivaṃ niyojayet
raksāṃsi vipralumpanti śrāddham ārakṣavarjitam // Manu_3.204 [= M 3.194]
daivādyantaṃ tad īheta pitrādyantaṃ na tad bhavet
pitrādyantaṃ tv īhamānaḥ kṣipraṃ naśyati sānvayaḥ // Manu_3.205 [= M 3.195]
śuciṃ deśaṃ viviktaṃ ca gomayenopalepayet
dakṣināpravaṇaṃ caiva prayatnenopapādayet // Manu_3.206 [= M 3.196]
avakāśeṣu cokṣeṣu jalatīreṣu caiva hi
vivikteṣu ca tuṣyanti dattena pitaraḥ sadā // Manu_3.207 [= M 3.197]
āsaneṣūpakḷpteṣu barhiṣmatsu pṛthakpṛthak
upaspṛṣṭodakān samyag viprāṃs tān upaveśayet // Manu_3.208 [= M 3.198]
upaveśya tu tān viprān āsaneṣv ajugupsitān
gandhamālyaiḥ surabhibhir arcayed daivapūrvakam // Manu_3.209 [= M 3.199]
teṣām udakam ānīya sapavitrāṃs tilān api
agnau kuryād anujñāto brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ saha // Manu_3.210 [= M 3.200]
agneḥ somayamābhyāṃ ca kṛtvāpyāyanam āditaḥ
havirdānena vidhivat paścāt saṃtarpayet pitṝn // Manu_3.211 [= M 3.201]
agnyabhāve tu viprasya pāṇāv evopapādayet
yo hy agniḥ sa dvijo viprair mantradarśibhir ucyate // Manu_3.212 [= M 3.202]
akrodhanān suprasādān vadanty etān purātanān
lokasyāpyāyane yuktān śrāddhadevān dvijottamān // Manu_3.213 [= M 3.203]
apasavyam agnau kṛtvā sarvam āvṛtya vikramam
apasavyena hastena nirvaped udakaṃ bhuvi // Manu_3.214 [= M 3.204]
trīṃs tu tasmād dhaviḥśeṣāt piṇḍān kṛtvā samāhitaḥ
audakenaiva vidhinā nirvaped dakṣiṇāmukhaḥ // Manu_3.215 [= M 3.205]
nyupya piṇḍāṃs tatas tāṃs tu prayato vidhipūrvakam
teṣu darbheṣu taṃ hastaṃ nirmṛjyāl lepabhāginām // Manu_3.216 [= M 3.206]
ācamyodakparāvṛtya trir āyamya śanair asūn
ṣaḍ ṛtūṃś ca namaskuryāt pitṝn eva ca mantravat // Manu_3.217 [= M 3.207]
udakaṃ ninayec cheṣaṃ śanaiḥ piṇḍāntike punaḥ
avajighrec ca tān piṇḍān yathānyuptān samāhitaḥ // Manu_3.218 [= M 3.208]
piṇḍebhyas tv alpikāṃ mātrāṃ samādāyānupūrvaśaḥ
tān eva viprān āsīnān vidhivat pūrvam āśayet // Manu_3.219 [= M 3.209]
dhriyamāṇe tu pitari pūrveṣām eva nirvapet
vipravad vāpi taṃ śrāddhe svakaṃ pitaram āśayet // Manu_3.220 [= M 3.210]
pitā yasya nivṛttaḥ syāj jīvec cāpi pitāmahaḥ
pituḥ sa nāma saṅkīrtya kīrtayet prapitāmaham // Manu_3.221 [= M 3.211]
pitāmaho vā tacchrāddhaṃ bhuñjītety abravīn manuḥ
kāmaṃ vā samanujñātaḥ svayam eva samācaret // Manu_3.222 [= M 3.212]
teṣāṃ dattvā tu hasteṣu sapavitraṃ tilodakam
tatpiṇḍāgraṃ prayaccheta svadhaiṣām astv iti bruvan // Manu_3.223 [= M 3.213]
pāṇibhyāṃ tūpasaṃgṛhya svayam annasya vardhitam
viprāntike pitṝn dhyāyan śanakair upanikṣipet // Manu_3.224 [= M 3.214]
ubhayor hastayor muktaṃ yad annam upanīyate
tad vipralumpanty asurāḥ sahasā duṣṭacetasaḥ // Manu_3.225 [= M 3.215]
guṇāṃś ca sūpaśākādyān payo dadhi ghṛtaṃ madhu
vinyaset prayataḥ pūrvaṃ bhūmāv eva samāhitaḥ // Manu_3.226 [= M 3.216]
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca vividhaṃ mūlāni ca phalāni ca
hṛdyāni caiva māṃsāni pānāni surabhīṇi ca // Manu_3.227 [= M 3.217]
upanīya tu tat sarvaṃ śanakaiḥ susamāhitaḥ
pariveṣayeta prayato guṇān sarvān pracodayan // Manu_3.228 [= M 3.218]
nāsram āpātayej jātu na kupyen nānṛtaṃ vadet
na pādena spṛśed annaṃ na caitad avadhūnayet // Manu_3.229 [= M 3.219]
asraṃ gamayati pretān kopo 'rīn anṛtaṃ śunaḥ
pādasparśas tu rakṣāṃsi duṣkṛtīn avadhūnanam // Manu_3.230 [= M 3.220]
yad yad roceta viprebhyas tat tad dadyād amatsaraḥ
brahmodyāś ca kathāḥ kuryāt pitṝṇām etad īpsitam // Manu_3.231 [= M 3.221]
svādhyāyaṃ śrāvayet pitrye dharmaśāstrāṇi caiva hi
ākhyānānītihāsāṃś ca purāṇāni khilāni ca // Manu_3.232 [= M 3.222]
harṣayed brāhmaṇāṃs tuṣṭo bhojayec ca śanaiḥśanaiḥ
annādyenāsakṛc caitān guṇaiś ca paricodayet // Manu_3.233 [= M 3.223]
vratastham api dauhitraṃ śrāddhe yatnena bhojayet
kutapaṃ cāsanaṃ dadyāt tilaiś ca vikiren mahīm // Manu_3.234 [= M 3.224]
trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapas tilāḥ
trīṇi cātra praśaṃsanti śaucam akrodham atvarām // Manu_3.235 [= M 3.225]
atyuṣṇaṃ sarvam annaṃ syād bhuñjīraṃs te ca vāgyatāḥ
na ca dvijātayo brūyur dātrā pṛṣṭā havirguṇān // Manu_3.236 [= M 3.226]
yāvad uṣmā bhavaty annaṃ yāvad aśnanti vāgyatāḥ
pitaras tāvad aśnanti yāvan noktā havirguṇāḥ // Manu_3.237 [= M 3.227]
yad veṣṭitaśirā bhuṅkte yad bhuṅkte dakṣiṇāmukhaḥ
sopānatkaś ca yad bhuṅkte tad vai rakṣāṃsi bhuñjate // Manu_3.238 [= M 3.228]
cāṇḍālaś ca varāhaś ca kukkuṭaḥ śvā tathaiva ca
rajasvalā ca ṣaṇḍhaś ca nekṣerann aśnato dvijān // Manu_3.239 [= M 3.229]
home pradāne bhojye ca yad ebhir abhivīkṣyate
daive haviṣi pitrye vā tad gacchaty ayathātatham // Manu_3.240 [= M 3.230]
ghrāṇena sūkaro hanti pakṣavātena kukkuṭaḥ
śvā tu dṛṣṭinipātena sparśeṇāvaravarṇajaḥ // Manu_3.241 [= M 3.231]
khañjo vā yadi vā kāṇo dātuḥ preṣyo 'pi vā bhavet
hīnātiriktagātro vā tam apy apanayet punaḥ // Manu_3.242 [= M 3.232]
brāhmaṇaṃ bhikṣukaṃ vāpi bhojanārtham upasthitam
brāhmaṇair abhyanujñātaḥ śaktitaḥ pratipūjayet // Manu_3.243 [= M 3.233]
sārvavarṇikam annādyaṃ saṃnīyāplāvya vāriṇā
samutsṛjed bhuktavatām agrato vikiran bhuvi // Manu_3.244 [= M 3.234]
asaṃskṛtapramītānāṃ tyāgināṃ kulayoṣitām
ucchiṣṭaṃ bhāgadheyaṃ syād darbheṣu vikiraś ca yaḥ // Manu_3.245 [= M 3.235]
uccheṣaṇāṃ bhūmigatam ajihmasyāśaṭhasya ca
dāsavargasya tat pitrye bhāgadheyaṃ pracakṣate // Manu_3.246 [= M 3.236]
āsapiṇḍakriyākarma dvijāteḥ saṃsthitasya tu
adaivaṃ bhojayec chrāddhaṃ piṇḍam ekaṃ ca nirvapet // Manu_3.247 [= M 3.237]
sahapiṇḍakriyāyāṃ tu kṛtāyām asya dharmataḥ
anayaivāvṛtā kāryaṃ piṇḍanirvapanaṃ sutaiḥ // Manu_3.248 [= M 3.238]
śrāddhaṃ bhuktvā ya ucchiṣṭaṃ vṛṣalāya prayacchati
sa mūḍho narakaṃ yāti kālasūtram avākśirāḥ // Manu_3.249 [= M 3.239]
śrāddhabhug vṛṣalītalpaṃ tad ahar yo 'dhigacchati
tasyāḥ purīṣe taṃ māsaṃ pitaras tasya śerate // Manu_3.250 [= M 3.240]
pṛṣṭvā svaditam ity evaṃ tṛptān ācāmayet tataḥ
ācāntāṃś cānujānīyād abhito ramyatām iti // Manu_3.251 [= M 3.241]
svadhāstv ity eva taṃ brūyur brāhmaṇās tadanantaram
svadhākāraḥ parā hy āṣīḥ sarveṣu pitṛkarmasu // Manu_3.252 [= M 3.242]
tato bhuktavatāṃ teṣām annaśeṣaṃ nivedayet
yathā brūyus tathā kuryād anujñātas tato dvijaiḥ // Manu_3.253 [= M 3.243]
pitrye svaditam ity eva vācyaṃ goṣṭhe tu suśṛtam
saṃpannam ity abhyudaye daive rucitam ity api // Manu_3.254 [= M 3.244]
aparāhṇas tathā darbhā vāstusaṃpādanaṃ tilāḥ
sṛṣṭir mṛṣṭir dvijāś cāgryāḥ śrāddhakarmasu saṃpadaḥ // Manu_3.255 [= M 3.245]
darbhāḥ pavitraṃ pūrvāhṇo haviṣyāṇi ca sarvaśaḥ
pavitraṃ yac ca pūrvoktaṃ vijñeyā havyasaṃpadaḥ // Manu_3.256 [= M 3.246]
munyannāni payaḥ somo māṃsaṃ yac cānupaskṛtam
aksāralavaṇaṃ caiva prakṛtyā havir ucyate // Manu_3.257 [= M 3.247]
visṛjya brāhmaṇāṃs tāṃs tu niyato vāgyataḥ śuciḥ
dakṣiṇāṃ diśam ākāṅkṣan yācetemān varān pitṝn // Manu_3.258 [= M 3.248]
dātāro no 'bhivardhantāṃ vedāḥ saṃtatir eva ca
śraddhā ca no mā vyagamad bahudeyaṃ ca no 'stv iti // Manu_3.259 [= M 3.249]
evaṃ nirvapaṇaṃ kṛtvā piṇḍāṃs tāṃs tadanantaram
gāṃ vipram ajam agniṃ vā prāśayed apsu vā kṣipet // Manu_3.260 [= M 3.250]
piṇḍanirvapaṇaṃ ke cit parastād eva kurvate
vayobhiḥ khādayanty anye prakṣipanty anale 'psu vā // Manu_3.261 [= M 3.251]
pativratā dharmapatnī pitṛpūjanatatparā
madhyamaṃ tu tataḥ piṇḍam adyāt samyak sutārthinī // Manu_3.262 [= M 3.252]
āyuṣmantaṃ sutaṃ sūte yaśomedhāsamanvitam
dhanavantaṃ prajāvantaṃ sāttvikaṃ dhārmikaṃ tathā // Manu_3.263 [= M 3.253]
praksālya hastāv ācāmya jñātiprāyaṃ prakalpayet
jñātibhyaḥ satkṛtaṃ dattvā bāndhavān api bhojayet // Manu_3.264 [= M 3.254]
uccheṣaṇaṃ tu tat tiṣṭhed yāvad viprā visarjitāḥ
tato gṛhabaliṃ kuryād iti dharmo vyavasthitaḥ // Manu_3.265 [= M 3.255]
havir yac cirarātrāya yac cānantyāya kalpate
pitṛbhyo vidhivad dattaṃ tat pravakṣyāmy aśeṣataḥ // Manu_3.266 [= M 3.256]
tilair vrīhiyavair māṣair adbhir mūlaphalena vā
dattena māsaṃ tṛpyanti vidhivat pitaro nṛnām // Manu_3.267 [= M 3.257]
dvau māsau matsyamāṃsena trīn māsān hāriṇena tu
aurabhreṇātha caturaḥ śākunenātha pañca vai // Manu_3.268 [= M 3.258]
ṣaṇmāsāṃś chāgamāṃsena pārṣatena ca sapta vai
aṣṭāv enasya māṃsena rauraveṇa navaiva tu // Manu_3.269 [= M 3.259]
daśamāsāṃs tu tṛpyanti varāhamahiṣāmiṣaiḥ
śaśakūrmayos tu māṃsena māsān ekādaśaiva tu // Manu_3.270 [= M 3.260]
saṃvatsaraṃ tu gavyena payasā pāyasena ca
vārdhrīṇasasya māṃsena tṛptir dvādaśavārṣikī // Manu_3.271 [= M 3.261]
kālaśākaṃ mahāśalkāḥ khaṅgalohāmiṣaṃ madhu
ānantyāyaiva kalpyante munyannāni ca sarvaśaḥ // Manu_3.272 [= M 3.262]
yat kiṃ cin madhunā miśraṃ pradadyāt tu trayodaśīm
tad apy akṣayam eva syād varṣāsu ca maghāsu ca // Manu_3.273 [= M 3.263]
api naḥ sa kule bhūyād yo no dadyāt trayodaśīm
pāyasaṃ madhusarpirbhyāṃ prāk chāye kuñjarasya ca // Manu_3.274 [= M 3.264]
yad yad dadāti vidhivat samyak śraddhāsamanvitaḥ
tat tat pitṝṇāṃ bhavati paratrānantam akṣayam // Manu_3.275 [= M 3.265]
kṛṣṇapakṣe daśamyādau varjayitvā caturdaśīm
śrāddhe praśastās tithayo yathaitā na tathetarāḥ // Manu_3.276 [= M 3.266]
yukṣu kurvan dinarkṣeṣu sarvān kāmān samaśnute
ayukṣu tu pitṝn sarvān prajāṃ prāpnoti puṣkalām // Manu_3.277 [= M 3.267]
yathā caivāparaḥ pakṣaḥ pūrvapakṣād viśiṣyate
tathā śrāddhasya pūrvāhṇād aparāhṇo viśiṣyate // Manu_3.278 [= M 3.268]
prācīnāvītinā samyag apasavyam atandriṇā
pitryam ā nidhanāt kāryaṃ vidhivad darbhapāṇinā // Manu_3.279 [= M 3.269]
rātrau śrāddhaṃ na kurvīta rākṣasī kīrtitā hi sā
saṃdhyayor ubhayoś caiva sūrye caivācirodite // Manu_3.280 [= M 3.270]
anena vidhinā śrāddhaṃ trir abdasyeha nirvapet
hemantagrīṣmavarṣāsu pāñcayajñikam anvaham // Manu_3.281 [= M 3.271]
na paitṛyajñiyo homo laukike 'gnau vidhīyate
na darśena vinā śrāddham āhitāgner dvijanmanaḥ // Manu_3.282 [= M 3.272]
yad eva tarpayaty adbhiḥ pitṝn snātvā dvijottamaḥ
tenaiva kṛtsnam āpnoti pitṛyajñakriyāphalam // Manu_3.283 [= M 3.273]
vasūn vadanti tu pitṝn rudrāṃś caiva pitāmahān
prapitāmahāṃs tathādityān śrutir eṣā sanātanī // Manu_3.284 [= M 3.274]
vighasāśī bhaven nityaṃ nityaṃ vāmṛtabhojanaḥ
vighaso bhuktaśeṣaṃ tu yajñaśeṣaṃ tathāmṛtam // Manu_3.285 [= M 3.275]
etad vo 'bhihitaṃ sarvaṃ vidhānaṃ pāñcayajñikam
dvijātimukhyavṛttīnāṃ vidhānaṃ śrūyatām iti // Manu_3.286 [= M 3.276]
caturtham āyuṣo bhāgam uṣitvādyaṃ gurau dvijāḥ
dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ kṛtadāro gṛhe vaset // Manu_4.1
adroheṇaiva bhūtānām alpadroheṇa vā punaḥ
yā vṛttis tāṃ samāsthāya vipro jīved anāpadi // Manu_4.2
yātrāmātraprasiddhyarthaṃ svaiḥ karmabhir agarhitaiḥ
akleśena śarīrasya kurvīta dhanasaṃcayam // Manu_4.3
ṛtāmṛtābhyāṃ jīvet tu mṛtena pramṛtena vā
satyānṛtābhyām api vā na śvavṛttyā kadā cana // Manu_4.4
ṛtam uñchaśilaṃ jñeyam amṛtaṃ syād ayācitam
mṛtaṃ tu yācitaṃ bhaikṣaṃ pramṛtaṃ karṣaṇaṃ smṛtam // Manu_4.5
satyānṛtaṃ tu vāṇijyaṃ tena caivāpi jīvyate
sevā śvavṛttir ākhyātā tasmāt tāṃ parivarjayet // Manu_4.6
kusūladhānyako vā syāt kumbhīdhānyaka eva vā
tryahaihiko vāpi bhaved aśvastanika eva vā // Manu_4.7
caturṇām api caiteṣāṃ dvijānāṃ gṛhamedhinām
jyāyān paraḥ paro jñeyo dharmato lokajittamaḥ // Manu_4.8
ṣaṭkarmaiko bhavaty eṣāṃ tribhir anyaḥ pravartate
dvābhyām ekaś caturthas tu brahmasattreṇa jīvati // Manu_4.9
vartayaṃś ca śiloñchābhyām agnihotraparāyaṇaḥ
iṣṭīḥ pārvāyaṇāntīyāḥ kevalā nirvapet sadā // Manu_4.10
na lokavṛttaṃ varteta vṛttihetoḥ kathaṃ cana
ajihmām aśathāṃ śuddhāṃ jīved brāhmaṇajīvikām // Manu_4.11
saṃtoṣaṃ param āsthāya sukhārthī saṃyato bhavet
saṃtoṣamūlaṃ hi sukhaṃ duḥkhamūlaṃ viparyayaḥ // Manu_4.12
ato 'nyatamayā vṛttyā jīvaṃs tu snātako dvijaḥ
svargāyuṣyayaśasyāni vratāṇīmāni dhārayet // Manu_4.13
vedoditaṃ svakaṃ karma nityaṃ kuryād atandritaḥ
tad dhi kurvan yathāśakti prāpnoti paramāṃ gatim // Manu_4.14
nehetārthān prasaṅgena na viruddhena karmaṇā
na vidyamāneṣv artheṣu nārtyām api yatas tataḥ // Manu_4.15
indriyārtheṣu sarveṣu na prasajyeta kāmataḥ
atiprasaktiṃ caiteṣāṃ manasā saṃnivartayet // Manu_4.16
sarvān parityajed arthān svādhyāyasya virodhinaḥ
yathā tathādhyāpayaṃs tu sā hy asya kṛtakṛtyatā // Manu_4.17
vayasaḥ karmaṇo 'rthasya śrutasyābhijanasya ca
veṣavāgbuddhisārūpyam ācaran vicared iha // Manu_4.18
buddhivṛddhikarāṇy āśu dhanyāni ca hitāni ca
nityaṃ śāstrāṇy avekṣeta nigamāṃś caiva vaidikān // Manu_4.19
yathā yathā hi puruṣaḥ śāstraṃ samadhigacchati
tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate // Manu_4.20
ṛṣiyajñaṃ devayajñaṃ bhūtayajñaṃ ca sarvadā
nṛyajñaṃ pitṛyajñaṃ ca yathāśakti na hāpayet // Manu_4.21
etān eke mahāyajñān yajñaśāstravido janāḥ
anīhamānāḥ satatam indriyeṣv eva juhvati // Manu_4.22
vācy eke juhvati prāṇaṃ prāṇe vācaṃ ca sarvadā
vāci prāṇe ca paśyanto yajñanirvṛttim akṣayām // Manu_4.23
jñānenaivāpare viprā yajanty etair makhaiḥ sadā
jñānamūlāṃ kriyām eṣāṃ paśyanto jñānacakṣuṣā // Manu_4.24
agnihotraṃ ca juhuyād ādyante dyuniśoḥ sadā
darśena cārdhamāsānte paurṇāmāsena caiva hi // Manu_4.25
sasyānte navasasyeṣṭyā tathā rtvante dvijo 'dhvaraiḥ
paśunā tv ayanasyādau samānte saumikair makhaiḥ // Manu_4.26
nāniṣṭvā navasasyeṣṭyā paśunā cāgnimān dvijaḥ
navānnam adyān māṃsaṃ vā dīrgham āyur jijīviṣuḥ // Manu_4.27
navenānarcitā hy asya paśuhavyena cāgnayaḥ
prāṇān evāttum icchanti navānnāmiṣagardhinaḥ // Manu_4.28
āsanāśanaśayyābhir adbhir mūlaphalena vā
nāsya kaś cid vased gehe śaktito 'narcito 'tithiḥ // Manu_4.29
pāṣāṇḍino vikarmasthān baiḍālavratikāñ śaṭhān
haitukān bakavṛttīṃś ca vāṅgātreṇāpi nārcayet // Manu_4.30
vedavidyāvratasnātāñ śrotriyān gṛhamedhinaḥ
pūjayed dhavyakavyena viparītāṃś ca varjayet // Manu_4.31
śaktito 'pacamānebhyo dātavyaṃ gṛhamedhinā
saṃvibhāgaś ca bhūtebhyaḥ kartavyo 'nuparodhataḥ // Manu_4.32
rājato dhanam anvicchet saṃsīdan snātakaḥ kṣudhā
yājyāntevāsinor vāpi na tv anyata iti sthitiḥ // Manu_4.33
na sīdet snātako vipraḥ kṣudhā śaktaḥ kathaṃ cana
na jīrṇamalavadvāsā bhavec ca vibhave sati // Manu_4.34
kḷptakeśanakhaśmaśrur dāntaḥ śuklāmbaraḥ śuciḥ
svādhyāye caiva yuktaḥ syān nityam ātmahiteṣu ca // Manu_4.35
vaiṇavīṃ dhārayed yaṣṭiṃ sodakaṃ ca kamaṇḍalum
yajñopavītaṃ vedaṃ ca śubhaṃ raukme ca kuṇḍale // Manu_4.36
nekṣetodyantam ādityaṃ nāstaṃ yāntaṃ kadā cana
nopasṛṣṭaṃ na vāristhaṃ na madhyaṃ nabhaso gatam // Manu_4.37
na laṅghayed vatsatantrīṃ na pradhāvec ca varṣati
na codake nirīkṣeta svarūpam iti dhāraṇā // Manu_4.38
mṛdaṃ gāṃ daivataṃ vipraṃ ghṛtaṃ madhu catuṣpatham
pradakṣiṇāni kurvīta prajñātāṃś ca vanaspatīn // Manu_4.39
nopagacchet pramatto 'pi striyam ārtavadarśane
samānaśayane caiva na śayīta tayā saha // Manu_4.40
rajasābhiplutāṃ nārīṃ narasya hy upagacchataḥ
prajñā tejo balaṃ cakṣur āyuś caiva prahīyate // Manu_4.41
tāṃ vivarjayatas tasya rajasā samabhiplutām
prajñā tejo balaṃ cakṣur āyuś caiva pravardhate // Manu_4.42
nāśnīyād bhāryayā sārdhaṃ nainām īkṣeta cāśnatīm
kṣuvatīṃ jṛmbhamāṇāṃ vā na cāsīnāṃ yathāsukham // Manu_4.43
nāñjayantīṃ svake netre na cābhyaktām anāvṛtām
na paśyet prasavantīṃ ca tejaskāmo dvijottamaḥ // Manu_4.44
nānnam adyād ekavāsā na nagnaḥ snānam ācaret
na mūtraṃ pathi kurvīta na bhasmani na govraje // Manu_4.45
na phālakṛṣṭe na jale na cityāṃ na ca parvate
na jīrṇadevāyatane na valmīke kadā cana // Manu_4.46
na sasattveṣu garteṣu na gacchann api na sthitaḥ
na nadītīram āsādya na ca parvatamastake // Manu_4.47
vāyvagnivipram ādityam apaḥ paśyaṃs tathaiva gāḥ
na kadā cana kurvīta viṇmūtrasya visarjanam // Manu_4.48
tiraskṛtyoccaret kāṣṭhaloṣṭhapatratṛṇādinā
niyamya prayato vācaṃ saṃvītāṅgo 'vaguṇṭhitaḥ // Manu_4.49 [= M 4.50]
mūtroccārasamutsargaṃ divā kuryād udaṅmukhaḥ
dakṣiṇābhimukho rātrau saṃdhyāyoś ca yathā divā // Manu_4.50 [= M 4.51]
chāyāyām andhakāre vā rātrāv ahani vā dvijaḥ
yathāsukhamukhaḥ kuryāt prāṇabādhabhayeṣu ca // Manu_4.51 [= M 4.52]
pratyagniṃ pratisūryaṃ ca pratisomodakadvijam
pratigu prativātaṃ ca prajñā naśyati mehataḥ // Manu_4.52 [= M 4.49]
nāgniṃ mukhenopadhamen nagnāṃ nekṣeta ca striyam
nāmedhyaṃ prakṣiped agnau na ca pādau pratāpayet // Manu_4.53
adhastān nopadadhyāc ca na cainam abhilaṅghayet
na cainaṃ pādataḥ kuryān na prāṇābādham ācaret // Manu_4.54
nāśnīyāt saṃdhivelāyāṃ na gacchen nāpi saṃviśet
na caiva pralikhed bhūmiṃ nātmano 'paharet srajam // Manu_4.55
nāpsu mūtraṃ purīṣaṃ vā ṣṭhīvanaṃ vā samutsṛjet
amedhyaliptam anyad vā lohitaṃ vā viṣāṇi vā // Manu_4.56
naikaḥ supyāc chūnyagehe na śreyāṃsaṃ prabodhayet
nodakyayābhibhāṣeta yajñaṃ gacchen na cāvṛtaḥ // Manu_4.57
agnyagāre gavāṃ goṣṭhe brāhmaṇānāṃ ca saṃnidhau
svādhyāye bhojane caiva dakṣinaṃ pāṇim uddharet // Manu_4.58
na vārayed gāṃ dhayantīṃ na cācakṣīta kasya cit
na divīndrāyudhaṃ dṛṣṭvā kasya cid darśayed budhaḥ // Manu_4.59
nādharmike vased grāme na vyādhibahule bhṛśam
naikaḥ prapadyetādhvānaṃ na ciraṃ parvate vaset // Manu_4.60
na śūdrarājye nivasen nādhārmikajanāvṛte
na pāṣaṇḍigaṇākrānte nopasṣṛṭe 'ntyajair nṛbhiḥ // Manu_4.61
na bhuñjītoddhṛtasnehaṃ nātisauhityam ācaret
nātiprage nātisāyaṃ na sāyaṃ prātarāśitaḥ // Manu_4.62
na kurvīta vṛthāceṣṭāṃ na vāry añjalinā pibet
notsaṅge bhakṣayed bhakṣyān na jātu syāt kutūhalī // Manu_4.63
na nṛtyed atha vā gāyen na vāditrāṇi vādayet
nāsphoṭayen na ca kṣveḍen na ca rakto virāvayet // Manu_4.64
na pādau dhāvayet kāṃsye kadā cid api bhājane
na bhinnabhāṇḍe bhuñjīta na bhāvapratidūṣite // Manu_4.65
upānahau ca vāsaś ca dhṛtam anyair na dhārayet
upavītam alaṅkāraṃ srajaṃ karakam eva ca // Manu_4.66
nāvinītair bhajed dhuryair na ca kṣudhvyādhipīḍitaiḥ
na bhinnaśṛṅgākṣikhurair na vāladhivirūpitaiḥ // Manu_4.67
vinītais tu vrajen nityam āśugair lakṣaṇānvitaiḥ
varṇarūpopasaṃpannaiḥ pratodenātudan bhṛśam // Manu_4.68
bālātapaḥ pretadhūmo varjyaṃ bhinnaṃ tathāsanam
na chindyān nakharomāṇi dantair notpāṭayen nakhān // Manu_4.69
na mṛlloṣṭhaṃ ca mṛdnīyān na chindyāt karajais tṛṇam
na karma niṣphalaṃ kuryān nāyatyām asukhodayam // Manu_4.70
loṣṭhamardī tṛṇacchedī nakhakhādī ca yo naraḥ
sa vināśaṃ vrajaty āśu sūcakāśucir eva ca // Manu_4.71
na vigarhya kathāṃ kuryād bahir mālyaṃ na dhārayet
gavāṃ ca yānaṃ pṛṣṭhena sarvathaiva vigarhitam // Manu_4.72
advāreṇa ca nātīyād grāmaṃ vā veśma vāvṛtam
rātrau ca vṛkṣamūlāni dūrataḥ parivarjayet // Manu_4.73
nākṣair dīvyet kadā cit tu svayaṃ nopānahau haret
śayanastho na bhuñjīta na pāṇisthaṃ na cāsane // Manu_4.74
sarvaṃ ca tilasaṃbaddhaṃ nādyād astam ite ravau
na ca nagnaḥ śayīteha na cocchiṣṭaḥ kva cid vrajet // Manu_4.75
ārdrapādas tu bhuñjīta nārdrapādas tu saṃviśet
ārdrapādas tu bhuñjāno dīrgham āyur avāpnuyāt // Manu_4.76
acakṣurviṣayaṃ durgaṃ na prapadyeta karhi cit
na viṇmūtram udīkṣeta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret // Manu_4.77
adhitiṣṭhen na keśāṃs tu na bhasmāsthikapālikāḥ
na kārpāsāsthi na tuṣān dīrgham āyur jijīviṣuḥ // Manu_4.78
na saṃvasec ca patitair na cāṇḍālair na pulkasaiḥ
na mūrkhair nāvaliptaiś ca nāntyair nāntyāvasāyibhiḥ // Manu_4.79
na śūdrāya matiṃ dadyān nocchiṣṭaṃ na haviṣkṛtam
na cāsyopadiśed dharmaṃ na cāsya vratam ādiśet // Manu_4.80
yo hy asya dharmam ācaṣṭe yaś caivādiśati vratam
so 'saṃvṛtaṃ nāma tamaḥ saha tenaiva majjati // Manu_4.81
na saṃhatābhyāṃ pāṇibhyāṃ kaṇḍūyed ātmanaḥ śiraḥ
na spṛśec caitad ucchiṣṭo na ca snāyād vinā tataḥ // Manu_4.82
keśagrahān prahārāṃś ca śirasy etān vivarjayet
śiraḥsnātaś ca tailena nāṅgaṃ kiṃ cid api spṛśet // Manu_4.83
na rājñaḥ pratigṛhṇīyād arājanyaprasūtitaḥ
sūnācakradhvajavatāṃ veśenaiva ca jīvatām // Manu_4.84
daśasūnāsamaṃ cakraṃ daśacakrasamo dhvajaḥ
daśadhvajasamo veśo daśaveśasamo nṛpaḥ // Manu_4.85
daśa sūṇāsahasrāṇi yo vāhayati saunikaḥ
tena tulyaḥ smṛto rājā ghoras tasya pratigrahaḥ // Manu_4.86
yo rājñaḥ pratigṛhṇāti lubdhasyocchāstravartinaḥ
sa paryāyeṇa yātīmān narakān ekaviṃśatim // Manu_4.87
tāmisram andhatāmisraṃ mahārauravarauravau
narakaṃ kālasūtraṃ ca mahānarakam eva ca // Manu_4.88
saṃjīvanaṃ mahāvīciṃ tapanaṃ saṃpratāpanam
saṃhātaṃ ca sakākolaṃ kuḍmalaṃ pratimūrtikam // Manu_4.89
lohaśaṅkum ṛjīṣaṃ ca panthānaṃ śālmalīṃ nadīm
asipatravanaṃ caiva lohadārakam eva ca // Manu_4.90
etad vidanto vidvāṃso brāhmaṇā brahmavādinaḥ
na rājñaḥ pratigṛhṇanti pretya śreyo 'bhikāṅkṣiṇaḥ // Manu_4.91
brāhme muhūrte budhyeta dharmārthau cānucintayet
kāyakleśāṃś ca tanmūlān vedatattvārtham eva ca // Manu_4.92
utthāyāvaśyakaṃ kṛtvā kṛtaśaucaḥ samāhitaḥ
pūrvāṃ saṃdhyāṃ japaṃs tiṣṭhet svakāle cāparāṃ ciram // Manu_4.93
ṛṣayo dīrghasaṃdhyatvād dīrgham āyur avāpnuyuḥ
prajñāṃ yaśaś ca kīrtiṃ ca brahmavarcasam eva ca // Manu_4.94
śrāvaṇyāṃ prauṣṭhapadyāṃ vāpy upākṛtya yathāvidhi
yuktaś chandāṃsy adhīyīta māsān vipro 'rdhapañcamān // Manu_4.95
puṣye tu chandasāṃ kuryād bahir utsarjanaṃ dvijaḥ
māghaśuklasya vā prāpte pūrvāhṇe prathame 'hani // Manu_4.96
yathāśāstraṃ tu kṛtvaivam utsargaṃ chandasāṃ bahiḥ
viramet pakṣiṇīṃ rātriṃ tad evaikam aharniśam // Manu_4.97
ata ūrdhvaṃ tu chandāṃsi śukleṣu niyataḥ paṭhet
vedāṅgāni ca sarvāṇi kṛṣṇapakṣeṣu saṃpaṭhet // Manu_4.98
nāvispaṣṭam adhīyīta na śūdrajanasannidhau
na niśānte pariśrānto brahmādhītya punaḥ svapet // Manu_4.99
yathoditena vidhinā nityaṃ chandaskṛtaṃ paṭhet
brahma chandaskṛtaṃ caiva dvijo yukto hy anāpadi // Manu_4.100
imān nityam anadhyāyān adhīyāno vivarjayet
adhyāpanaṃ ca kurvāṇaḥ śiṣyāṇāṃ vidhipūrvakam // Manu_4.101
karṇaśrave 'nile rātrau divā pāṃsusamūhane
etau varṣāsv anadhyāyāv adhyāyajñāḥ pracakṣate // Manu_4.102
vidyutstanitavarṣeṣu maholkānāṃ ca saṃplave
ākālikam anadhyāyam eteṣu manur abravīt // Manu_4.103
etāṃs tv abhyuditān vidyād yadā prāduṣkṛtāgniṣu
tadā vidyād anadhyāyam anṛtau cābhradarśane // Manu_4.104
nirghāte bhūmicalane jyotiṣāṃ copasarjane
etān ākālikān vidyād anadhyāyān ṛtāv api // Manu_4.105
prāduṣkṛteṣv agniṣu tu vidyutstanitaniḥsvane
sajyotiḥ syād anadhyāyaḥ śeṣe rātrau yathā divā // Manu_4.106
nityānadhyāya eva syād grāmeṣu nagareṣu ca
dharmanaipuṇyakāmānāṃ pūtigandhe ca sarvadā // Manu_4.107
antargataśave grāme vṛṣalasya ca sannidhau
anadhyāyo rudyamāne samavāye janasya ca // Manu_4.108
udake madhyarātre ca viṇmūtrasya visarjane
ucchiṣṭaḥ śrāddhabhuk caiva manasāpi na cintayet // Manu_4.109
pratigṛhya dvijo vidvān ekoddiṣṭasya ketanam
tryahaṃ na kīrtayed brahma rājño rāhoś ca sūtake // Manu_4.110
yāvad ekānudiṣṭasya gandho lepaś ca tiṣṭhati
viprasya viduṣo dehe tāvad brahma na kīrtayet // Manu_4.111
śayānaḥ prauḍhapādaś ca kṛtvā caivāvasakthikām
nādhīyītāmiṣaṃ jagdhvā sūtakānnādyam eva ca // Manu_4.112
nīhāre bāṇaśabde ca saṃdhyayor eva cobhayoḥ
amāvāsyācaturdaśyoḥ paurṇamāsyaṣṭakāsu ca // Manu_4.113
amāvāsyā guruṃ hanti śiṣyaṃ hanti caturdaśī
brahmāṣṭakapaurṇamāsyau tasmāt tāḥ parivarjayet // Manu_4.114
pāṃsuvarṣe diśāṃ dāhe gomāyuvirute tathā
śvakharoṣṭre ca ruvati paṅktau ca na paṭhed dvijaḥ // Manu_4.115
nādhīyīta śmaśānānte grāmānte govraje 'pi vā
vasitvā maithunaṃ vāsaḥ śrāddhikaṃ pratigṛhya ca // Manu_4.116
prāṇi vā yadi vāprāṇi yat kiṃ cic chrāddhikaṃ bhavet
tad ālabhyāpy anadhyāyaḥ pāṇyāsyo hi dvijaḥ smṛtaḥ // Manu_4.117
corair upadrute grāme saṃbhrame cāgnikārite
ākālikam anadhyāyaṃ vidyāt sarvādbhuteṣu ca // Manu_4.118
upākarmaṇi cotsarge trirātraṃ kṣepaṇaṃ smṛtam
aṣṭakāsu tv ahorātram ṛtvantāsu ca rātriṣu // Manu_4.119
nādhīyītāśvam ārūḍho na vṛkṣaṃ na ca hastinam
na nāvaṃ na kharaṃ noṣṭraṃ neriṇastho na yānagaḥ // Manu_4.120
na vivāde na kalahe na senāyāṃ na saṃgare
na bhuktamātre nājīrṇe na vamitvā na śuktake // Manu_4.121
atithiṃ cānanujñāpya mārute vāti vā bhṛśam
rudhire ca srute gātrāc chastreṇa ca parikṣate // Manu_4.122
sāmadhvanāv ṛgyajuṣī nādhīyīta kadā cana
vedasyādhītya vāpy antam āraṇyakam adhītya ca // Manu_4.123
ṛgvedo devadaivatyo yajurvedas tu mānuṣaḥ
sāmavedaḥ smṛtaḥ pitryas tasmāt tasyāśucir dhvaniḥ // Manu_4.124
etad vidvanto vidvāṃsas trayīniṣkarṣam anvaham
kramataḥ pūrvam abhyasya paścād vedam adhīyate // Manu_4.125
paśumaṇḍūkamārjāraśvasarpanakulākhubhiḥ
antarāgamane vidyād anadhyāyam aharniśam // Manu_4.126
dvāv eva varjayen nityam anadhyāyau prayatnataḥ
svādhyāyabhūmiṃ cāśuddham ātmānaṃ cāśuciṃ dvijaḥ // Manu_4.127
amāvāsyām aṣṭamīṃ ca paurṇamāsīṃ caturdaśīm
brahmacārī bhaven nityam apy ṛtau snātako dvijaḥ // Manu_4.128
na snānam ācared bhuktvā nāturo na mahāniśi
na vāsobhiḥ sahājasraṃ nāvijñāte jalāśaye // Manu_4.129
devatānāṃ guro rājñaḥ snātakācāryayos tathā
nākrāmet kāmataś chāyāṃ babhruṇo dīkṣitasya ca // Manu_4.130
madhyaṃdine 'rdharātre ca śrāddhaṃ bhuktvā ca sāmiṣam
saṃdhyayor ubhayoś caiva na seveta catuṣpatham // Manu_4.131
udvartanam apasnānaṃ viṇmūtre raktam eva ca
śleśmaniṣṭhyūtavāntāni nādhitiṣṭhet tu kāmataḥ // Manu_4.132
vairiṇaṃ nopaseveta sahāyaṃ caiva vairiṇaḥ
adhārmikaṃ taskaraṃ ca parasyaiva ca yoṣitaṃ // Manu_4.133
na hīdṛśam anāyuṣyaṃ loke kiṃ cana vidyate
yādṛśaṃ puruṣasyeha paradāropasevanam // Manu_4.134
kṣatriyaṃ caiva sarpaṃ ca brāhmaṇaṃ ca bahuśrutam
nāvamanyeta vai bhūṣṇuḥ kṛśān api kadā cana // Manu_4.135
etat trayaṃ hi puruṣaṃ nirdahed avamānitam
tasmād etat trayaṃ nityaṃ nāvamanyeta buddhimān // Manu_4.136
nātmānam avamanyeta purvābhir asamṛddhibhiḥ
ā mṛtyoḥ śriyam anvicchen naināṃ manyeta durlabhām // Manu_4.137
satyaṃ brūyāt priyaṃ brūyān na brūyāt satyam apriyam
priyaṃ ca nānṛtaṃ brūyād eṣa dharmaḥ sanātanaḥ // Manu_4.138
bhadraṃ bhadram iti brūyād bhadram ity eva vā vadet
śuṣkavairaṃ vivādaṃ ca na kuryāt kena cit saha // Manu_4.139
nātikalyaṃ nātisāyaṃ nātimadhyaṃdine sthite
nājñātena samaṃ gacchen naiko na vṛṣalaiḥ saha // Manu_4.140
hīnāṅgān atiriktāṅgān vidyāhīnān vayo'dhikān
rūpadraviṇahīnāṃś ca jātihīnāṃś ca nākṣipet // Manu_4.141
na spṛśet pāṇinocchiṣṭo vipro gobrāhmaṇānalāṇ
na cāpi paśyed aśuciḥ sustho jyotirgaṇān divā // Manu_4.142
spṛṣṭvaitān aśucir nityam adbhiḥ prāṇān upaspṛśet
gātrāṇi caiva sarvāṇi nābhiṃ pāṇitalena tu // Manu_4.143
anāturaḥ svāni khāni na spṛśed animittataḥ
romāṇi ca rahasyāni sarvāṇy eva vivarjayet // Manu_4.144
maṅgalācārayuktaḥ syāt prayatātmā jitendriyaḥ
japec ca juhuyāc caiva nityam agnim atandritaḥ // Manu_4.145
maṅgalācārayuktānāṃ nityaṃ ca prayatātmanām
japatāṃ juhvatāṃ caiva vinipāto na vidyate // Manu_4.146
vedam evābhyasen nityaṃ yathākālam atandritaḥ
taṃ hy asyāhuḥ paraṃ dharmam upadharmo 'nya ucyate // Manu_4.147
vedābhyāsena satataṃ śaucena tapasaiva ca
adroheṇa ca bhūtānāṃ jātiṃ smarati paurvikīm // Manu_4.148
paurvikīṃ saṃsmaran jātiṃ brahmaivābhyasyate punaḥ
brahmābhyāsena cājasram anantaṃ sukham aśnute // Manu_4.149
sāvitrāñ śāntihomāṃś ca kuryāt parvasu nityaśaḥ
pitṝṃś caivāṣṭakāsv arcen nityam anvaṣṭakāsu ca // Manu_4.150
dūrād āvasathān mūtraṃ dūrāt pādāvasecanam
ucchiṣṭānnaniṣekaṃ ca dūrād eva samācaret // Manu_4.151
maitraṃ prasādhanaṃ snānaṃ dantadhāvanam añjanam
pūrvāhṇa eva kurvīta devatānāṃ ca pūjanam // Manu_4.152
daivatāny abhigacchet tu dhārmikāṃś ca dvijottamān
īśvaraṃ caiva rakṣārthaṃ gurūn eva ca parvasu // Manu_4.153
abhivādayed vṛddhāṃś ca dadyāc caivāsanaṃ svakam
kṛtāñjalir upāsīta gacchataḥ pṛṣṭhato 'nviyāt // Manu_4.154
śrutismṛtyuditaṃ samyaṅ nibaddhaṃ sveṣu karmasu
dharmamūlaṃ niṣeveta sadācāram atandritaḥ // Manu_4.155
ācārāl labhate hy āyur ācārād īpsitāḥ prajāḥ
ācārād dhanam akṣayyam ācāro hanty alakṣaṇam // Manu_4.156
durācāro hi puruṣo loke bhavati ninditaḥ
duḥkhabhāgī ca satataṃ vyādhito 'lpāyur eva ca // Manu_4.157
sarvalakṣaṇahīno 'pi yaḥ sadācāravān naraḥ
śraddadhāno 'nasūyaś ca śataṃ varṣāṇi jīvati // Manu_4.158
yad yat paravaśaṃ karma tat tad yatnena varjayet
yad yad ātmavaśaṃ tu syāt tat tat seveta yatnataḥ // Manu_4.159
sarvaṃ paravaśaṃ duḥkhaṃ sarvam ātmavaśaṃ sukham
etad vidyāt samāsena lakṣaṇaṃ sukhaduḥkhayoḥ // Manu_4.160
yat karma kurvato 'sya syāt paritoṣo 'ntarātmanaḥ
tat prayatnena kurvīta viparītaṃ tu varjayet // Manu_4.161
ācāryaṃ ca pravaktāraṃ pitaraṃ mātaraṃ gurum
na hiṃsyād brāhmaṇān gāś ca sarvāṃś caiva tapasvinaḥ // Manu_4.162
nāstikyaṃ vedanindāṃ ca devatānāṃ ca kutsanam
dveṣaṃ dambhaṃ ca mānaṃ ca krodhaṃ taikṣṇyaṃ ca varjayet // Manu_4.163
parasya daṇḍaṃ nodyacchet kruddho nainaṃ nipātayet
anyatra putrāc chiṣyād vā śiṣṭyarthaṃ tāḍayet tu tau // Manu_4.164
brāhmaṇāyāvaguryaiva dvijātir vadhakāmyayā
śataṃ varṣāṇi tāmisre narake parivartate // Manu_4.165
tāḍayitvā tṛṇenāpi saṃrambhān matipūrvakam
ekaviṃśatīm ājātīḥ pāpayoniṣu jāyate // Manu_4.166
ayudhyamānasyotpādya brāhmaṇasyāsṛg aṅgataḥ
duḥkhaṃ sumahad āpnoti pretyāprājñatayā naraḥ // Manu_4.167
śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn saṃgṛhṇāti mahītalāt
tāvato 'bdān amutrānyaiḥ śoṇitotpādako 'dyate // Manu_4.168
na kadā cid dvije tasmād vidvān avagured api
na tāḍayet tṛṇenāpi na gātrāt srāvayed asṛk // Manu_4.169
adhārmiko naro yo hi yasya cāpy anṛtaṃ dhanam
hiṃsārataś ca yo nityaṃ nehāsau sukham edhate // Manu_4.170
na sīdann api dharmeṇa mano 'dharme niveśayet
adhārmikānāṃ pāpānām āśu paśyan viparyayam // Manu_4.171
nādharmaś carito loke sadyaḥ phalati gaur iva
śanair āvartyamānas tu kartur mūlāni kṛntati // Manu_4.172
yadi nātmani putreṣu na cet putreṣu naptṛṣu
na tv eva tu kṛto 'dharmaḥ kartur bhavati niṣphalaḥ // Manu_4.173
adharmeṇaidhate tāvat tato bhadrāṇi paśyati
tataḥ sapatnān jayati samūlas tu vinaśyati // Manu_4.174
satyadharmāryavṛtteṣu śauce caivāramet sadā
śiṣyāṃś ca śiṣyād dharmeṇa vāgbāhūdarasaṃyataḥ // Manu_4.175
parityajed arthakāmau yau syātāṃ dharmavarjitau
dharmaṃ cāpy asukhodarkaṃ lokasaṃkruṣṭam eva ca // Manu_4.176
na pāṇipādacapalo na netracapalo 'nṛjuḥ
na syād vākcapalaś caiva na paradrohakarmadhīḥ // Manu_4.177
yenāsya pitaro yātā yena yātāḥ pitāmahāḥ
tena yāyāt satāṃ mārgaṃ tena gacchan na riṣyati // Manu_4.178
ṛtvikpurohitācāryair mātulātithisaṃśritaiḥ
bālavṛddhāturair vaidyair jñātisaṃbandhibāndhavaiḥ // Manu_4.179
mātāpitṛbhyāṃ jāmībhir bhrātrā putreṇa bhāryayā
duhitrā dāsavargeṇa vivādaṃ na samācaret // Manu_4.180
etair vivādān saṃtyajya sarvapāpaiḥ pramucyate
etair jitaiś ca jayati sarvāṃl lokān imān gṛhī // Manu_4.181
ācāryo brahmalokeśaḥ prājāpatye pitā prabhuḥ
atithis tv indralokeśo devalokasya ca rtvijaḥ // Manu_4.182
jāmayo 'psarasāṃ loke vaiśvadevasya bāndhavāḥ
saṃbandhino hy apāṃ loke pṛthivyāṃ mātṛmātulau // Manu_4.183
ākāśeśās tu vijñeyā bālavṛddhakṛśāturāḥ
bhrātā jyeṣṭhaḥ samaḥ pitrā bhāryā putraḥ svakā tanuḥ // Manu_4.184
chāyā svo dāsavargaś ca duhitā kṛpaṇaṃ param
tasmād etair adhikṣiptaḥ sahetāsaṃjvaraḥ sadā // Manu_4.185
pratigrahasamartho 'pi prasaṅgaṃ tatra varjayet
pratigraheṇa hy asyāśu brāhmaṃ tejaḥ praśāmyati // Manu_4.186
na dravyāṇām avijñāya vidhiṃ dharmyaṃ pratigrahe
prājñaḥ pratigrahaṃ kuryād avasīdann api kṣudhā // Manu_4.187
hiraṇyaṃ bhūmim aśvaṃ gām annaṃ vāsas tilān ghṛtam
pratigṛhṇann avidvāṃs tu bhasmībhavati dāruvat // Manu_4.188
hiraṇyam āyur annaṃ ca bhūr gauś cāpy oṣatas tanum
aśvaś cakṣus tvacaṃ vāso ghṛtaṃ tejas tilāh prajāḥ // Manu_4.189
atapās tv anadhīyānaḥ pratigraharucir dvijaḥ
ambhasy aśmaplaveneva saha tenaiva majjati // Manu_4.190
tasmād avidvān bibhiyād yasmāt tasmāt pratigrahāt
svalpakenāpy avidvān hi paṅke gaur iva sīdati // Manu_4.191
na vāry api prayacchet tu baiḍālavratike dvije
na bakavratike pāpe nāvedavidi dharmavit // Manu_4.192
triṣv apy eteṣu dattaṃ hi vidhināpy arjitaṃ dhanam
dātur bhavaty anarthāya paratrādātur eva ca // Manu_4.193
yathā plavenāupalena nimajjaty udake taran
tathā nimajjato 'dhastād ajñau dātṛpratīcchakau // Manu_4.194
dharmadhvajī sadā lubdhaś chādmiko lokadambhakaḥ
baiḍālavratiko jñeyo hiṃsraḥ sarvābhisaṃdhakaḥ // Manu_4.195
adhodṛṣṭir naiṣkṛtikaḥ svārthasādhanatatparaḥ
śaṭho mithyāvinītaś ca bakavratacaro dvijaḥ // Manu_4.196 [= M 4.197]
ye bakavratino viprā ye ca mārjāraliṅginaḥ
te patanty andhatāmisre tena pāpena karmaṇā // Manu_4.197 [= M 4.198]
na dharmasyāpadeśena pāpaṃ kṛtvā vrataṃ caret
vratena pāpaṃ pracchādya kurvan strīśūdradambhanam // Manu_4.198 [= M 4.199]
pretyeha cedṛśā viprā garhyante brahmavādibhiḥ
chadmanā caritaṃ yac ca vrataṃ rakṣāṃsi gacchati // Manu_4.199 [= M 4.200]
aliṅgī liṅgiveṣeṇa yo vṛttim upajīvati
sa liṅgināṃ haraty enas tiryagyonau ca jāyate // Manu_4.200 [= M 4.201]
parakīyanipāneṣu na snāyād dhi kadā cana
nipānakartuḥ snātvā tu duṣkṛtāṃśena lipyate // Manu_4.201 [= M 4.202]
yānaśayyāsanāny asya kūpodyānagṛhāṇi ca
adattāny upayuñjāna enasaḥ syāt turīyabhāk // Manu_4.202 [= M 4.203]
nadīṣu devakhāteṣu taḍāgeṣu saraḥsu ca
snānaṃ samācaren nityaṃ gartaprasravaṇeṣu ca // Manu_4.203 [= M 4.204]
yamān seveta satataṃ na nityaṃ niyamān budhaḥ
yamān pataty akurvāṇo niyamān kevalān bhajan // Manu_4.204 [= M 4.205]
nāśrotriyatate yajñe grāmayājikṛte tathā
striyā klībena ca hute bhuñjīta brāhmaṇaḥ kva cit // Manu_4.205 [= M 4.206]
aślīkam etat sādhūnāṃ yatra juhvaty amī haviḥ
pratīpam etad devānāṃ tasmāt tat parivarjayet // Manu_4.206 [= M 4.207]
mattakruddhāturāṇāṃ ca na bhuñjīta kadā cana
keśakīṭāvapannaṃ ca padā spṛṣṭaṃ ca kāmataḥ // Manu_4.207 [= M 4.208]
bhrūṇaghnāvekṣitaṃ caiva saṃspṛṣṭaṃ cāpy udakyayā
patatriṇāvalīḍhaṃ ca śunā saṃspṛṣṭam eva ca // Manu_4.208 [= M 4.209]
gavā cānnam upaghrātaṃ ghuṣṭānnaṃ ca viśeṣataḥ
gaṇānnaṃ gaṇikānnaṃ ca viduṣā ca jugupsitam // Manu_4.209 [= M 4.210]
stenagāyanayoś cānnaṃ takṣṇo vārdhuṣikasya ca
dīkṣitasya kadaryasya baddhasya nigaḍasya ca // Manu_4.210 [= M 4.211]
abhiśastasya ṣaṇḍhasya puṃścalyā dāmbhikasya ca
śuktaṃ paryuṣitaṃ caiva śūdrasyocchiṣṭam eva ca // Manu_4.211 [= M 4.212]
cikitsakasya mṛgayoḥ krūrasyocchiṣṭabhojinaḥ
ugrānnaṃ sūtikānnaṃ ca paryācāntam anirdaśam // Manu_4.212 [= M 4.213]
anarcitaṃ vṛthāmāṃsam avīrāyāś ca yoṣitaḥ
dviṣadannaṃ nagaryannaṃ patitānnam avakṣutam // Manu_4.213 [= M 4.214]
piśunānṛtinoś cānnaṃ kratuvikrayiṇas tathā
śailūṣatunnavāyānnaṃ kṛtaghnasyānnam eva ca // Manu_4.214 [= M 4.215]
karmārasya niṣādasya raṅgāvatārakasya ca
suvarṇakartur veṇasya śastravikrayiṇas tathā // Manu_4.215 [= M 4.216]
śvavatāṃ śauṇḍikānāṃ ca cailanirṇejakasya ca
rañjakasya nṛśaṃsasya yasya copapatir gṛhe // Manu_4.216 [= M 4.217]
mṛṣyanti ye copapatiṃ strījitānāṃ ca sarvaśaḥ
anirdaśaṃ ca pretānnam atuṣṭikaram eva ca // Manu_4.217 [= M 4.218]
rājānnaṃ teja ādatte śūdrānnaṃ brahmavarcasam
āyuḥ suvarṇakārānnaṃ yaśaś carmāvakartinaḥ // Manu_4.218 [= M 4.219]
kārukānnaṃ prajāṃ hanti balaṃ nirṇejakasya ca
gaṇānnaṃ gaṇikānnaṃ ca lokebhyaḥ parikṛntati // Manu_4.219 [= M 4.220]
pūyaṃ cikitsakasyānnaṃ puṃścalyās tv annam indriyam
viṣṭhā vārdhuṣikasyānnaṃ śastravikrayiṇo malam // Manu_4.220 [= M 4.221]
ya ete 'nye tv abhojyānnāḥ kramaśaḥ parikīrtitāḥ
teṣāṃ tvagasthiromāṇi vadanty annaṃ manīṣiṇaḥ // Manu_4.221 [= M 4.222]
bhuktvāto 'nyatam asyānnam amatyā kṣapaṇaṃ tryaham
matyā bhuktvācaret kṛcchraṃ retoviṇmūtram eva ca // Manu_4.222 [= M 4.223]
nādyāc chūdrasya pakvānnaṃ vidvān aśrāddhino dvijaḥ
ādadītāmam evāsmād avṛttāv ekarātrikam // Manu_4.223 [= M 4.224]
śrotriyasya kadaryasya vadānyasya ca vārdhuṣeḥ
mīmāṃsitvobhayaṃ devāḥ samam annam akalpayan // Manu_4.224 [= M 4.225]
tān prajāpatir āhaitya mā kṛdhvaṃ viṣamaṃ samam
śraddhāpūtaṃ vadānyasya hatam aśraddhayetarat // Manu_4.225 [= M 4.226]
śraddhayeṣṭaṃ ca pūrtaṃ ca nityaṃ kuryād atandritaḥ
śraddhākṛte hy akṣaye te bhavataḥ svāgatair dhanaiḥ // Manu_4.226 [= M 4.227]
dānadharmaṃ niṣeveta nityam aiṣṭikapaurtikam
parituṣṭena bhāvena pātram āsādya śaktitaḥ // Manu_4.227 [= M 4.228]
yat kiṃ cid api dātavyaṃ yācitenānasūyayā
utpatsyate hi tat pātraṃ yat tārayati sarvataḥ // Manu_4.228 [= M 4.229]
vāridas tṛptim āpnoti sukham akṣayyam annadaḥ
tilapradaḥ prajām iṣṭāṃ dīpadaś cakṣur uttamam // Manu_4.229 [= M 4.230]
bhūmido bhūmim āpnoti dīrgham āyur hiraṇyadaḥ
gṛhado 'gryāṇi veśmāni rūpyado rūpam uttamam // Manu_4.230 [= M 4.231]
vāsodaś candrasālokyam aśvisālokyam aśvadaḥ
anaḍuhaḥ śriyaṃ puṣṭāṃ godo bradhnasya viṣṭapam // Manu_4.231 [= M 4.232]
yānaśayyāprado bhāryām aiśvaryam abhayapradaḥ
dhānyadaḥ śāśvataṃ saukhyaṃ brahmado brahmasārṣṭitām // Manu_4.232 [= M 4.233]
sarveṣām eva dānānāṃ brahmadānaṃ viśiṣyate
vāryannagomahīvāsastilakāñcanasarpiṣām // Manu_4.233 [= M 4.234]
yena yena tu bhāvena yad yad dānaṃ prayacchati
tat tat tenaiva bhāvena prāpnoti pratipūjitaḥ // Manu_4.234 [= M 4.235]
yo 'rcitaṃ pratigṛhṇāti dadāty arcitam eva vā
tāv ubhau gacchataḥ svargaṃ narakaṃ tu viparyaye // Manu_4.235 [= M 4.236]
na vismayeta tapasā vaded iṣṭvā ca nānṛtam
nārto 'py apavaded viprān na dattvā parikīrtayet // Manu_4.236 [= M 4.237]
yajño 'nṛtena kṣarati tapaḥ kṣarati vismayāt
āyur viprāpavādena dānaṃ ca parikīrtanāt // Manu_4.237 [= M 4.238]
dharmaṃ śanaiḥ saṃcinuyād valmīkam iva puttikāḥ
paralokasahāyārthaṃ sarvabhūtāny apīḍayan // Manu_4.238 [= M 4.239]
nāmutra hi sahāyārthaṃ pitā mātā ca tiṣṭhataḥ
na putradāraṃ na jñātir dharmas tiṣṭhati kevalaḥ // Manu_4.239 [= M 4.240]
ekaḥ prajāyate jantur eka eva pralīyate
eko 'nubhuṅkte sukṛtam eka eva ca duṣkṛtam // Manu_4.240 [= M 4.241]
mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ kṣitau
vimukhā bāndhavā yānti dharmas tam anugacchati // Manu_4.241 [= M 4.242]
tasmād dharmaṃ sahāyārthaṃ nityaṃ saṃcinuyāc chanaiḥ
dharmeṇa hi sahāyena tamas tarati dustaram // Manu_4.242 [= M 4.243]
dharmapradhānaṃ puruṣaṃ tapasā hatakilbiṣam
paralokaṃ nayaty āśu bhāsvantaṃ khaśarīriṇam // Manu_4.243 [= M 4.244]
uttamair uttamair nityaṃ saṃbandhān ācaret saha
ninīṣuḥ kulam utkarṣam adhamān adhamāṃs tyajet // Manu_4.244 [= M 4.245]
uttamān uttamān eva gacchan hīnāṃs tu varjayan
brāhmaṇaḥ śreṣṭhatām eti pratyavāyena śūdratām // Manu_4.245 [= M 4.246]
dṛḍhakārī mṛdur dāntaḥ krūrācārair asaṃvasan
ahiṃsro damadānābhyāṃ jayet svargaṃ tathāvrataḥ // Manu_4.246 [= M 4.247]
edhodakaṃ mūlaphalam annam abhyudyataṃ ca yat
sarvataḥ pratigṛhṇīyān madhv athābhayadakṣiṇām // Manu_4.247 [= M 4.248]
āhṛtābhyudyatāṃ bhikṣāṃ purastād apracoditām
mene prajāpatir grāhyām api duṣkṛtakarmaṇaḥ // Manu_4.248 [= M 4.249]
nāśnanti pitaras tasya daśavarṣāṇi pañca ca
na ca havyaṃ vahaty agnir yas tām abhyavamanyate // Manu_4.249 [= M 4.250]
śayyāṃ gṛhān kuśān gandhān apaḥ puṣpaṃ maṇīn dadhi
dhānā matsyān payo māṃsaṃ śākaṃ caiva na nirṇudet // Manu_4.250 [= M 4.251]
gurūn bhṛtyāṃś cojjihīrṣann arciṣyan devatātithīn
sarvataḥ pratigṛhṇīyān na tu tṛpyet svayaṃ tataḥ // Manu_4.251 [= M 4.252]
guruṣu tv abhyatīteṣu vinā vā tair gṛhe vasan
ātmano vṛttim anvicchan gṛhṇīyāt sādhutaḥ sadā // Manu_4.252 [= M 4.253]
ārdhikaḥ kulamitraṃ ca gopālo dāsanāpitau
ete śūdreṣu bhojyānnā yāś cātmānaṃ nivedayet // Manu_4.253 [= M 4.254]
yādṛśo 'sya bhaved ātmā yādṛśaṃ ca cikīrṣitam
yathā copacared enaṃ tathātmānaṃ nivedayet // Manu_4.254 [= M 4.255]
yo 'nyathā santam ātmānam anyathā satsu bhāṣate
sa pāpakṛttamo loke stena ātmāpahārakaḥ // Manu_4.255 [= M 4.256]
vācy arthā niyatāḥ sarve vāṅgūlā vāgviniḥsṛtāḥ
tāṃs tu yaḥ stenayed vācaṃ sa sarvasteyakṛn naraḥ // Manu_4.256 [= M 4.257]
maharṣipitṛdevānāṃ gatvānṛṇyaṃ yathāvidhi
putre sarvaṃ samāsajya vasen mādhyasthyam āśritaḥ // Manu_4.257 [= M 4.258]
ekākī cintayen nityaṃ vivikte hitam ātmanaḥ
ekākī cintayāno hi paraṃ śreyo 'dhigacchati // Manu_4.258 [= M 4.259]
eṣoditā gṛhasthasya vṛttir viprasya śāśvatī
snātakavratakalpaś ca sattvavṛddhikaraḥ śubhaḥ // Manu_4.259 [= M 4.260]
anena vipro vṛttena vartayan vedaśāstravit
vyapetakalmaṣo nityaṃ brahmaloke mahīyate // Manu_4.260 [= M 4.261]
śrutvaitān ṛṣayo dharmān snātakasya yathoditān
idam ūcur mahātmānam analaprabhavaṃ bhṛgum // Manu_5.1
evaṃ yathoktaṃ viprāṇāṃ svadharmam anutiṣṭhatām
kathaṃ mṛtyuḥ prabhavati vedaśāstravidāṃ prabho // Manu_5.2
sa tān uvāca dharmātmā maharṣīn mānavo bhṛguḥ
śrūyatāṃ yena doṣeṇa mṛtyur viprān jighāṃsati // Manu_5.3
anabhyāsena vedānām ācārasya ca varjanāt
ālasyād annadoṣāc ca mṛtyur viprāñ jighāṃsati // Manu_5.4
laśunaṃ gṛñjanaṃ caiva palāṇḍuṃ kavakāni ca
abhakṣyāṇi dvijātīnām amedhyaprabhavāni ca // Manu_5.5
lohitān vṛkṣaniryāsān vṛścanaprabhavāṃs tathā
śeluṃ gavyaṃ ca peyūṣaṃ prayatnena vivarjayet // Manu_5.6
vṛthā kṛsarasaṃyāvaṃ pāyasāpūpam eva ca
anupākṛtamāṃsāni devānnāni havīṃṣi ca // Manu_5.7
anirdaśāyā goḥ kṣīram auṣṭram aikaśaphaṃ tathā
āvikaṃ saṃdhinīkṣīraṃ vivatsāyāś ca goḥ payaḥ // Manu_5.8
āraṇyānāṃ ca sarveṣāṃ mṛgāṇāṃ māhiṣaṃ vinā
strīkṣīraṃ caiva varjyāni sarvaśuktāni caiva hi // Manu_5.9
dadhi bhakṣyaṃ ca śukteṣu sarvaṃ ca dadhisaṃbhavam
yāni caivābhiṣūyante puṣpamūlaphalaiḥ śubhaiḥ // Manu_5.10
kravyādāñ śakunān sarvāṃs tathā grāmanivāsinaḥ
anirdiṣṭāṃś caikaśaphāṃṣ ṭiṭṭibhaṃ ca vivarjayet // Manu_5.11
kalaviṅkaṃ plavaṃ haṃsaṃ cakrāhvaṃ grāmakukkuṭam
sārasaṃ rajjuvālaṃ ca dātyūhaṃ śukasārike // Manu_5.12
pratudāñ jālapādāṃś ca koyaṣṭinakhaviṣkirān
nimajjataś ca matsyādān saunaṃ vallūram eva ca // Manu_5.13
bakaṃ caiva balākāṃ ca kākolaṃ khañjarīṭakam
matsyādān viḍvarāhāṃś ca matsyān eva ca sarvaśaḥ // Manu_5.14
yo yasya māṃsam aśnāti sa tanmāṃsāda ucyate
matsyādaḥ sarvamāṃsādas tasmān matsyān vivarjayet // Manu_5.15
pāṭhīnarohitāv ādyau niyuktau havyakavyayoḥ
rājīvān siṃhatuṇḍāś ca saśalkāś caiva sarvaśaḥ // Manu_5.16
na bhakṣayed ekacarān ajñātāṃś ca mṛgadvijān
bhakṣyeṣv api samuddiṣṭān sarvān pañcanakhāṃs tathā // Manu_5.17
śvāvidhaṃ śalyakaṃ godhāṃ khaḍgakūrmaśaśāṃs tathā
bhakṣyān pañcanakheṣv āhur anuṣṭrāṃś caikatodatah // Manu_5.18
chatrākaṃ viḍvarāhaṃ ca laśunaṃ grāmakukkuṭam
palāṇḍuṃ gṛñjanaṃ caiva matyā jagdhvā pated dvijaḥ // Manu_5.19
amatyaitāni ṣaḍ jagdhvā kṛcchraṃ sāntapanaṃ caret
yaticāndrāyāṇaṃ vāpi śeṣeṣūpavased ahaḥ // Manu_5.20
saṃvatsarasyaikam api caret kṛcchraṃ dvijottamaḥ
ajñātabhuktaśuddhyarthaṃ jñātasya tu viṣeśataḥ // Manu_5.21
yajñārthaṃ brāhmaṇair vadhyāḥ praśastā mṛgapakṣiṇaḥ
bhṛtyānāṃ caiva vṛttyartham agastyo hy ācarat purā // Manu_5.22
babhūvur hi puroḍāśā bhakṣyāṇāṃ mṛgapakṣiṇām
purāṇeṣv api yajñeṣu brahmakṣatrasaveṣu ca // Manu_5.23
yat kiṃ cit snehasaṃyuktaṃ bhakṣyaṃ bhojyam agarhitam
tat paryuṣitam apy ādyaṃ haviḥśeṣaṃ ca yad bhavet // Manu_5.24
cirasthitam api tv ādyam asnehāktaṃ dvijātibhiḥ
yavagodhūmajaṃ sarvaṃ payasaś caiva vikriyā // Manu_5.25
etad uktaṃ dvijātīnāṃ bhakṣyābhakṣyam aśeṣataḥ
māṃsasyātaḥ pravakṣyāmi vidhiṃ bhakṣaṇavarjane // Manu_5.26
prokṣitaṃ bhakṣayen māṃsaṃ brāhmaṇānāṃ ca kāmyayā
yathāvidhi niyuktas tu prāṇānām eva cātyaye // Manu_5.27
prāṇasyānnam idaṃ sarvaṃ prajāpatir akalpayat
sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva sarvaṃ prāṇasya bhojanam // Manu_5.28
carāṇām annam acarā daṃṣṭriṇām apy adaṃṣṭriṇaḥ
ahastāś ca sahastānāṃ śūrāṇāṃ caiva bhīravaḥ // Manu_5.29
nāttā duṣyaty adann ādyān prāṇino 'hanyahany api
dhātraiva sṛṣṭā hy ādyāś ca prāṇino 'ttāra eva ca // Manu_5.30
yajñāya jagdhir māṃsasyety eṣa daivo vidhiḥ smṛtaḥ
ato 'nyathā pravṛttis tu rākṣaso vidhir ucyate // Manu_5.31
krītvā svayaṃ vāpy utpādya paropakṛtam eva vā
devān pitṝṃś cārcayitvā khādan māṃsaṃ na duṣyati // Manu_5.32
nādyād avidhinā māṃsaṃ vidhijño 'nāpadi dvijaḥ
jagdhvā hy avidhinā māṃsaṃ pretas tair adyate 'vaśaḥ // Manu_5.33
na tādṛśaṃ bhavaty eno mṛgahantur dhanārthinaḥ
yādṛśaṃ bhavati pretya vṛthāmāṃsāni khādataḥ // Manu_5.34
niyuktas tu yathānyāyaṃ yo māṃsaṃ nātti mānavaḥ
sa pretya paśutāṃ yāti saṃbhavān ekaviṃśatim // Manu_5.35
asaṃskṛtān paśūn mantrair nādyād vipraḥ kadā cana
mantrais tu saṃskṛtān adyāc chāśvataṃ vidhim āsthitaḥ // Manu_5.36
kuryād ghṛtapaśuṃ saṅge kuryāt piṣṭapaśuṃ tathā
na tv eva tu vṛthā hantuṃ paśum icchet kadā cana // Manu_5.37
yāvanti paśuromāṇi tāvatkṛtvo ha māraṇam
vṛthāpaśughnaḥ prāpnoti pretya janmani janmani // Manu_5.38
yajñārthaṃ paśavaḥ sṛṣṭāḥ svayam eva svayaṃbhuvā
yajño 'sya bhūtyai sarvasya tasmād yajñe vadho 'vadhaḥ // Manu_5.39
oṣadhyaḥ paśavo vṛkṣās tiryañcaḥ pakṣiṇas tathā
yajñārthaṃ nidhanaṃ prāptāḥ prāpnuvanty utsṛtīḥ punaḥ // Manu_5.40
madhuparke ca yajñe ca pitṛdaivatakarmaṇi
atraiva paśavo hiṃsyā nānyatrety abravīn manuḥ // Manu_5.41
eṣv artheṣu paśūn hiṃsan vedatattvārthavid dvijaḥ
ātmānaṃ ca paśuṃ caiva gamayaty uttamaṃ gatim // Manu_5.42
gṛhe gurāv araṇye vā nivasann ātmavān dvijaḥ
nāvedavihitāṃ hiṃsām āpady api samācaret // Manu_5.43
yā vedavihitā hiṃsā niyatāsmiṃś carācare
ahiṃsām eva tāṃ vidyād vedād dharmo hi nirbabhau // Manu_5.44
yo 'hiṃsakāni bhūtāni hinasty ātmasukhecchayā
sa jīvāṃś ca mṛtaś caiva na kva cit sukham edhate // Manu_5.45
yo bandhanavadhakleśān prāṇināṃ na cikīrṣati
sa sarvasya hitaprepsuḥ sukham atyantam aśnute // Manu_5.46
yad dhyāyati yat kurute ratiṃ badhnāti yatra ca
tad avāpnoty ayatnena yo hinasti na kiṃ cana // Manu_5.47
nākṛtvā prāṇināṃ hiṃsāṃ māṃsam utpadyate kva cit
na ca prāṇivadhaḥ svargyas tasmān māṃsaṃ vivarjayet // Manu_5.48
samutpattiṃ ca māṃsasya vadhabandhau ca dehinām
prasamīkṣya nivarteta sarvamāṃsasya bhakṣaṇāt // Manu_5.49
na bhakṣayati yo māṃsaṃ vidhiṃ hitvā piśācavat
na loke priyatāṃ yāti vyādhibhiś ca na pīḍyate // Manu_5.50
anumantā viśasitā nihantā krayavikrayī
saṃskartā copahartā ca khādakaś ceti ghātakāḥ // Manu_5.51
svamāṃsaṃ paramāṃsena yo vardhayitum icchati
anabhyarcya pitṝn devāṃs tato 'nyo nāsty apuṇyakṛt // Manu_5.52
varṣe varṣe 'śvamedhena yo yajeta śataṃ samāḥ
māṃsāni ca na khāded yas tayoḥ puṇyaphalaṃ samam // Manu_5.53
phalamūlāśanair medhyair munyannānāṃ ca bhojanaiḥ
na tat phalam avāpnoti yan māṃsaparivarjanāt // Manu_5.54
māṃ sa bhakṣayitāmutra yasya māṃsam ihādmy aham
etan māṃsasya māṃsatvaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ // Manu_5.55
na māṃsabhakṣaṇe doṣo na madye na ca maithune
pravṛttir eṣā bhūtānāṃ nivṛttis tu mahāphalā // Manu_5.56
pretaśuddhiṃ pravakṣyāmi dravyaśuddhiṃ tathaiva ca
caturṇām api varṇānāṃ yathāvad anupūrvaśaḥ // Manu_5.57
dantajāte 'nujāte ca kṛtacūḍe ca saṃsthite
aśuddhā bāndhavāḥ sarve sūtake ca tathocyate // Manu_5.58
daśāhaṃ śāvam āśaucaṃ sapiṇḍeṣu vidhīyate
arvāk saṃcayanād asthnāṃ tryaham ekāham eva vā // Manu_5.59
sapiṇḍatā tu puruṣe saptame vinivartate
samānodakabhāvas tu janmanāmnor avedane // Manu_5.60
yathedaṃ śāvam āśaucaṃ sapiṇḍeṣu vidhīyate
janane 'py evam eva syān nipuṇaṃ śuddhim icchatām // Manu_5.61 [= not in M]
sarveṣāṃ śāvam āśaucaṃ mātāpitros tu sūtakam
sūtakaṃ mātur eva syād upaspṛśya pitā śuciḥ // Manu_5.62 [= M 5.61]
nirasya tu pumāñ śukram upaspṛsyaiva śudhyati
baijikād abhisaṃbandhād anurundhyād aghaṃ tryaham // Manu_5.63 [= M 5.62]
ahnā caikena rātryā ca trirātrair eva ca tribhiḥ
śavaspṛśo viśudhyanti tryahād udakadāyinaḥ // Manu_5.64 [= M 5.63]
guroḥ pretasya śiṣyas tu pitṛmedhaṃ samācaran
pretahāraiḥ samaṃ tatra daśarātreṇa śudhyati // Manu_5.65 [= M 5.64]
rātribhir māsatulyābhir garbhasrāve viśudhyati
rajasy uparate sādhvī snānena strī rajasvalā // Manu_5.66 [= M 5.65]
nṛṇām akṛtacūḍānāṃ viśuddhir naiśikī smṛtā
nirvṛttacūḍakānāṃ tu trirātrāc chuddhir iṣyate // Manu_5.67 [= M 5.66]
ūnadvivārṣikaṃ pretaṃ nidadhyur bāndhavā bahiḥ
alaṃkṛtya śucau bhūmāv asthisaṃcayanād ṛte // Manu_5.68 [= M 5.67]
nāsya kāryo 'gnisaṃskāro na ca kāryodakakriyā
araṇye kāṣṭhavat tyaktvā kṣapeyus tryaham eva tu // Manu_5.69 [= M 5.68]
nātrivarṣasya kartavyā bāndhavair udakakriyā
jātadantasya vā kuryur nāmni vāpi kṛte sati // Manu_5.70 [= M 5.69]
sabrahmacāriṇy ekāham atīte kṣapaṇaṃ smṛtam
janmany ekodakānāṃ tu trirātrāc chuddhir iṣyate // Manu_5.71 [= M 5.70]
strīṇām asaṃskṛtānāṃ tu tryahāc chudhyanti bāndhavāḥ
yathoktenaiva kalpena śudhyanti tu sanābhayaḥ // Manu_5.72 [= M 5.71]
akṣāralavaṇānnāḥ syur nimajjeyuś ca te tryaham
māṃsāśanaṃ ca nāśnīyuḥ śayīraṃś ca pṛthak kṣitau // Manu_5.73 [= M 5.72]
saṃnidhāv eṣa vai kalpaḥ śāvāśaucasya kīrtitaḥ
asaṃnidhāv ayaṃ jñeyo vidhiḥ saṃbandhibāndhavaiḥ // Manu_5.74 [= M 5.73]
vigataṃ tu videśasthaṃ śṛṇuyād yo hy anirdaśam
yac cheṣaṃ daśarātrasya tāvad evāśucir bhavet // Manu_5.75 [= M 5.74]
atikrānte daśāhe ca trirātram aśucir bhavet
saṃvatsare vyatīte tu spṛṣṭvaivāpo viśudhyati // Manu_5.76 [= M 5.75]
nirdaśaṃ jñātimaraṇaṃ śrutvā putrasya janma ca
savāsā jalam āplutya śuddho bhavati mānavaḥ // Manu_5.77 [= M 5.76]
bāle deśāntarasthe ca pṛthakpiṇḍe ca saṃsthite
savāsā jalam āplutya sadya eva viśudhyati // Manu_5.78 [= M 5.77]
antardaśāhe syātāṃ cet punar maraṇajanmanī
tāvat syād aśucir vipro yāvat tat syād anirdaśam // Manu_5.79 [= M 5.78]
trirātram āhur āśaucam ācārye saṃsthite sati
tasya putre ca patnyāṃ ca divārātram iti sthitiḥ // Manu_5.80 [= M 5.79]
śrotriye tūpasaṃpanne trirātram aśucir bhavet
mātule pakṣiṇīṃ rātriṃ śiṣyartvigbāndhaveṣu ca // Manu_5.81 [= M 5.80]
prete rājani sajyotir yasya syād viṣaye sthitaḥ
aśrotriye tv ahaḥ kṛtsnam anūcāne tathā gurau // Manu_5.82 [= M 5.81]
śuddhyed vipro daśāhena dvādaśāhena bhūmipaḥ
vaiśyaḥ pañcadaśāhena śūdro māsena śudhyati // Manu_5.83 [= M 5.82]
na vardhayed aghāhāni pratyūhen nāgniṣu kriyāḥ
na ca tatkarma kurvāṇaḥ sanābhyo 'py aśucir bhavet // Manu_5.84 [= M 5.83]
divākīrtim udakyāṃ ca patitaṃ sūtikāṃ tathā
śavaṃ tatspṛṣṭinaṃ caiva spṛṣṭvā snānena śudhyati // Manu_5.85 [= M 5.84]
ācamya prayato nityaṃ japed aśucidarśane
saurān mantrān yathotsāhaṃ pāvamānīś ca śaktitaḥ // Manu_5.86 [= M 5.85]
nāraṃ spṛṣṭvāsthi sasnehaṃ snātvā vipro viśudhyati
ācamyaiva tu niḥsnehaṃ gām ālabhyārkam īkṣya vā // Manu_5.87 [= M 5.86]
ādiṣṭī nodakaṃ kuryād ā vratasya samāpanāt
samāpte tūdakaṃ kṛtvā trirātreṇaiva śudhyati // Manu_5.88 [= M 5.87]
vṛthāsaṃkarajātānāṃ pravrajyāsu ca tiṣṭhatām
ātmanas tyāgināṃ caiva nivartetodakakriyā // Manu_5.89 [= M 5.88]
pāṣaṇḍam āśritānāṃ ca carantīnāṃ ca kāmataḥ
garbhabhartṛdruhāṃ caiva surāpīnāṃ ca yoṣitām // Manu_5.90 [= M 5.89]
ācāryaṃ svam upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ gurum
nirhṛtya tu vratī pretān na vratena viyujyate // Manu_5.91 [= M 5.90]
dakṣiṇena mṛtaṃ śūdraṃ puradvāreṇa nirharet
paścimottarapūrvais tu yathāyogaṃ dvijanmanaḥ // Manu_5.92 [= M 5.91]
na rājñām aghadoṣo 'sti vratināṃ na ca sattriṇām
aindraṃ sthānam upāsīnā brahmabhūtā hi te sadā // Manu_5.93 [= M 5.92]
rājño mahātmike sthāne sadyaḥśaucaṃ vidhīyate
prajānāṃ parirakṣārtham āsanaṃ cātra kāraṇam // Manu_5.94 [= M 5.93]
ḍimbhāhavahatānāṃ ca vidyutā pārthivena ca
gobrāhmaṇasya caivārthe yasya cecchati pārthivaḥ // Manu_5.95 [= M 5.94]
somāgnyarkānilendrāṇāṃ vittāppatyor yamasya ca
aṣṭānāṃ lokapālānāṃ vapur dhārayate nṛpaḥ // Manu_5.96 [= M 5.95]
lokeśādhiṣṭhito rājā nāsyāśaucaṃ vidhīyate
śaucāśaucaṃ hi martyānāṃ lokebhyaḥ prabhavāpyayau // Manu_5.97 [= M 5.96]
udyatair āhave śastraiḥ kṣatradharmahatasya ca
sadyaḥ saṃtiṣṭhate yajñas tathāśaucam iti sthitiḥ // Manu_5.98 [= M 5.97]
vipraḥ śudhyaty apaḥ spṛṣṭvā kṣatriyo vāhanāyudham
vaiśyaḥ pratodaṃ raśmīn vā yaṣṭiṃ śūdraḥ kṛtakriyaḥ // Manu_5.99 [= M 5.98]
etad vo 'bhihitaṃ śaucaṃ sapiṇḍeṣu dvijottamāḥ
asapiṇḍeṣu sarveṣu pretaśuddhiṃ nibodhata // Manu_5.100 [= M 5.99]
asapiṇḍaṃ dvijaṃ pretaṃ vipro nirhṛtya bandhuvat
viśudhyati trirātreṇa mātur āptāṃś ca bāndhavān // Manu_5.101 [= M 5.100]
yady annam atti teṣāṃ tu daśāhenaiva śudhyati
anadann annam ahnaiva na cet tasmin gṛhe vaset // Manu_5.102 [= M 5.101]
anugamyecchayā pretaṃ jñātim ajñātim eva ca
snātvā sacailaḥ spṛṣṭvāgniṃ ghṛtaṃ prāśya viśudhyati // Manu_5.103 [= M 5.102]
na vipraṃ sveṣu tiṣṭhatsu mṛtaṃ śūdreṇa nāyayet
asvargyā hy āhutiḥ sā syāc chūdrasaṃsparśadūṣitā // Manu_5.104 [= M 5.103]
jñānaṃ tapo 'gnir āhāro mṛn mano vāry upāñjanam
vāyuḥ karmārkakālau ca śuddheḥ kartṝṇi dehinām // Manu_5.105 [= M 5.104]
sarveṣām eva śaucānām arthaśaucaṃ paraṃ smṛtaṃ
yo 'rthe śucir hi sa śucir na mṛdvāriśuciḥ śuciḥ // Manu_5.106 [= M 5.105]
kṣāntyā śudhyanti vidvāṃso dānenākāryakāriṇaḥ
pracchannapāpā japyena tapasā vedavittamāḥ // Manu_5.107 [= M 5.106]
mṛttoyaiḥ śudhyate śodhyaṃ nadī vegena śudhyati
rajasā strī manoduṣṭā saṃnyāsena dvijottamāḥ // Manu_5.108 [= M 5.107]
adbhir gātrāṇi śudhyanti manaḥ satyena śudhyati
vidyātapobhyāṃ bhūtātmā buddhir jñānena śudhyati // Manu_5.109 [= M 5.108]
eṣa śaucasya vaḥ proktaḥ śarīrasya vinirṇayaḥ
nānāvidhānāṃ dravyāṇāṃ śuddheḥ śṛṇuta nirṇayam // Manu_5.110 [= M 5.109]
taijasānāṃ maṇīnāṃ ca sarvasyāśmamayasya ca
bhasmanādbhir mṛdā caiva śuddhir uktā manīṣibhiḥ // Manu_5.111 [= M 5.110]
nirlepaṃ kāñcanaṃ bhāṇḍam adbhir eva viśudhyati
abjam aśmamayaṃ caiva rājataṃ cānupaskṛtam // Manu_5.112 [= M 5.111]
apām agneś ca saṃyogād dhaimaṃ raupyaṃ ca nirbabhau
tasmāt tayoḥ svayonyaiva nirṇeko guṇavattaraḥ // Manu_5.113 [= M 5.112]
tāmrāyaḥkāṃsyaraityānāṃ trapuṇaḥ sīsakasya ca
śaucaṃ yathārhaṃ kartavyaṃ kṣārāmlodakavāribhiḥ // Manu_5.114 [= M 5.113]
dravāṇāṃ caiva sarveṣāṃ śuddhir utpavanaṃ smṛtam
prokṣaṇaṃ saṃhatānāṃ ca dāravāṇāṃ ca takṣaṇam // Manu_5.115 [= M 5.114]
mārjanaṃ yajñapātrāṇāṃ pāṇinā yajñakarmaṇi
camasānāṃ grahāṇāṃ ca śuddhiḥ prakṣālanena tu // Manu_5.116 [= M 5.115]
carūṇāṃ sruksruvāṇāṃ ca śuddhir uṣṇena vāriṇā
sphyaśūrpaśakaṭānāṃ ca musalolūkhalasya ca // Manu_5.117 [= M 5.116]
adbhis tu prokṣaṇaṃ śaucaṃ bahūnāṃ dhānyavāsasām
prakṣālanena tv alpānām adbhiḥ śaucaṃ vidhīyate // Manu_5.118 [= M 5.117]
cailavac carmaṇāṃ śuddhir vaidalānāṃ tathaiva ca
śākamūlaphalānāṃ ca dhānyavac chuddhir iṣyate // Manu_5.119 [= M 5.118]
kauśeyāvikayor ūṣaiḥ kutapānām ariṣṭakaiḥ
śrīphalair aṃśupaṭṭānāṃ kṣaumāṇāṃ gaurasarṣapaiḥ // Manu_5.120 [= M 5.119]
kṣaumavac chaṅkhaśṛṅgāṇām asthidantamayasya ca
śuddhir vijānatā kāryā gomūtreṇodakena vā // Manu_5.121 [= M 5.120]
prokṣaṇāt tṛṇakāṣṭhaṃ ca palālaṃ caiva śudhyati
mārjanopāñjanair veśma punaḥpākena mṛnmayam // Manu_5.122 [= M 5.121]
madyair mūtraiḥ purīṣair vā ṣṭhīvanaih pūyaśoṇitaiḥ
saṃspṛṣṭaṃ naiva śuddhyeta punaḥpākena mṛnmayam // Manu_5.123 [= not in M]
saṃmārjanopāñjanena sekenollekhanena ca
gavāṃ ca parivāsena bhūmiḥ śudhyati pañcabhiḥ // Manu_5.124 [= M 5.122]
pakṣijagdhaṃ gavā ghrātam avadhūtam avakṣutam
dūṣitaṃ keśakīṭaiś ca mṛtprakṣepeṇa śudhyati // Manu_5.125 [= M 5.123]
yāvan nāpaity amedhyāktād gandho lepaś ca tatkṛtaḥ
tāvan mṛdvāri cādeyaṃ sarvāsu dravyaśuddhiṣu // Manu_5.126 [= M 5.124]
trīṇi devāḥ pavitrāṇi brāhmaṇānām akalpayan
adṛṣṭam adbhir nirṇiktaṃ yac ca vācā praśasyate // Manu_5.127 [= M 5.125]
āpaḥ śuddhā bhūmigatā vaitṛṣṇyaṃ yāsu gor bhavet
avyāptāś ced amedhyena gandhavarṇarasānvitāḥ // Manu_5.128 [= M 5.126]
nityaṃ śuddhaḥ kāruhastaḥ paṇye yac ca prasāritam
brahmacārigataṃ bhaikṣyaṃ nityaṃ medhyam iti sthitiḥ // Manu_5.129 [= M 5.127]
nityam āsyaṃ śuci strīṇāṃ śakuniḥ phalapātane
prasrave ca śucir vatsaḥ śvā mṛgagrahaṇe śuciḥ // Manu_5.130 [= M 5.128]
śvabhir hatasya yan māṃsaṃ śuci tan manur abravīt
kravyādbhiś ca hatasyānyaiś caṇḍālādyaiś ca dasyubhiḥ // Manu_5.131 [= M 5.129]
ūrdhvaṃ nābher yāni khāni tāni medhyāni sarvaśaḥ
yāny adhas tāny amedhyāni dehāc caiva malāś cyutāḥ // Manu_5.132 [= M 5.130]
makṣikā vipruṣaś chāyā gaur aśvaḥ sūryaraśmayaḥ
rajo bhūr vāyur agniś ca sparśe medhyāni nirdiśet // Manu_5.133 [= M 5.131]
viṇmūtrotsargaśuddhyarthaṃ mṛdvāry ādeyam arthavat
daihikānāṃ malānāṃ ca śuddhiṣu dvādaśasv api // Manu_5.134 [= M 5.132]
vasā śukram asṛṅ majjā mūtraviṭ ghrāṇakarṇaviṭ
śleśma aśru dūṣikā svedo dvādaśaite nṛṇāṃ malāḥ // Manu_5.135 [= M 5.133]
ekā liṅge gude tisras tathaikatra kare daśa
ubhayoḥ sapta dātavyā mṛdaḥ śuddhim abhīpsatā // Manu_5.136 [= M 5.134]
etac chaucaṃ gṛhasthānāṃ dviguṇaṃ brahmacāriṇām
triguṇaṃ syād vanasthānāṃ yatīnāṃ tu caturguṇam // Manu_5.137 [= M 5.135]
kṛtvā mūtraṃ purīṣaṃ vā khāny ācānta upaspṛśet
vedam adhyeṣyamāṇaś ca annam aśnaṃś ca sarvadā // Manu_5.138 [= M 5.136]
trir ācāmed apaḥ pūrvaṃ dviḥ pramṛjyāt tato mukham
śarīraṃ śaucam icchan hi strī śūdras tu sakṛt sakṛt // Manu_5.139 [= M 5.137]
śūdrāṇāṃ māsikaṃ kāryaṃ vapanaṃ nyāyavartinām
vaiśyavac chaucakalpaś ca dvijocchiṣṭaṃ ca bhojanam // Manu_5.140 [= M 5.138]
nocchiṣṭaṃ kurvate mukhyā vipruṣo 'ṅgaṃ na yānti yāḥ
na śmaśrūṇi gatāny āsyaṃ na dantāntaradhiṣṭhitam // Manu_5.141 [= M 5.139]
spṛśanti bindavaḥ pādau ya ācāmayataḥ parān
bhaumikais te samā jñeyā na tair āprayato bhavet // Manu_5.142 [= M 5.140]
ucchiṣṭena tu saṃspṛṣṭo dravyahastaḥ kathaṃ cana
anidhāyaiva tad dravyam ācāntaḥ śucitām iyāt // Manu_5.143 [= M 5.141]
vānto viriktaḥ snātvā tu ghṛtaprāśanam ācaret
ācāmed eva bhuktvānnaṃ snānaṃ maithuninaḥ smṛtam // Manu_5.144 [= M 5.142]
suptvā kṣutvā ca bhuktvā ca niṣṭhīvyoktvānṛtāni ca
pītvāpo 'dhyeṣyamāṇaś ca ācāmet prayato 'pi san // Manu_5.145 [= M 5.143]
eṣāṃ śaucavidhiḥ kṛtsno dravyaśuddhis tathaiva ca
ukto vaḥ sarvavarṇānāṃ strīṇāṃ dharmān nibodhata // Manu_5.146 [= M 5.144]
bālayā vā yuvatyā vā vṛddhayā vāpi yoṣitā
na svātantryeṇa kartavyaṃ kiṃ cid kāryaṃ gṛheṣv api // Manu_5.147 [= M 5.145]
bālye pitur vaśe tiṣṭhet pāṇigrāhasya yauvane
putrāṇāṃ bhartari prete na bhajet strī svatantratām // Manu_5.148 [= M 5.146]
pitrā bhartrā sutair vāpi necched viraham ātmanaḥ
eṣāṃ hi viraheṇa strī garhye kuryād ubhe kule // Manu_5.149 [= M 5.147]
sadā prahṛṣṭayā bhāvyaṃ gṛhakārye ca dakṣayā
susaṃskṛtopaskarayā vyaye cāmuktahastayā // Manu_5.150 [= M 5.148]
yasmai dadyāt pitā tv enāṃ bhrātā vānumate pituḥ
taṃ śuśrūṣeta jīvantaṃ saṃsthitaṃ ca na laṅghayet // Manu_5.151 [= M 5.149]
maṅgalārthaṃ svastyayanaṃ yajñaś cāsāṃ prajāpateḥ
prayujyate vivāhe tu pradānaṃ svāmyakāraṇam // Manu_5.152 [= M 5.150]
anṛtāv ṛtukāle ca mantrasaṃskārakṛt patiḥ
sukhasya nityaṃ dāteha paraloke ca yoṣitaḥ // Manu_5.153 [= M 5.151]
viśīlaḥ kāmavṛtto vā guṇair vā parivarjitaḥ
upacāryaḥ striyā sādhvyā satataṃ devavat patiḥ // Manu_5.154 [= M 5.152]
nāsti strīṇāṃ pṛthag yajño na vrataṃ nāpy upoṣaṇam
patiṃ śuśrūṣate yena tena svarge mahīyate // Manu_5.155 [= M 5.153]
pāṇigrāhasya sādhvī strī jīvato vā mṛtasya vā
patilokam abhīpsantī nācaret kiṃ cid apriyam // Manu_5.156 [= M 5.154]
kāmaṃ tu ksapayed dehaṃ puṣpamūlaphalaiḥ śubhaiḥ
na tu nāmāpi gṛhṇīyāt patyau prete parasya tu // Manu_5.157 [= M 5.155]
āsītā maraṇāt ksāntā niyatā brahmacāriṇī
yo dharma ekapatnīnāṃ kāṅkṣantī tam anuttamam // Manu_5.158 [= M 5.156]
anekāni sahasrāṇi kumārabrahmacāriṇām
divaṃ gatāni viprāṇām akṛtvā kulasaṃtatim // Manu_5.159 [= M 5.157]
mṛte bhartari sāḍhvī strī brahmacarye vyavasthitā
svargaṃ gacchaty aputrāpi yathā te brahmacāriṇaḥ // Manu_5.160 [= M 5.158]
apatyalobhād yā tu strī bhartāram ativartate
seha nindām avāpnoti paralokāc ca hīyate // Manu_5.161 [= M 5.159]
nānyotpannā prajāstīha na cāpy anyaparigrahe
na dvitīyaś ca sādhvīnāṃ kva cid bhartopadiśyate // Manu_5.162 [= M 5.160]
patiṃ hitvāpakṛṣṭaṃ svam utkṛṣṭaṃ yā niṣevate
nindyaiva sā bhavel loke parapūrveti cocyate // Manu_5.163 [= M 5.161]
vyabhicārāt tu bhartuḥ strī loke prāpnoti nindyatām
śṛgālayoniṃ prāpnoti pāparogaiś ca pīḍyate // Manu_5.164 [= M 5.162]
patiṃ yā nābhicarati manovāgdehasaṃyutā
sā bhartṛlokam āpnoti sadbhiḥ sādhvīti cocyate // Manu_5.165 [= M 5.163]
anena nārī vṛttena manovāgdehasaṃyatā
ihāgryāṃ kīrtim āpnoti patilokaṃ paratra ca // Manu_5.166 [= M 5.164]
evaṃ vṛttāṃ savarṇāṃ strīṃ dvijātiḥ pūrvamāriṇīm
dāhayed agnihotreṇa yajñapātraiś ca dharmavit // Manu_5.167 [= M 5.165]
bhāryāyai pūrvamāriṇyai dattvāgnīn antyakarmaṇi
punar dārakriyāṃ kuryāt punar ādhānam eva ca // Manu_5.168 [= M 5.166]
anena vidhinā nityaṃ pañcayajñān na hāpayet
dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ kṛtadāro gṛhe vaset // Manu_5.169 [= M 5.167]
evaṃ gṛhāśrame sthitvā vidhivat snātako dvijaḥ
vane vaset tu niyato yathāvad vijitendriyaḥ // Manu_6.1
gṛhasthas tu yathā paśyed valīpalitam ātmanaḥ
apatyasyaiva cāpatyaṃ tadāraṇyaṃ samāśrayet // Manu_6.2
saṃtyajya grāmyam āhāraṃ sarvaṃ caiva paricchadam
putreṣu bhāryāṃ nikṣipya vanaṃ gacchet sahaiva vā // Manu_6.3
agnihotraṃ samādāya gṛhyaṃ cāgniparicchadam
grāmād araṇyaṃ niḥsṛtya nivasen niyatendriyaḥ // Manu_6.4
munyannair vividhair medhyaiḥ śākamūlaphalena vā
etān eva mahāyajñān nirvaped vidhipūrvakam // Manu_6.5
vasīta carma cīraṃ vā sāyaṃ snāyāt prage tathā
jaṭāś ca bibhṛyān nityaṃ śmaśrulomanakhāni ca // Manu_6.6
yadbhakṣyaṃ syād tato dadyād baliṃ bhikṣāṃ ca śaktitaḥ
ammūlaphalabhikṣābhir arcayed āśramāgatān // Manu_6.7
svādhyāye nityayuktaḥ syād dānto maitraḥ samāhitaḥ
dātā nityam anādātā sarvabhūtānukampakaḥ // Manu_6.8
vaitānikaṃ ca juhuyād agnihotraṃ yathāvidhi
darśam askandayan parva paurṇamāsaṃ ca yogataḥ // Manu_6.9
ṛkṣeṣṭyāgrayaṇaṃ caiva cāturmāsyāni cāharet
turāyaṇaṃ ca kramaśo dakṣasyāyanam eva ca // Manu_6.10
vāsantaśāradair medhyair munyannaiḥ svayam āhṛtaiḥ
puroḍāśāṃś carūṃś caiva vidhivan nirvapet pṛthak // Manu_6.11
devatābhyas tu tad dhutvā vanyaṃ medhyataraṃ haviḥ
śeṣam ātmani yuñjīta lavaṇaṃ ca svayaṃ kṛtam // Manu_6.12
sthalajāudakaśākāni puṣpamūlaphalāni ca
medhyavṛkṣodbhavāny adyāt snehāṃś ca phalasaṃbhavān // Manu_6.13
varjayen madhu māṃsaṃ ca bhaumāni kavakāni ca
bhūstṛṇaṃ śigrukaṃ caiva śleśmātakaphalāni ca // Manu_6.14
tyajed āśvayuje māsi munyannaṃ pūrvasaṃcitam
jīrṇāni caiva vāsāṃsi śākamūlaphalāni ca // Manu_6.15
na phālakṛṣṭam aśnīyād utsṛṣṭam api kena cit
na grāmajātāny ārto 'pi mūlāṇi ca phalāni ca // Manu_6.16
agnipakvāśano vā syāt kālapakvabhug eva vā
aśmakuṭṭo bhaved vāpi dantolūkhaliko 'pi vā // Manu_6.17
sadyaḥ prakṣālako vā syān māsasaṃcayiko 'pi vā
ṣaṇmāsanicayo vā syāt samānicaya eva vā // Manu_6.18
naktaṃ cānnaṃ samaśnīyād divā vāhṛtya śaktitaḥ
caturthakāliko vā syāt syād vāpy aṣṭamakālikaḥ // Manu_6.19
cāndrāyaṇavidhānair vā śuklakṛṣṇe ca vartayet
pakṣāntayor vāpy aśnīyād yavāgūṃ kvathitāṃ sakṛt // Manu_6.20
puṣpamūlaphalair vāpi kevalair vartayet sadā
kālapakvaiḥ svayaṃ śīrṇair vaikhānasamate sthitaḥ // Manu_6.21
bhūmau viparivarteta tiṣṭhed vā prapadair dinam
sthānāsanābhyāṃ viharet savaneṣūpayann apaḥ // Manu_6.22
grīṣme pañcatapās tu syād varṣāsv abhrāvakāśikaḥ
ārdravāsās tu hemante kramaśo vardhayaṃs tapaḥ // Manu_6.23
upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ pitṝn devāṃś ca tarpayet
tapaś caraṃś cogrataraṃ śoṣayed deham ātmanaḥ // Manu_6.24
agnīn ātmani vaitānān samāropya yathāvidhi
anagnir aniketaḥ syān munir mūlaphalāśanaḥ // Manu_6.25
aprayatnaḥ sukhārtheṣu brahmacārī dharāśayaḥ
śaraṇeṣv amamaś caiva vṛkṣamūlaniketanaḥ // Manu_6.26
tāpaseṣv eva vipreṣu yātrikaṃ bhaikṣam āharet
gṛhamedhiṣu cānyeṣu dvijeṣu vanavāsiṣu // Manu_6.27
grāmād āhṛtya vāśnīyād aṣṭau grāsān vane vasan
pratigṛhya puṭenaiva pāṇinā śakalena vā // Manu_6.28
etāś cānyāś ca seveta dīkṣā vipro vane vasan
vividhāś cāupaniṣadīr ātmasaṃsiddhaye śrutīḥ // Manu_6.29
ṛṣibhir brāhmaṇaiś caiva gṛhasthair eva sevitāḥ
vidyātapovivṛddhyarthaṃ śarīrasya ca śuddhaye // Manu_6.30
aparājitāṃ vāsthāya vrajed diśam ajihmagaḥ
ā nipātāc charīrasya yukto vāryanilāśanaḥ // Manu_6.31
āsāṃ maharṣicaryāṇāṃ tyaktvānyatamayā tanum
vītaśokabhayo vipro brahmaloke mahīyate // Manu_6.32
vaneṣu ca vihṛtyaivaṃ tṛtīyaṃ bhāgam āyuṣaḥ
caturtham āyuṣo bhāgaṃ tyakvā saṅgān parivrajet // Manu_6.33
āśramād āśramaṃ gatvā hutahomo jitendriyaḥ
bhikṣābalipariśrāntaḥ pravrajan pretya vardhate // Manu_6.34
ṛṇāni trīṇy apākṛtya mano mokṣe niveśayet
anapākṛtya mokṣaṃ tu sevamāno vrajaty adhaḥ // Manu_6.35
adhītya vidhivad vedān putrāṃś cotpādya dharmataḥ
iṣṭvā ca śaktito yajñair mano mokṣe niveśayet // Manu_6.36
anadhītya dvijo vedān anutpādya tathā sutān
aniṣṭvā caiva yajñaiś ca mokṣam icchan vrajaty adhaḥ // Manu_6.37
prājāpatyaṃ nirupyeṣṭiṃ sarvavedasadakṣiṇām
ātmany agnīn samāropya brāhmaṇaḥ pravrajed gṛhāt // Manu_6.38
yo dattvā sarvabhūtebhyaḥ pravrajaty abhayaṃ gṛhāt
tasya tejomayā lokā bhavanti brahmavādinaḥ // Manu_6.39
yasmād aṇv api bhūtānāṃ dvijān notpadyate bhayam
tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana // Manu_6.40
agārād abhiniṣkrāntaḥ pavitropacito muniḥ
samupoḍheṣu kāmeṣu nirapekṣaḥ parivrajet // Manu_6.41
eka eva caren nityaṃ siddhyartham asahāyavān
siddhim ekasya saṃpaśyan na jahāti na hīyate // Manu_6.42
anagnir aniketaḥ syād grāmam annārtham āśrayet
upekṣako 'saṃkusuko munir bhāvasamāhitaḥ // Manu_6.43
kapālaṃ vṛkṣamūlāni kucelam asahāyatā
samatā caiva sarvasminn etan muktasya lakṣaṇam // Manu_6.44
nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam
kālam eva pratīkṣeta nirveśaṃ bhṛtako yathā // Manu_6.45
dṛṣṭipūtaṃ nyaset pādaṃ vastrapūtaṃ jalaṃ pibet
satyapūtāṃ vaded vācaṃ manaḥpūtaṃ samācaret // Manu_6.46
ativādāṃs titikṣeta nāvamanyeta kaṃ cana
na cemaṃ deham āśritya vairaṃ kurvīta kena cit // Manu_6.47
kruddhyantaṃ na pratikrudhyed ākruṣṭaḥ kuśalaṃ vadet
saptadvārāvakīrṇāṃ ca na vācam anṛtāṃ vadet // Manu_6.48
adhyātmaratir āsīno nirapekṣo nirāmiṣaḥ
ātmanaiva sahāyena sukhārthī vicared iha // Manu_6.49
na cotpātanimittābhyāṃ na nakṣatrāṅgavidyayā
nānuśāsanavādābhyāṃ bhikṣāṃ lipseta karhi cit // Manu_6.50
na tāpasair brāhmaṇair vā vayobhir api vā śvabhiḥ
ākīrṇaṃ bhikṣukair vānyair agāram upasaṃvrajet // Manu_6.51
kḷptakeśanakhaśmaśruḥ pātrī daṇḍī kusumbhavān
vicaren niyato nityaṃ sarvabhūtāny apīḍayan // Manu_6.52
ataijasāni pātrāṇi tasya syur nirvraṇāni ca
teṣām adbhiḥ smṛtaṃ śaucaṃ camasānām ivādhvare // Manu_6.53
alābuṃ dārupātraṃ ca mṛṇmayaṃ vaidalaṃ tathā
etāṇi yatipātrāṇi manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt // Manu_6.54
ekakālaṃ cared bhaikṣaṃ na prasajjeta vistare
bhaikṣe prasakto hi yatir viṣayeṣv api sajjati // Manu_6.55
vidhūme sannamusale vyaṅgāre bhuktavajjane
vṛtte śarāvasaṃpāte bhikṣāṃ nityaṃ yatiś caret // Manu_6.56
alābhe na viṣadī syāl lābhe caiva na harṣayet
prāṇayātrikamātraḥ syān mātrāsaṅgād vinirgataḥ // Manu_6.57
abhipūjitalābhāṃs tu jugupsetaiva sarvaśaḥ
abhipūjitalābhaiś ca yatir mukto 'pi badhyate // Manu_6.58
alpānnābhyavahāreṇa rahaḥsthānāsanena ca
hriyamāṇāni viṣayair indriyāṇi nivartayet // Manu_6.59
indriyāṇāṃ nirodhena rāgadveśakṣayeṇa ca
ahiṃsayā ca bhūtānām amṛtatvāya kalpate // Manu_6.60
avekṣeta gatīr nṝṇāṃ karmadoṣasamudbhavāḥ
niraye caiva patanaṃ yātanāś ca yamakṣaye // Manu_6.61
viprayogaṃ priyaiś caiva saṃyogaṃ ca tathāpriyaiḥ
jarayā cābhibhavanaṃ vyādhibhiś copapīḍanaṃ // Manu_6.62
dehād utkramaṇaṃ cāṣmāt punar garbhe ca saṃbhavam
yonikoṭisahasreṣu sṛtīś cāsyāntarātmanaḥ // Manu_6.63
adharmaprabhavaṃ caiva duḥkhayogaṃ śarīriṇām
dharmārthaprabhavaṃ caiva sukhasaṃyogam akṣayam // Manu_6.64
sūkṣmatāṃ cānvavekṣeta yogena paramātmanaḥ
deheṣu ca samutpattim uttameṣv adhameṣu ca // Manu_6.65
dūṣito 'pi cared dharmaṃ yatra tatrāśrame rataḥ
samaḥ sarveṣu bhūteṣu na liṅgaṃ dharmakāraṇam // Manu_6.66
phalaṃ katakavṛkṣasya yady apy ambuprasādakam
na nāmagrahaṇād eva tasya vāri prasīdati // Manu_6.67
saṃrakṣaṇārthaṃ jantūnāṃ rātrāv ahani vā sadā
śarīrasyātyaye caiva samīkṣya vasudhāṃ caret // Manu_6.68
ahnā rātryā ca yāñ jantūn hinasty ajñānato yatiḥ
teṣāṃ snātvā viśuddhyarthaṃ prāṇāyāmān ṣaḍ ācaret // Manu_6.69
prāṇāyāmā brāhmaṇasya trayo 'pi vidhivat kṛtāḥ
vyāhṛtipraṇavair yuktā vijñeyaṃ paramaṃ tapaḥ // Manu_6.70
dahyante dhmāyamānānāṃ dhātūnāṃ hi yathā malāḥ
tathendriyāṇāṃ dahyante doṣāḥ prāṇasya nigrahāt // Manu_6.71
prāṇāyamair dahed doṣān dhāraṇābhiś ca kilbiṣam
pratyāhāreṇa saṃsargān dhyānenānīśvarān guṇān // Manu_6.72
uccāvaceṣu bhūteṣu durjñeyām akṛtātmabhiḥ
dhyānayogena saṃpaśyed gatim asyāntarātmanaḥ // Manu_6.73
samyagdarśanasaṃpannaḥ karmabhir na nibadhyate
darśanena vihīnas tu saṃsāraṃ pratipadyate // Manu_6.74
ahiṃsayendriyāsaṅgair vaidikaiś caiva karmabhiḥ
tapasaś caraṇaiś cograiḥ sādhayantīha tatpadam // Manu_6.75
asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam
carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ // Manu_6.76
jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanam āturam
rajasvalam anityaṃ ca bhūtāvāsam imaṃ tyajet // Manu_6.77
nadīkūlaṃ yathā vṛkṣo vṛkṣaṃ vā śakunir yathā
tathā tyajann imaṃ dehaṃ kṛcchrād grāhād vimucyate // Manu_6.78
priyeṣu sveṣu sukṛtam apriyeṣu ca duṣkṛtam
visṛjya dhyānayogena brahmābhyeti sanātanam // Manu_6.79
yadā bhāvena bhavati sarvabhāveṣu niḥspṛhaḥ
tadā sukham avāpnoti pretya ceha ca śāśvatam // Manu_6.80
anena vidhinā sarvāṃs tyaktvā saṅgāñ śanaiḥ śanaiḥ
sarvadvandvavinirmukto brahmaṇy evāvatiṣṭhate // Manu_6.81
dhyānikaṃ sarvam evaitad yad etad abhiśabditam
na hy anadhyātmavit kaś cit kriyāphalam upāśnute // Manu_6.82
adhiyajñaṃ brahma japed ādhidaivikam eva ca
ādhyātmikaṃ ca satataṃ vedāntābhihitaṃ ca yat // Manu_6.83
idaṃ śaraṇam ajñānām idam eva vijānatām
idam anvicchatāṃ svargam idam ānantyam icchatām // Manu_6.84
anena kramayogena parivrajati yo dvijaḥ
sa vidhūyeha pāpmānaṃ paraṃ brahmādhigacchati // Manu_6.85
eṣa dharmo 'nuśiṣṭo vo yatīnāṃ niyatātmanām
vedasaṃnyāsikānāṃ tu karmayogaṃ nibodhata // Manu_6.86
brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprastho yatis tathā
ete gṛhasthaprabhavāś catvāraḥ pṛthag āśramāḥ // Manu_6.87
sarve 'pi kramaśas tv ete yathāśāstraṃ niṣevitāḥ
yathoktakāriṇaṃ vipraṃ nayanti paramāṃ gatim // Manu_6.88
sarveṣām api caiteṣāṃ vedasmṛtividhānataḥ
gṛhastha ucyate śreṣṭhaḥ sa trīn etān bibharti hi // Manu_6.89
yathā nadīnadāḥ sarve sāgare yānti saṃsthitim
tathaivāśramiṇaḥ sarve gṛhasthe yānti saṃsthitim // Manu_6.90
caturbhir api caivaitair nityam āśramibhir dvijaiḥ
daśalakṣaṇako dharmaḥ sevitavyaḥ prayatnataḥ // Manu_6.91
dhṛtiḥ kṣamā damo 'steyaṃ śaucam indriyanigrahaḥ
dhīr vidyā satyam akrodho daśakaṃ dharmalakṣaṇam // Manu_6.92
daśa lakṣaṇāni dharmasya ye viprāḥ samadhīyate
adhītya cānuvartante te yānti paramāṃ gatim // Manu_6.93
daśalakṣaṇakaṃ dharmam anutiṣṭhan samāhitaḥ
vedāntaṃ vidhivac chrutvā saṃnyased anṛṇo dvijaḥ // Manu_6.94
saṃnyasya sarvakarmāṇi karmadoṣān apānudan
niyato vedam abhyasya putraiśvarye sukhaṃ vaset // Manu_6.95
evaṃ saṃnyasya karmāṇi svakāryaparamo 'spṛhaḥ
saṃnyāsenāpahatyainaḥ prāpnoti paramaṃ gatim // Manu_6.96
eṣa vo 'bhihito dharmo brāhmaṇasya caturvidhaḥ
puṇyo 'kṣayaphalaḥ pretya rājñāṃ dharmaṃ nibodhata // Manu_6.97
rājadharmān pravakṣyāmi yathāvṛtto bhaven nṛpaḥ
saṃbhavaś ca yathā tasya siddhiś ca paramā yathā // Manu_7.1
brāhmaṃ prāptena saṃskāraṃ kṣatriyeṇa yathāvidhi
sarvasyāsya yathānyāyaṃ kartavyaṃ parirakṣaṇam // Manu_7.2
arājake hi loke 'smin sarvato vidruto bhayāt
rakṣārtham asya sarvasya rājānam asṛjat prabhuḥ // Manu_7.3
indrānilayamārkāṇām agneś ca varuṇasya ca
candravitteśayoś caiva mātrā nirhṛtya śāśvatīḥ // Manu_7.4
yasmād eṣāṃ surendrāṇāṃ mātrābhyo nirmito nṛpaḥ
tasmād abhibhavaty eṣa sarvabhūtāni tejasā // Manu_7.5
tapaty ādityavac caiṣa cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca
na cainaṃ bhuvi śaknoti kaś cid apy abhivīkṣitum // Manu_7.6
so 'gnir bhavati vāyuś ca so 'rkaḥ somaḥ sa dharmarāṭ
sa kuberaḥ sa varuṇaḥ sa mahendraḥ prabhāvataḥ // Manu_7.7
bālo 'pi nāvamāntavyo manuṣya iti bhūmipaḥ
mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati // Manu_7.8
ekam eva dahaty agnir naraṃ durupasarpiṇam
kulaṃ dahati rājāgniḥ sapaśudravyasaṃcayam // Manu_7.9
kāryaṃ so 'vekṣya śaktiṃ ca deśakālau ca tattvataḥ
kurute dharmasiddhyarthaṃ viśvarūpaṃ punaḥ punaḥ // Manu_7.10
yasya prasāde padmā śrīr vijayaś ca parākrame
mṛtyuś ca vasati krodhe sarvatejomayo hi saḥ // Manu_7.11
taṃ yas tu dveṣṭi saṃmohāt sa vinaśyaty asaṃśayam
tasya hy āśu vināśāya rājā prakurute manaḥ // Manu_7.12
tasmād dharmaṃ yam iṣṭeṣu sa vyavasyen narādhipaḥ
aniṣṭaṃ cāpy aniṣṭeṣu taṃ dharmaṃ na vicālayet // Manu_7.13
tasyārthe sarvabhūtānāṃ goptāraṃ dharmam ātmajam
brahmatejomayaṃ daṇḍam asṛjat pūrvam īśvaraḥ // Manu_7.14
tasya sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
bhayād bhogāya kalpante svadharmān na calanti ca // Manu_7.15
taṃ deśakālau śaktiṃ ca vidyāṃ cāvekṣya tattvataḥ
yathārhataḥ saṃpraṇayen nareṣv anyāyavartiṣu // Manu_7.16
sa rājā puruṣo daṇḍaḥ sa netā śāsitā ca saḥ
caturṇām āśramāṇāṃ ca dharmasya pratibhūḥ smṛtaḥ // Manu_7.17
daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati
daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ // Manu_7.18
samīkṣya sa dhṛtaḥ samyak sarvā rañjayati prajāḥ
asamīkṣya praṇītas tu vināśayati sarvataḥ // Manu_7.19
yadi na praṇayed rājā daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ
śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ // Manu_7.20
adyāt kākaḥ puroḍāśaṃ śvā ca lihyād dhavis tathā
svāmyaṃ ca na syāt kasmiṃś cit pravartetādharottaram // Manu_7.21
sarvo daṇḍajito loko durlabho hi śucir naraḥ
daṇḍasya hi bhayāt sarvaṃ jagad bhogāya kalpate // Manu_7.22
devadānavagandharvā rakṣāṃsi patagoragāḥ
te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenaiva nipīḍitāḥ // Manu_7.23
duṣyeyuḥ sarvavarṇāś ca bhidyeran sarvasetavaḥ
sarvalokaprakopaś ca bhaved daṇḍasya vibhramāt // Manu_7.24
yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati pāpahā
prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati // Manu_7.25
tasyāhuḥ saṃpraṇetāraṃ rājānaṃ satyavādinam
samīkṣyakāriṇaṃ prājñaṃ dharmakāmārthakovidam // Manu_7.26
taṃ rājā praṇayan samyak trivargeṇābhivardhate
kāmātmā viṣamaḥ kṣudro daṇḍenaiva nihanyate // Manu_7.27
daṇḍo hi sumahattejo durdharaś cākṛtātmabhiḥ
dharmād vicalitaṃ hanti nṛpam eva sabāndhavam // Manu_7.28
tato durgaṃ ca rāṣṭraṃ ca lokaṃ ca sacarācaram
antarikṣagatāṃś caiva munīn devāṃś ca pīḍayet // Manu_7.29
so 'sahāyena mūḍhena lubdhenākṛtabuddhinā
na śakyo nyāyato netuṃ saktena viṣayeṣu ca // Manu_7.30
śucinā satyasaṃdhena yathāśāstrānusāriṇā
praṇetuṃ śakyate daṇḍaḥ susahāyena dhīmatā // Manu_7.31
svarāṣṭre nyāyavṛttaḥ syād bhṛśadaṇḍaś ca śatruṣu
suhṛtsv ajihmaḥ snigdheṣu brāhmaṇeṣu kṣamānvitaḥ // Manu_7.32
evaṃvṛttasya nṛpateḥ śiloñchenāpi jīvataḥ
vistīryate yaśo loke tailabindur ivāmbhasi // Manu_7.33
atas tu viparītasya nṛpater ajitātmanaḥ
saṃkṣipyate yaśo loke ghṛtabindur ivāmbhasi // Manu_7.34
sve sve dharme niviṣṭānāṃ sarveṣām anupūrvaśaḥ
varṇānām āśramāṇāṃ ca rājā sṛṣṭo 'bhirakṣitā // Manu_7.35
tena yad yat sabhṛtyena kartavyaṃ rakṣatā prajāḥ
tat tad vo 'haṃ pravakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ // Manu_7.36
brāhmaṇān paryupāsīta prātar utthāya pārthivaḥ
traividyavṛddhān viduṣas tiṣṭhet teṣāṃ ca śāsane // Manu_7.37
vṛddhāṃś ca nityaṃ seveta viprān vedavidaḥ śucīn
vṛddhasevī hi satataṃ rakṣobhir api pūjyate // Manu_7.38
tebhyo 'dhigacched vinayaṃ vinītātmāpi nityaśaḥ
vinītātmā hi nṛpatir na vinaśyati karhi cit // Manu_7.39
bahavo 'vinayān naṣṭā rājānaḥ saparicchadāḥ
vanasthā api rājyāni vinayāt pratipedire // Manu_7.40
veno vinaṣṭo 'vinayān nahuṣaś caiva pārthivaḥ
sudāḥ paijavanaś caiva sumukho nimir eva ca // Manu_7.41
pṛthus tu vinayād rājyaṃ prāptavān manur eva ca
kuberaś ca dhanaiśvaryaṃ brāhmaṇyaṃ caiva gādhijaḥ // Manu_7.42
traividyebhyas trayīṃ vidyāṃ daṇḍanītiṃ ca śāśvatīm
ānvīkṣikīṃ cātmavidyāṃ vārtārambhāṃś ca lokataḥ // Manu_7.43
indriyāṇāṃ jaye yogaṃ samātiṣṭhed divāniśam
jitendriyo hi śaknoti vaśe sthāpayituṃ prajāḥ // Manu_7.44
daśa kāmasamutthāni tathāṣṭau krodhajāni ca
vyasanāni durantāni prayatnena vivarjayet // Manu_7.45
kāmajeṣu prasakto hi vyasaneṣu mahīpatiḥ
viyujyate 'rthadharmābhyāṃ krodhajeṣv ātmanaiva tu // Manu_7.46
mṛgayākṣo divāsvapnaḥ parivādaḥ striyo madaḥ
tauryatrikaṃ vṛthāṭyā ca kāmajo daśako gaṇaḥ // Manu_7.47
paiśunyaṃ sāhasaṃ droha īrṣyāsūyārthadūṣaṇam
vāgdaṇḍajaṃ ca pāruṣyaṃ krodhajo 'pi gaṇo 'ṣṭakaḥ // Manu_7.48
dvayor apy etayor mūlaṃ yaṃ sarve kavayo viduḥ
taṃ yatnena jayel lobhaṃ tajjāv etāv ubhau gaṇau // Manu_7.49
pānam akṣāḥ striyaś caiva mṛgayā ca yathākramam
etat kaṣṭatamaṃ vidyāc catuṣkaṃ kāmaje gaṇe // Manu_7.50
daṇḍasya pātanaṃ caiva vākpāruṣyārthadūṣaṇe
krodhaje 'pi gaṇe vidyāt kaṣṭam etat trikaṃ sadā // Manu_7.51
saptakasyāsya vargasya sarvatraivānuṣaṅgiṇaḥ
pūrvaṃ pūrvaṃ gurutaraṃ vidyād vyasanam ātmavān // Manu_7.52
vyasanasya ca mṛtyoś ca vyasanaṃ kaṣṭam ucyate
vyasany adho 'dho vrajati svar yāty avyasanī mṛtaḥ // Manu_7.53
maulāñ śāstravidaḥ śūrāṃl labdhalakṣān kulodbhavān
sacivān sapta cāṣṭau vā prakurvīta parīkṣitān // Manu_7.54
api yat sukaraṃ karma tad apy ekena duṣkaram
viśeṣato 'sahāyena kiṃ tu rājyaṃ mahodayam // Manu_7.55
taiḥ sārdhaṃ cintayen nityaṃ sāmānyaṃ saṃdhivigraham
sthānaṃ samudayaṃ guptiṃ labdhapraśamanāni ca // Manu_7.56
teṣāṃ svaṃ svam abhiprāyam upalabhya pṛthak pṛthak
samastānāṃ ca kāryeṣu vidadhyād dhitam ātmanaḥ // Manu_7.57
sarveṣāṃ tu viśiṣṭena brāhmaṇena vipaścitā
mantrayet paramaṃ mantraṃ rājā ṣāḍguṇyasaṃyutam // Manu_7.58
nityaṃ tasmin samāśvastaḥ sarvakāryāṇi niḥkṣipet
tena sārdhaṃ viniścitya tataḥ karma samārabhet // Manu_7.59
anyān api prakurvīta śucīn prājñān avasthitān
samyag arthasamāhartṝn amātyān suparīkṣitān // Manu_7.60
nirvartetāsya yāvadbhir itikartavyatā nṛbhiḥ
tāvato 'tandritān dakṣān prakurvīta vicakṣaṇān // Manu_7.61
teṣām arthe niyuñjīta śūrān dakṣān kulodgatān
śucīn ākarakarmānte bhīrūn antarniveśane // Manu_7.62
dūtaṃ caiva prakurvīta sarvaśāstraviśāradam
iṅgitākāraceṣṭajñaṃ śuciṃ dakṣaṃ kulodgatam // Manu_7.63
anuraktaḥ śucir dakṣaḥ smṛtimān deśakālavit
vapuṣmān vītabhīr vāgmī dūto rājñaḥ praśasyate // Manu_7.64
amātye daṇḍa āyatto daṇḍe vainayikī kriyā
nṛpatau kośarāṣṭre ca dūte saṃdhiviparyayau // Manu_7.65
dūta eva hi saṃdhatte bhinatty eva ca saṃhatān
dūtas tat kurute karma bhidyante yena mānavaḥ // Manu_7.66
sa vidyād asya kṛtyeṣu nirgūḍheṅgitaceṣṭitaiḥ
ākāram iṅgitaṃ ceṣṭāṃ bhṛtyeṣu ca cikīrṣitam // Manu_7.67
buddhvā ca sarvaṃ tattvena pararājacikīrṣitam
tathā prayatnam ātiṣṭhed yathātmānaṃ na pīḍayet // Manu_7.68
jāṅgalaṃ sasyasaṃpannam āryaprāyam anāvilam
ramyam ānatasāmantaṃ svājīvyaṃ deśam āvaset // Manu_7.69
dhanvadurgaṃ mahīdurgam abdurgaṃ vārkṣam eva vā
nṛdurgaṃ giridurgaṃ vā samāśritya vaset puram // Manu_7.70
sarveṇa tu prayatnena giridurgaṃ samāśrayet
eṣāṃ hi bāhuguṇyena giridurgaṃ viśiṣyate // Manu_7.71
triṇy ādyāny āśritās tv eṣāṃ mṛgagartāśrayāpcarāḥ
trīṇy uttarāṇi kramaśaḥ plavaṃgamanarāmarāḥ // Manu_7.72
yathā durgāśritān etān nopahiṃsanti śatravaḥ
tathārayo na hiṃsanti nṛpaṃ durgasamāśritam // Manu_7.73
ekaḥ śataṃ yodhayati prākārastho dhanurdharaḥ
śataṃ daśasahasrāṇi tasmād durgaṃ vidhīyate // Manu_7.74
tat syād āyudhasaṃpannaṃ dhanadhānyena vāhanaiḥ
brāhmaṇaiḥ śilpibhir yantrair yavasenodakena ca // Manu_7.75
tasya madhye suparyāptaṃ kārayed gṛham ātmanaḥ
guptaṃ sarvartukaṃ śubhraṃ jalavṛkṣasamanvitam // Manu_7.76
tad adhyāsyodvahed bhāryāṃ savarṇāṃ lakṣaṇānvitām
kule mahati saṃbhūtāṃ hṛdyāṃ rūpaguṇānvītām // Manu_7.77
purohitaṃ ca kurvīta vṛṇuyād eva ca rtvijaḥ
te 'sya gṛhyāṇi karmāṇi kuryur vaitānikāni ca // Manu_7.78
yajeta rājā kratubhir vividhair āptadakṣiṇaiḥ
dharmārthaṃ caiva viprebhyo dadyād bhogān dhanāni ca // Manu_7.79
sāṃvatsarikam āptaiś ca rāṣṭrād āhārayed balim
syāc cāmnāyaparo loke varteta pitṛvan nṛṣu // Manu_7.80
adhyakṣān vividhān kuryāt tatra tatra vipaścitaḥ
te 'sya sarvāṇy avekṣeran nṛṇāṃ kāryāṇi kurvatām // Manu_7.81
āvṛttānāṃ gurukulād viprāṇāṃ pūjako bhavet
nṛpāṇām akṣayo hy eṣa nidhir brāhmo 'bhidhīyate // Manu_7.82
na taṃ stenā na cāmitrā haranti na ca naśyati
tasmād rājñā nidhātavyo brāhmaṇeṣv akṣayo nidhiḥ // Manu_7.83
na skandate na vyathate na vinaśyati karhi cit
variṣṭham agnihotrebhyo brāhmaṇasya mukhe hutam // Manu_7.84
samam abrāhmaṇe dānaṃ dviguṇaṃ brāhmaṇabruve
prādhīte śatasāhasram anantaṃ vedapārage // Manu_7.85
pātrasya hi viśeṣeṇa śraddadhānatayaiva ca
alpaṃ vā bahu vā pretya dānasya phalam aśnute // Manu_7.86
deśakālavidhānena dravyaṃ śraddhāsamanvitam
pātre pradīyate yat tu tad dharmasya prasādhanam // Manu_7.87 (M) [= not in K]
samottamādhamai rājā tv āhūtaḥ pālayan prajāḥ
na nivarteta saṃgrāmāt kṣātraṃ dharmam anusmaran // Manu_7.87 [= M 7.88]
saṃgrāmeṣv anivartitvaṃ prajānāṃ caiva pālanam
śuśrūṣā brāhmaṇānāṃ ca rājñāṃ śreyaskaraṃ param // Manu_7.88 [= M 7.89]
āhaveṣu mitho 'nyonyaṃ jighāṃsanto mahīkṣitaḥ
yudhyamānāḥ paraṃ śaktyā svargaṃ yānty aparāṅmukhāḥ // Manu_7.89 [= M 7.90]
na kūṭair āyudhair hanyād yudhyamāno raṇe ripūn
na karṇibhir nāpi digdhair nāgnijvalitatejanaiḥ // Manu_7.90 [= M 7.91]
na ca hanyāt sthalārūḍhaṃ na klībaṃ na kṛtāñjalim
na muktakeśaṃ nāsīnaṃ na tavāsmīti vādinam // Manu_7.91 [= M 7.92]
na suptaṃ na visaṃnāhaṃ na nagnaṃ na nirāyudham
nāyudhyamānaṃ paśyantaṃ na pareṇa samāgatam // Manu_7.92 [= M 7.93]
nāyudhavyasanaprāptaṃ nārtaṃ nātiparikṣataṃ
na bhītaṃ na parāvṛttaṃ satāṃ dharmam anusmaran // Manu_7.93 [= M 7.94]
yas tu bhītaḥ parāvṛttaḥ saṃgrāme hanyate paraiḥ
bhartur yad duṣkṛtaṃ kiṃ cit tat sarvaṃ pratipadyate // Manu_7.94 [= M 7.95]
yac cāsya sukṛtaṃ kiṃ cid amutrārtham upārjitam
bhartā tat sarvam ādatte parāvṛttahatasya tu // Manu_7.95 [= M 7.96]
rathāśvaṃ hastinaṃ chatraṃ dhanaṃ dhānyaṃ paśūn striyaḥ
sarvadravyāṇi kupyaṃ ca yo yaj jayati tasya tat // Manu_7.96 [= M 7.97]
rājñaś ca dadyur uddhāram ity eṣā vaidikī śrutiḥ
rājñā ca sarvayodhebhyo dātavyam apṛthagjitam // Manu_7.97 [= M 7.98]
eṣo 'nupaskṛtaḥ prokto yodhadharmaḥ sanātanaḥ
asmād dharmān na cyaveta kṣatriyo ghnan raṇe ripūn // Manu_7.98 [= M 7.99]
alabdhaṃ caiva lipseta labdhaṃ rakṣet prayatnataḥ
rakṣitaṃ vardhayec caiva vṛddhaṃ pātreṣu nikṣipet // Manu_7.99 [= M 7.100]
etac caturvidhaṃ vidyāt puruṣārthaprayojanam
asya nityam anuṣṭhānaṃ samyak kuryād atandritaḥ // Manu_7.100 [= M 7.101]
alabdham icched daṇḍena labdhaṃ rakṣed avekṣayā
rakṣitaṃ vardhayed vṛddhyā vṛddhaṃ pātreṣu nikṣipet // Manu_7.101 [= M 7.102]
nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
nityaṃ saṃvṛtasaṃvāryo nityaṃ chidrānusāry areḥ // Manu_7.102 [= M 7.103]
nityam udyatadaṇḍasya kṛtsnam udvijate jagat
tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prasādhayet // Manu_7.103 [= M 7.104]
amāyayaiva varteta na kathaṃ cana māyayā
budhyetāriprayuktāṃ ca māyāṃ nityaṃ susaṃvṛtaḥ // Manu_7.104 [= M 7.105]
nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya ca
gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ // Manu_7.105 [= M 7.106]
bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākrame
vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca viniṣpatet // Manu_7.106 [= M 7.107]
evaṃ vijayamānasya ye 'sya syuḥ paripanthinaḥ
tān ānayed vaśaṃ sarvān sāmādibhir upakramaiḥ // Manu_7.107 [= M 7.108]
yadi te tu na tiṣṭheyur upāyaiḥ prathamais tribhiḥ
daṇḍenaiva prasahyaitāñ śanakair vaśam ānayet // Manu_7.108 [= M 7.109]
sāmādīnām upāyānāṃ caturṇām api paṇḍitāḥ
sāmadaṇḍau praśaṃsanti nityaṃ rāṣṭrābhivṛddhaye // Manu_7.109 [= M 7.110]
yathoddharati nirdātā kakṣaṃ dhānyaṃ ca rakṣati
tathā rakṣen nṛpo rāṣṭraṃ hanyāc ca paripanthinaḥ // Manu_7.110 [= M 7.111]
mohād rājā svarāṣṭraṃ yaḥ karṣayaty anavekṣayā
so 'cirād bhraśyate rājyāj jīvitāc ca sabāndhavaḥ // Manu_7.111 [= M 7.112]
śarīrakarṣaṇāt prāṇāḥ kṣīyante prāṇināṃ yathā
tathā rājñām api prāṇāḥ kṣīyante rāṣṭrakarṣaṇāt // Manu_7.112 [= M 7.113]
rāṣṭrasya saṃgrahe nityaṃ vidhānam idam ācaret
susaṃgṛhītarāṣṭre hi pārthivaḥ sukham edhate // Manu_7.113 [= M 7.114]
dvayos trayāṇāṃ pañcānāṃ madhye gulmam adhiṣṭhitam
tathā grāmaśatānāṃ ca kuryād rāṣṭrasya saṃgraham // Manu_7.114 [= M 7.115]
grāmasyādhipatiṃ kuryād daśagrāmapatiṃ tathā
viṃśatīśaṃ śateśaṃ ca sahasrapatim eva ca // Manu_7.115 [= M 7.116]
grāmadoṣān samutpannān grāmikaḥ śanakaiḥ svayam
śaṃsed grāmadaśeśāya daśeśo viṃśatīśine // Manu_7.116 [= M 7.117]
viṃśatīśas tu tat sarvaṃ śateśāya nivedayet
śaṃsed grāmaśateśas tu sahasrapataye svayam // Manu_7.117 [= M 7.118]
yāni rājapradeyāni pratyahaṃ grāmavāsibhiḥ
annapānendhanādīni grāmikas tāny avāpnuyāt // Manu_7.118 [= M 7.119]
daśī kulaṃ tu bhuñjīta viṃśī pañca kulāni ca
grāmaṃ grāmaśatādhyakṣaḥ sahasrādhipatiḥ puram // Manu_7.119 [= M 7.120]
teṣāṃ grāmyāṇi kāryāni pṛthakkāryāṇi caiva hi
rājño 'nyaḥ sacivaḥ snigdhas tāni paśyed atandritaḥ // Manu_7.120 [= M 7.121]
nagare nagare caikaṃ kuryāt sarvārthacintakam
uccaiḥsthānaṃ ghorarūpaṃ nakṣatrāṇām iva graham // Manu_7.121 [= M 7.122]
sa tān anuparikrāmet sarvān eva sadā svayam
teṣāṃ vṛttaṃ pariṇayet samyag rāṣṭreṣu taccaraiḥ // Manu_7.122 [= M 7.123]
rājño hi rakṣādhikṛtāḥ parasvādāyinaḥ śaṭhāḥ
bhṛtyā bhavanti prāyeṇa tebhyo rakṣed imāḥ prajāḥ // Manu_7.123 [= M 7.124]
ye kāryikebhyo 'rtham eva gṛhṇīyuḥ pāpacetasaḥ
teṣāṃ sarvasvam ādāya rājā kuryāt pravāsanam // Manu_7.124 [= M 7.125]
rājā karmasu yuktānāṃ strīṇāṃ preṣyajanasya ca
pratyahaṃ kalpayed vṛttiṃ sthānaṃ karmānurūpataḥ // Manu_7.125 [= M 7.126]
paṇo deyo 'vakṛṣṭasya ṣaḍ utkṛṣṭasya vetanam
ṣāṇmāsikas tathācchādo dhānyadroṇas tu māsikaḥ // Manu_7.126 [= M 7.127]
krayavikrayam adhvānaṃ bhaktaṃ ca saparivyayam
yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya vaṇijo dāpayet karān // Manu_7.127 [= M 7.128]
yathā phalena yujyeta rājā kartā ca karmaṇām
tathāvekṣya nṛpo rāṣṭre kalpayet satataṃ karān // Manu_7.128 [= M 7.129]
yathālpālpam adanty ādyaṃ vāryokovatsaṣaṭpadāḥ
tathālpālpo grahītavyo rāṣṭrād rājñābdikaḥ karaḥ // Manu_7.129 [= M 7.130]
pañcāśadbhāga ādeyo rājñā paśuhiraṇyayoḥ
dhānyānām aṣṭamo bhāgaḥ ṣaṣṭho dvādaśa eva vā // Manu_7.130 [= M 7.131]
ādadītātha ṣaḍbhāgaṃ drumāṃsamadhusarpiṣām
gandhauṣadhirasānāṃ ca puṣpamūlaphalasya ca // Manu_7.131 [= M 7.132]
patraśākatṛṇānāṃ ca carmaṇāṃ vaidalasya ca
mṛnmayānāṃ ca bhāṇḍānāṃ sarvasyāśmamayasya ca // Manu_7.132 [= M 7.133]
mriyamāṇo 'py ādadīta na rājā śrotriyāt karam
na ca kṣudhāsya saṃsīdec chrotriyo viṣaye vasan // Manu_7.133 [= M 7.134]
yasya rājñas tu viṣaye śrotriyaḥ sīdati kṣudhā
tasyāpi tat kṣudhā rāṣṭram acirenaiva sīdati // Manu_7.134 [= M 7.135]
śrutavṛtte viditvāsya vṛttiṃ dharmyāṃ prakalpayet
saṃrakṣet sarvataś cainaṃ pitā putram ivāurasam // Manu_7.135 [= M 7.136]
saṃrakṣyamāṇo rājñā yaṃ kurute dharmam anvaham
tenāyur vardhate rājño draviṇaṃ rāṣṭram eva ca // Manu_7.136 [= M 7.137]
yat kiṃ cid api varṣasya dāpayet karasaṃjñitam
vyavahāreṇa jīvantaṃ rājā rāṣṭre pṛthagjanam // Manu_7.137 [= M 7.138]
kārukāñ śilpinaś caiva śūdrāṃs cātmopajīvinaḥ
ekaikaṃ kārayet karma māsi māsi mahīpatiḥ // Manu_7.138 [= M 7.139]
nocchindyād ātmano mūlaṃ pareṣāṃ cātitṛṣṇayā
ucchindan hy ātmano mūlam āṭmānaṃ tāṃś ca pīdayet // Manu_7.139 [= M 7.140]
tīkṣṇaś caiva mṛduś ca syāt kāryaṃ vīkṣya mahīpatiḥ
tīkṣṇaś caiva mṛduś caiva rāja bhavati sammataḥ // Manu_7.140 [= M 7.141]
amātyamukhyaṃ dharmajñaṃ prājñaṃ dāntaṃ kulodgatam
sthāpayed āsane tasmin khinnaḥ kāryekṣaṇe nṛṇām // Manu_7.141 [= M 7.142]
evaṃ sarvaṃ vidhāyedam itikartavyam ātmanaḥ
yuktaś caivāpramattaś ca parirakṣed imāḥ prajāḥ // Manu_7.142 [= M 7.143]
vikrośantyo yasya rāṣṭrād hriyante dasyubhiḥ prajāḥ
saṃpaśyataḥ sabhṛtyasya mṛtaḥ sa na tu jīvati // Manu_7.143 [= M 7.144]
kṣatriyasya paro dharmaḥ prājānām eva pālanam
nirdiṣṭaphalabhoktā hi rājā dharmeṇa yujyate // Manu_7.144 [= M 7.145]
utthāya paścime yāme kṛtaśaucaḥ samāhitaḥ
hutāgnir brāhmaṇāṃś cārcya praviśet sa śubhāṃ sabhām // Manu_7.145 [= M 7.146]
tatra sthitaḥ prajāḥ sarvāḥ pratinandya visarjayet
visṛjya ca prajāḥ sarvā mantrayet saha mantribhiḥ // Manu_7.146 [= M 7.147]
giripṛṣṭhaṃ samāruhya prasādaṃ vā rahogataḥ
araṇye niḥśalāke vā mantrayed avibhāvitaḥ // Manu_7.147 [= M 7.148]
yasya mantraṃ na jānanti samāgamya pṛthagjanāḥ
sa kṛtsnāṃ pṛthivīṃ bhuṅkte kośahīno 'pi pārthivaḥ // Manu_7.148 [= M 7.149]
jaḍamūkāndhabadhirāṃs tairyagyonān vayo'tigān
strīmlecchavyādhitavyaṅgān mantrakāle 'pasārayet // Manu_7.149 [= M 7.150]
bhindanty avamatā mantraṃ tairyagyonās tathaiva ca
striyaś caiva viśeṣeṇa tasmāt tatrādṛto bhavet // Manu_7.150 [= M 7.151]
madhyaṃdine 'rdharātre vā viśrānto vigataklamaḥ
cintayed dharmakāmārthān sārdhaṃ tair eka eva vā // Manu_7.151 [= M 7.152]
parasparaviruddhānāṃ teṣāṃ ca samupārjanam
kanyānāṃ saṃpradānaṃ ca kumārāṇāṃ ca rakṣaṇaṃ // Manu_7.152 [= M 7.153]
dūtasaṃpreṣaṇaṃ caiva kāryaśeṣaṃ tathaiva ca
antaḥpurapracāraṃ ca praṇidhīnāṃ ca ceṣṭitam // Manu_7.153 [= M 7.154]
kṛtsnaṃ cāṣṭavidhaṃ karma pañcavargaṃ ca tattvataḥ
anurāgāparāgau ca pracāraṃ maṇḍalasya ca // Manu_7.154 [= M 7.155]
madhyamasya pracāraṃ ca vijīgiṣoś ca ceṣṭitam
udāsīnapracāraṃ ca śatroś caiva prayatnataḥ // Manu_7.155 [= M 7.156]
etāḥ prakṛtayo mūlaṃ maṇḍalasya samāsataḥ
aṣṭau cānyāḥ samākhyātā dvādaśaiva tu tāḥ smṛtāḥ // Manu_7.156 [= M 7.157]
amātyarāṣṭradurgārthadaṇḍākhyāḥ pañca cāparāḥ
pratyekaṃ kathitā hy etāḥ saṃkṣepeṇa dvisaptatiḥ // Manu_7.157 [= M 7.158]
anantaram ariṃ vidyād arisevinam eva ca
arer anantaraṃ mitram udāsīnaṃ tayoḥ param // Manu_7.158 [= M 7.159]
tān sarvān abhisaṃdadhyāt sāmādibhir upakramaiḥ
vyastaiś caiva samastaiś ca pauruṣeṇa nayena ca // Manu_7.159 [= M 7.160]
saṃdhiṃ ca vigrahaṃ caiva yānam āsanam eva ca
dvaidhībhāvaṃ saṃśrayaṃ ca ṣaḍguṇāṃś cintayet sadā // Manu_7.160 [= M 7.161]
āsanaṃ caiva yānaṃ ca saṃdhiṃ vigraham eva ca
kāryaṃ vīkṣya prayuñjīta dvaidhaṃ saṃśrayam eva ca // Manu_7.161 [= M 7.162]
saṃdhiṃ tu dvividhaṃ vidyād rājā vigraham eva ca
ubhe yānāsane caiva dvividhaḥ saṃśrayaḥ smṛtaḥ // Manu_7.162 [= M 7.163]
samānayānakarmā ca viparītas tathaiva ca
tadā tv āyatisaṃyuktaḥ saṃdhir jñeyo dvilakṣaṇaḥ // Manu_7.163 [= M 7.164]
svayaṃkṛtaś ca kāryārtham akāle kāla eva vā
mitrasya caivāpakṛte dvividho vigrahaḥ smṛtaḥ // Manu_7.164 [= M 7.165]
ekākinaś cātyayike kārye prāpte yadṛcchayā
saṃhatasya ca mitreṇa dvividhaṃ yānam ucyate // Manu_7.165 [= M 7.166]
kṣīṇasya caiva kramaśo daivāt pūrvakṛtena vā
mitrasya cānurodhena dvividhaṃ smṛtam āsanam // Manu_7.166 [= M 7.167]
balasya svāminaś caiva sthitiḥ kāryārthasiddhaye
dvividhaṃ kīrtyate dvaidhaṃ ṣāḍguṇyaguṇavedibhiḥ // Manu_7.167 [= M 7.168]
arthasaṃpādanārthaṃ ca pīḍyamānasya śatrubhiḥ
sādhuṣu vyapadeśaś ca dvividhaḥ saṃśrayaḥ smṛtaḥ // Manu_7.168 [= M 7.169]
yadāvagacched āyatyām ādhikyaṃ dhruvam ātmanaḥ
tadātve cālpikāṃ pīḍāṃ tadā saṃdhiṃ samāśrayet // Manu_7.169 [= M 7.170]
yadā prahṛṣṭā manyeta sarvās tu prakṛtīr bhṛśam
atyucchritaṃ tathātmānaṃ tadā kurvīta vigraham // Manu_7.170 [= M 7.171]
yadā manyeta bhāvena hṛṣṭaṃ puṣṭaṃ balaṃ svakam
parasya viparītaṃ ca tadā yāyād ripuṃ prati // Manu_7.171 [= M 7.172]
yadā tu syāt parikṣīṇo vāhanena balena ca
tadāsīta prayatnena śanakaiḥ sāntvayann arīn // Manu_7.172 [= M 7.173]
manyetāriṃ yadā rājā sarvathā balavattaram
tadā dvidhā balaṃ kṛtvā sādhayet kāryam ātmanaḥ // Manu_7.173 [= M 7.174]
yadā parabalānāṃ tu gamanīyatamo bhavet
tadā tu saṃśrayet kṣipraṃ dhārmikaṃ balinaṃ nṛpam // Manu_7.174 [= M 7.175]
nigrahaṃ prakṛtīnāṃ ca kuryād yo 'ribalasya ca
upaseveta taṃ nityaṃ sarvayatnair guruṃ yathā // Manu_7.175 [= M 7.176]
yadi tatrāpi saṃpaśyed doṣaṃ saṃśrayakāritam
suyuddham eva tatrāpi nirviśaṅkaḥ samācaret // Manu_7.176 [= M 7.177]
sarvopāyais tathā kuryān nītijñaḥ pṛthivīpatiḥ
yathāsyābhyadhikā na syur mitrodāsīnaśatravaḥ // Manu_7.177 [= M 7.178]
āyatiṃ sarvakāryāṇāṃ tadātvaṃ ca vicārayet
atītānāṃ ca sarveṣāṃ guṇadoṣau ca tattvataḥ // Manu_7.178 [= M 7.179]
āyatyāṃ guṇadoṣajñas tadātve kṣipraniścayaḥ
atīte kāryaśeṣajñaḥ śatrubhir nābhibhūyate // Manu_7.179 [= M 7.180]
yathainaṃ nābhisaṃdadhyur mitrodāsīnaśatravaḥ
tathā sarvaṃ saṃvidadhyād eṣa sāmāsiko nayaḥ // Manu_7.180 [= M 7.181]
tadā tu yānam ātiṣṭhed arirāṣṭraṃ prati prabhuḥ
tadānena vidhānena yāyād aripuraṃ śanaiḥ // Manu_7.181 [= M 7.182]
mārgaśīrṣe śubhe māsi yāyād yātrāṃ mahīpatiḥ
phālgunaṃ vātha caitraṃ vā māsau prati yathābalam // Manu_7.182 [= M 7.183]
anyeṣv api tu kāleṣu yadā paśyed dhruvaṃ jayam
tadā yāyād vigṛhyaiva vyasane cotthite ripoḥ // Manu_7.183 [= M 7.184]
kṛtvā vidhānaṃ mūle tu yātrikaṃ ca yathāvidhi
upagṛhyāspadaṃ caiva cārān samyag vidhāya ca // Manu_7.184 [= M 7.185]
saṃśodhya trividhaṃ mārgaṃ ṣaḍvidhaṃ ca balaṃ svakam
sāṃparāyikakalpena yāyād aripuraṃ prati // Manu_7.185 [= M 7.186]
śatrusevini mitre ca gūḍhe yuktataro bhavet
gatapratyāgate caiva sa hi kaṣṭataro ripuḥ // Manu_7.186 [= M 7.187]
daṇḍavyūhena tan mārgaṃ yāyāt tu śakaṭena vā
varāhamakarābhyāṃ vā sūcyā vā garuḍena vā // Manu_7.187 [= M 7.188]
yataś ca bhayam āśaṅket tato vistārayed balam
padmena caiva vyūhena niviśeta sadā svayam // Manu_7.188 [= M 7.189]
senāpatibalādhyakṣau sarvadikṣu niveśayet
yataś ca bhayam āśaṅket prācīṃ tāṃ kalpayed diśam // Manu_7.189 [= M 7.190]
gulmāṃś ca sthāpayed āptān kṛtasaṃjñān samantataḥ
sthāne yuddhe ca kuśalān abhīrūn avikāriṇaḥ // Manu_7.190 [= M 7.191]
saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn
sūcyā vajreṇa caivaitān vyūhena vyūhya yodhayet // Manu_7.191 [= M 7.192]
syandanāśvaiḥ same yudhyed anūpe nau dvipais tathā
vṛkṣagulmāvṛte cāpair asicarmāyudhaiḥ sthale // Manu_7.192 [= M 7.193]
kurukṣetrāṃś ca matsyāṃś ca pañcālāñ śūrasenajān
dīrghāṃl laghūṃś caiva narān agrānīkeṣu yojayet // Manu_7.193 [= M 7.194]
praharṣayed balaṃ vyūhya tāṃś ca samyak parīkṣayet
ceṣṭāś caiva vijānīyād arīn yodhayatām api // Manu_7.194 [= M 7.195]
uparudhyārim āsīta rāṣṭraṃ cāsyopapīḍayet
dūṣayec cāsya satataṃ yavasānnodakendhanam // Manu_7.195 [= M 7.196]
bhindyāc caiva taḍāgāni prākāraparikhās tathā
samavaskandayec cainaṃ rātrau vitrāsayet tathā // Manu_7.196 [= M 7.197]
upajapyān upajaped budhyetaiva ca tatkṛtam
yukte ca daive yudhyeta jayaprepsur apetabhīḥ // Manu_7.197 [= M 7.198]
sāmnā dānena bhedena samastair atha vā pṛthak
vijetuṃ prayatetārīn na yuddhena kadā cana // Manu_7.198 [= M 7.199]
anityo vijayo yasmād dṛśyate yudhyamānayoḥ
parājayaś ca saṃgrāme tasmād yuddhaṃ vivarjayet // Manu_7.199 [= M 7.200]
trayāṇām apy upāyānāṃ pūrvoktānām asaṃbhave
tathā yudhyeta saṃpanno vijayeta ripūn yathā // Manu_7.200 [= M 7.201]
jitvā saṃpūjayed devān brāhmaṇāṃś caiva dhārmikān
pradadyāt parihārārthaṃ khyāpayed abhayāni ca // Manu_7.201 [= M 7.202]
sarveṣāṃ tu viditvaiṣāṃ samāsena cikīrṣitam
sthāpayet tatra tadvaṃśyaṃ kuryāc ca samayakriyām // Manu_7.202 [= M 7.203]
pramāṇāni ca kurvīta teṣāṃ dharmān yathoditān
ratnaiś ca pūjayed enaṃ pradhānapuruṣaiḥ saha // Manu_7.203 [= M 7.204]
ādānam apriyakaraṃ dānaṃ ca priyakārakam
abhīpsitānām arthānāṃ kāle yuktaṃ praśasyate // Manu_7.204 [= M 7.205]
sarvaṃ karmedam āyattaṃ vidhāne daivamānuṣe
tayor daivam acintyaṃ tu mānuṣe vidyate kriyā // Manu_7.205 [= M 7.206]
daivena vidhinā yuktaṃ mānuṣyaṃ yat pravartate
parikleśena mahatā tadarthasya samādhakam // Manu_7.207 (M) [= not in K]
saṃyuktasyāpi daivena puruṣakāreṇa varjitam
vinā puruṣakāreṇa phalaṃ kṣetraṃ prayacchati // Manu_7.208 (M) [= not in K]
candrārkādyā grahā vāyur agnir āpas tathaiva ca
iha daivena sādhyante pauruṣeṇa prayatnataḥ // Manu_7.209 (M) [= not in K]
saha vāpi vrajed yuktaḥ saṃdhiṃ kṛtvā prayatnataḥ
mitraṃ hiraṇyaṃ bhūmiṃ vā saṃpaśyaṃs trividhaṃ phalam // Manu_7.206 [= M 7.210]
pārṣṇigrāhaṃ ca saṃprekṣya tathākrandaṃ ca maṇḍale
mitrād athāpy amitrād vā yātrāphalam avāpnuyāt // Manu_7.207 [= M 7.211]
hiraṇyabhūmisaṃprāptyā pārthivo na tathaidhate
yathā mitraṃ dhruvaṃ labdhvā kṛśam apy āyatikṣamam // Manu_7.208 [= M 7.212]
dharmajñaṃ ca kṛtajñaṃ ca tuṣṭaprakṛtim eva ca
anuraktaṃ sthirārambhaṃ laghumitraṃ praśasyate // Manu_7.209 [= M 7.213]
prājñaṃ kulīnaṃ śūraṃ ca dakṣaṃ dātāram eva ca
kṛtajñaṃ dhṛtimantaṃ ca kaṣṭam āhur ariṃ budhāḥ // Manu_7.210 [= M 7.214]
āryatā puruṣajñānaṃ śauryaṃ karuṇaveditā
sthaulalakṣyaṃ ca satatam udāsīnaguṇodayaḥ // Manu_7.211 [= M 7.215]
ksemyāṃ sasyapradāṃ nityaṃ paśuvṛddhikarīm api
parityajen nṛpo bhūmim ātmārtham avicārayan // Manu_7.212 [= M 7.216]
āpadarthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api // Manu_7.213 [= M 7.217]
saha sarvāḥ samutpannāḥ prasamīkṣyāpado bhṛśam
saṃyuktāṃś ca viyuktāṃś ca sarvopāyān sṛjed budhaḥ // Manu_7.214 [= M 7.218]
upetāram upeyaṃ ca sarvopāyāṃś ca kṛtsnaśaḥ
etat trayaṃ samāśritya prayatetārthasiddhaye // Manu_7.215 [= M 7.219]
evaṃ sarvam idaṃ rājā saha sammantrya mantribhiḥ
vyāyamyāplutya madhyāhne bhoktum antaḥpuraṃ viśet // Manu_7.216 [= M 7.220]
tatrātmabhūtaiḥ kālajñair ahāryaiḥ paricārakaiḥ
suparīkṣitam annādyam adyān mantrair viṣāpahaiḥ // Manu_7.217 [= M 7.221]
viṣaghnair agadaiś cāsya sarvadravyāṇi yojayet
viṣaghnāni ca ratnāni niyato dhārayet sadā // Manu_7.218 [= M 7.222]
parīkṣitāḥ striyaś cainaṃ vyajanodakadhūpanaiḥ
veṣābharaṇasaṃśuddhāḥ spṛśeyuḥ susamāhitāḥ // Manu_7.219 [= M 7.223]
evaṃ prayatnaṃ kurvīta yānaśayyāsanāśane
snāne prasādhane caiva sarvālaṅkārakeṣu ca // Manu_7.220 [= M 7.224]
bhuktavān viharec caiva strībhir antaḥpure saha
vihṛtya tu yathākālaṃ punaḥ kāryāṇi cintayet // Manu_7.221 [= M 7.225]
alaṃkṛtaś ca saṃpaśyed āyudhīyaṃ punar janam
vāhanāni ca sarvāṇi śastrāṇy ābharaṇāni ca // Manu_7.222 [= M 7.226]
saṃdhyāṃ copāsya śṛṇuyād antarveśmani śastrabhṛt
rahasyākhyāyināṃ caiva praṇidhīnāṃ ca ceṣṭitam // Manu_7.223 [= M 7.227]
gatvā kakṣāntaraṃ tv anyat samanujñāpya taṃ janam
praviśed bhojanārthaṃ ca strīvṛto 'ntaḥpuraṃ punaḥ // Manu_7.224 [= M 7.228]
tatra bhuktvā punaḥ kiṃ cit tūryaghoṣaiḥ praharṣitaḥ
saṃviśet taṃ yathākālam uttiṣṭhec ca gataklamaḥ // Manu_7.255 [= M 7.229]
etadvidhānam ātiṣṭhed arogaḥ pṛthivīpatiḥ
asvasthaḥ sarvam etat tu bhṛtyeṣu viniyojayet // Manu_7.226 [= M 7.230]
vyavahārān didṛkṣus tu brāhmaṇaiḥ saha pārthivaḥ
mantrajñair mantribhiś caiva vinītaḥ praviśet sabhām // Manu_8.1
tatrāsīnaḥ sthito vāpi pāṇim udyamya dakṣiṇam
vinītaveṣābharaṇaḥ paśyet kāryāṇi kāryiṇām // Manu_8.2
pratyahaṃ deśadṛṣṭaiś ca śāstradṛṣṭaiś ca hetubhiḥ
aṣṭādaśasu mārgeṣu nibaddhāni pṛthak pṛthak // Manu_8.3
teṣām ādyam ṛṇādānaṃ nikṣepo 'svāmivikrayaḥ
saṃbhūya ca samutthānaṃ dattasyānapakarma ca // Manu_8.4
vetanasyaiva cādānaṃ saṃvidaś ca vyatikramaḥ
krayavikrayānuśayo vivādaḥ svāmipālayoḥ // Manu_8.5
sīmāvivādadharmaś ca pāruṣye daṇḍavācike
steyaṃ ca sāhasaṃ caiva strīsaṃgrahaṇam eva ca // Manu_8.6
strīpuṃdharmo vibhāgaś ca dyūtam āhvaya eva ca
padāny aṣṭādaśaitāni vyavahārasthitāv iha // Manu_8.7
eṣu sthāneṣu bhūyiṣṭhaṃ vivādaṃ caratāṃ nṛṇām
dharmaṃ śāśvatam āśritya kuryāt kāryavinirṇayam // Manu_8.8
yadā svayaṃ na kuryāt tu nṛpatiḥ kāryadarśanam
tadā niyuñjyād vidvāṃsaṃ brāhmaṇaṃ kāryadarśane // Manu_8.9
so 'sya kāryāṇi saṃpaśyet sabhyair eva tribhir vṛtaḥ
sabhām eva praviśyāgryām āsīnaḥ sthita eva vā // Manu_8.10
yasmin deśe niṣīdanti viprā vedavidas trayaḥ
rājñaś cādhikṛto vidvān brahmaṇas tāṃ sabhāṃ viduḥ // Manu_8.11
dharmo viddhas tv adharmeṇa sabhāṃ yatropatiṣṭhate
śalyaṃ cāsya na kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ // Manu_8.12
sabhāṃ vā na praveṣṭavyaṃ vaktavyaṃ vā samañjasam
abruvan vibruvan vāpi naro bhavati kilbiṣī // Manu_8.13
yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca
hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ // Manu_8.14
dharma eva hato hanti dharmo rakṣati rakṣitaḥ
tasmād dharmo na hantavyo mā no dharmo hato 'vadhīt // Manu_8.15
vṛṣo hi bhagavān dharmas tasya yaḥ kurute hy alam
vṛṣalaṃ taṃ vidur devās tasmād dharmaṃ na lopayet // Manu_8.16
eka eva suhṛd dharmo nidhāne 'py anuyāti yaḥ
śarīreṇa samaṃ nāśaṃ sarvam anyad dhi gacchati // Manu_8.17
pādo 'dharmasya kartāraṃ pādaḥ sākṣiṇam ṛcchati
pādaḥ sabhāsadaḥ sarvān pādo rājānam ṛcchati // Manu_8.18
rājā bhavaty anenās tu mucyante ca sabhāsadaḥ
eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate // Manu_8.19
jātimātropajīvī vā kāmaṃ syād brāhmaṇabruvaḥ
dharmapravaktā nṛpater na tu śūdraḥ kathaṃ cana // Manu_8.20
yasya śūdras tu kurute rājño dharmavivecanam
tasya sīdati tad rāṣṭraṃ paṅke gaur iva paśyataḥ // Manu_8.21
yad rāṣṭraṃ śūdrabhūyiṣṭhaṃ nāstikākrāntam advijam
vinaśyaty āśu tat kṛtsnaṃ durbhikṣavyādhipīḍitam // Manu_8.22
dharmāsanam adhiṣṭhāya saṃvītāṅgaḥ samāhitaḥ
praṇamya lokapālebhyaḥ kāryadarśanam ārabhet // Manu_8.23
arthānarthāv ubhau buddhvā dharmādharmau ca kevalau
varṇakrameṇa sarvāṇi paśyet kāryāṇi kāryiṇām // Manu_8.24
bāhyair vibhāvayel liṅgair bhāvam antargataṃ nṛṇām
svaravarṇeṅgitākāraiś cakṣuṣā ceṣṭitena ca // Manu_8.25
ākārair iṅgitair gatyā ceṣṭayā bhāṣitena ca
netravaktravikāraiś ca gṛhyate 'ntargataṃ manaḥ // Manu_8.26
bāladāyādikaṃ rikthaṃ tāvad rājānupālayet
yāvat sa syāt samāvṛtto yāvac cātītaśaiśavaḥ // Manu_8.27
vaśāputrāsu caivaṃ syād rakṣaṇaṃ niṣkulāsu ca
pativratāsu ca strīṣu vidhavāsv āturāsu ca // Manu_8.28
jīvantīnāṃ tu tāsāṃ ye tad dhareyuḥ svabāndhavāḥ
tāñ śiṣyāc cauradaṇḍena dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ // Manu_8.29
praṇaṣṭasvāmikaṃ rikthaṃ rājā tryabdaṃ nidhāpayet
arvāk tryabdād dharet svāmī pareṇa nṛpatir haret // Manu_8.30
mamedam iti yo brūyāt so 'nuyojyo yathāvidhi
saṃvādya rūpasaṃkhyādīn svāmī tad dravyam arhati // Manu_8.31
avedayāno naṣṭasya deśaṃ kālaṃ ca tattvataḥ
varṇaṃ rūpaṃ pramāṇaṃ ca tatsamaṃ daṇḍam arhati // Manu_8.32
ādadītātha ṣaḍbhāgaṃ pranaṣṭādhigatān nṛpaḥ
daśamaṃ dvādaśaṃ vāpi satāṃ dharmam anusmaran // Manu_8.33
pranaṣṭādhigataṃ dravyaṃ tiṣṭhed yuktair adhiṣṭhitam
yāṃs tatra caurān gṛhṇīyāt tān rājebhena ghātayet // Manu_8.34
mamāyam iti yo brūyān nidhiṃ satyena mānavaḥ
tasyādadīta ṣaḍbhāgaṃ rājā dvādaśam eva vā // Manu_8.35
anṛtaṃ tu vadan daṇḍyaḥ svavittasyāṃśam aṣṭamam
tasyaiva vā nidhānasya saṃkhyayālpīyasīṃ kalām // Manu_8.36
vidvāṃs tu brāhmaṇo dṛṣṭvā pūrvopanihitaṃ nidhim
aśeṣato 'py ādadīta sarvasyādhipatir hi saḥ // Manu_8.37
yaṃ tu paśyen nidhiṃ rājā purāṇaṃ nihitaṃ kṣitau
tasmād dvijebhyo dattvārdham ardhaṃ kośe praveśayet // Manu_8.38
nidhīnāṃ tu purāṇānāṃ dhātūnām eva ca kṣitau
ardhabhāg rakṣaṇād rājā bhūmer adhipatir hi saḥ // Manu_8.39
dātavyaṃ sarvavarṇebhyo rājñā caurair hṛtaṃ dhanam
rājā tad upayuñjānaś caurasyāpnoti kilbiṣam // Manu_8.40
jātijānapadān dharmān śreṇīdharmāṃś ca dharmavit
samīkṣya kuladharmāṃś ca svadharmaṃ pratipādayet // Manu_8.41
svāni karmāṇi kurvāṇā dūre santo 'pi mānavāḥ
priyā bhavanti lokasya sve sve karmaṇy avasthitāḥ // Manu_8.42
notpādayet svayaṃ kāryaṃ rājā nāpy asya puruṣaḥ
na ca prāpitam anyena grased arthaṃ kathaṃ cana // Manu_8.43
yathā nayaty asṛkpātair mṛgasya mṛgayuḥ padam
nayet tathānumānena dharmasya nṛpatiḥ padam // Manu_8.44
satyam arthaṃ ca saṃpaśyed ātmānam atha sākṣiṇaḥ
deśaṃ rūpaṃ ca kālaṃ ca vyavahāravidhau sthitaḥ // Manu_8.45
sadbhir ācaritaṃ yat syād dhārmikaiś ca dvijātibhiḥ
tad deśakulajātīnām aviruddhaṃ prakalpayet // Manu_8.46
adhamarṇārthasiddhyartham uttamarṇena coditaḥ
dāpayed dhanikasyārtham adhamarṇād vibhāvitam // Manu_8.47
yair yair upāyair arthaṃ svaṃ prāpnuyād uttamarṇikaḥ
tair tair upāyaiḥ saṃgṛhya dāpayed adhamarṇikam // Manu_8.48
dharmeṇa vyavahāreṇa chalenācaritena ca
prayuktaṃ sādhayed arthaṃ pañcamena balena ca // Manu_8.49
yaḥ svayaṃ sādhayed artham uttamarṇo 'dhamarṇikāt
na sa rājñābhiyoktavyaḥ svakaṃ saṃsādhayan dhanam // Manu_8.50
arthe 'pavyayamānaṃ tu karaṇena vibhāvitam
dāpayed dhanikasyārthaṃ daṇḍaleśaṃ ca śaktitaḥ // Manu_8.51
apahnave 'dhamarṇasya dehīty uktasya saṃsadi
abhiyoktā diśed deśyaṃ karaṇaṃ vānyad uddiśet // Manu_8.52
adeśyaṃ yaś ca diśati nirdiśyāpahnute ca yaḥ
yaś cādharottarān arthān vigītān nāvabudhyate // Manu_8.53
apadiśyāpadeśyaṃ ca punar yas tv apadhāvati
samyak praṇihitaṃ cārthaṃ pṛṣṭaḥ san nābhinandati // Manu_8.54
asaṃbhāṣye sākṣibhiś ca deśe saṃbhāṣate mithaḥ
nirucyamānaṃ praśnaṃ ca necched yaś cāpi niṣpatet // Manu_8.55
brūhīty uktaś ca na brūyād uktaṃ ca na vibhāvayet
na ca pūrvāparaṃ vidyāt tasmād arthāt sa hīyate // Manu_8.56
sākṣiṇaḥ santi mety uktvā diśety ukto diśen na yaḥ
dharmasthaḥ kāraṇair etair hīnaṃ tam api nirdiśet // Manu_8.57
abhiyoktā na ced brūyād badhyo daṇḍyaś ca dharmataḥ
na cet tripakṣāt prabrūyād dharmaṃ prati parājitaḥ // Manu_8.58
yo yāvan nihnuvītārthaṃ mithyā yāvati vā vadet
tau nṛpeṇa hy adharmajñau dāpyo taddviguṇaṃ damam // Manu_8.59
pṛṣṭo 'pavyayamānas tu kṛtāvastho dhanaiṣiṇā
tryavaraiḥ sākṣibhir bhāvyo nṛpabrāhmaṇasaṃnidhau // Manu_8.60
yādṛśā dhanibhiḥ kāryā vyavahāreṣu sākṣiṇaḥ
tādṛśān saṃpravakṣyāmi yathā vācyam ṛtaṃ ca taiḥ // Manu_8.61
gṛhiṇaḥ putriṇo maulāḥ kṣatraviśśūdrayonayaḥ
arthyuktāḥ sākṣyam arhanti na ye ke cid anāpadi // Manu_8.62
āptāḥ sarveṣu varṇeṣu kāryāḥ kāryeṣu sākṣiṇaḥ
sarvadharmavido 'lubdhā viparītāṃs tu varjayet // Manu_8.63
nārthasaṃbandhino nāptā na sahāyā na vairiṇaḥ
na dṛṣṭadoṣāḥ kartavyā na vyādhyārtā na dūṣitāḥ // Manu_8.64
na sākṣī nṛpatiḥ kāryo na kārukakuśīlavau
na śrotriyo na liṅgastho na saṅgebhyo vinirgataḥ // Manu_8.65
nādhyadhīno na vaktavyo na dasyur na vikarmakṛt
na vṛddho na śiśur naiko nāntyo na vikalendriyaḥ // Manu_8.66
nārto na matto nonmatto na kṣuttṛṣṇopapīḍitaḥ
na śramārto na kāmārto na kruddho nāpi taskaraḥ // Manu_8.67
strīṇāṃ sākṣyaṃ striyaḥ kuryur dvijānāṃ sadṛśā dvijāḥ
śūdrāś ca santaḥ śūdrāṇām antyānām antyayonayaḥ // Manu_8.68
anubhāvī tu yaḥ kaś cit kuryāt sākṣyaṃ vivādinām
antarveśmany araṇye vā śarīrasyāpi cātyaye // Manu_8.69
striyāpy asaṃbhāve kāryaṃ bālena sthavireṇa vā
śiṣyeṇa bandhunā vāpi dāsena bhṛtakena vā // Manu_8.70
bālavṛddhāturāṇāṃ ca sākṣyeṣu vadatāṃ mṛṣā
jānīyād asthirāṃ vācam utsiktamanasāṃ tathā // Manu_8.71
sāhaseṣu ca sarveṣu steyasaṃgrahaṇeṣu ca
vāgdaṇḍayoś ca pāruṣye na parīkṣeta sākṣiṇaḥ // Manu_8.72
bahutvaṃ parigṛhṇīyāt sākṣidvaidhe narādhipaḥ
sameṣu tu guṇotkṛṣṭān guṇidvaidhe dvijottamān // Manu_8.73
samakṣadarśanāt sākṣyaṃ śravaṇāc caiva sidhyati
tatra satyaṃ bruvan sākṣī dharmārthābhyāṃ na hīyate // Manu_8.74
sākṣī dṛṣṭaśrutād anyad vibruvann āryasaṃsadi
avāṅ narakam abhyeti pretya svargāc ca hīyate // Manu_8.75
yatrānibaddho 'pīkṣeta śṛṇuyād vāpi kiṃ cana
pṛṣṭas tatrāpi tad brūyād yathādṛṣṭaṃ yathāśrutam // Manu_8.76
eko 'lubdhas tu sākṣī syād bahvyaḥ śucyo 'pi na striyaḥ
strībuddher asthiratvāt tu doṣaiś cānye 'pi ye vṛtāḥ // Manu_8.77
svabhāvenaiva yad brūyus tad grāhyaṃ vyāvahārikam
ato yad anyad vibrūyur dharmārthaṃ tad apārthakam // Manu_8.78
sabhāntaḥ sākṣiṇaḥ prāptān arthipratyarthisaṃnidhau
prāḍvivāko 'nuyuñjīta vidhinānena sāntvayan // Manu_8.79
yad dvayor anayor vettha kārye 'smiṃś ceṣṭitaṃ mithaḥ
tad brūta sarvaṃ satyena yuṣmākaṃ hy atra sākṣitā // Manu_8.80
satyaṃ sākṣye bruvan sākṣī lokān āpnoti puṣkalān
iha cānuttamāṃ kīrtiṃ vāg eṣā brahmapūjitā // Manu_8.81
sākṣye 'nṛtaṃ vadan pāśair badhyate vāruṇair bhṛśam
vivaśaḥ śatam ājātīs tasmāt sākṣyaṃ vaded ṛtam // Manu_8.82
satyena pūyate sākṣī dharmaḥ satyena vardhate
tasmāt satyaṃ hi vaktavyaṃ sarvavarṇeṣu sākṣibhiḥ // Manu_8.83
ātmaiva hy ātmanaḥ sākṣī gatir ātmā tathātmanaḥ
māvamaṃsthāḥ svam ātmānaṃ nṛṇāṃ sākṣiṇam uttamam // Manu_8.84
manyante vai pāpakṛto na kaś cit paśyatīti naḥ
tāṃs tu devāḥ prapaśyanti svasyaivāntarapūruṣaḥ // Manu_8.85
dyaur bhūmir āpo hṛdayaṃ candrārkāgniyamānilāḥ
rātriḥ saṃdhye ca dharmaś ca vṛttajñāḥ sarvadehinām // Manu_8.86
devabrāhmaṇasāṃnidhye sākṣyaṃ pṛcched ṛtaṃ dvijān
udaṅmukhān prāṅmukhān vā pūrvāhṇe vai śuciḥ śucīn // Manu_8.87
brūhīti brāhmaṇaṃ pṛcchet satyaṃ brūhīti pārthivam
gobījakāñcanair vaiśyaṃ śūdraṃ sarvais tu pātakaiḥ // Manu_8.88
brahmaghno ye smṛtā lokā ye ca strībālaghātinaḥ
mitradruhaḥ kṛtaghnasya te te syur bruvato mṛṣā // Manu_8.89
janmaprabhṛti yat kiṃ cit puṇyaṃ bhadra tvayā kṛtam
tat te sarvaṃ śuno gacched yadi brūyās tvam anyathā // Manu_8.90
eko 'ham asmīty ātmānaṃ yas tvaṃ kalyāṇa manyase
nityaṃ sthitas te hṛdy eṣa puṇyapāpekṣitā muniḥ // Manu_8.91
yamo vaivasvato devo yas tavaiṣa hṛdi sthitaḥ
tena ced avivādas te mā gaṅgāṃ mā kurūn gamaḥ // Manu_8.92
nagno muṇḍaḥ kapālena ca bhikṣārthī kṣutpipāsitaḥ
andhaḥ śatrukulaṃ gacched yaḥ sākṣyam anṛtaṃ vadet // Manu_8.93
avākśirās tamasy andhe kilbiṣī narakaṃ vrajet
yaḥ praśnaṃ vitathaṃ brūyāt pṛṣṭaḥ san dharmaniścaye // Manu_8.94
andho matsyān ivāśnāti sa naraḥ kaṇṭakaiḥ saha
yo bhāṣate 'rthavaikalyam apratyakṣaṃ sabhāṃ gataḥ // Manu_8.95
yasya vidvān hi vadataḥ kṣetrajño nābhiśaṅkate
tasmān na devāḥ śreyāṃsaṃ loke 'nyaṃ puruṣaṃ viduḥ // Manu_8.96
yāvato bāndhavān yasmin hanti sākṣye 'nṛtaṃ vadan
tāvataḥ saṃkhyayā tasmin śṛṇu saumyānupūrvaśaḥ // Manu_8.97
pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte
śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte // Manu_8.98
hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārthe 'nṛtaṃ vadan
sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ // Manu_8.99
apsu bhūmivad ity āhuḥ strīṇāṃ bhoge ca maithune
abjeṣu caiva ratneṣu sarveṣv aśmamayeṣu ca // Manu_8.100
etān doṣān avekṣya tvaṃ sarvān anṛtabhāṣaṇe
yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ sarvam evāñjasā vada // Manu_8.101
gorakṣakān vāṇijikāṃs tathā kārukuśīlavān
preṣyān vārdhuṣikāṃś caiva viprān śūdravad ācaret // Manu_8.102
tad vadan dharmato 'rtheṣu jānann apy anythā naraḥ
na svargāc cyavate lokād daivīṃ vācaṃ vadanti tām // Manu_8.103
śūdraviṭkṣatraviprāṇāṃ yatra rtoktau bhaved vadhaḥ
tatra vaktavyam anṛtaṃ tad dhi satyād viśiṣyate // Manu_8.104
vāggaivatyaiś ca carubhir yajeraṃs te sarasvatīm
anṛtasyainasas tasya kurvāṇā niṣkṛtiṃ parām // Manu_8.105
kūṣmāṇḍair vāpi juhuyād ghṛtam agnau yathāvidhi
ud ity ṛcā vā vāruṇyā tṛcenābdaivatena vā // Manu_8.106
tripakṣād abruvan sākṣyam ṛṇādiṣu naro 'gadaḥ
tadṛṇaṃ prāpnuyāt sarvaṃ daśabandhaṃ ca sarvataḥ // Manu_8.107
yasya dṛśyeta saptāhād uktavākyasya sākṣiṇaḥ
rogo 'gnir jñātimaraṇam ṛṇaṃ dāpyo damaṃ ca saḥ // Manu_8.108
asākṣikeṣu tv artheṣu mitho vivādamānayoḥ
avindaṃs tattvataḥ satyaṃ śapathenāpi lambhayet // Manu_8.109
maharṣibhiś ca devaiś ca kāryārthaṃ śapathāḥ kṛtāḥ
vasiṣṭhaś cāpi śapathaṃ śepe paijavane nṛpe // Manu_8.110
na vṛthā śapathaṃ kuryāt svalpe 'py arthe naro budhaḥ
vṛthā hi śapathaṃ kurvan pretya ceha ca naśyati // Manu_8.111
kāminīṣu vivāheṣu gavāṃ bhakṣye tathendhane
brāhmaṇābhyupapattau ca śapathe nāsti pātakam // Manu_8.112
satyena śāpayed vipraṃ kṣatriyaṃ vāhanāyudhaiḥ
gobījakāñcanair vaiśyaṃ śūdraṃ sarvais tu pātakaiḥ // Manu_8.113
agniṃ vāhārayed enam apsu cainaṃ nimajjayet
putradārasya vāpy enaṃ śirāṃsi sparśayet pṛthak // Manu_8.114
yam iddho na dahaty agnir āpo nonmajjayanti ca
na cārtim ṛcchati kṣipraṃ sa jñeyaḥ śapathe śuciḥ // Manu_8.115
vatsasya hy abhiśastasya purā bhrātrā yavīyasā
nāgnir dadāha romāpi satyena jagataḥ spaśaḥ // Manu_8.116
yasmin yasmin vivāde tu kauṭasākṣyaṃ kṛtaṃ bhavet
tat tat kāryaṃ nivarteta kṛtaṃ cāpy akṛtaṃ bhavet // Manu_8.117
lobhān mohād bhayān maitrāt kāmāt krodhāt tathaiva ca
ajñānād bālabhāvāc ca sākṣyaṃ vitatham ucyate // Manu_8.118
eṣām anyatame sthāne yaḥ sākṣyam anṛtaṃ vadet
tasya daṇḍaviśeṣāṃs tu pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ // Manu_8.119
lobhāt sahasraṃ daṇḍyas tu mohāt pūrvaṃ tu sāhasam
bhayād dvau madhyamau daṇḍau maitrāt pūrvaṃ caturguṇam // Manu_8.120
kāmād daśaguṇaṃ pūrvaṃ krodhāt tu triguṇaṃ param
ajñānād dve śate pūrṇe bāliśyāc chatam eva tu // Manu_8.121
etān āhuḥ kauṭasākṣye proktān daṇḍān manīṣibhiḥ
dharmasyāvyabhicārārtham adharmaniyamāya ca // Manu_8.122
kauṭasākṣyaṃ tu kurvāṇāṃs trīn varṇān dhārmiko nṛpaḥ
pravāsayed daṇḍayitvā brāhmaṇaṃ tu vivāsayet // Manu_8.123
daśa sthānāni daṇḍasya manuḥ svayaṃbhuvo 'bravīt
triṣu varṇeṣu yāni syur akṣato brāhmaṇo vrajet // Manu_8.124
upastham udaraṃ jihvā hastau pādau ca pañcamam
cakṣur nāsā ca karṇau ca dhanaṃ dehas tathaiva ca // Manu_8.125
anubandhaṃ parijñāya deśakālau ca tattvataḥ
sārāparādho cālokya daṇḍaṃ daṇḍyeṣu pātayet // Manu_8.126
adharmadaṇḍanaṃ loke yaśoghnaṃ kīrtināśanam
asvargyaṃ ca paratrāpi tasmāt tat parivarjayet // Manu_8.127
adaṇḍyān daṇḍayan rājā daṇḍyāṃś caivāpy adaṇḍayan
ayaśo mahad āpnoti narakaṃ caiva gacchati // Manu_8.128
vāgdaṇḍaṃ prathamaṃ kuryād dhigdaṇḍaṃ tadanantaram
tṛtīyaṃ dhanadaṇḍaṃ tu vadhadaṇḍam ataḥ param // Manu_8.129
vadhenāpi yadā tv etān nigrahītuṃ na śaknuyāt
tadaiṣu sarvam apy etat prayuñjīta catuṣṭayam // Manu_8.130
lokasaṃvyavahārārthaṃ yāḥ saṃjñāḥ prathitā bhuvi
tāmrarūpyasuvarṇānāṃ tāḥ pravakṣyāmy aśeṣataḥ // Manu_8.131
jālāntaragate bhānau yat sūkṣmaṃ dṛśyate rajaḥ
prathamaṃ tat pramāṇānāṃ trasareṇuṃ pracakṣate // Manu_8.132
trasareṇavo 'ṣṭau vijñeyā likṣaikā parimāṇataḥ
tā rājasarṣapas tisras te trayo gaurasarṣapaḥ // Manu_8.133
sarṣapāḥ ṣaḍ yavo madhyas triyavaṃ tv ekakṛṣṇalam
pañcakṛṣṇalako māṣas te suvarṇas tu ṣoḍaśa // Manu_8.134
palaṃ suvarṇāś catvāraḥ palāni dharaṇaṃ daśa
dve kṛṣṇale samadhṛte vijñeyo raupyamāṣakaḥ // Manu_8.135
te ṣoḍaśa syād dharaṇaṃ purāṇaś caiva rājataḥ
kārṣāpaṇas tu vijñeyas tāmrikaḥ kārṣikaḥ paṇaḥ // Manu_8.136
dharaṇāni daśa jñeyaḥ śatamānas tu rājataḥ
catuḥsauvarṇiko niṣko vijñeyas tu pramāṇataḥ // Manu_8.137
paṇānāṃ dve śate sārdhe prathamaḥ sāhasaḥ smṛtaḥ
madhyamaḥ pañca vijñeyaḥ sahasraṃ tv eva cottamaḥ // Manu_8.138
ṛṇe deye pratijñāte pañcakaṃ śatam arhati
apahnave taddviguṇaṃ tan manor anuśāsanam // Manu_8.139
vasiṣṭhavihitāṃ vṛddhiṃ sṛjed vittavivardhinīm
aśītibhāgaṃ gṛhṇīyān māsād vārdhuṣikaḥ śate // Manu_8.140
dvikaṃ śataṃ vā gṛhṇīyāt satāṃ dharmam anusmaran
dvikaṃ śataṃ hi gṛhṇāno na bhavaty arthakilbiṣī // Manu_8.141
dvikaṃ trikaṃ catuṣkaṃ ca pañcakaṃ ca śataṃ samam
māsasya vṛddhiṃ gṛhṇīyād varṇānām anupūrvaśaḥ // Manu_8.142
na tv evādhau sopakāre kausīdīṃ vṛddhim āpnuyāt
na cādheḥ kālasaṃrodhān nisargo 'sti na vikrayaḥ // Manu_8.143
na bhoktavyo balād ādhir bhuñjāno vṛddhim utsṛjet
mūlyena toṣayec cainam ādhisteno 'nyathā bhavet // Manu_8.144
ādhiś copanidhiś cobhau na kālātyayam arhataḥ
avahāryau bhavetāṃ tau dīrghakālam avasthitau // Manu_8.145
saṃprītyā bhujyamānāni na naśyanti kadā cana
dhenur uṣṭro vahann aśvo yaś ca damyaḥ prayujyate // Manu_8.146
yat kiṃ cid daśavarṣāṇi saṃnidhau prekṣate dhanī
bhujyamānaṃ parais tūṣṇīṃ na sa tal labdhum arhati // Manu_8.147
ajaḍaś ced apogaṇḍo viṣaye cāsya bhujyate
bhagnaṃ tad vyavahāreṇa bhoktā tad dravyam arhati // Manu_8.148
ādhiḥ sīmā bāladhanaṃ nikṣepopanidhiḥ striyaḥ
rājasvaṃ śrotriyasvaṃ ca na bhogena praṇaśyati // Manu_8.149
yaḥ svāminānanujñātam ādhiṃ bhūṅkte 'vicakṣaṇaḥ
tenārdhavṛddhir moktavyā tasya bhogasya niṣkṛtiḥ // Manu_8.150
kusīdavṛddhir dvaiguṇyaṃ nātyeti sakṛd āhṛtā
dhānye sade lave vāhye nātikrāmati pañcatām // Manu_8.151
kṛtānusārād adhikā vyatiriktā na sidhyati
kusīdapatham āhus taṃ pañcakaṃ śatam arhati // Manu_8.152
nātisāṃvatsarīṃ vṛddhiṃ na cādṛṣṭāṃ punar haret
cakravṛddhiḥ kālavṛddhiḥ kāritā kāyikā ca yā // Manu_8.153
ṛṇaṃ dātum aśakto yaḥ kartum icchet punaḥ kriyām
sa dattvā nirjitāṃ vṛddhiṃ karaṇaṃ parivartayet // Manu_8.154
adarśayitvā tatraiva hiraṇyaṃ parivartayet
yāvatī saṃbhaved vṛddhis tāvatīṃ dātum arhati // Manu_8.155
cakravṛddhiṃ samārūḍho deśakālavyavasthitaḥ
atikrāman deśakālau na tatphalam avāpnuyāt // Manu_8.156
samudrayānakuśalā deśakālārthadarśinaḥ
sthāpayanti tu yāṃ vṛddhiṃ sā tatrādhigamaṃ prati // Manu_8.157
yo yasya pratibhūs tiṣṭhed darśanāyeha mānavaḥ
adarśayan sa taṃ tasya prayacchet svadhanād ṛṇam // Manu_8.158
prātibhāvyaṃ vṛthādānam ākṣikaṃ saurikāṃ ca yat
daṇḍaśulkāvaśeṣaṃ ca na putro dātum arhati // Manu_8.159
darśanaprātibhāvye tu vidhiḥ syāt pūrvacoditaḥ
dānapratibhuvi prete dāyādān api dāpayet // Manu_8.160
adātari punar dātā vijñātaprakṛtāv ṛṇam
paścāt pratibhuvi prete parīpset kena hetunā // Manu_8.161
nirādiṣṭadhanaś cet tu pratibhūḥ syād alaṃdhanaḥ
svadhanād eva tad dadyān nirādiṣṭa iti sthitiḥ // Manu_8.162
mattonmattārtādhyadhīnair bālena sthavireṇa vā
asaṃbaddhakṛtaś caiva vyāvahāro na sidhyati // Manu_8.163
satyā na bhāṣā bhavati yady api syāt pratiṣṭhitā
bahiś ced bhāṣyate dharmān niyatād vyavahārikāt // Manu_8.164
yogādhamanavikrītaṃ yogadānapratigraham
yatra vāpy upadhiṃ paśyet tat sarvaṃ vinivartayet // Manu_8.165
grahītā yadi naṣṭaḥ syāt kuṭumbārthe kṛto vyayaḥ
dātavyaṃ bāndhavais tat syāt pravibhaktair api svataḥ // Manu_8.166
kuṭumbārthe 'dhyadhīno 'pi vyavahāraṃ yam ācaret
svadeśe vā videśe vā taṃ jyāyān na vicālayet // Manu_8.167
balād dattaṃ balād bhuktaṃ balād yac cāpi lekhitam
sarvān balakṛtān arthān akṛtān manur abravīt // Manu_8.168
trayaḥ parārthe kliśyanti sākṣiṇaḥ pratibhūḥ kulam
catvāras tūpacīyante vipra āḍhyo vaṇiṅ nṛpaḥ // Manu_8.169
anādeyaṃ nādadīta parikṣīṇo 'pi pārthivaḥ
na cādeyaṃ samṛddho 'pi sūkṣmam apy artham utsṛjet // Manu_8.170
anādeyasya cādānād ādeyasya ca varjanāt
daurbalyaṃ khyāpyate rājñaḥ sa pretyeha ca naśyati // Manu_8.171
svādānād varṇasaṃsargāt tv abalānāṃ ca rakṣaṇāt
balaṃ saṃjāyate rājñaḥ sa pretyeha ca vardhate // Manu_8.172
tasmād yama iva svāmī svayaṃ hitvā priyāpriye
varteta yāmyayā vṛttyā jitakrodho jitendriyaḥ // Manu_8.173
yas tv adharmeṇa kāryāṇi mohāt kuryān narādhipaḥ
acirāt taṃ durātmānaṃ vaśe kurvanti śatravaḥ // Manu_8.174
kāmakrodhau tu saṃyamya yo 'rthān dharmeṇa paśyati
prajās tam anuvartante samudram iva sindhavaḥ // Manu_8.175
yaḥ sādhayantaṃ chandena vedayed dhanikaṃ nṛpe
sa rājñā tac caturbhāgaṃ dāpyas tasya ca tad dhanam // Manu_8.176
karmaṇāpi samaṃ kuryād dhanikāyādhamarṇikaḥ
samo 'vakṛṣṭajātis tu dadyāc chreyāṃs tu tac chanaiḥ // Manu_8.177
anena vidhinā rājā mitho vivadatāṃ nṛṇām
sākṣipratyayasiddhāni kāryāṇi samatāṃ nayet // Manu_8.178
kulaje vṛttasaṃpanne dharmajñe satyavādini
mahāpakṣe dhaniny ārye nikṣepaṃ nikṣiped budhaḥ // Manu_8.179
yo yathā nikṣiped dhaste yam arthaṃ yasya mānavaḥ
sa tathaiva grahītavyo yathā dāyas tathā grahaḥ // Manu_8.180
yo nikṣepaṃ yācyamāno nikṣeptur na prayacchati
sa yācyaḥ prāḍvivākena tan nikṣeptur asaṃnidhau // Manu_8.181
sākṣyabhāve praṇidhibhir vayorūpasamanvitaiḥ
apadeśaiś ca saṃnyasya hiraṇyaṃ tasya tattvataḥ // Manu_8.182
sa yadi pratipadyeta yathānyastaṃ yathākṛtam
na tatra vidyate kiṃ cid yat parair abhiyujyate // Manu_8.183
teṣāṃ na dadyād yadi tu tad dhiraṇyaṃ yathāvidhi
ubhau nigṛhya dāpyaḥ syād iti dharmasya dhāraṇā // Manu_8.184
nikṣepopanidhī nityaṃ na deyau pratyanantare
naśyato vinipāte tāv anipāte tv anāśinau // Manu_8.185
svayam eva tu yau dadyān mṛtasya pratyanantare
na sa rājñābhiyoktavyo na nikṣeptuś ca bandhubhiḥ // Manu_8.186
acchalenaiva cānvicchet tam arthaṃ prītipūrvakam
vicārya tasya vā vṛttaṃ sāmnaiva parisādhayet // Manu_8.187
nikṣepeṣv eṣu sarveṣu vidhiḥ syāt parisādhane
samudre nāpnuyāt kiṃ cid yadi tasmān na saṃharet // Manu_8.188
caurair hṛtaṃ jalenoḍham agninā dagdham eva vā
na dadyād yadi tasmāt sa na saṃharati kiṃ cana // Manu_8.189
nikṣepasyāpahartāram anikṣeptāram eva ca
sarvair upāyair anvicchec chapathaiś caiva vaidikaiḥ // Manu_8.190
yo nikṣepaṃ nārpayati yaś cānikṣipya yācate
tāv ubhau cauravac chāsyau dāpyau vā tatsamaṃ damam // Manu_8.191
nikṣepasyāpahartāraṃ tatsamaṃ dāpayed damam
tathopanidhihartāram aviśeṣeṇa pārthivaḥ // Manu_8.192
upadhābhiś ca yaḥ kaś cit paradravyaṃ haren naraḥ
sasahāyaḥ sa hantavyaḥ prakāśaṃ vividhair vadhaiḥ // Manu_8.193
nikṣepo yaḥ kṛto yena yāvāṃś ca kulasaṃnidhau
tāvān eva sa vijñeyo vibruvan daṇḍam arhati // Manu_8.194
mitho dāyaḥ kṛto yena gṛhīto mitha eva vā
mitha eva pradātavyo yathā dāyas tathā grahaḥ // Manu_8.195
nikṣiptasya dhanasyaivaṃ prītyopanihitasya ca
rājā vinirṇayaṃ kuryād akṣiṇvan nyāsadhāriṇam // Manu_8.196
vikrīṇīte parasya svaṃ yo 'svāmī svāmyasammataḥ
na taṃ nayeta sākṣyaṃ tu stenam astenamāninam // Manu_8.197
avahāryo bhavec caiva sānvayaḥ ṣaṭśataṃ damam
niranvayo 'napasaraḥ prāptaḥ syāc caurakilbiṣam // Manu_8.198
asvāminā kṛto yas tu dāyo vikraya eva vā
akṛtaḥ sa tu vijñeyo vyavahāre yathā sthitiḥ // Manu_8.199
saṃbhogo dṛśyate yatra na dṛśyetāgamaḥ kva cit
āgamaḥ kāraṇaṃ tatra na saṃbhoga iti sthitiḥ // Manu_8.200
vikrayād yo dhanaṃ kiṃ cid gṛhṇīyat kulasaṃnidhau
krayeṇa sa viśuddhaṃ hi nyāyato labhate dhanam // Manu_8.201
atha mūlam anāhāryaṃ prakāśakrayaśodhitaḥ
adaṇḍyo mucyate rājñā nāṣṭiko labhate dhanam // Manu_8.202
nānyad anyena saṃsṛṣṭarūpaṃ vikrayam arhati
na cāsāraṃ na ca nyūnaṃ na dūreṇa tirohitam // Manu_8.203
anyāṃ ced darśayitvānyā voḍhuḥ kanyā pradīyate
ubhe ta ekaśulkena vahed ity abravīn manuḥ // Manu_8.204
nonmattāyā na kuṣṭhinyā na ca yā spṛṣṭamaithunā
pūrvaṃ doṣān abhikhyāpya pradātā daṇḍam arhati // Manu_8.205
ṛtvig yadi vṛto yajñe svakarma parihāpayet
tasya karmānurūpeṇa deyo 'ṃśaḥ sahakartṛbhiḥ // Manu_8.206
dakṣiṇāsu ca dattāsu svakarma parihāpayan
kṛtsnam eva labhetāṃśam anyenaiva ca kārayet // Manu_8.207
yasmin karmaṇi yās tu syur uktāḥ pratyaṅgadakṣiṇāḥ
sa eva tā ādidīta bhajeran sarva eva vā // Manu_8.208
rathaṃ haret cādhvaryur brahmādhāne ca vājinam
hotā vāpi hared aśvam udgātā cāpy anaḥ kraye // Manu_8.209
sarveṣām ardhino mukhyās tadardhenārdhino 'pare
tṛtīyinas tṛtīyāṃśāś caturthāṃśāś ca pādinaḥ // Manu_8.210
saṃbhūya svāni karmāṇi kurvadbhir iha mānavaiḥ
anena vidhiyogena kartavyāṃśaprakalpanā // Manu_8.211
dharmārthaṃ yena dattaṃ syāt kasmai cid yācate dhanam
paścāc ca na tathā tat syān na deyaṃ tasya tad bhavet // Manu_8.212
yadi saṃsādhayet tat tu darpāl lobhena vā punaḥ
rājñā dāpyaḥ suvarṇaṃ syāt tasya steyasya niṣkṛtiḥ // Manu_8.213
dattasyaiṣoditā dharmyā yathāvad anapakriyā
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi vetanasyānapakriyām // Manu_8.214
bhṛto nārto na kuryād yo darpāt karma yathoditam
sa daṇḍyaḥ kṛṣṇalāny aṣṭau na deyaṃ cāsya vetanam // Manu_8.215
ārtas tu kuryāt svasthaḥ san yathābhāṣitam āditaḥ
sa dīrghasyāpi kālasya tal labhetaiva vetanam // Manu_8.216
yathoktam ārtaḥ sustho vā yas tat karma na kārayet
na tasya vetanaṃ deyam alponasyāpi karmaṇaḥ // Manu_8.217
eṣa dharmo 'khilenokto vetanādānakarmaṇaḥ
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi dharmaṃ samayabhedinām // Manu_8.218
yo grāmadeśasaṃghānāṃ kṛtvā satyena saṃvidam
visaṃvaden naro lobhāt taṃ rāṣṭrād vipravāsayet // Manu_8.219
nigṛhya dāpayec cainaṃ samayavyabhicāriṇam
catuḥsuvarṇān ṣaṇniṣkāṃś chatamānaṃ ca rājakam // Manu_8.220
etad daṇḍavidhiṃ kuryād dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ
grāmajātisamūheṣu samayavyabhicāriṇām // Manu_8.221
krītvā vikrīya vā kiṃ cid yasyehānuśayo bhavet
so 'ntar daśāhāt tad dravyaṃ dadyāc caivādadīta vā // Manu_8.222
pareṇa tu daśāhasya na dadyān nāpi dāpayet
ādadāno dadat caiva rājñā daṇḍyau śatāni ṣaṭ // Manu_8.223
yas tu doṣavatīṃ kanyām anākhyāya prayacchati
tasya kuryān nṛpo daṇḍaṃ svayaṃ ṣaṇṇavatiṃ paṇān // Manu_8.224
akanyeti tu yaḥ kanyāṃ brūyād dveṣeṇa mānavaḥ
sa śataṃ prāpnuyād daṇḍaṃ tasyā doṣam adarśayan // Manu_8.225
pāṇigrahaṇikā mantrāḥ kanyāsv eva pratiṣṭhitāḥ
nākanyāsu kva cin nṝṇāṃ luptadharmakriyā hi tāḥ // Manu_8.226
pāṇigrahaṇikā mantrā niyataṃ dāralakṣaṇam
teṣāṃ niṣṭhā tu vijñeyā vidvadbhiḥ saptame pade // Manu_8.227
yasmin yasmin kṛte kārye yasyehānuśayo bhavet
tam anena vidhānena dharmye pathi niveśayet // Manu_8.228
paśuṣu svāmināṃ caiva pālānāṃ ca vyatikrame
vivādaṃ saṃpravakṣyāmi yathāvad dharmatattvataḥ // Manu_8.229
divā vaktavyatā pāle rātrau svāmini tadgṛhe
yogakṣeme 'nyathā cet tu pālo vaktavyatām iyāt // Manu_8.230
gopaḥ kṣīrabhṛto yas tu sa duhyād daśato varām
gosvāmyanumate bhṛtyaḥ sā syāt pāle 'bhṛte bhṛtiḥ // Manu_8.231
naṣṭaṃ vinaṣṭaṃ kṛmibhiḥ śvahataṃ viṣame mṛtam
hīnaṃ puruṣakāreṇa pradadyāt pāla eva tu // Manu_8.232
vighuṣya tu hṛtaṃ caurair na pālo dātum arhati
yadi deśe ca kāle ca svāminaḥ svasya śaṃsati // Manu_8.233
karṇau carma ca vālāṃś ca bastiṃ snāyuṃ ca rocanām
paśuṣu svāmināṃ dadyān mṛteṣv aṅkāni darśayet // Manu_8.234
ajāvike tu saṃruddhe vṛkaiḥ pāle tv anāyati
yāṃ prasahya vṛko hanyāt pāle tat kilbiṣaṃ bhavet // Manu_8.235
tāsāṃ ced avaruddhānāṃ carantīnāṃ mitho vane
yām utplutya vṛko hanyān na pālas tatra kilbiṣī // Manu_8.236
dhanuḥśataṃ parīhāro grāmasya syāt samantataḥ
śamyāpātās trayo vāpi triguṇo nagarasya tu // Manu_8.237
tatrāparivṛtaṃ dhānyaṃ vihiṃsyuḥ paśavo yadi
na tatra praṇayed daṇḍaṃ nṛpatiḥ paśurakṣiṇām // Manu_8.238
vṛtiṃ tatra prakurvīta yām uṣṭro na vilokayet
chidraṃ ca vārayet sarvaṃ śvasūkaramukhānugam // Manu_8.239
pathi kṣetre parivṛte grāmāntīye 'tha vā punaḥ
sapālaḥ śatadaṇḍārho vipālān vārayet paśūn // Manu_8.240
kṣetreṣv anyeṣu tu paśuḥ sapādaṃ paṇam arhati
sarvatra tu sado deyaḥ kṣetrikasyeti dhāraṇā // Manu_8.241
anirdaśāhāṃ gāṃ sūtāṃ vṛṣān devapaśūṃs tathā
sapālān vā vipālān vā na daṇḍyān manur abravīt // Manu_8.242
kṣetriyasyātyaye daṇḍo bhāgād daśaguṇo bhavet
tato 'rdhadaṇḍo bhṛtyānām ajñānāt kṣetrikasya tu // Manu_8.243
etad vidhānam ātiṣṭhed dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ
svāmināṃ ca paśūnāṃ ca pālānāṃ ca vyatikrame // Manu_8.244
sīmāṃ prati samutpanne vivāde grāmayor dvayoḥ
jyeṣṭhe māsi nayet sīmāṃ suprakāśeṣu setuṣu // Manu_8.245
sīṃāvṛkṣāṃś ca kurvīta nyagrodhāśvatthakiṃśukān
śālmalīn sālatālāṃś ca kṣīriṇaś caiva pādapān // Manu_8.246
gulmān veṇūṃś ca vividhān śamīvallīsthalāni ca
śarān kubjakagulmāṃś ca tathā sīmā na naśyati // Manu_8.247
taḍāgāny udapānāni vāpyaḥ prasravaṇāni ca
sīmāsaṃdhiṣu kāryāṇi devatāyatanāni ca // Manu_8.248 [= M 8.250]
upachannāni cānyāni sīmāliṅgāni kārayet
sīmājñāne nṛṇāṃ vīkṣya nityaṃ loke viparyayam // Manu_8.249
aśmano 'sthīni govālāṃs tuṣān bhasma kapālikāḥ
karīṣam iṣṭakāṅgārāṃś śarkarā vālukās tathā // Manu_8.250 [= M 8.248]
yāni caivaṃprakārāṇi kālād bhūmir na bhakṣayet
tāni saṃdhiṣu sīmāyām aprakāśāni kārayet // Manu_8.251
etair liṅgair nayet sīmāṃ rājā vivadamānayoḥ
pūrvabhuktyā ca satatam udakasyāgamena ca // Manu_8.252
yadi sṃśaya eva syāl liṅgānām api darśane
sākṣipratyaya eva syāt sīmāvādavinirṇayaḥ // Manu_8.253
grāmīyakakulānāṃ ca samakṣaṃ sīmni sākṣiṇaḥ
praṣṭavyāḥ sīmaliṅgāni tayoś caiva vivādinoḥ // Manu_8.254
te pṛṣṭās tu yathā brūyuḥ samastāḥ sīmni niścayam
nibadhnīyāt tathā sīmāṃ sarvāṃs tāṃś caiva nāmataḥ // Manu_8.255
śirobhis te gṛhītvorvīṃ sragviṇo raktavāsasaḥ
sukṛtaiḥ śāpithāḥ svaiḥ svair nayeyus te samañjasam // Manu_8.256
yathoktena nayantas te pūyante satyasākṣiṇaḥ
viparītaṃ nayantas tu dāpyāḥ syur dviśataṃ damam // Manu_8.257
sākṣyabhāve tu catvāro grāmāḥ sāmantavāsinaḥ
sīmāvinirṇayaṃ kuryuḥ prayatā rājasaṃnidhau // Manu_8.258
sāmantānām abhāve tu maulānāṃ sīmni sākṣiṇām
imān apy anuyuñjīta puruṣān vanagocarān // Manu_8.259
vyādhāñ śākunikān gopān kaivartān mūlakhānakān
vyālagrāhān uñchavṛttīn anyāṃś ca vanacāriṇaḥ // Manu_8.260
te pṛṣṭās tu yathā brūyuḥ sīmāsaṃdhiṣu lakṣaṇam
tat tathā sthāpayed rājā dharmeṇa grāmayor dvayoḥ // Manu_8.261
kṣetrakūpataḍāgānām ārāmasya gṛhasya ca
sāmantapratyayo jñeyaḥ sīmāsetuvinirṇayaḥ // Manu_8.262
sāmantāś cen mṛṣā brūyuḥ setau vivādatāṃ nṛṇām
sarve pṛthak pṛthag daṇḍyā rājñā madhyamasāhasam // Manu_8.263
gṛhaṃ taḍāgam ārāmaṃ kṣetraṃ vā bhīṣayā haran
śatāni pañca daṇḍyaḥ syād ajñānād dviśato damaḥ // Manu_8.264
sīmāyām aviṣahyāyāṃ svayaṃ rājaiva dharmavit
pradiśed bhūmim ekeṣām upakārād iti sthitiḥ // Manu_8.265
eṣo 'khilenābhihito dharmaḥ sīmāvinirṇaye
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi vākpāruṣyavinirṇayam // Manu_8.266
śataṃ brāhmaṇam ākruśya kṣatriyo daṇḍam arhati
vaiśyo 'py ardhaśataṃ dve vā śūdras tu vadham arhati // Manu_8.267
pañcāśad brāhmaṇo daṇḍyaḥ kṣatriyasyābhiśaṃsane
vaiśye syād ardhapañcāśac chūdre dvādaśako damaḥ // Manu_8.268
samavarṇe dvijātīnāṃ dvādaśaiva vyatikrame
vādeṣv avacanīyeṣu tad eva dviguṇaṃ bhavet // Manu_8.269
ekajātir dvijātīṃs tu vācā dāruṇayā kṣipan
jihvāyāḥ prāpnuyāc chedaṃ jaghanyaprabhavo hi saḥ // Manu_8.270
nāmajātigrahaṃ tv eṣām abhidroheṇa kurvataḥ
nikṣepyo 'yomayaḥ śaṅkur jvalann āsye daśāṅgulaḥ // Manu_8.271
dharmopadeśaṃ darpeṇa viprāṇām asya kurvataḥ
taptam āsecayet tailaṃ vaktre śrotre ca pārthivaḥ // Manu_8.272
śrutaṃ deśaṃ ca jātiṃ ca karma śarīram eva ca
vitathena bruvan darpād dāpyaḥ syād dviśataṃ damam // Manu_8.273
kāṇaṃ vāpy atha vā khañjam anyaṃ vāpi tathāvidham
tathyenāpi bruvan dāpyo daṇḍaṃ kārṣāpaṇāvaram // Manu_8.274
mātaraṃ pitaraṃ jāyāṃ bhrātaraṃ tanayaṃ gurum
ākṣārayañ śataṃ dāpyaḥ panthānaṃ cādadad guroḥ // Manu_8.275
brāhmaṇakṣatriyābhyāṃ tu daṇḍaḥ kāryo vijānatā
brāhmaṇe sāhasaḥ pūrvaḥ kṣatriye tv eva madhyamaḥ // Manu_8.276
viṭśūdrayor evam eva svajātiṃ prati tattvataḥ
chedavarjaṃ praṇayanaṃ daṇḍasyeti viniścayaḥ // Manu_8.277
eṣa daṇḍavidhiḥ prokto vākpāruṣyasya tattvataḥ
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi daṇḍapāruṣyanirṇayam // Manu_8.278
yena kena cid aṅgena hiṃsyāc cec chreṣṭham antyajaḥ
chettavyaṃ tad tad evāsya tan manor anuśāsanam // Manu_8.279
pāṇim udyamya daṇḍaṃ vā pāṇicchedanam arhati
pādena praharan kopāt pādacchedanam arhati // Manu_8.280
sahāsanam abhiprepsur utkṛṣṭasyāpakṛṣṭajaḥ
kaṭyāṃ kṛtāṅko nirvāsyaḥ sphicaṃ vāsyāvakartayet // Manu_8.281
avaniṣṭhīvato darpād dvāv oṣṭhau chedayen nṛpaḥ
avamūtrayato meḍhram avaśardhayato gudam // Manu_8.282
keśeṣu gṛhṇato hastau chedayed avicārayan
pādayor dāḍhikāyāṃ ca grīvāyāṃ vṛṣaṇeṣu ca // Manu_8.283
tvagbhedakaḥ śataṃ daṇḍyo lohitasya ca darśakaḥ
māṃsabhettā tu ṣaṇniṣkān pravāsyas tv asthibhedakaḥ // Manu_8.284
vanaspatīnāṃ sarveṣām upabhogo yathā yathā
yathā tathā damaḥ kāryo hiṃsāyām iti dhāraṇā // Manu_8.285
manuṣyāṇāṃ paśūnāṃ ca duḥkhāya prahṛte sati
yathā yathā mahad duḥkhaṃ daṇḍaṃ kuryāt tathā tathā // Manu_8.286
aṅgāvapīḍanāyāṃ ca vraṇaśonitayos tathā
samutthānavyayaṃ dāpyaḥ sarvadaṇḍam athāpi vā // Manu_8.287
dravyāṇi hiṃsyād yo yasya jñānato 'jñānato 'pi vā
sa tasyotpādayet tuṣṭiṃ rājñe dadyāc ca tatsamam // Manu_8.288
carmacārmikabhāṇḍeṣu kāṣṭhaloṣṭamayeṣu
mūlyāt pañcaguṇo daṇḍaḥ puṣpamūlaphaleṣu ca // Manu_8.289
yānasya caiva yātuś ca yānasvāmina eva ca
daśātivartanāny āhuḥ śeṣe daṇḍo vidhīyate // Manu_8.290
chinnanāsye bhagnayuge tiryakpratimukhāgate
akṣabhaṅge ca yānasya cakrabhaṅge tathaiva ca // Manu_8.291
chedane caiva yantrāṇāṃ yoktraraśmyos tathaiva ca
ākrande cāpy apaihīti na daṇḍaṃ manur abravīt // Manu_8.292
yatrāpavartate yugyaṃ vaiguṇyāt prājakasya tu
tatra svāmī bhaved daṇḍyo hiṃsāyāṃ dviśataṃ damam // Manu_8.293
prājakaś ced bhaved āptaḥ prājako daṇḍam arhati
yugyasthāḥ prājake 'nāpte sarve daṇḍyāḥ śataṃ śatam // Manu_8.294
sa cet tu pathi saṃruddhaḥ paśubhir vā rathena vā
pramāpayet prāṇabhṛtas tatra daṇḍo 'vicāritaḥ // Manu_8.295
manuṣyamāraṇe kṣipraṃ cauravat kilbiṣaṃ bhavet
prāṇabhṛtsu mahatsv ardhaṃ gogajoṣṭrahayādiṣu // Manu_8.296
kṣudrakāṇāṃ paśūnāṃ tu hiṃsāyāṃ dviśato damaḥ
pañcāśat tu bhaved daṇḍaḥ śubheṣu mṛgapakṣiṣu // Manu_8.297
gardhabhājāvikānāṃ tu daṇḍaḥ syāt pañcamāṣikaḥ
māṣikas tu bhaved daṇḍaḥ śvasūkaranipātane // Manu_8.298
bhāryā putraś ca dāsaś ca preṣyo bhrātrā ca sodaraḥ
prāptāparādhās tāḍyāḥ syū rajjvā veṇudalena vā // Manu_8.299
pṛṣṭhatas tu śarīrasya nottamāṅge kathaṃ cana
ato 'nyathā tu praharan prāptaḥ syāc caurakilbiṣam // Manu_8.300
eṣo 'khilenābhihito daṇḍapāruṣyanirṇayaḥ
stenasyātaḥ pravakṣyāmi vidhiṃ daṇḍavinirṇaye // Manu_8.301
paramaṃ yatnam ātiṣṭhet stenānāṃ nigrahe nṛpaḥ
stenānāṃ nigrahād asya yaśo rāṣṭraṃ ca vardhate // Manu_8.302
abhayasya hi yo dātā sa pūjyaḥ satataṃ nṛpaḥ
sattraṃ hi vardhate tasya sadaivābhayadakṣiṇam // Manu_8.303
sarvato dharmaṣaḍbhāgo rājño bhavati rakṣataḥ
adharmād api ṣaḍbhāgo bhavaty asya hy arakṣataḥ // Manu_8.304
yad adhīte yad yajate yad dadāti yad arcati
tasya ṣaḍbhāgabhāg rājā samyag bhavati rakṣaṇāt // Manu_8.305
rakṣan dharmeṇa bhūtāni rājā vadhyāṃś ca ghātayan
yajate 'har ahar yajñaiḥ sahasraśatadakṣiṇaiḥ // Manu_8.306
yo 'rakṣan balim ādatte karaṃ śulkaṃ ca pārthivaḥ
pratibhāgaṃ ca daṇḍaṃ ca sa sadyo narakaṃ vrajet // Manu_8.307
arakṣitāraṃ rājānaṃ baliṣaḍbhāgahāriṇam
tam āhuḥ sarvalokasya samagramalahārakam // Manu_8.308
anapekṣitamaryādaṃ nāstikaṃ vipraluṃpakam
arakṣitāram attāraṃ nṛpaṃ vidyād adhogatim // Manu_8.309
adhārmikaṃ tribhir nyāyair nigṛhṇīyāt prayatnataḥ
nirodhanena bandhena vividhena vadhena ca // Manu_8.310
nigraheṇa hi pāpānāṃ sādhūnāṃ saṃgraheṇa ca
dvijātaya ivejyābhiḥ pūyante satataṃ nṛpāḥ // Manu_8.311
kṣantavyaṃ prabhuṇā nityaṃ kṣipatāṃ kāryiṇāṃ nṛṇām
bālavṛddhāturāṇāṃ ca kurvatā hitam ātmanaḥ // Manu_8.312
yaḥ kṣipto marṣayaty ārtais tena svarge mahīyate
yas tv aiśvaryān na kṣamate narakaṃ tena gacchati // Manu_8.313
rājā stenena gantavyo muktakeśena dhāvatā
ācakṣāṇena tat steyam evaṃkarmāsmi śādhi mām // Manu_8.314
skandhenādāya musalaṃ laguḍaṃ vāpi khādiram
śaktiṃ cobhayatas tīkṣṇām āyasaṃ daṇḍam eva vā // Manu_8.315
śāsanād vā vimokṣād vā stenaḥ steyād vimucyate
aśāsitvā tu taṃ rājā stenasyāpnoti kilbiṣam // Manu_8.316
annāde bhrūṇahā mārṣṭi patyau bhāryāpacāriṇī
gurau śiṣyaś ca yājyaś ca steno rājani kilbiṣam // Manu_8.317
rājabhiḥ kṛtadaṇḍās tu kṛtvā pāpāni mānavāḥ
nirmalāḥ svargam āyānti santaḥ sukṛtino yathā // Manu_8.318
yas tu rajjuṃ ghaṭaṃ kūpād dhared bhindyāc ca yaḥ prapām
sa daṇḍaṃ prāpnuyān māṣaṃ tac ca tasmin samāharet // Manu_8.319
dhānyaṃ daśabhyaḥ kumbhebhyo harato 'bhyadhikaṃ vadhaḥ
śeṣe 'py ekādaśaguṇaṃ dāpyas tasya ca tad dhanam // Manu_8.320
tathā dharimameyānāṃ śatād abhyadhike vadhaḥ
suvarṇarajatādīnām uttamānāṃ ca vāsasām // Manu_8.321
pañcāśatas tv abhyadhike hastacchedanam iṣyate
śeṣe tv ekādaśaguṇaṃ mūlyād daṇḍaṃ prakalpayet // Manu_8.322
puruṣāṇāṃ kulīnānāṃ nārīṇāṃ ca viśeṣataḥ
mukhyānāṃ caiva ratnānāṃ haraṇe vadham arhati // Manu_8.323
mahāpaśūnāṃ haraṇe śastrāṇām auṣadhasya ca
kālam āsādya kāryaṃ ca daṇḍaṃ rājā prakalpayet // Manu_8.324
goṣu brāhmaṇasaṃsthāsu churikāyāś ca bhedane
paśūnāṃ haraṇe caiva sadyaḥ kāryo 'rdhapādikaḥ // Manu_8.325
sūtrakārpāsakiṇvānāṃ gomayasya guḍasya ca
dadhnaḥ kṣīrasya takrasya pānīyasya tṛṇasya ca // Manu_8.326
veṇuvaidalabhāṇḍānāṃ lavaṇānāṃ tathaiva ca
mṛṇmayānāṃ ca haraṇe mṛdo bhasmana eva ca // Manu_8.327
matsyānāṃ pakṣiṇāṃ caiva tailasya ca ghṛtasya ca
māṃsasya madhunaś caiva yac cānyat paśusaṃbhavam // Manu_8.328
anyeṣāṃ caivamādīnāṃ madyānām odanasya ca
pakvānnānāṃ ca sarveṣāṃ tanmulyād dviguṇo damaḥ // Manu_8.329
puṣpeṣu harite dhānye gulmavallīnageṣu ca
anyeṣv aparipūteṣu daṇḍaḥ syāt pañcakṛṣṇalaḥ // Manu_8.330
paripūteṣu dhānyeṣu śākamūlaphaleṣu ca
niranvaye śataṃ daṇḍaḥ sānvaye 'rdhaśataṃ damaḥ // Manu_8.331
syāt sāhasaṃ tv anvayavat prasabhaṃ karma yat kṛtam
niranvayaṃ bhavet steyaṃ hṛtvāpavyayate ca yat // Manu_8.332
yas tv etāny upakḷptāni dravyāṇi stenayen naraḥ
tam ādyaṃ daṇḍayed rājā yaś cāgniṃ corayed gṛhāt // Manu_8.333
yena yena yathāṅgena steno nṛṣu viceṣṭate
tat tad eva haret tasya pratyādeśāya pārthivaḥ // Manu_8.334
pitācāryaḥ suhṛn mātā bhāryā putraḥ purohitaḥ
nādaṇḍyo nāma rājño 'sti yaḥ svadharme na tiṣṭhati // Manu_8.335
kārṣāpaṇaṃ bhaved daṇḍyo yatrānyaḥ prākṛto janaḥ
tatra rājā bhaved daṇḍyaḥ sahasram iti dhāraṇā // Manu_8.336
aṣṭāpādyaṃ tu śūdrasya steye bhavati kilbiṣam
ṣoḍaśaiva tu vaiśyasya dvātriṃśat kṣatriyasya ca // Manu_8.337
brāhmaṇasya catuḥṣaṣṭiḥ pūrṇaṃ vāpi śataṃ bhavet
dviguṇā vā catuḥṣaṣṭis taddoṣaguṇavid dhi saḥ // Manu_8.338
vānaspatyaṃ mūlaphalaṃ dārv agnyarthaṃ tathaiva ca
tṛṇaṃ ca gobhyo grāsārtham asteyaṃ manur abravīt // Manu_8.339
yo 'dattādāyino hastāl lipseta brāhmaṇo dhanam
yājanādhyāpanenāpi yathā stenas tathaiva saḥ // Manu_8.340
dvijo 'dhvagaḥ kṣīṇavṛttir dvāv ikṣū dve ca mūlake
ādadānaḥ parakṣetrān na daṇḍaṃ dātum arhati // Manu_8.341
asaṃditānāṃ saṃdātā saṃditānāṃ ca mokṣakaḥ
dāsāśvarathahartā ca prāptaḥ syāc corakilbiṣam // Manu_8.342
anena vidhinā rājā kurvāṇaḥ stenanigraham
yaśo 'smin prāpnuyāl loke pretya cānuttamaṃ sukham // Manu_8.343
aindraṃ sthānam abhiprepsur yaśaś cākṣayam avyayam
nopekṣeta kṣaṇam api rājā sāhasikaṃ naram // Manu_8.344
vāgduṣṭāt taskarāc caiva daṇḍenaiva ca hiṃsataḥ
sāhasasya naraḥ kartā vijñeyaḥ pāpakṛttamaḥ // Manu_8.345
sāhase vartamānaṃ tu yo marṣayati pārthivaḥ
sa vināśaṃ vrajaty āśu vidveṣaṃ cādhigacchati // Manu_8.346
na mitrakāraṇād rājā vipulād vā dhanāgamāt
samutsṛjet sāhasikān sarvabhūtabhayāvahān // Manu_8.347
śastraṃ dvijātibhir grāhyaṃ dharmo yatroparudhyate
dvijātīnāṃ ca varṇānāṃ viplave kālakārite // Manu_8.348
ātmanaś ca paritrāṇe dakṣiṇānāṃ ca saṃgare
strīviprābhyupapattau ca ghnan dharmeṇa na duṣyati // Manu_8.349
guruṃ vā bālavṛddhau vā brāhmaṇaṃ vā bahuśrutam
ātatāyinam āyāntaṃ hanyād evāvicārayan // Manu_8.350
nātatāyivadhe doṣo hantur bhavati kaś cana
prakāśaṃ vāprakāśaṃ vā manyus taṃ manyum ṛcchati // Manu_8.351
paradārābhimarśeṣu pravṛttān nṝn mahīpatiḥ
udvejanakarair daṇḍaiś chinnayitvā pravāsayet // Manu_8.352
tatsamuttho hi lokasya jāyate varṇasaṃkaraḥ
yena mūlaharo 'dharmaḥ sarvanāśāya kalpate // Manu_8.353
parasya patnyā puruṣaḥ saṃbhāṣāṃ yojayan rahaḥ
pūrvam ākṣārito doṣaiḥ prāpnuyāt pūrvasāhasam // Manu_8.354
yas tv anākṣāritaḥ pūrvam abhibhāṣate kāraṇāt
na doṣaṃ prāpnuyāt kiṃ cin na hi tasya vyatikramaḥ // Manu_8.355
parastriyaṃ yo 'bhivadet tīrthe 'raṇye vane 'pi vā
nadīnāṃ vāpi saṃbhede sa saṃgrahaṇam āpnuyāt // Manu_8.356
upacārakriyā keliḥ sparśo bhūṣaṇavāsasām
saha khaṭvāsanaṃ caiva sarvaṃ saṃgrahaṇaṃ smṛtam // Manu_8.357
striyaṃ spṛśed adeśe yaḥ spṛṣṭo vā marṣayet tayā
parasparasyānumate sarvaṃ saṃgrahaṇaṃ smṛtam // Manu_8.358
abrāhmaṇaḥ saṃgrahaṇe prāṇāntaṃ daṇḍam arhati
caturṇām api varṇānāṃ dārā rakṣyatamāḥ sadā // Manu_8.359
bhikṣukā bandinaś caiva dīkṣitāḥ kāravas tathā
saṃbhāṣanaṃ saha strībhiḥ kuryur aprativāritāḥ // Manu_8.360
na saṃbhāṣāṃ parastrībhiḥ pratiṣiddhaḥ samācaret
niṣiddho bhāṣamāṇas tu suvarṇaṃ daṇḍam arhati // Manu_8.361
naiṣa cāraṇadāreṣu vidhir nātmopajīviṣu
sajjayanti hi te nārīr nigūḍhāś cārayanti ca // Manu_8.362
kiṃ cid eva tu dāpyaḥ syāt saṃbhāṣāṃ tābhir ācaran
praiṣyāsu caikabhaktāsu rahaḥ pravrajitāsu ca // Manu_8.363
yo 'kāmāṃ dūṣayet kanyāṃ sa sadyo vadham arhati
sakāmāṃ dūṣayaṃs tulyo na vadhaṃ prāpnuyān naraḥ // Manu_8.364
kanyāṃ bhajantīm utkṛṣṭaṃ na kiṃ cid api dāpayet
jaghanyaṃ sevamānāṃ tu saṃyatāṃ vāsayed gṛhe // Manu_8.365
uttamāṃ sevamānas tu jaghanyo vadham arhati
śulkaṃ dadyāt sevamānaḥ samām icchet pitā yadi // Manu_8.366
abhiṣahya tu yaḥ kanyāṃ kuryād darpeṇa mānavaḥ
tasyāśu kartye aṅgulyau daṇḍaṃ cārhati ṣaṭśatam // Manu_8.367
sakāmāṃ dūṣayaṃs tulyo nāṅgulicchedam āpnuyāt
dviśataṃ tu damaṃ dāpyaḥ prasaṅgavinivṛttaye // Manu_8.368
kanyaiva kanyāṃ yā kuryāt tasyāḥ syād dviśato damaḥ
śulkaṃ ca dviguṇaṃ dadyāc chiphāś caivāpnuyād daśa // Manu_8.369
yā tu kanyāṃ prakuryāt strī sā sadyo mauṇḍyam arhati
aṅgulyor eva vā chedaṃ khareṇodvahanaṃ tathā // Manu_8.370
bhartāraṃ laṅghayed yā tu strī jñātiguṇadarpitā
tāṃ śvabhiḥ khādayed rājā saṃsthāne bahusaṃsthite // Manu_8.371
pumāṃsaṃ dāhayet pāpaṃ śayane tapta āyase
abhyādadhyuś ca kāṣṭhāni tatra dahyeta pāpakṛt // Manu_8.372
saṃvatsarābhiśastasya duṣṭasya dviguṇo damaḥ
vrātyayā saha saṃvāse cāṇḍālyā tāvad eva tu // Manu_8.373
śūdro guptam aguptaṃ vā dvaijātaṃ varṇam āvasan
aguptam aṅgasarvasvair guptaṃ sarveṇa hīyate // Manu_8.374
vaiśyaḥ sarvasvadaṇḍaḥ syāt saṃvatsaranirodhataḥ
sahasraṃ kṣatriyo daṇḍyo mauṇḍyaṃ mūtreṇa cārhati // Manu_8.375
brāhmaṇīṃ yady aguptāṃ tu gacchetāṃ vaiśyapārthivau
vaiśyaṃ pañcaśataṃ kuryāt kṣatriyaṃ tu sahasriṇam // Manu_8.376
ubhāv api tu tāv eva brāhmaṇyā guptayā saha
viplutau śūdravad daṇḍyau dagdhavyau vā kaṭāgninā // Manu_8.377
sahasraṃ brāhmaṇo daṇḍyo guptāṃ viprāṃ balād vrajan
śatāni pañca daṇḍyaḥ syād icchantyā saha saṃgataḥ // Manu_8.378
mauṇḍyaṃ prāṇāntikaṃ daṇḍo brāhmaṇasya vidhīyate
itareṣāṃ tu varṇānāṃ daṇḍaḥ prāṇāntiko bhavet // Manu_8.379
na jātu brāhmaṇaṃ hanyāt sarvapāpeṣv api sthitam
rāṣṭrād enaṃ bahiḥ kuryāt samagradhanam akṣatam // Manu_8.380
na brāhmaṇavadhād bhūyān adharmo vidyate bhuvi
tasmād asya vadhaṃ rājā manasāpi na cintayet // Manu_8.381
vaiśyaś cet kṣatriyāṃ guptāṃ vaiśyāṃ vā kṣatriyo vrajet
yo brāhmaṇyām aguptāyāṃ tāv ubhau daṇḍam arhataḥ // Manu_8.382
sahasraṃ brāhmaṇo daṇḍaṃ dāpyo gupte tu te vrajan
śūdrāyāṃ kṣatriyaviśoḥ sāhasro vai bhaved damaḥ // Manu_8.383
kṣatriyāyām aguptāyāṃ vaiśye pañcaśataṃ damaḥ
mūtreṇa mauṇḍyam icchet tu kṣatriyo daṇḍam eva vā // Manu_8.384
agupte kṣatriyāvaiśye śūdrāṃ vā brāhmaṇo vrajan
śatāni pañca daṇḍyaḥ syāt sahasraṃ tv antyajastriyam // Manu_8.385
yasya stenaḥ pure nāsti nānyastrīgo na duṣṭavāk
na sāhasikadaṇḍaghno sa rājā śakralokabhāk // Manu_8.386
eteṣāṃ nigraho rājñaḥ pañcānāṃ viṣaye svake
sāṃrājyakṛt sajātyeṣu loke caiva yaśaskaraḥ // Manu_8.387
ṛtvijaṃ yas tyajed yājyo yājyaṃ ca rtvik tyajed yadi
śaktaṃ karmaṇy aduṣṭaṃ ca tayor daṇḍaḥ śataṃ śatam // Manu_8.388
na mātā na pitā na strī na putras tyāgam arhati
tyajann apatitān etān rājñā daṇḍyaḥ śatāni ṣaṭ // Manu_8.389
āśrameṣu dvijātīnāṃ kārye vivadatāṃ mithaḥ
na vibrūyān nṛpo dharmaṃ cikīrṣan hitam ātmanaḥ // Manu_8.390
yathārham etān abhyarcya brāhmaṇaiḥ saha pārthivaḥ
sāntvena praśamayyādau svadharmaṃ pratipādayet // Manu_8.391
prativeśyānuveśyau ca kalyāṇe viṃśatidvije
arhāv abhojayan vipro daṇḍam arhati māṣakam // Manu_8.392
śrotriyaḥ śrotriyaṃ sādhuṃ bhūtikṛtyeṣv abhojayan
tadannaṃ dviguṇaṃ dāpyo hiraṇyaṃ caiva māṣakam // Manu_8.393
andho jaḍaḥ pīṭhasarpī saptatyā sthaviraś ca yaḥ
śrotriyeṣūpakurvaṃś ca na dāpyāḥ kena cit karam // Manu_8.394
śrotriyaṃ vyādhitārtau ca bālavṛddhāv akiṃcanam
mahākulīnam āryaṃ ca rājā saṃpūjayet sadā // Manu_8.395
śālmalīphalake ślakṣṇe nenijyān nejakaḥ śanaiḥ
na ca vāsāṃsi vāsobhir nirharen na ca vāsayet // Manu_8.396
tantuvāyo daśapalaṃ dadyād ekapalādhikam
ato 'nyathā vartamāno dāpyo dvādaśakaṃ damam // Manu_8.397
śulkasthāneṣu kuśalāḥ sarvapaṇyavicakṣaṇāḥ
kuryur arghaṃ yathāpaṇyaṃ tato viṃśaṃ nṛpo haret // Manu_8.398
rājñaḥ prakhyātabhāṇḍāni pratiṣiddhāni yāni ca
tāṇi nirharato lobhāt sarvahāraṃ haren nṛpaḥ // Manu_8.399
śulkasthānaṃ pariharann akāle krayavikrayī
mithyāvādī ca saṃkhyāne dāpyo 'ṣṭaguṇam atyayam // Manu_8.400
āgamaṃ nirgamaṃ sthānaṃ tathā vṛddhikṣayāv ubhau
vicārya sarvapaṇyānāṃ kārayet krayavikrayau // Manu_8.401
pañcarātre pañcarātre pakṣe pakṣe 'tha vā gate
kurvīta caiṣāṃ pratyakṣam arghasaṃsthāpanaṃ nṛpaḥ // Manu_8.402
tulāmānaṃ pratīmānaṃ sarvaṃ ca syāt sulakṣitam
ṣaṭsu ṣaṭsu ca māseṣu punar eva parīkṣayet // Manu_8.403
paṇaṃ yānaṃ tare dāpyaṃ pauruṣo 'rdhapaṇaṃ tare
pādaṃ paśuś ca yoṣic ca pādārdhaṃ riktakaḥ pumān // Manu_8.404
bhāṇḍapūrṇāni yānāni tāryaṃ dāpyāni sārataḥ
riktabhāṇḍāni yat kiṃ cit pumāṃsaś cāparicchadāḥ // Manu_8.405
dīrghādhvani yathādeśaṃ yathākālaṃ taro bhavet
nadītīreṣu tad vidyāt samudre nāsti lakṣaṇam // Manu_8.406
garbhiṇī tu dvimāsādis tathā pravrajito muniḥ
brāhmaṇā liṅginaś caiva na dāpyās tārikaṃ tare // Manu_8.407
yan nāvi kiṃ cid dāśānāṃ viśīryetāparādhataḥ
tad dāśair eva dātavyaṃ samāgamya svato 'ṃśataḥ // Manu_8.408
eṣa nauyāyinām ukto vyavahārasya nirṇayaḥ
dāśāparādhatas toye daivike nāsti nigrahaḥ // Manu_8.409
vāṇijyaṃ kārayed vaiśyaṃ kusīdaṃ kṛṣim eva ca
paśūnāṃ rakṣaṇaṃ caiva dāsyaṃ śūdraṃ dvijanmanām // Manu_8.410
kṣatriyaṃ caiva vaiśyaṃ ca brāhmaṇo vṛttikarśitau
bibhṛyād ānṛśaṃsyena svāni karmāṇi kārayet // Manu_8.411
dāsyaṃ tu kārayaṃl lobhād brāhmaṇaḥ saṃskṛtān dvijān
anicchataḥ prābhavatyād rājñā daṇḍyaḥ śatāni ṣaṭ // Manu_8.412
śūdraṃ tu kārayed dāsyaṃ krītam akrītam eva vā
dāsyāyaiva hi sṛṣṭo 'sau brāhmaṇasya svayaṃbhuvā // Manu_8.413
na svāminā nisṛṣṭo 'pi śūdro dāsyād vimucyate
nisargajaṃ hi tat tasya kas tasmāt tad apohati // Manu_8.414
dhvajāhṛto bhaktadāso gṛhajaḥ krītadattrimau
paitriko daṇḍadāsaś ca saptaite dāsayonayaḥ // Manu_8.415
bhāryā putraś ca dāsaś ca traya evādhanāḥ smṛtāḥ
yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam // Manu_8.416
visrabdhaṃ brāhmaṇaḥ śūdrād dravyopādānam ācaret
na hi tasyāsti kiṃ cit svaṃ bhartṛhāryadhano hi saḥ // Manu_8.417
vaiśyaśūdrau prayatnena svāni karmāṇi kārayet
tau hi cyutau svakarmabhyaḥ kṣobhayetām idaṃ jagat // Manu_8.418
ahany ahany avekṣeta karmāntān vāhanāni ca
āyavyayau ca niyatāv ākarān kośam eva ca // Manu_8.419
evaṃ sarvān imān rājā vyavahārān samāpayan
vyapohya kilbiṣaṃ sarvaṃ prāpnoti paramāṃ gatim // Manu_8.420
puruṣasya striyāś caiva dharme vartmani tiṣṭhatoḥ
saṃyoge viprayoge ca dharmān vakṣyāmi śāśvatān // Manu_9.1
asvatantrāḥ striyaḥ kāryāḥ puruṣaiḥ svair divāniśam
viṣayeṣu ca sajjantyaḥ saṃsthāpyā ātmano vaśe // Manu_9.2
pitā rakṣati kaumāre bhartā rakṣati yauvane
rakṣanti sthavire putrā na strī svātantryam arhati // Manu_9.3
kāle 'dātā pitā vācyo vācyaś cānupayan patiḥ
mṛte bhartari putras tu vācyo mātur arakṣitā // Manu_9.4
sūkṣmebhyo 'pi prasaṅgebhyaḥ striyo rakṣyā viśeṣataḥ
dvayor hi kulayoḥ śokam āvaheyur arakṣitāḥ // Manu_9.5
imaṃ hi sarvavarṇānāṃ paśyanto dharmam uttamam
yatante rakṣituṃ bhāryāṃ bhartāro durbalā api // Manu_9.6
svāṃ prasūtiṃ caritraṃ ca kulam ātmānam eva ca
svaṃ ca dharmaṃ prayatnena jāyāṃ rakṣan hi rakṣati // Manu_9.7
patir bhāryāṃ saṃpraviśya garbho bhūtveha jāyate
jāyāyās tad dhi jāyātvaṃ yad asyāṃ jāyate punaḥ // Manu_9.8
yādṛśaṃ bhajate hi strī sutaṃ sūte tathāvidham
tasmāt prajāviśuddhyarthaṃ striyaṃ rakṣet prayatnataḥ // Manu_9.9
na kaś cid yoṣitaḥ śaktaḥ prasahya parirakṣitum
etair upāyayogais tu śakyās tāḥ parirakṣitum // Manu_9.10
arthasya saṃgrahe caināṃ vyaye caiva niyojayet
śauce dharme 'nnapaktyāṃ ca pāriṇāhyasya vekṣaṇe // Manu_9.11
arakṣitā gṛhe ruddhāḥ puruṣair āptakāribhiḥ
ātmānam ātmanā yās tu rakṣeyus tāḥ surakṣitāḥ // Manu_9.12
pānaṃ durjanasaṃsargaḥ patyā ca viraho 'ṭanam
svapno 'nyagehavāsaś ca nārīsaṃdūṣaṇāni ṣaṭ // Manu_9.13
naitā rūpaṃ parīkṣante nāsāṃ vayasi saṃsthitiḥ
surūpaṃ vā virūpaṃ vā pumān ity eva bhuñjate // Manu_9.14
pauṃścalyāc calacittāc ca naisnehyāc ca svabhāvataḥ
rakṣitā yatnato 'pīha bhartṛṣv etā vikurvate // Manu_9.15
evaṃ svabhāvaṃ jñātvāsāṃ prajāpatinisargajam
paramaṃ yatnam ātiṣṭhet puruṣo rakṣaṇaṃ prati // Manu_9.16
śayyāsanam alaṅkāraṃ kāmaṃ krodham anārjavam m:anāryatām]
drohabhāvaṃ kucaryāṃ ca strībhyo manur akalpayat // Manu_9.17
nāsti strīṇāṃ kriyā mantrair iti dharme vyavasthitiḥ
nirindriyā hy amantrāś ca strībhyo 'nṛtam iti sthitiḥ // Manu_9.18
tathā ca śrutayo bahvyo nigītā nigameṣv api
svālakṣaṇyaparīkṣārthaṃ tāsāṃ śṛṇuta niṣkṛtīḥ // Manu_9.19
yan me mātā pralulubhe vicaranty apativratā
tan me retaḥ pitā vṛṅktām ity asyaitan nidarśanam // Manu_9.20
dhyāyaty aniṣṭaṃ yat kiṃ cit pāṇigrāhasya cetasā
tasyaiṣa vyabhicārasya nihnavaḥ samyag ucyate // Manu_9.21
yādṛgguṇena bhartrā strī saṃyujyeta yathāvidhi
tādṛgguṇā sā bhavati samudreṇeva nimnagā // Manu_9.22
akṣamālā vasiṣṭhena saṃyuktādhamayonijā
śāraṅgī mandapālena jagāmābhyarhaṇīyatām // Manu_9.23
etāś cānyāś ca loke 'sminn apakṛṣṭaprasūtayaḥ
utkarṣaṃ yoṣitaḥ prāptāḥ svaiḥ svair bhartṛguṇaiḥ śubhaiḥ // Manu_9.24
eṣoditā lokayātrā nityaṃ strīpuṃsayoḥ śubhā
pretyeha ca sukhodarkān prajādharmān nibodhata // Manu_9.25
prajanārthaṃ mahābhāgāḥ pūjārhā gṛhadīptayaḥ
striyaḥ śriyaś ca geheṣu na viśeṣo 'sti kaś cana // Manu_9.26
utpādanam apatyasya jātasya paripālanam
pratyahaṃ lokayātrāyāḥ pratyakṣaṃ strī nibandhanam // Manu_9.27
apatyaṃ dharmakāryāṇi śuśrūṣā ratir uttamā
dārādhīnas tathā svargaḥ pitṝṇām ātmanaś ca ha // Manu_9.28
patiṃ yā nābhicarati manovāgdehasaṃyatā
sā bhartṛlokān āpnoti sadbhiḥ sādhvīti cocyate // Manu_9.29
vyabhicārāt tu bhartuḥ strī loke prāpnoti nindyatām
sṛgālayoniṃ cāpnoti pāparogaiś ca pīḍyate // Manu_9.30
putraṃ pratyuditaṃ sadbhiḥ pūrvajaiś ca maharṣibhiḥ
viśvajanyam imaṃ puṇyam upanyāsaṃ nibodhata // Manu_9.31
bhartari putraṃ vijānanti śrutidvaidhaṃ tu kartari
āhur utpādakaṃ ke cid apare kṣetriṇaṃ viduḥ // Manu_9.32
kṣetrabhūtā smṛtā nārī bījabhūtaḥ smṛtaḥ pumān
kṣetrabījasamāyogāt saṃbhavaḥ sarvadehinām // Manu_9.33
viśiṣṭaṃ kutra cid bījaṃ strīyonis tv eva kutra cit
ubhayaṃ tu samaṃ yatra sā prasūtiḥ praśasyate // Manu_9.34
bījasya caiva yonyāś ca bījam utkṛṣṭam ucyate
sarvabhūtaprasūtir hi bījalakṣaṇalakṣitā // Manu_9.35
yādṛśaṃ tūpyate bījaṃ kṣetre kālopapādite
tādṛg rohati tat tasmin bījaṃ svair vyañjitaṃ guṇaiḥ // Manu_9.36
iyaṃ bhūmir hi bhūtānāṃ śāśvatī yonir ucyate
na ca yoniguṇān kāṃś cid bījaṃ puṣyati puṣṭiṣu // Manu_9.37
bhūmāv apy ekakedāre kāloptāni kṛṣīvalaiḥ
nānārūpāṇi jāyante bījānīha svabhāvataḥ // Manu_9.38
vrīhayaḥ śālayo mudgās tilā māṣās tathā yavāḥ
yathābījaṃ prarohanti laśunānīkṣavas tathā // Manu_9.39
anyad uptaṃ jātam anyad ity etan nopapadyate
upyate yad dhi yad bījaṃ tat tad eva prarohati // Manu_9.40
tat prājñena vinītena jñānavijñānavedinā
āyuṣkāmena vaptavyaṃ na jātu parayoṣiti // Manu_9.41
atra gāthā vāyugītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
yathā bījaṃ na vaptavyaṃ puṃsā paraparigrahe // Manu_9.42
naśyatīṣur yathā viddhaḥ khe viddham anuvidhyataḥ
tathā naśyati vai kṣipraṃ bījaṃ paraparigrahe // Manu_9.43
pṛthor apīmāṃ pṛthivīṃ bhāryāṃ pūrvavido viduḥ
sthāṇucchedasya kedāram āhuḥ śālyavato mṛgam // Manu_9.44
etāvān eva puruṣo yaj jāyātmā prajeti ha
viprāḥ prāhus tathā caitad yo bhartā sā smṛtāṅganā // Manu_9.45
na niṣkrayavisargābhyāṃ bhartur bhāryā vimucyate
evaṃ dharmaṃ vijānīmaḥ prāk prajāpatinirmitam // Manu_9.46
sakṛd aṃśo nipatati sakṛt kanyā pradīyate
sakṛd āha dadānīti trīṇy etāni satāṃ sakṛt // Manu_9.47
yathā go'śvoṣṭradāsīṣu mahiṣy ajāvikāsu ca
notpādakaḥ prajābhāgī tathaivānyāṅganāsv api // Manu_9.48
ye 'kṣetriṇo bījavantaḥ parakṣetrapravāpiṇaḥ
te vai sasyasya jātasya na labhante phalaṃ kva cit // Manu_9.49
yad anyagoṣu vṛṣabho vatsānāṃ janayec chatam
gominām eva te vatsā moghaṃ skanditam ārṣabham // Manu_9.50
tathaivākṣetriṇo bījaṃ parakṣetrapravāpiṇaḥ
kurvanti kṣetriṇām arthaṃ na bījī labhate phalam // Manu_9.51
phalaṃ tv anabhisaṃdhāya kṣetriṇāṃ bījināṃ tathā
pratyakṣaṃ kṣetriṇām artho bījād yonir galīyasī // Manu_9.52
kriyābhyupagamāt tv etad bījārthaṃ yat pradīyate
tasyeha bhāginau dṛṣṭau bījī kṣetrika eva ca // Manu_9.53
oghavātāhṛtaṃ bījaṃ yasya kṣetre prarohati
kṣetrikasyaiva tad bījaṃ na vaptā labhate phalam // Manu_9.54
eṣa dharmo gavāśvasya dāsyuṣṭrājāvikasya ca
vihaṃgamahiṣīṇāṃ ca vijñeyaḥ prasavaṃ prati // Manu_9.55
etad vaḥ sāraphalgutvaṃ bījayonyoḥ prakīrtitam
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yoṣitāṃ dharmam āpadi // Manu_9.56
bhrātur jyeṣṭhasya bhāryā yā gurupatny anujasya sā
yavīyasas tu yā bhāryā snuṣā jyeṣṭhasya sā smṛtā // Manu_9.57
jyeṣṭho yavīyaso bhāryāṃ yavīyān vāgrajastriyam
patitau bhavato gatvā niyuktāv apy anāpadi // Manu_9.58
devarād vā sapiṇḍād vā striyā samyaṅ niyuktayā
prajepsitāādhigantavyā saṃtānasya parikṣaye // Manu_9.59
vidhavāyāṃ niyuktas tu ghṛtākto vāgyato niśi
ekam utpādayet putraṃ na dvitīyaṃ kathaṃ cana // Manu_9.60
dvitīyam eke prajanaṃ manyante strīṣu tadvidaḥ
anirvṛtaṃ niyogārthaṃ paśyanto dharmatas tayoḥ // Manu_9.61
vidhavāyāṃ niyogārthe nirvṛtte tu yathāvidhi
guruvac ca snuṣāvac ca varteyātāṃ parasparam // Manu_9.62
niyuktau yau vidhiṃ hitvā varteyātāṃ tu kāmataḥ
tāv ubhau patitau syātāṃ snuṣāgagurutalpagau // Manu_9.63
nānyasmin vidhavā nārī niyoktavyā dvijātibhiḥ
anyasmin hi niyuñjānā dharmaṃ hanyuḥ sanātanam // Manu_9.64
nodvāhikeṣu mantreṣu niyogaḥ kīrtyate kva cit
na vivāhavidhāv uktaṃ vidhavāvedanaṃ punaḥ // Manu_9.65
ayaṃ dvijair hi vidvadbhiḥ paśudharmo vigarhitaḥ
manuṣyāṇām api prokto vene rājyaṃ praśāsati // Manu_9.66
sa mahīm akhilāṃ bhuñjan rājarṣipravaraḥ purā
varṇānāṃ saṃkaraṃ cakre kāmopahatacetanaḥ // Manu_9.67
tataḥ prabhṛti yo mohāt pramītapatikāṃ striyam
niyojayaty apatyārthaṃ taṃ vigarhanti sādhavaḥ // Manu_9.68
yasyā mriyeta kanyāyā vācā satye kṛte patiḥ
tām anena vidhānena nijo vindeta devaraḥ // Manu_9.69
yathāvidhy adhigamyaināṃ śuklavastrāṃ śucivratām
mitho bhajetā prasavāt sakṛtsakṛd ṛtāvṛtau // Manu_9.70
na dattvā kasya cit kanyāṃ punar dadyād vicakṣaṇaḥ
dattvā punaḥ prayacchan hi prāpnoti puruṣānṛtam // Manu_9.71
vidhivat pratigṛhyāpi tyajet kanyāṃ vigarhitām
vyādhitāṃ vipraduṣṭāṃ vā chadmanā copapāditām // Manu_9.72
yas tu doṣavatīṃ kanyām anākhyāyopapādayet
tasya tad vitathaṃ kuryāt kanyādātur durātmanaḥ // Manu_9.73
vidhāya vṛttiṃ bhāryāyāḥ pravaset kāryavān naraḥ
avṛttikarśitā hi strī praduṣyet sthitimaty api // Manu_9.74
vidhāya proṣite vṛttiṃ jīven niyamam āsthitā
proṣite tv avidhāyaiva jīvec chilpair agarhitaiḥ // Manu_9.75
proṣito dharmakāryārthaṃ pratīkṣyo 'ṣṭau naraḥ samāḥ
vidyārthaṃ ṣaḍ yaśo'rthaṃ vā kāmārthaṃ trīṃs tu vatsarān // Manu_9.76
saṃvatsaraṃ pratīkṣeta dviṣantīṃ yoṣitaṃ patiḥ
ūrdhvaṃ saṃvatsarāt tv enāṃ dāyaṃ hṛtvā na saṃvaset // Manu_9.77
atikrāmet pramattaṃ yā mattaṃ rogārtam eva vā
sā trīn māsān parityājyā vibhūṣaṇaparicchadā // Manu_9.78
unmattaṃ patitaṃ klībam abījaṃ pāparogiṇam
na tyāgo 'sti dviṣantyāś ca na ca dāyāpavartanam // Manu_9.79
madyapāsādhuvṛttā ca pratikūlā ca yā bhavet
vyādhitā vādhivettavyā hiṃsrārthaghnī ca sarvadā // Manu_9.80
vandhyāṣṭame 'dhivedyā'abde daśame tu mṛtaprajā
ekādaśe strījananī sadyas tv apriyavādinī // Manu_9.81
yā rogiṇī syāt tu hitā saṃpannā caiva śīlataḥ
sānujñāpyādhivettavyā nāvamānyā ca karhi cit // Manu_9.82
adhivinnā tu yā nārī nirgacched ruṣitā gṛhāt
sā sadyaḥ saṃniroddhavyā tyājyā vā kulasaṃnidhau // Manu_9.83
pratiṣiddhāpi ced yā tu madyam abhyudayeṣv api
prekṣāsamājaṃ gacched vā sā daṇḍyā kṛṣṇalāni ṣaṭ // Manu_9.84
yadi svāś cāparāś caiva vinderan yoṣito dvijāḥ
tāsāṃ varṇakrameṇa syāj jyeṣṭhyaṃ pūjā ca veśma ca // Manu_9.85
bhartuḥ śarīraśuśrūṣāṃ dharmakāryaṃ ca naityakam
svā caiva kuryāt sarveṣāṃ nāsvajātiḥ kathaṃ cana // Manu_9.86
yas tu tat kārayen mohāt sajātyā sthitayānyayā
yathā brāhmaṇacāṇḍālaḥ pūrvadṛṣṭas tathaiva saḥ // Manu_9.87
utkṛṣṭāyābhirūpāya varāya sadṛśāya ca
aprāptām api tāṃ tasmai kanyāṃ dadyād yathāvidhi // Manu_9.88
kāmam ā maraṇāt tiṣṭhed gṛhe kanyā rtumaty api
na caivaināṃ prayaccet tu guṇahīnāya karhi cit // Manu_9.89
trīṇi varṣāṇy udīkṣeta kumāry ṛtumatī satī
ūrdhvaṃ tu kālād etasmād vindeta sadṛśaṃ patim // Manu_9.90
adīyamānā bhartāram adhigacched yadi svayam
nainaḥ kiṃ cid avāpnoti na ca yaṃ sādhigacchati // Manu_9.91
alaṅkāraṃ nādadīta pitryaṃ kanyā svayaṃvarā
mātṛkaṃ bhrātṛdattaṃ vā stenā syād yadi taṃ haret // Manu_9.92
pitre na dadyāc chulkaṃ tu kanyām ṛtumatīṃ haran
sa ca svāmyād atikrāmed ṛtūnāṃ pratirodhanāt // Manu_9.93
triṃśadvarṣo vahet kanyāṃ hṛdyāṃ dvādaśavārṣikīm
tryaṣṭavarṣo 'ṣṭavarṣāṃ vā dharme sīdati satvaraḥ // Manu_9.94
devadattāṃ patir bhāryāṃ vindate necchayātmanaḥ
tāṃ sādhvīṃ bibhṛyān nityaṃ devānāṃ priyam ācaran // Manu_9.95
prajanārthaṃ striyaḥ sṛṣṭāḥ saṃtānārthaṃ ca mānavaḥ
tasmāt sādhāraṇo dharmaḥ śrutau patnyā sahoditaḥ // Manu_9.96
kanyāyāṃ dattaśulkāyāṃ mriyeta yadi śulkadaḥ
devarāya pradātavyā yadi kanyānumanyate // Manu_9.97
ādadīta na śūdro 'pi śulkaṃ duhitaraṃ dadan
śulkaṃ hi gṛhṇan kurute channaṃ duhitṛvikrayam // Manu_9.98
etat tu na pare cakrur nāpare jātu sādhavaḥ
yad anyasya pratijñāya punar anyasya dīyate // Manu_9.99
nānuśuśruma jātv etat pūrveṣv api hi janmasu
śulkasaṃjñena mūlyena channaṃ duhitṛvikrayam // Manu_9.100
anyonyasyāvyabhicāro bhaved āmaraṇāntikaḥ
eṣa dharmaḥ samāsena jñeyaḥ strīpuṃsayoḥ paraḥ // Manu_9.101
tathā nityaṃ yateyātāṃ strīpuṃsau tu kṛtakriyau
yathā nābhicaretāṃ tau viyuktāv itaretaram // Manu_9.102
eṣa strīpuṃsayor ukto dharmo vo ratisaṃhitaḥ
āpady apatyaprāptiś ca dāyadharmaṃ nibodhata // Manu_9.103
ūrdhvaṃ pituś ca mātuś ca sametya bhrātaraḥ samam
bhajeran paitṛkaṃ riktham anīśās te hi jīvatoḥ // Manu_9.104
jyeṣṭha eva tu gṛhṇīyāt pitryaṃ dhanam aśeṣataḥ
śeṣās tam upajīveyur yathaiva pitaraṃ tathā // Manu_9.105
jyeṣṭhena jātamātreṇa putrī bhavati mānavaḥ
pitṝṇām anṛṇaś caiva sa tasmāt sarvam arhati // Manu_9.106
yasminn ṛṇaṃ saṃnayati yena cānantyam aśnute
sa eva dharmajaḥ putraḥ kāmajān itarān viduḥ // Manu_9.107
piteva pālayet pūtrān jyeṣṭho bhrātṝṇ yavīyasaḥ
putravac cāpi varteran jyeṣṭhe bhrātari dharmataḥ // Manu_9.108
jyeṣṭhaḥ kulaṃ vardhayati vināśayati vā punaḥ
jyeṣṭhaḥ pūjyatamo loke jyeṣṭhaḥ sadbhir agarhitaḥ // Manu_9.109
yo jyeṣṭho jyeṣṭhavṛttiḥ syān māteva sa piteva saḥ
ajyeṣṭhavṛttir yas tu syāt sa saṃpūjyas tu bandhuvat // Manu_9.110
evaṃ saha vaseyur vā pṛthag vā dharmakāmyayā
pṛthag vivardhate dharmas tasmād dharmyā pṛthakkriyā // Manu_9.111
jyeṣṭhasya viṃśa uddhāraḥ sarvadravyāc ca yad varam
tato 'rdhaṃ madhyamasya syāt turīyaṃ tu yavīyasaḥ // Manu_9.112
jyeṣṭhaś caiva kaniṣṭhaś ca saṃharetāṃ yathoditam
ye 'nye jyeṣṭhakaniṣṭhābhyāṃ teṣāṃ syān madhyamaṃ dhanam // Manu_9.113
sarveṣāṃ dhanajātānām ādadītāgryam agrajaḥ
yac ca sātiśayaṃ kiṃ cid daśataś cāpnuyād varam // Manu_9.114
uddhāro na daśasv asti saṃpannānāṃ svakarmasu
yat kiṃ cid eva deyaṃ tu jyāyase mānavardhanam // Manu_9.115
evaṃ samuddhṛtoddhāre samān aṃśān prakalpayet
uddhāre 'nuddhṛte tv eṣām iyaṃ syād aṃśakalpanā // Manu_9.116
ekādhikaṃ harej jyeṣṭhaḥ putro 'dhyardhaṃ tato 'nujaḥ
aṃśam aṃśaṃ yavīyāṃsa iti dharmo vyavasthitaḥ // Manu_9.117
svebhyo 'ṃśebhyas tu kanyābhyaḥ pradadyur bhrātaraḥ pṛthak
svāt svād aṃśāc caturbhāgaṃ patitāḥ syur aditsavaḥ // Manu_9.118
ajāvikaṃ saikaśaphaṃ na jātu viṣamaṃ bhajet
ajāvikaṃ tu viṣamaṃ jyeṣṭhasyaiva vidhīyate // Manu_9.119
yavīyāñ jyeṣṭhabhāryāyāṃ putram utpādayed yadi
samas tatra vibhāgaḥ syād iti dharmo vyavasthitaḥ // Manu_9.120
upasarjanaṃ pradhānasya dharmato nopapadyate
pitā pradhānaṃ prajane tasmād dharmeṇa taṃ bhajet // Manu_9.121
putraḥ kaniṣṭho jyeṣṭhāyāṃ kaniṣṭhāyāṃ ca pūrvajaḥ
kathaṃ tatra vibhāgaḥ syād iti cet saṃśayo bhavet // Manu_9.122
ekaṃ vṛṣabham uddhāraṃ saṃhareta sa pūrvajaḥ
tato 'pare jyeṣṭhavṛṣās tadūnānāṃ svamātṛtaḥ // Manu_9.123
jyeṣṭhas tu jāto jyeṣṭhāyāṃ hared vṛṣabhaṣoḍaśāḥ
tataḥ svamātṛtaḥ śeṣā bhajerann iti dhāraṇā // Manu_9.124
sadṛśastrīṣu jātānāṃ putrāṇām aviśeṣataḥ
na mātṛto jyaiṣṭhyam asti janmato jyaiṣṭhyam ucyate // Manu_9.125
janmajyeṣṭhena cāhvānaṃ subrahmaṇyāsv api smṛtam
yamayoś caiva garbheṣu janmato jyeṣṭhatā smṛtā // Manu_9.126
aputro 'nena vidhinā sutāṃ kurvīta putrikām
yad apatyaṃ bhaved asyāṃ tan mama syāt svadhākaram // Manu_9.127
anena tu vidhānena purā cakre 'tha putrikāḥ
vivṛddhyarthaṃ svavaṃśasya svayaṃ dakṣaḥ prajāpatiḥ // Manu_9.128
dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
somāya rājñe satkṛtya prītātmā saptaviṃśatim // Manu_9.129
yathaivātmā tathā putraḥ putreṇa duhitā samā
tasyām ātmani tiṣṭhantyāṃ katham anyo dhanaṃ haret // Manu_9.130
mātus tu yautakaṃ yat syāt kumārībhāga eva saḥ
dauhitra eva ca hared aputrasyākhilaṃ dhanam // Manu_9.131
dauhitro hy akhilaṃ riktham aputrasya pitur haret
sa eva dadyād dvau piṇḍau pitre mātāmahāya ca // Manu_9.132
pautradauhitrayor loke na viśeṣo 'sti dharmataḥ
tayor hi mātāpitarau saṃbhūtau tasya dehataḥ // Manu_9.133
putrikāyāṃ kṛtāyāṃ tu yadi putro 'nujāyate
samas tatra vibhāgaḥ syāj jyeṣṭhatā nāsti hi striyāḥ // Manu_9.134
aputrāyāṃ mṛtāyāṃ tu putrikāyāṃ kathaṃ cana
dhanaṃ tat putrikābhartā haretaivāvicārayan // Manu_9.135
akṛtā vā kṛtā vāpi yaṃ vindet sadṛśāt sutam
pautrī mātāmahas tena dadyāt piṇḍaṃ hared dhanam // Manu_9.136
putreṇa lokāñ jayati pautreṇānantyam aśnute
atha putrasya pautreṇa bradhnasyāpnoti viṣṭapam // Manu_9.137
puṃnāmno narakād yasmāt trāyate pitaraṃ sutaḥ
tasmāt putra iti proktaḥ svayam eva svayaṃbhuvā // Manu_9.138
pautradauhitrayor loke viśeṣo nopapadyate
dauhitro 'pi hy amutrainaṃ saṃtārayati pautravat // Manu_9.139
mātuḥ prathamataḥ piṇḍaṃ nirvapet putrikāsutaḥ
dvitīyaṃ tu pitus tasyās tṛtīyaṃ tatpituḥ pituḥ // Manu_9.140
upapanno guṇaiḥ sarvaiḥ putro yasya tu dattrimaḥ
sa haretaiva tadrikthaṃ saṃprāpto 'py anyagotrataḥ // Manu_9.141
gotrarikthe janayitur na hared dattrimaḥ kva cit
gotrarikthānugaḥ piṇḍo vyapaiti dadataḥ svadhā // Manu_9.142
aniyuktāsutaś caiva putriṇyāptaś ca devarāt
ubhau tau nārhato bhāgaṃ jārajātakakāmajau // Manu_9.143
niyuktāyām api pumān nāryāṃ jāto 'vidhānataḥ
naivārhaḥ paitṛkaṃ rikthaṃ patitotpādito hi saḥ // Manu_9.144
haret tatra niyuktāyāṃ jātaḥ putro yathāurasaḥ
kṣetrikasya tu tad bījaṃ dharmataḥ prasavaś ca saḥ // Manu_9.145
dhanaṃ yo bibhṛyād bhrātur mṛtasya striyam eva ca
so 'patyaṃ bhrātur utpādya dadyāt tasyaiva taddhanam // Manu_9.146
yā niyuktānyataḥ putraṃ devarād vāpy avāpnuyāt
taṃ kāmajam arikthīyaṃ vṛthotpannaṃ pracakṣate // Manu_9.147
etad vidhānaṃ vijñeyaṃ vibhāgasyaikayoniṣu
bahvīṣu caikajātānāṃ nānāstrīṣu nibodhata // Manu_9.148
brāhmaṇasyānupūrvyeṇa catasras tu yadi striyaḥ
tāsāṃ putreṣu jāteṣu vibhāge 'yaṃ vidhiḥ smṛtaḥ // Manu_9.149
kīnāśo govṛṣo yānam alaṅkāraś ca veśma ca
viprasyāuddhārikaṃ deyam ekāṃśaś ca pradhānataḥ // Manu_9.150
tryaṃśaṃ dāyād dhared vipro dvāv aṃśau kṣatriyāsutaḥ
vaiśyājaḥ sārdham evāṃśam aṃśaṃ śūdrāsuto haret // Manu_9.151
sarvaṃ vā rikthajātaṃ tad daśadhā parikalpya ca
dharmyaṃ vibhāgaṃ kurvīta vidhinānena dharmavit // Manu_9.152
caturo 'ṃśān hared vipras trīn aṃśān kṣatriyāsutaḥ
vaiśyāputro hared dvyaṃśaṃ aṃśaṃ śūdrāsuto haret // Manu_9.153
yady api syāt tu satputro 'py asatputro 'pi vā bhavet
nādhikaṃ daśamād dadyāc chūdrāputrāya dharmataḥ // Manu_9.154
brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāputro na rikthabhāk
yad evāsya pitā dadyāt tad evāsya dhanaṃ bhavet // Manu_9.155
samavarṇāsu vā jātāḥ sarve putrā dvijanmanām
uddhāraṃ jyāyase dattvā bhajerann itare samam // Manu_9.156
śūdrasya tu savarṇaiva nānyā bhāryā vidhīyate
tasyāṃ jātāḥ samāṃśāḥ syur yadi putraśataṃ bhavet // Manu_9.157
putrān dvādaśa yān āha nṝṇāṃ svāyaṃbhuvo manuḥ
teṣāṃ ṣaḍ bandhudāyādāḥ ṣaḍ adāyādabāndhavāḥ // Manu_9.158
aurasaḥ kṣetrajaś caiva dattaḥ kṛtrima eva ca
gūḍhotpanno 'paviddhaś ca dāyādā bāndhavāś ca ṣaṭ // Manu_9.159
kānīnaś ca sahoḍhaś ca krītaḥ paunarbhavas tathā
svayaṃdattaś ca śaudraś ca ṣaḍ adāyādabāndhavāḥ // Manu_9.160
yādṛśaṃ phalam āpnoti kuplavaiḥ saṃtarañ jalam
tādṛśaṃ phalam āpnoti kuputraiḥ saṃtaraṃs tamaḥ // Manu_9.161
yady ekarikthinau syātām aurasakṣetrajau sutau
yasya yat paitṛkaṃ rikthaṃ sa tad gṛhṇīta netaraḥ // Manu_9.162
eka evāurasaḥ putraḥ pitryasya vasunaḥ prabhuḥ
śeṣāṇām ānṛśaṃsyārthaṃ pradadyāt tu prajīvanam // Manu_9.163
ṣaṣṭhaṃ tu kṣetrajasyāṃśaṃ pradadyāt paitṛkād dhanāt
auraso vibhajan dāyaṃ pitryaṃ pañcamam eva vā // Manu_9.164
aurasakṣetrajau putrau pitṛrikthasya bhāginau
daśāpare tu kramaśo gotrarikthāṃśabhāginaḥ // Manu_9.165
svakṣetre saṃskṛtāyāṃ tu svayam utpādayed dhi yam
tam aurasaṃ vijānīyāt putraṃ prāthamakalpikam // Manu_9.166
yas talpajaḥ pramītasya klībasya vyādhitasya vā
svadharmeṇa niyuktāyāṃ sa putraḥ kṣetrajaḥ smṛtaḥ // Manu_9.167
mātā pitā vā dadyātāṃ yam adbhiḥ putram āpadi
sadṛśaṃ prītisaṃyuktaṃ sa jñeyo dattrimaḥ sutaḥ // Manu_9.168
sadṛśaṃ tu prakuryād yaṃ guṇadoṣavicakṣaṇam
putraṃ putraguṇair yuktaṃ sa vijñeyaś ca kṛtrimaḥ // Manu_9.169
utpadyate gṛhe yas tu na ca jñāyeta kasya saḥ
sa gṛhe gūḍha utpannas tasya syād yasya talpajaḥ // Manu_9.170
mātāpitṛbhyām utsṛṣṭaṃ tayor anyatareṇa vā
yaṃ putraṃ parigṛhṇīyād apaviddhaḥ sa ucyate // Manu_9.171
pitṛveśmani kanyā tu yaṃ putraṃ janayed rahaḥ
taṃ kānīnaṃ vaden nāmnā voḍhuḥ kanyāsamudbhavam // Manu_9.172
yā garbhiṇī saṃskriyate jñātājñātāpi vā satī
voḍhuḥ sa garbho bhavati sahoḍha iti cocyate // Manu_9.173
krīṇīyād yas tv apatyārthaṃ mātāpitror yam antikāt
sa krītakaḥ sutas tasya sadṛśo 'sadṛśo 'pi vā // Manu_9.174
yā patyā vā parityaktā vidhavā vā svayecchayā
utpādayet punar bhūtvā sa paunarbhava ucyate // Manu_9.175
sā ced akṣatayoniḥ syād gatapratyāgatāpi vā
paunarbhavena bhartrā sā punaḥ saṃskāram arhati // Manu_9.176
mātāpitṛvihīno yas tyakto vā syād akāraṇāt
ātmānam arpayed yasmai svayaṃdattas tu sa smṛtaḥ // Manu_9.177
yaṃ brāhmaṇas tu śūdrāyāṃ kāmād utpādayet sutam
sa pārayann eva śavas tasmāt pāraśavaḥ smṛtaḥ // Manu_9.178
dāsyāṃ vā dāsadāsyāṃ vā yaḥ śūdrasya suto bhavet
so 'nujñāto hared aṃśam iti dharmo vyavasthitaḥ // Manu_9.179
kṣetrajādīn sutān etān ekādaśa yathoditān
putrapratinidhīn āhuḥ kriyālopān manīṣiṇaḥ // Manu_9.180
ya ete 'bhihitāḥ putrāḥ prasaṅgād anyabījajāḥ
yasya te bījato jātās tasya te netarasya tu // Manu_9.181
bhrātṝṇām ekajātānām ekaś cet putravān bhavet
sarvāṃs tāṃs tena putreṇa putriṇo manur abravīt // Manu_9.182
sarvāsām ekapatnīnām ekā cet putriṇī bhavet
sarvās tās tena putreṇa prāha putravatīr manuḥ // Manu_9.183
śreyasaḥ śreyaso 'lābhe pāpīyān riktham arhati
bahavaś cet tu sadṛśāḥ sarve rikthasya bhāginaḥ // Manu_9.184
na bhrātaro na pitaraḥ putrā rikthaharāḥ pituḥ
pitā hared aputrasya rikthaṃ bhrātara eva ca // Manu_9.185
trayāṇām udakaṃ kāryaṃ triṣu piṇḍaḥ pravartate
caturthaḥ saṃpradātaiṣāṃ pañcamo nopapadyate // Manu_9.186
anantaraḥ sapiṇḍād yas tasya tasya dhanaṃ bhavet
ata ūrdhvaṃ sakulyaḥ syād ācāryaḥ śiṣya eva vā // Manu_9.187
sarveṣām apy abhāve tu brāhmaṇā rikthabhāginaḥ
traividyāḥ śucayo dāntās tathā dharmo na hīyate // Manu_9.188
ahāryaṃ brāhmaṇadravyaṃ rājñā nityam iti sthitiḥ
itareṣāṃ tu varṇānāṃ sarvābhāve haren nṛpaḥ // Manu_9.189
saṃsthitasyānapatyasya sagotrāt putram āharet
tatra yad rikthajātaṃ syāt tat tasmin pratipādayet // Manu_9.190
dvau tu yau vivadeyātāṃ dvābhyāṃ jātau striyā dhane
tayor yad yasya pitryaṃ syāt tat sa gṛhṇīta netaraḥ // Manu_9.191
jananyāṃ saṃsthitāyāṃ tu samaṃ sarve sahodarāḥ
bhajeran mātṛkaṃ rikthaṃ bhaginyaś ca sanābhayaḥ // Manu_9.192
yās tāsāṃ syur duhitaras tāsām api yathārhataḥ
mātāmahyā dhanāt kiṃ cit pradeyaṃ prītipūrvakam // Manu_9.193
adhyagnyadhyāvāhanikaṃ dattaṃ ca prītikarmaṇi
bhrātṛmātṛpitṛprāptaṃ ṣaḍvidhaṃ strīdhanaṃ smṛtam // Manu_9.194
anvādheyaṃ ca yad dattaṃ patyā prītena caiva yat
patyau jīvati vṛttāyāḥ prajāyās tad dhanaṃ bhavet // Manu_9.195
brāhmadaivārṣagāndharvaprājāpatyeṣu yad vasu
aprajāyām atītāyāṃ bhartur eva tad iṣyate // Manu_9.196
yat tv asyāḥ syād dhanaṃ dattaṃ vivāheṣv āsurādiṣu
aprajāyām atītāyāṃ mātāpitros tad iṣyate // Manu_9.197
striyāṃ tu yad bhaved vittaṃ pitrā dattaṃ kathaṃ cana
brāhmaṇī tad dharet kanyā tadapatyasya vā bhavet // Manu_9.198
na nirhāraṃ striyaḥ kuryuḥ kuṭumbād bahumadhyagāt
svakād api ca vittād dhi svasya bhartur anājñayā // Manu_9.199
patyau jīvati yaḥ strībhir alaṅkāro dhṛto bhavet
na taṃ bhajeran dāyādā bhajamānāḥ patanti te // Manu_9.200
anaṃśau klībapatitau jātyandhabadhirau tathā
unmattajaḍamūkāś ca ye ca ke cin nirindriyāḥ // Manu_9.201
sarveṣām api tu nyāyyaṃ dātuṃ śaktyā manīṣiṇā
grāsācchādanam atyantaṃ patito hy adadad bhavet // Manu_9.202
yady arthitā tu dāraiḥ syāt klībādīnāṃ kathaṃ cana
teṣām utpannatantūnām apatyaṃ dāyam arhati // Manu_9.203
yat kiṃ cit pitari prete dhanaṃ jyeṣṭho 'dhigacchati
bhāgo yavīyasāṃ tatra yadi vidyānupālinaḥ // Manu_9.204
avidyānāṃ tu sarveṣāṃ īhātaś ced dhanaṃ bhavet
samas tatra vibhāgaḥ syād apitrya iti dhāraṇā // Manu_9.205
vidyādhanaṃ tu yady asya tat tasyaiva dhanaṃ bhavet
maitryam audvāhikaṃ caiva mādhuparkikam eva ca // Manu_9.206
bhrātṝṇāṃ yas tu neheta dhanaṃ śaktaḥ svakarmaṇā
sa nirbhājyaḥ svakād aṃśāt kiṃ cid dattvopajīvanam // Manu_9.207
anupaghnan pitṛdravyaṃ śrameṇa yad upārjitam
svayam īhitalabdhaṃ tan nākāmo dātum arhati // Manu_9.208
paitṛkaṃ tu pitā dravyam anavāptaṃ yad āpnuyāt
na tat putrair bhajet sārdham akāmaḥ svayam arjitam // Manu_9.209
vibhaktāḥ saha jīvanto vibhajeran punar yadi
samas tatra vibhāgaḥ syāj jyaiṣṭhyaṃ tatra na vidyate // Manu_9.210
yeṣāṃ jyeṣṭhaḥ kaniṣṭho vā hīyetāṃśapradānataḥ
mriyetānyataro vāpi tasya bhāgo na lupyate // Manu_9.211
sodaryā vibhajeraṃs taṃ sametya sahitāḥ samam
bhrātaro ye ca saṃsṛṣṭā bhāginyaś ca sanābhayaḥ // Manu_9.212
yo jyeṣṭho vinikurvīta lobhād bhrātṝn yavīyasaḥ
so 'jyeṣṭhaḥ syād abhāgaś ca niyantavyaś ca rājabhiḥ // Manu_9.213
sarva eva vikarmasthā nārhanti bhrātaro dhanam
na cādattvā kaniṣṭhebhyo jyeṣṭhaḥ kurvīta yautakam // Manu_9.214
bhrātṝṇām avibhaktānāṃ yady utthānaṃ bhavet saha
na putrabhāgaṃ viṣamaṃ pitā dadyāt kathaṃ cana // Manu_9.215
ūrdhvaṃ vibhāgāj jātas tu pitryam eva hared dhanam
saṃsṛṣṭās tena vā ye syur vibhajeta sa taiḥ saha // Manu_9.216
anapatyasya putrasya mātā dāyam avāpnuyāt
mātary api ca vṛttāyāṃ pitur mātā hared dhanam // Manu_9.217
ṛṇe dhane ca sarvasmin pravibhakte yathāvidhi
paścād dṛśyeta yat kiṃ cit tat sarvaṃ samatāṃ nayet // Manu_9.218
vastraṃ patram alaṅkāraṃ kṛtānnam udakaṃ striyaḥ
yogakṣemaṃ pracāraṃ ca na vibhājyaṃ pracakṣate // Manu_9.219
ayam ukto vibhāgo vaḥ putrāṇāṃ ca kriyāvidhiḥ
kramaśaḥ kṣetrajādīnāṃ dyūtadharmaṃ nibodhata // Manu_9.220
dyūtaṃ samāhvayaṃ caiva rājā rāṣṭrān nivārayet
rājāntakaraṇāv etau dvau doṣau pṛthivīkṣitām // Manu_9.221
prakāśam etat tāskaryaṃ yad devanasamāhvayau
tayor nityaṃ pratīghāte nṛpatir yatnavān bhavet // Manu_9.222
aprāṇibhir yat kriyate tal loke dyūtam ucyate
prāṇibhiḥ kriyate yas tu sa vijñeyaḥ samāhvayaḥ // Manu_9.223
dyūtaṃ samāhvayaṃ caiva yaḥ kuryāt kārayeta vā
tān sarvān ghātayed rājā śūdrāṃś ca dvijaliṅginaḥ // Manu_9.224
kitavān kuśīlavān krūrān pāṣaṇḍasthāṃś ca mānavān
vikarmasthān śauṇḍikāṃś ca kṣipraṃ nirvāsayet purāt // Manu_9.225
ete rāṣṭre vartamānā rājñaḥ prachannataskarāḥ
vikarmakriyayā nityaṃ bādhante bhadrikāḥ prajāḥ // Manu_9.226
dyūtam etat purā kalpe dṛṣṭaṃ vairakaraṃ mahat
tasmād dyūtaṃ na seveta hāsyārtham api buddhimān // Manu_9.227
pracchannaṃ vā prakāśaṃ vā tan niṣeveta yo naraḥ
tasya daṇḍavikalpaḥ syād yatheṣṭaṃ nṛpates tathā // Manu_9.228
kṣatraviṭśūdrayonis tu daṇḍaṃ dātum aśaknuvan
ānṛṇyaṃ karmaṇā gacched vipro dadyāc chanaiḥ śanaiḥ // Manu_9.229
strībālonmattavṛddhānāṃ daridrāṇāṃ ca rogiṇām
śiphāvidalarajjvādyair vidadhyān nṛpatir damam // Manu_9.230
ye niyuktās tu kāryeṣu hanyuḥ kāryāṇi kāryiṇām
dhanoṣmaṇā pacyamānās tān niḥsvān kārayen nṛpaḥ // Manu_9.231
kūṭaśāsanakartṝṃś ca prakṛtīnāṃ ca dūṣakān
strībālabrāhmaṇaghnāṃś ca hanyād dviṭsevinas tathā // Manu_9.232
tīritaṃ cānuśiṣṭaṃ ca yatra kva cana yad bhavet
kṛtaṃ tad dharmato vidyān na tad bhūyo nivartayet // Manu_9.233
amātyāḥ prāḍvivāko vā yat kuryuḥ kāryam anyathā
tat svayaṃ nṛpatiḥ kuryāt tān sahasraṃ ca daṇḍayet // Manu_9.234
brahmahā ca surāpaś ca steyī ca gurutalpagaḥ
ete sarve pṛthag jñeyā mahāpātakino narāḥ // Manu_9.235
caturṇām api caiteṣāṃ prāyaścittam akurvatām
śārīraṃ dhanasaṃyuktaṃ daṇḍaṃ dharmyaṃ prakalpayet // Manu_9.236
gurutalpe bhagaḥ kāryaḥ surāpāne surādhvajaḥ
steye ca śvapadaṃ kāryaṃ brahmahaṇy aśirāḥ pumān // Manu_9.237
asaṃbhojyā hy asaṃyājyā asaṃpāṭhyā 'vivāhinaḥ
careyuḥ pṛthivīṃ dīnāḥ sarvadharmabahiṣkṛtāḥ // Manu_9.238
jñātisaṃbandhibhis tv ete tyaktavyāḥ kṛtalakṣaṇāḥ
nirdayā nirnamaskārās tan manor anuśāsanam // Manu_9.239
prāyaścittaṃ tu kurvāṇāḥ sarvavarṇā yathoditam [m: pūrve varṇā yathoditam]
nāṅkyā rājñā lalāṭe syur dāpyās tūttamasāhasam // Manu_9.240
āgaḥsu brāhmaṇasyaiva kāryo madhyamasāhasaḥ
vivāsyo vā bhaved rāṣṭrāt sadravyaḥ saparicchadaḥ // Manu_9.241
itare kṛtavantas tu pāpāny etāny akāmataḥ
sarvasvahāram arhanti kāmatas tu pravāsanam // Manu_9.242
nādadīta nṛpaḥ sādhur mahāpātakino dhanam
ādadānas tu tal lobhāt tena doṣeṇa lipyate // Manu_9.243
apsu praveśya taṃ daṇḍaṃ varuṇāyopapādayet
śrutavṛttopapanne vā brāhmaṇe pratipādayet // Manu_9.244
īśo daṇḍasya varuṇo rājñāṃ daṇḍadharo hi saḥ
īśaḥ sarvasya jagato brāhmaṇo vedapāragaḥ // Manu_9.245
yatra varjayate rājā pāpakṛdbhyo dhanāgamam
tatra kālena jāyante mānavā dīrghajīvinaḥ // Manu_9.246
niṣpadyante ca sasyāni yathoptāni viśāṃ pṛthak
bālāś ca na pramīyante vikṛtaṃ ca na jāyate // Manu_9.247
brāhmaṇān bādhamānaṃ tu kāmād avaravarṇajam
hanyāc citrair vadhopāyair udvejanakarair nṛpaḥ // Manu_9.248
yāvān avadhyasya vadhe tāvān vadhyasya mokṣaṇe
adharmo nṛpater dṛṣṭo dharmas tu viniyacchataḥ // Manu_9.249
udito 'yaṃ vistaraśo mitho vivādamānayoḥ
aṣṭādaśasu mārgeṣu vyavahārasya nirṇayaḥ // Manu_9.250
evaṃ dharmyāṇi kāryāṇi samyak kurvan mahīpatiḥ
deśān alabdhāṃl lipseta labdhāṃś ca paripālayet // Manu_9.251
samyaṅ niviṣṭadeśas tu kṛtadurgaś ca śāstrataḥ
kaṇṭakoddharaṇe nityam ātiṣṭhed yatnam uttamam // Manu_9.252
rakṣanād āryavṛttānāṃ kaṇṭakānāṃ ca śodhanāt
narendrās tridivaṃ yānti prajāpālanatatparāḥ // Manu_9.253
aśāsaṃs taskarān yas tu baliṃ gṛhṇāti pārthivaḥ
tasya prakṣubhyate rāṣṭraṃ svargāc ca parihīyate // Manu_9.254
nirbhayaṃ tu bhaved yasya rāṣṭraṃ bāhubalāśritam
tasya tad vardhate nityaṃ sicyamāna iva drumaḥ // Manu_9.255
dvividhāṃs taskarān vidyāt paradravyāpahārakān
prakāśāṃś cāprakāśāṃś ca cāracakṣur mahīpatiḥ // Manu_9.256
prakāśavañcakās teṣāṃ nānāpaṇyopajīvinaḥ
pracchannavañcakās tv ete ye stenāṭavikādayaḥ // Manu_9.257
utkocakāś cāupadhikā vañcakāḥ kitavās tathā
maṅgalādeśavṛttāś ca bhadrāś cekṣaṇikaiḥ saha // Manu_9.258
asamyakkāriṇaś caiva mahāmātrāś cikitsakāḥ
śilpopacārayuktāś ca nipuṇāḥ paṇyayoṣitaḥ // Manu_9.259
evamādīn vijānīyāt prakāśāṃl lokakaṇṭakān
nigūḍhacāriṇaś cānyān anāryān āryaliṅginaḥ // Manu_9.260
tān viditvā sucaritair gūḍhais tatkarmakāribhiḥ
cāraiś cānekasaṃsthānaiḥ protsādya vaśam ānayet // Manu_9.261
teṣāṃ doṣān abhikhyāpya sve sve karmaṇi tattvataḥ
kurvīta śāsanaṃ rājā samyak sārāparādhataḥ // Manu_9.262
na hi daṇḍād ṛte śakyaḥ kartuṃ pāpavinigrahaḥ
stenānāṃ pāpabuddhīnāṃ nibhṛtaṃ caratāṃ kṣitau // Manu_9.263
sabhāprapāpūpaśālāveśamadyānnavikrayāḥ
catuṣpathāṃś caityavṛkṣāḥ samājāḥ prekṣaṇāni ca // Manu_9.264
jīrṇodyānāny araṇyāni kārukāveśanāni ca
śūnyāni cāpy agārāṇi vanāny upavanāni ca // Manu_9.265
evaṃvidhān nṛpo deśān gulmaiḥ sthāvarajaṅgamaiḥ
taskarapratiṣedhārthaṃ cāraiś cāpy anucārayet // Manu_9.266
tatsahāyair anugatair nānākarmapravedibhiḥ
vidyād utsādayec caiva nipuṇaiḥ pūrvataskaraiḥ // Manu_9.267
bhakṣyabhojyopadeśaiś ca brāhmaṇānāṃ ca darśanaiḥ
śauryakarmāpadeśaiś ca kuryus teṣāṃ samāgamam // Manu_9.268
ye tatra nopasarpeyur mūlapraṇihitāś ca ye
tān prasahya nṛpo hanyāt samitrajñātibāndhavān // Manu_9.269
na hoḍhena vinā cauraṃ ghātayed dhārmiko nṛpaḥ
sahoḍhaṃ sopakaraṇaṃ ghātayed avicārayan // Manu_9.270
grāmeṣv api ca ye ke cic caurāṇāṃ bhaktadāyakāḥ
bhāṇḍāvakāśadāś caiva sarvāṃs tān api ghātayet // Manu_9.271
rāṣṭreṣu rakṣādhikṛtān sāmantāṃś caiva coditān
abhyāghāteṣu madhyasthāñ śiṣyāc caurān iva drutam // Manu_9.272
yaś cāpi dharmasamayāt pracyuto dharmajīvanaḥ
daṇḍenaiva tam apy oṣet svakād dharmād dhi vicyutam // Manu_9.273
grāmaghāte hitābhaṅge pathi moṣābhidarśane
śaktito nābhidhāvanto nirvāsyāḥ saparicchadāḥ // Manu_9.274
rājñaḥ kośāpahartṝṃś ca pratikūleṣu ca sthitān
ghātayed vividhair daṇḍair arīṇāṃ copajāpakān // Manu_9.275
saṃdhiṃ chittvā tu ye cauryaṃ rātrau kurvanti taskarāḥ
teṣāṃ chittvā nṛpo hastau tīkṣṇe śūle niveśayet // Manu_9.276
aṅgulīr granthibhedasya chedayet prathame grahe
dvitīye hastacaraṇau tṛtīye vadham arhati // Manu_9.277
agnidān bhaktadāṃś caiva tathā śastrāvakāśadān
saṃnidhātṝṃś ca moṣasya hanyāc cauram iveśvaraḥ // Manu_9.278
taḍāgabhedakaṃ hanyād apsu śuddhavadhena vā
yad vāpi pratisaṃskuryād dāpyas tūttamasāhasam // Manu_9.279
koṣṭhāgārāyudhāgāradevatāgārabhedakān
hastyaśvarathahartṝṃś ca hanyād evāvicārayan // Manu_9.280
yas tu pūrvaniviṣṭasya taḍāgasyodakaṃ haret
āgamaṃ vāpy apāṃ bhindyāt sa dāpyaḥ pūrvasāhasam // Manu_9.281
samutsṛjed rājamārge yas tv amedhyam anāpadi
sa dvau kārṣāpaṇau dadyād amedhyaṃ cāśu śodhayet // Manu_9.282
āpadgato 'tha vā vṛddhā garbhiṇī bāla eva vā
paribhāṣaṇam arhanti tac ca śodhyam iti sthitiḥ // Manu_9.283
cikitsakānāṃ sarveṣāṃ mithyāpracaratāṃ damaḥ
amānuṣeṣu prathamo mānuṣeṣu tu madhyamaḥ // Manu_9.284
saṃkramadhvajayaṣṭīnāṃ pratimānāṃ ca bhedakaḥ
pratikuryāc ca tat sarvaṃ pañca dadyāc chatāni ca // Manu_9.285
adūṣitānāṃ dravyāṇāṃ dūṣaṇe bhedane tathā
maṇīnām apavedhe ca daṇḍaḥ prathamasāhasaḥ // Manu_9.286
samair hi viṣamaṃ yas tu cared vai mūlyato 'pi vā
samāpnuyād damaṃ pūrvaṃ naro madhyamam eva vā // Manu_9.287
bandhanāni ca sarvāṇi rājā mārge niveśayet
duḥkhitā yatra dṛśyeran vikṛtāḥ pāpakāriṇah // Manu_9.288
prākārasya ca bhettāraṃ parikhāṇāṃ ca pūrakam
dvārāṇāṃ caiva bhaṅktāraṃ kṣipram eva pravāsayet // Manu_9.289
abhicāreṣu sarveṣu kartavyo dviśato damaḥ
mūlakarmaṇi cānāpteḥ kṛtyāsu vividhāsu ca // Manu_9.290
abījavikrayī caiva bījotkṛṣṭā tathaiva ca
maryādābhedakaś caiva vikṛtaṃ prāpnuyād vadham // Manu_9.291
sarvakaṇṭakapāpiṣṭhaṃ hemakāraṃ tu pārthivaḥ
pravartamānam anyāye chedayel lavaśaḥ kṣuraiḥ // Manu_9.292
sītādravyāpaharaṇe śastrāṇām auṣadhasya ca
kālam āsādya kāryaṃ ca rājā daṇḍaṃ prakalpayet // Manu_9.293
svāmyamātyau puraṃ rāṣṭraṃ kośadaṇḍau suhṛt tathā
sapta prakṛtayo hy etāḥ saptāṅgaṃ rājyam ucyate // Manu_9.294
saptānāṃ prakṛtīnāṃ tu rājyasyāsāṃ yathākramam
pūrvaṃ pūrvaṃ gurutaraṃ jānīyād vyasanaṃ mahat // Manu_9.295
saptāṅgasyeha rājyasya viṣṭabdhasya tridaṇḍavat
anyonyaguṇavaiśeṣyān na kiṃ cid atiricyate // Manu_9.296
teṣu teṣu tu kṛtyeṣu tat tad aṅgaṃ viśiṣyate
yena yat sādhyate kāryaṃ tat tasmiñ śreṣṭham ucyate // Manu_9.297
cāreṇotsāhayogena kriyayaiva ca karmaṇām
svaśaktiṃ paraśaktiṃ ca nityaṃ vidyān mahīpatiḥ // Manu_9.298
pīḍanāni ca sarvāṇi vyasanāni tathaiva ca
ārabheta tataḥ kāryaṃ saṃcintya gurulāghavam // Manu_9.299
ārabhetaiva karmāṇi śrāntaḥ śrāntaḥ punaḥ punaḥ
karmāṇy ārabhamāṇaṃ hi puruṣaṃ śrīr niṣevate // Manu_9.300
kṛtaṃ tretāyugaṃ caiva dvāparaṃ kalir eva ca
rājño vṛttāni sarvāṇi rājā hi yugam ucyate // Manu_9.301
kaliḥ prasupto bhavati sa jāgrad dvāparaṃ yugam
karmasv abhyudyatas tretā vicaraṃs tu kṛtaṃ yugam // Manu_9.302
indrasyārkasya vāyoś ca yamasya varuṇasya ca
candrasyāgneḥ pṛthivyāś ca tejovṛttaṃ nṛpaś caret // Manu_9.303
vārṣikāṃś caturo māsān yathendro 'bhipravarṣati
tathābhivarṣet svaṃ rāṣṭraṃ kāmair indravrataṃ caran // Manu_9.304
aṣṭau māsān yathādityas toyaṃ harati raśmibhiḥ
tathā haret karaṃ rāṣṭrān nityam arkavrataṃ hi tat // Manu_9.305
praviśya sarvabhūtāni yathā carati mārutaḥ
tathā cāraiḥ praveṣṭavyaṃ vratam etad dhi mārutam // Manu_9.306
yathā yamaḥ priyadveṣyau prāpte kāle niyacchati
tathā rājñā niyantavyāḥ prajās tad dhi yamavratam // Manu_9.307
varuṇena yathā pāśair baddha evābhidṛśyate
tathā pāpān nigṛhṇīyād vratam etad dhi vāruṇam // Manu_9.308
paripūrṇaṃ yathā candraṃ dṛṣṭvā hṛṣyanti mānavāḥ
tathā prakṛtayo yasmin sa cāndravratiko nṛpaḥ // Manu_9.309
pratāpayuktas tejasvī nityaṃ syāt pāpakarmasu
duṣṭasāmantahiṃsraś ca tad āgneyaṃ vrataṃ smṛtam // Manu_9.310
yathā sarvāṇi bhūtāni dharā dhārayate samam
tathā sarvāṇi bhūtāni bibhrataḥ pārthivaṃ vratam // Manu_9.311
etair upāyair anyaiś ca yukto nityam atandritaḥ
stenān rājā nigṛhṇīyāt svarāṣṭre para eva ca // Manu_9.312
parām apy āpadaṃ prāpto brāhmaṇān na prakopayet
te hy enaṃ kupitā hanyuḥ sadyaḥ sabalavāhanam // Manu_9.313
yaiḥ kṛtaḥ sarvabhakṣyo 'gnir apeyaś ca mahodadhiḥ
kṣayī cāpyāyitaḥ somaḥ ko na naśyet prakopya tān // Manu_9.314
lokān anyān sṛjeyur ye lokapālāṃś ca kopitāḥ
devān kuryur adevāṃś ca kaḥ kṣiṇvaṃs tān samṛdhnuyāt // Manu_9.315
yān upāśritya tiṣṭhanti lokā devāś ca sarvadā
brahma caiva dhanaṃ yeṣāṃ ko hiṃsyāt tāñ jijīviṣuḥ // Manu_9.316
avidvāṃś caiva vidvāṃś ca brāhmaṇo daivataṃ mahat
praṇītaś cāpraṇītaś ca yathāgnir daivataṃ mahat // Manu_9.317
śmaśāneṣv api tejasvī pāvako naiva duṣyati
hūyamānaś ca yajñeṣu bhūya evābhivardhate // Manu_9.318
evaṃ yady apy aniṣṭeṣu vartante sarvakarmasu
sarvathā brāhmaṇāḥ pūjyāḥ paramaṃ daivataṃ hi tat // Manu_9.319
kṣatrasyātipravṛddhasya brāhmaṇān prati sarvaśaḥ
brahmaiva saṃniyantṛ syāt kṣatraṃ hi brahmasaṃbhavam // Manu_9.320
adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati // Manu_9.321
nābrahma kṣatram ṛdhnoti nākṣatraṃ brahma vardhate
brahma kṣatraṃ ca saṃpṛktam iha cāmutra vardhate // Manu_9.322
dattvā dhanaṃ tu viprebhyaḥ sarvadaṇḍasamutthitam
putre rājyaṃ samāsṛjya kurvīta prāyaṇaṃ raṇe // Manu_9.323
evaṃ caran sadā yukto rājadharmeṣu pārthivaḥ
hiteṣu caiva lokasya sarvān bhṛtyān niyojayet // Manu_9.324
eṣo 'khilaḥ karmavidhir ukto rājñaḥ sanātanaḥ
imaṃ karmavidhiṃ vidyāt kramaśo vaiśyaśūdrayoḥ // Manu_9.325
vaiśyas tu kṛtasaṃskāraḥ kṛtvā dāraparigraham
vārtāyāṃ nityayuktaḥ syāt paśūnāṃ caiva rakṣaṇe // Manu_9.326
prajāpatir hi vaiśyāya sṛṣṭvā paridade paśūn
brāhmaṇāya ca rājñe ca sarvāḥ paridade prajāḥ // Manu_9.327
na ca vaiśyasya kāmaḥ syān na rakṣeyaṃ paśūn iti
vaiśye cecchati nānyena rakṣitavyāḥ kathaṃ cana // Manu_9.328
maṇimuktāpravālānāṃ lohānāṃ tāntavasya ca
gandhānāṃ ca rasānāṃ ca vidyād arghabalābalam // Manu_9.329
bījānām uptivic ca syāt kṣetradoṣaguṇasya ca
mānayogaṃ ca jānīyāt tulāyogāṃś ca sarvaśaḥ // Manu_9.330
sārāsāraṃ ca bhāṇḍānāṃ deśānāṃ ca guṇāguṇān
lābhālābhaṃ ca paṇyānāṃ paśūnāṃ parivardhanam // Manu_9.331
bhṛtyānāṃ ca bhṛtiṃ vidyād bhāṣāś ca vividhā nṛṇāṃ
dravyāṇāṃ sthānayogāṃś ca krayavikrayam eva ca // Manu_9.332
dharmeṇa ca dravyavṛddhāv ātiṣṭhed yatnam uttamam
dadyāc ca sarvabhūtānām annam eva prayatnataḥ // Manu_9.333
viprāṇāṃ vedaviduṣāṃ gṛhasthānāṃ yaśasvinām
śuśrūṣaiva tu śūdrasya dharmo naiśreyasaḥ paraḥ // Manu_9.334
śucir utkṛṣṭaśuśrūṣur mṛduvāg anahaṃkṛtaḥ
brāhmaṇādyāśrayo nityam utkṛṣṭāṃ jātim aśnute // Manu_9.335
eṣo 'nāpadi varṇānām uktaḥ karmavidhiḥ śubhaḥ
āpady api hi yas teṣāṃ kramaśas tan nibodhata // Manu_9.336
adhīyīraṃs trayo varṇāḥ svakarmasthā dvijātayaḥ
prabrūyād brāhmaṇas tv eṣāṃ netarāv iti niścayaḥ // Manu_10.1
sarveṣāṃ brāhmaṇo vidyād vṛttyupāyān yathāvidhi
prabrūyād itarebhyaś ca svayaṃ caiva tathā bhavet // Manu_10.2
vaiśeṣyāt prakṛtiśraiṣṭhyān niyamasya ca dhāraṇāt
saṃskārasya viśeṣāc ca varṇānāṃ brāhmaṇaḥ prabhuḥ // Manu_10.3
brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyas trayo varṇā dvijātayaḥ
caturtha ekajātis tu śūdro nāsti tu pañcamaḥ // Manu_10.4
sarvavarṇeṣu tulyāsu patnīṣv akṣatayoniṣu
ānulomyena saṃbhūtā jātyā jñeyās ta eva te // Manu_10.5
strīṣv anantarajātāsu dvijair utpāditān sutān
sadṛśān eva tān āhur mātṛdoṣavigarhitān // Manu_10.6
anantarāsu jātānāṃ vidhir eṣa sanātanaḥ
dvyekāntarāsu jātānāṃ dharmyaṃ vidyād imaṃ vidhim // Manu_10.7
brāhmaṇād vaiśyakanyāyām ambaṣṭho nāma jāyate
niṣādaḥ śūdrakanyāyāṃ yaḥ pāraśava ucyate // Manu_10.8
kṣatriyāc chūdrakanyāyāṃ krūrācāravihāravān
kṣatraśūdravapur jantur ugro nāma prajāyate // Manu_10.9
viprasya triṣu varṇeṣu nṛpater varṇayor dvayoḥ
vaiśyasya varṇe caikasmin ṣaḍ ete 'pasadāḥ smṛtāḥ // Manu_10.10
kṣatriyād viprakanyāyāṃ sūto bhavati jātitaḥ
vaiśyān māgadhavaidehau rājaviprāṅganāsutau // Manu_10.11
śūdrād āyogavaḥ kṣattā caṇḍālaś cādhamo nṛṇām
vaiśyarājanyaviprāsu jāyante varṇasaṃkarāḥ // Manu_10.12
ekāntare tv ānulomyād ambaṣṭhograu yathā smṛtau
kṣattṛvaidehakau tadvat prātilomye 'pi janmani // Manu_10.13
putrā ye 'nantarastrījāḥ krameṇoktā dvijanmanām
tān anantaranāmnas tu mātṛdoṣāt pracakṣate // Manu_10.14
brāhmaṇād ugrakanyāyām āvṛto nāma jāyate
ābhīro 'mbaṣṭhakanyāyām āyogavyāṃ tu dhigvaṇaḥ // Manu_10.15
āyogavaś ca kṣattā ca caṇḍālaś cādhamo nṛṇām
prātilomyena jāyante śūdrād apasadās trayaḥ // Manu_10.16
vaiśyān māgadhavaidehau kṣatriyāt sūta eva tu
pratīpam ete jāyante pare 'py apasadās trayaḥ // Manu_10.17
jāto niṣādāc chūdrāyāṃ jātyā bhavati pukkasaḥ
śūdrāj jāto niṣādyāṃ tu sa vai kukkuṭakaḥ smṛtaḥ // Manu_10.18
kṣattur jātas tathogrāyāṃ śvapāka iti kīrtyate
vaidehakena tv ambaṣṭhyām utpanno veṇa ucyate // Manu_10.19
dvijātayaḥ savarṇāsu janayanty avratāṃs tu yān
tān sāvitrīparibhraṣṭān vrātyān iti vinirdiśet // Manu_10.20
vrātyāt tu jāyate viprāt pāpātmā bhūrjakaṇṭakaḥ
āvantyavāṭadhānau ca puṣpadhaḥ śaikha eva ca // Manu_10.21
jhallo mallaś ca rājanyād vrātyān nicchivir eva ca
naṭaś ca karaṇaś caiva khaso draviḍa eva ca // Manu_10.22
vaiśyāt tu jāyate vrātyāt sudhanvācārya eva ca
kāruṣaś ca vijanmā ca maitraḥ sātvata eva ca // Manu_10.23
vyabhicāreṇa varṇānām avedyāvedanena ca
svakarmaṇāṃ ca tyāgena jāyante varṇasaṃkarāḥ // Manu_10.24
saṃkīrṇayonayo ye tu pratilomānulomajāḥ
anyonyavyatiṣaktāś ca tān pravakṣyāmy aśeṣataḥ // Manu_10.25
sūto vaidehakaś caiva caṇḍālaś ca narādhamaḥ
māgadhaḥ tathāyogava eva ca kṣatrajātiś ca // Manu_10.26
ete ṣaṭ sadṛśān varṇāñ janayanti svayoniṣu
mātṛjātyāṃ prasūyante pravārāsu ca yoniṣu // Manu_10.27
yathā trayāṇāṃ varṇānāṃ dvayor ātmāsya jāyate
ānantaryāt svayonyāṃ tu tathā bāhyeṣv api kramāt // Manu_10.28
te cāpi bāhyān subahūṃs tato 'py adhikadūṣitān
parasparasya dāreṣu janayanti vigarhitān // Manu_10.29
yathaiva śūdro brāhmaṇyāṃ bāhyaṃ jantuṃ prasūyate
tathā bāhyataraṃ bāhyaś cāturvarṇye prasūyate // Manu_10.30
pratikūlaṃ vartamānā bāhyā bāhyatarān punaḥ
hīnā hīnān prasūyante varṇān pañcadaśaiva tu // Manu_10.31
prasādhanopacārajñam adāsaṃ dāsajīvanam
sairindhraṃ vāgurāvṛttiṃ sūte dasyur ayogave // Manu_10.32
maitreyakaṃ tu vaideho mādhūkaṃ saṃprasūyate
nṝn praśaṃsaty ajasraṃ yo ghaṇṭātāḍo 'ruṇodaye // Manu_10.33
niṣādo mārgavaṃ sūte dāsaṃ naukarmajīvinam
kaivartam iti yaṃ prāhur āryāvartanivāsinaḥ // Manu_10.34
mṛtavastrabhṛtsv anārīṣu garhitānnāśanāsu ca
bhavanty āyogavīṣv ete jātihīnāḥ pṛthak trayaḥ // Manu_10.35
kārāvaro niṣādāt tu carmakāraḥ prasūyate
vaidehikād andhramedau bahirgrāmapratiśrayau // Manu_10.36
caṇḍālāt pāṇḍusopākas tvaksāravyavahāravān
āhiṇḍiko niṣādena vaidehyām eva jāyate // Manu_10.37
caṇḍālena tu sopāko mūlavyasanavṛttimān
pukkasyāṃ jāyate pāpaḥ sadā sajjanagarhitaḥ // Manu_10.38
niṣādastrī tu caṇḍālāt putram antyāvasāyinam
śmaśānagocaraṃ sūte bāhyānām api garhitam // Manu_10.39
saṃkare jātayas tv etāḥ pitṛmātṛpradarśitāḥ
prachannā vā prakāśā vā veditavyāḥ svakarmabhiḥ // Manu_10.40
svajātijānantarajāḥ ṣaṭ sutā dvijadharmiṇaḥ
śūdrāṇāṃ tu sadharmāṇaḥ sarve 'padhvaṃsajāḥ smṛtāḥ // Manu_10.41
tapobījaprabhāvais tu te gacchanti yuge yuge
utkarṣaṃ cāpakarṣaṃ ca manuṣyeṣv iha janmataḥ // Manu_10.42
śanakais tu kriyālopād imāḥ kṣatriyajātayaḥ
vṛṣalatvaṃ gatā loke brāhmaṇādarśanena ca // Manu_10.43
pauṇḍrakāś cauḍradraviḍāḥ kāmbojā yavanāḥ śakāḥ
pāradāpahlavāś cīnāḥ kirātā daradāḥ khaśāḥ // Manu_10.44
mukhabāhūrupajjānāṃ yā loke jātayo bahiḥ
mlecchavācaś cāryavācaḥ sarve te dasyavaḥ smṛtāḥ // Manu_10.45
ye dvijānām apasadā ye cāpadhvaṃsajāḥ smṛtāḥ
te ninditair vartayeyur dvijānām eva karmabhiḥ // Manu_10.46
sūtānām aśvasārathyam ambaṣṭhānāṃ cikitsanam
vaidehakānāṃ strīkāryaṃ māgadhānāṃ vaṇikpathaḥ // Manu_10.47
matsyaghāto niṣādānāṃ tvaṣṭis tv āyogavasya ca
medāndhracuñcumadgūnām āraṇyapaśuhiṃsanam // Manu_10.48
kṣattrugrapukkasānāṃ tu bilaukovadhabandhanam
dhigvaṇānāṃ carmakāryaṃ veṇānāṃ bhāṇḍavādanam // Manu_10.49
caityadrumaśmaśāneṣu śaileṣūpavaneṣu ca
vaseyur ete vijñātā vartayantaḥ svakarmabhiḥ // Manu_10.50
caṇḍālaśvapacānāṃ tu bahir grāmāt pratiśrayaḥ
apapātrāś ca kartavyā dhanam eṣāṃ śvagardabham // Manu_10.51
vāsāṃsi mṛtacailāni bhinnabhāṇḍeṣu bhojanam
kārṣṇāyasam alaṅkāraḥ parivrajyā ca nityaśaḥ // Manu_10.52
na taiḥ samayam anvicchet puruṣo dharmam ācaran
vyavahāro mithas teṣāṃ vivāhaḥ sadṛśaiḥ saha // Manu_10.53
annam eṣāṃ parādhīnaṃ deyaṃ syād bhinnabhājane
rātrau na vicareyus te grāmeṣu nagareṣu ca // Manu_10.54
divā careyuḥ kāryārthaṃ cihnitā rājaśāsanaiḥ
abāndhavaṃ śavaṃ caiva nirhareyur iti sthitiḥ // Manu_10.55
vadhyāṃś ca hanyuḥ satataṃ yathāśāstraṃ nṛpājñayā
vadhyavāsāṃsi gṛhṇīyuḥ śayyāś cābharaṇāni ca // Manu_10.56
varṇāpetam avijñātaṃ naraṃ kaluṣayonijam
āryarūpam ivānāryaṃ karmabhiḥ svair vibhāvayet // Manu_10.57
anāryatā niṣṭhuratā krūratā niṣkriyātmatā
puruṣaṃ vyañjayantīha loke kaluṣayonijam // Manu_10.58
pitryaṃ vā bhajate śīlaṃ mātur vobhayam eva vā
na kathaṃ cana duryoniḥ prakṛtiṃ svāṃ niyacchati // Manu_10.59
kule mukhye 'pi jātasya yasya syād yonisaṃkaraḥ
saṃśrayaty eva tacchīlaṃ naro 'lpam api vā bahu // Manu_10.60
yatra tv ete paridhvaṃsāj jāyante varṇadūṣakāḥ
rāṣṭrikaiḥ saha tad rāṣṭraṃ kṣipram eva vinaśyati // Manu_10.61
brāhmaṇārthe gavārthe vā dehatyāgo 'nupaskṛtaḥ
strībālābhyupapattau ca bāhyānāṃ siddhikāraṇam // Manu_10.62
ahiṃsā satyam asteyaṃ śaucam indriyanigrahaḥ
etaṃ sāmāsikaṃ dharmaṃ cāturvarṇye 'bravīn manuḥ // Manu_10.63
śūdrāyāṃ brāhmaṇāj jātaḥ śreyasā cet prajāyate
aśreyān śreyasīṃ jātiṃ gacchaty ā saptamād yugāt // Manu_10.64
śūdro brāhmaṇatām eti brāhmaṇaś caiti śūdratām
kṣatriyāj jātam evaṃ tu vidyād vaiśyāt tathaiva ca // Manu_10.65
anāryāyāṃ samutpanno brāhmaṇāt tu yadṛcchayā
brāhmaṇyām apy anāryāt tu śreyastvaṃ kveti ced bhavet // Manu_10.66
jāto nāryām anāryāyām āryād āryo bhaved guṇaiḥ
jāto 'py anāryād āryāyām anārya iti niścayaḥ // Manu_10.67
tāv ubhāv apy asaṃskāryāv iti dharmo vyavasthitaḥ
vaiguṇyāj janmanaḥ pūrva uttaraḥ pratilomataḥ // Manu_10.68
subījaṃ caiva sukṣetre jātaṃ saṃpadyate yathā
tathāryāj jāta āryāyāṃ sarvaṃ saṃskāram arhati // Manu_10.69
bījam eke praśaṃsanti kṣetram anye manīṣiṇaḥ
bījakṣetre tathaivānye tatreyaṃ tu vyavasthitiḥ // Manu_10.70
akṣetre bījam utsṛṣṭam antaraiva vinaśyati
abījakam api kṣetraṃ kevalaṃ sthaṇḍilaṃ bhavet // Manu_10.71
yasmād bījaprabhāveṇa tiryagjā ṛṣayo 'bhavan
pūjitāś ca praśastāś ca tasmād bījaṃ praśasyate // Manu_10.72
anāryam āryakarmāṇam āryaṃ cānāryakarmiṇam
saṃpradhāryābravīd dhātā na samau nāsamāv iti // Manu_10.73
brāhmaṇā brahmayonisthā ye svakarmaṇy avasthitāḥ
te samyag upajīveyuḥ ṣaṭ karmāṇi yathākramam // Manu_10.74
adhyāpanam adhyayanaṃ yajanaṃ yājanaṃ tathā
dānaṃ pratigrahaś caiva ṣaṭ karmāṇy agrajanmanaḥ // Manu_10.75
ṣaṇṇāṃ tu karmaṇām asya trīṇi karmāṇi jīvikā
yājanādhyāpane caiva viśuddhāc ca pratigrahaḥ // Manu_10.76
trayo dharmā nivartante brāhmaṇāt kṣatriyaṃ prati
adhyāpanaṃ yājanaṃ ca tṛtīyaś ca pratigrahaḥ // Manu_10.77
vaiśyaṃ prati tathaivaite nivarterann iti sthitiḥ
na tau prati hi tān dharmān manur āha prajāpatiḥ // Manu_10.78
śastrāstrabhṛttvaṃ kṣatrasya vaṇikpaśukṛṣir viṣaḥ
ājīvanārthaṃ dharmas tu dānam adhyayanaṃ yajiḥ // Manu_10.79
vedābhyāso brāhmaṇasya kṣatriyasya ca rakṣaṇam
vārtākarmaiva vaiśyasya viśiṣṭāni svakarmasu // Manu_10.80
ajīvaṃs tu yathoktena brāhmaṇaḥ svena karmaṇā
jīvet kṣatriyadharmeṇa sa hy asya praty anantaraḥ // Manu_10.81
ubhābhyām apy ajīvaṃs tu kathaṃ syād iti ced bhavet
kṛṣigorakṣam āsthāya jīved vaiśyasya jīvikām // Manu_10.82
vaiśyavṛttyāpi jīvaṃs tu brāhmaṇaḥ ksatriyo 'pi vā
hiṃsāprāyāṃ parādhīnāṃ kṛṣiṃ yatnena varjayet // Manu_10.83
kṛṣiṃ sādhv iti manyante sā vṛttiḥ sadvigarhitāḥ
bhūmiṃ bhūmiśayāṃś caiva hanti kāṣṭham ayomukham // Manu_10.84
idaṃ tu vṛttivaikalyāt tyajato dharmanaipuṇaṃ
viṭpaṇyam uddhṛtoddhāraṃ vikreyaṃ vittavardhanam // Manu_10.85
sarvān rasān apoheta kṛtānnaṃ ca tilaiḥ saha
aśmano lavaṇaṃ caiva paśavo ye ca mānuṣāḥ // Manu_10.86
sarvaṃ ca tāntavaṃ raktaṃ śāṇakṣaumāvikāni ca
api cet syur araktāni phalamūle tathauṣadhīḥ // Manu_10.87
apaḥ śastraṃ viṣaṃ māṃsaṃ somaṃ gandhāṃś ca sarvaśaḥ
kṣīraṃ kṣaudraṃ dadhi ghṛtaṃ tailaṃ madhu guḍaṃ kuśān // Manu_10.88
āraṇyāṃś ca paśūn sarvān daṃṣṭriṇaś ca vayāṃsi ca
madyaṃ nīliṃ ca lākṣāṃ ca sarvāṃś caikaśaphāṃs tathā // Manu_10.89
kāmam utpādya kṛṣyāṃ tu svayam eva kṛṣīvalaḥ
vikrīṇīta tilāñ śūdrān dharmārtham acirasthitān // Manu_10.90
bhojanābhyañjanād dānād yad anyat kurute tilaiḥ
kṛmibhūtaḥ śvaviṣṭhāyāṃ pitṛbhiḥ saha majjati // Manu_10.91
sadyaḥ patati māṃsena lākṣayā lavaṇena ca
tryaheṇa śūdro bhavati brāhmaṇaḥ kṣīravikrayāt // Manu_10.92
itareṣāṃ tu paṇyānāṃ vikrayād iha kāmataḥ
brāhmaṇaḥ saptarātreṇa vaiśyabhāvaṃ niyacchati // Manu_10.93
rasā rasair nimātavyā na tv eva lavaṇaṃ rasaiḥ
kṛtānnaṃ ca kṛtānnena tilā dhānyena tatsamāḥ // Manu_10.94
jīved etena rājanyaḥ sarveṇāpy anayaṃ gataḥ
na tv eva jyāyaṃsīṃ vṛttim abhimanyeta karhi cit // Manu_10.95
yo lobhād adhamo jātyā jīved utkṛṣṭakarmabhiḥ
taṃ rājā nirdhanaṃ kṛtvā kṣipram eva pravāsayet // Manu_10.96
varaṃ svadharmo viguṇo na pārakyaḥ svanuṣṭhitaḥ
paradharmeṇa jīvan hi sadyaḥ patati jātitaḥ // Manu_10.97
vaiśyo 'jīvan svadharmeṇa śūdravṛttyāpi vartayet
anācarann akāryāṇi nivarteta ca śaktimān // Manu_10.98
aśaknuvaṃs tu śuśrūṣāṃ śūdraḥ kartuṃ dvijanmanām
putradārātyayaṃ prāpto jīvet kārukakarmabhiḥ // Manu_10.99
yaiḥ karmabhiḥ pracaritaiḥ śuśrūṣyante dvijātayaḥ
tāni kārukakarmāṇi śilpāni vividhāni ca // Manu_10.100
vaiśyavṛttim anātiṣṭhan brāhmaṇaḥ sve pathi sthitaḥ
avṛttikarṣitaḥ sīdann imaṃ dharmaṃ samācaret // Manu_10.101
sarvataḥ pratigṛhṇīyād brāhmaṇas tv anayaṃ gataḥ
pavitraṃ duṣyatīty etad dharmato nopapadyate // Manu_10.102
nādhyāpanād yājanād vā garhitād vā pratigrahāt
doṣo bhavati viprāṇāṃ jvalanāmbusamā hi te // Manu_10.103
jīvitātyayam āpanno yo 'nnam atti tatas tataḥ
ākāśam iva paṅkena na sa pāpena lipyate // Manu_10.104
ajīgartaḥ sutaṃ hantum upāsarpad bubhukṣitaḥ
na cālipyata pāpena kṣutpratīkāram ācaran // Manu_10.105
śvamāṃsam icchan ārto 'ttuṃ dharmādharmavicakṣaṇaḥ
prāṇānāṃ parirakṣārthaṃ vāmadevo na liptavān // Manu_10.106
bharadvājaḥ kṣudhārtas tu saputro vijane vane
bahvīr gāḥ pratijagrāha vṛdhos takṣṇo mahātapāḥ // Manu_10.107
kṣudhārtaś cāttum abhyāgād viśvāmitraḥ śvajāghanīm
caṇḍālahastād ādāya dharmādharmavicakṣaṇaḥ // Manu_10.108
pratigrahād yājanād vā tathaivādhyāpanād api
pratigrahaḥ pratyavaraḥ pretya viprasya garhitaḥ // Manu_10.109
yājanādhyāpane nityaṃ kriyete saṃskṛtātmanām
pratigrahas tu kriyate śūdrād apy antyajanmanaḥ // Manu_10.110
japahomair apaity eno yājanādhyāpanaiḥ kṛtam
pratigrahanimittaṃ tu tyāgena tapasaiva ca // Manu_10.111
śiloñcham apy ādadīta vipro 'jīvan yatas tataḥ
pratigrahāc chilaḥ śreyāṃs tato 'py uñchaḥ praśasyate // Manu_10.112
sīdadbhiḥ kupyam icchadbhir dhane vā pṛthivīpatiḥ
yācyaḥ syāt snātakair viprair aditsaṃs tyāgam arhati // Manu_10.113
akṛtaṃ ca kṛtāt kṣetrād gaur ajāvikam eva ca
hiraṇyaṃ dhānyam annaṃ ca pūrvaṃ pūrvam adoṣavat // Manu_10.114
sapta vittāgamā dharmyā dāyo lābhaḥ krayo jayaḥ
prayogaḥ karmayogaś ca satpratigraha eva ca // Manu_10.115
vidyā śilpaṃ bhṛtiḥ sevā gorakṣyaṃ vipaṇiḥ kṛṣiḥ
dhṛtir bhaikṣaṃ kusīdaṃ ca daśa jīvanahetavaḥ // Manu_10.116
brāhmaṇaḥ kṣatriyo vāpi vṛddhiṃ naiva prayojayet
kāmaṃ tu khalu dharmārthaṃ dadyāt pāpīyase 'lpikām // Manu_10.117
caturtham ādadāno 'pi kṣatriyo bhāgam āpadi
prajā rakṣan paraṃ śaktyā kilbiṣāt pratimucyate // Manu_10.118
svadharmo vijayas tasya nāhave syāt parāṅmukhaḥ
śastreṇa vaiśyān rakṣitvā dharmyam āhārayed balim // Manu_10.119
dhānye 'ṣṭamaṃ viśāṃ śulkaṃ viṃśaṃ kārṣāpaṇāvaram
karmopakaraṇāḥ śūdrāḥ kāravaḥ śilpinas tathā // Manu_10.120
śūdras tu vṛttim ākāṅkṣan kṣatram ārādhayed yadi
dhaninaṃ vāpy upārādhya vaiśyaṃ śūdro jijīviṣet // Manu_10.121
svargārtham ubhayārthaṃ vā viprān ārādhayet tu saḥ
jātabrāhmaṇaśabdasya sā hy asya kṛtakṛtyatā // Manu_10.122
viprasevaiva śūdrasya viśiṣṭaṃ karma kīrtyate
yad ato 'nyad dhi kurute tad bhavaty asya niṣphalam // Manu_10.123
prakalpyā tasya tair vṛttiḥ svakuṭumbād yathārhataḥ
śaktiṃ cāvekṣya dākṣyaṃ ca bhṛtyānāṃ ca parigraham // Manu_10.124
ucchiṣṭam annaṃ dātavyaṃ jīrṇāni vasanāni ca
pulākāś caiva dhānyānāṃ jīrṇāś caiva paricchadāḥ // Manu_10.125
na śūdre pātakaṃ kiṃ cin na ca saṃskāram arhati
nāsyādhikāro dharme 'sti na dharmāt pratiṣedhanam // Manu_10.126
dharmepsavas tu dharmajñāḥ satāṃ vṛttam anuṣṭhitāḥ
mantravarjyaṃ na duṣyanti praśaṃsāṃ prāpnuvanti ca // Manu_10.127
yathā yathā hi sadvṛttam ātiṣṭhaty anasūyakaḥ
tathā tathemaṃ cāmuṃ ca lokaṃ prāpnoty aninditaḥ // Manu_10.128
śaktenāpi hi śūdreṇa na kāryo dhanasaṃcayaḥ
śūdro hi dhanam āsādya brāhmaṇān eva bādhate // Manu_10.129
ete caturṇāṃ varṇānām āpaddharmāḥ prakīrtitāḥ
yān samyag anutiṣṭhanto vrajanti paramaṃ gatim // Manu_10.130
eṣa dharmavidhiḥ kṛtsnaś cāturvarṇyasya kīrtitaḥ
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi prāyaścittavidhiṃ śubham // Manu_10.131
sāntānikaṃ yakṣyamāṇam adhvagaṃ sārvavedasam
gurvarthaṃ pitṛmātrarthaṃ svādhyāyārthy upatāpinaḥ // Manu_11.1
na vai tān snātakān vidyād brāhmaṇān dharmabhikṣukān
niḥsvebhyo deyam etebhyo dānaṃ vidyāviśeṣataḥ // Manu_11.2
etebhyo hi dvijāgryebhyo deyam annaṃ sadakṣiṇam
itarebhyo bahirvedi kṛtānnaṃ deyam ucyate // Manu_11.3
sarvaratnāni rājā tu yathārhaṃ pratipādayet
brāhmaṇān vedaviduṣo yajñārthaṃ caiva dakṣiṇām // Manu_11.4
kṛtadāro 'parān dārān bhikṣitvā yo 'dhigacchati
ratimātraṃ phalaṃ tasya dravyadātus tu saṃtatiḥ // Manu_11.5
dhanāni tu yathāśakti vipreṣu pratipādayet
vedavitsu vivikteṣu pretya svargaṃ samaśnute // Manu_11.6 [= not in M]
yasya traivārṣikaṃ bhaktaṃ paryāptaṃ bhṛtyavṛttaye
adhikaṃ vāpi vidyeta sa somaṃ pātum arhati // Manu_11.7 [= M 11.06]
ataḥ svalpīyasi dravye yaḥ somaṃ pibati dvijaḥ
sa pītasomapūrvo 'pi na tasyāpnoti tatphalam // Manu_11.8 [= M 11.07]
śaktaḥ parajane dātā svajane duḥkhajīvini
madhvāpāto viṣāsvādaḥ sa dharmapratirūpakaḥ // Manu_11.9 [= M 11.08]
bhṛtyānām uparodhena yat karoty aurdhvadehikam
tad bhavaty asukhodarkaṃ jīvataś ca mṛtasya ca // Manu_11.10 [= M 11.09]
yajñaś cet pratiruddhaḥ syād ekenāṅgena yajvanaḥ
brāhmaṇasya viśeṣena dhārmike sati rājani // Manu_11.11 [= M 11.10]
yo vaiśyaḥ syād bahupaśur hīnakratur asomapaḥ
kuṭumbāt tasya tad dravyam āhared yajñasiddhaye // Manu_11.12 [= M 11.11]
āharet trīṇi vā dve vā kāmaṃ śūdrasya veśmanaḥ
na hi śūdrasya yajñeṣu kaś cid asti parigrahaḥ // Manu_11.13 [= M 11.12]
yo 'nāhitāgniḥ śatagur ayajvā ca sahasraguḥ
tayor api kuṭumbābhyām āhared avicārayan // Manu_11.14 [= M 11.13]
ādānanityāc cādātur āhared aprayacchataḥ
tathā yaśo 'sya prathate dharmaś caiva pravardhate // Manu_11.15 [= M 11.14]
tathāaiva saptame bhakte bhaktāni ṣaḍ anaśnatā
aśvastanavidhānena hartavyaṃ hīnakarmaṇaḥ // Manu_11.16 [= M 11.15]
khalāt kṣetrād agārād vā yato vāpy upalabhyate
ākhyātavyaṃ tu tat tasmai pṛcchate yadi pṛcchati // Manu_11.17 [= M 11.16]
brāhmaṇasvaṃ na hartavyaṃ kṣatriyeṇa kadā cana
dasyuniṣkriyayos tu svam ajīvan hartum arhati // Manu_11.18 [= M 11.17]
yo 'sādhubhyo 'rtham ādāya sādhubhyaḥ saṃprayacchati
sa kṛtvā plavam ātmānaṃ saṃtārayati tāv ubhau // Manu_11.19 [= M 11.18]
yad dhanaṃ yajñaśīlānāṃ devasvaṃ tad vidur budhāḥ
ayajvanāṃ tu yad vittam āsurasvaṃ tad ucyate // Manu_11.20 [= M 11.19]
na tasmin dhārayed daṇḍaṃ dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ
kṣatriyasya hi bāliśyād brāhmaṇaḥ sīdati kṣudhā // Manu_11.21 [= M 11.20]
tasya bhṛtyajanaṃ jñātvā svakuṭumbān mahīpatiḥ
śrutaśīle ca vijñāya vṛttiṃ dharmyāṃ prakalpayet // Manu_11.22 [= M 11.21]
kalpayitvāsya vṛttiṃ ca rakṣed enaṃ samantataḥ
rājā hi dharmaṣaḍbhāgaṃ tasmāt prāpnoti rakṣitāt // Manu_11.23 [= M 11.22]
na yajñārthaṃ dhanaṃ śūdrād vipro bhikṣeta karhi cit
yajamāno hi bhikṣitvā caṇḍālaḥ pretya jāyate // Manu_11.24 [= M 11.23]
yājñārtham arthaṃ bhikṣitvā yo na sarvaṃ prayacchati
sa yāti bhāsatāṃ vipraḥ kākatāṃ vā śataṃ samāḥ // Manu_11.25 [= M 11.24]
devasvaṃ brāhmaṇasvaṃ vā lobhenopahinasti yaḥ
sa pāpātmā pare loke gṛdhrocchiṣṭena jīvati // Manu_11.26 [= M 11.25]
iṣṭiṃ vaiśvānarīṃ nityaṃ nirvaped abdaparyaye
kḷptānāṃ paśusomānāṃ niṣkṛtyartham asaṃbhave // Manu_11.27 [= M 11.26]
āpatkalpena yo dharmaṃ kurute 'nāpadi dvijaḥ
sa nāpnoti phalaṃ tasya paratreti vicāritam // Manu_11.28 [= M 11.27]
viśvaiś ca devaiḥ sādhyaiś ca brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ
āpatsu maraṇād bhītair vidheḥ pratinidhiḥ kṛtaḥ // Manu_11.29 [= M 11.28]
prabhuḥ prathamakalpasya yo 'nukalpena vartate
na sāṃparāyikaṃ tasya durmater vidyate phalam // Manu_11.30 [= M 11.29]
na brāhmaṇo vedayeta kiṃ cid rājani dharmavit
svavīryeṇaiva tāñ śiṣyān mānavān apakāriṇaḥ // Manu_11.31 [= M 11.30]
svavīryād rājavīryāc ca svavīryaṃ balavattaram
tasmāt svenaiva vīryeṇa nigṛhṇīyād arīn dvijaḥ // Manu_11.32 [= M 11.31]
śrutīr atharvāṅgirasīḥ kuryād ity avicārayan
vākśastraṃ vai brāhmaṇasya tena hanyād arīn dvijaḥ // Manu_11.33 [= M 11.32]
kṣatriyo bāhuvīryeṇa tared āpadam ātmanaḥ
dhanena vaiśyaśūdrau tu japahomair dvijottamaḥ // Manu_11.34 [= M 11.33]
vidhātā śāsitā vaktā maitro brāhmaṇa ucyate
tasmai nākuśalaṃ brūyān na śuṣkāṃ giram īrayet // Manu_11.35 [= M 11.34]
na vai kanyā na yuvatir nālpavidyo na bāliśaḥ
hotā syād agnihotrasya nārto nāsaṃskṛtas tathā // Manu_11.36 [= M 11.35]
narake hi patanty ete juhvantaḥ sa ca yasya tat
tasmād vaitānakuśalo hotā syād vedapāragaḥ // Manu_11.37 [= M 11.36]
prājāpatyam adattvāśvam agnyādheyasya dakṣiṇām
anāhitāgnir bhavati brāhmaṇo vibhave sati // Manu_11.38 [= M 11.37]
puṇyāny anyāni kurvīta śraddadhāno jitendriyaḥ
na tv alpadakṣiṇair yajñair yajeteha kathaṃ cana // Manu_11.39 [= M 11.38]
indriyāṇi yaśaḥ svargam āyuḥ kīrtiṃ prajāḥ paśūn
hanty alpadakṣiṇo yajñas tasmān nālpadhano yajet // Manu_11.40 [= M 11.39]
agnihotry apavidhyāgnīn brāhmaṇaḥ kāmakārataḥ
cāndrāyaṇaṃ caren māsaṃ vīrahatyāsamaṃ hi tat // Manu_11.41 [= M 11.40]
ye śūdrād adhigamyārtham agnihotram upāsate
ṛtvijas te hi śūdrāṇāṃ brahmavādiṣu garhitāḥ // Manu_11.42 [= M 11.41]
teṣāṃ satatam ajñānāṃ vṛṣalāgnyupasevinām
padā mastakam ākramya dātā durgāṇi saṃtaret // Manu_11.43 [= M 11.42]
akurvan vihitaṃ karma ninditaṃ ca samācaran
prasaktaś cendriyārtheṣu prāyaścittīyate naraḥ // Manu_11.44 [= M 11.43]
akāmataḥ kṛte pāpe prāyaścittaṃ vidur budhāḥ
kāmakārakṛte 'py āhur eke śrutinidarśanāt // Manu_11.45 [= M 11.44]
akāmataḥ kṛtaṃ pāpaṃ vedābhyāsena śudhyati
kāmatas tu kṛtaṃ mohāt prāyaścittaiḥ pṛthagvidhaiḥ // Manu_11.46 [= M 11.45]
prāyaścittīyatāṃ prāpya daivāt pūrvakṛtena vā
na saṃsargaṃ vrajet sadbhiḥ prāyaścitte 'kṛte dvijaḥ // Manu_11.47 [= M 11.46]
iha duścaritaiḥ ke cit ke cit pūrvakṛtais tathā
prāpnuvanti durātmāno narā rūpaviparyayam // Manu_11.48 [= M 11.47]
suvarṇacauraḥ kaunakhyaṃ surāpaḥ śyāvadantatām
brahmahā kṣayarogitvaṃ dauścarmyaṃ gurutalpagaḥ // Manu_11.49 [= M 11.48]
piśunaḥ pautināsikyaṃ sūcakaḥ pūtivaktratām
dhānyacauro 'ṅgahīnatvam ātiraikyaṃ tu miśrakaḥ // Manu_11.50 [= M 11.49]
annahartāmayāvitvaṃ maukyaṃ vāgapahārakaḥ
vastrāpahārakaḥ śvaitryaṃ paṅgutām aśvahārakaḥ // Manu_11.51 [= M 11.50]
evaṃ karmaviśeṣeṇa jāyante sadvigarhitāḥ
jaḍamūkāndhabadhirā vikṛtākṛtayas tathā // Manu_11.52 [= M 11.51]
caritavyam ato nityaṃ prāyaścittaṃ viśuddhaye
nindyair hi lakṣaṇair yuktā jāyante 'niṣkṛtainasaḥ // Manu_11.53 [= M 11.52]
brahmahatyā surāpānaṃ steyaṃ gurvaṅganāgamaḥ
mahānti pātakāny āhuḥ saṃsargaś cāpi taiḥ saha // Manu_11.54 [= M 11.53]
anṛtaṃ ca samutkarṣe rājagāmi ca paiśunam
guroś cālīkanirbandhaḥ samāni brahmahatyayā // Manu_11.55 [= M 11.54]
brahmojjhatā vedanindā kauṭasākṣyaṃ suhṛdvadhaḥ
garhitānādyayor jagdhiḥ surāpānasamāni ṣaṭ // Manu_11.56 [= M 11.55]
nikṣepasyāpaharaṇaṃ narāśvarajatasya ca
bhūmivajramaṇīnāṃ ca rukmasteyasamaṃ smṛtam // Manu_11.57 [= M 11.56]
retaḥsekaḥ svayonīṣu kumārīṣv antyajāsu ca
sakhyuḥ putrasya ca strīṣu gurutalpasamaṃ viduḥ // Manu_11.58 [= M 11.57]
govadho 'yājyasaṃyājyaṃ pāradāryātmavikrayaḥ
gurumātṛpitṛtyāgaḥ svādhyāyāgnyoḥ sutasya ca // Manu_11.59 [= M 11.58]
parivittitānuje 'nūḍhe parivedanam eva ca
tayor dānaṃ ca kanyāyās tayor eva ca yājanam // Manu_11.60 [= M 11.59]
kanyāyā dūṣaṇaṃ caiva vārdhuṣyaṃ vratalopanam
taḍāgārāmadārāṇām apatyasya ca vikrayaḥ // Manu_11.61 [= M 11.60]
vrātyatā bāndhavatyāgo bhṛtyādhyāpanam eva ca
bhṛtyā cādhyayanādānam apaṇyānāṃ ca vikrayaḥ // Manu_11.62 [= M 11.61]
sarvākāreṣv adhīkāro mahāyantrapravartanam
hiṃsauṣadhīnāṃ stryājīvo 'bhicāro mūlakarma ca // Manu_11.63 [= M 11.62]
indhanārtham aśuṣkāṇāṃ drumāṇām avapātanam
ātmārthaṃ ca kriyārambho ninditānnādanaṃ tathā // Manu_11.64 [= M 11.63]
anāhitāgnitā steyam ṛṇānām anapakriyā
asacchāṣṭrādhigamanaṃ kauśīlavyasya ca kriyā // Manu_11.65 [= M 11.64]
dhānyakupyapaśusteyaṃ madyapastrīniṣevaṇam
strīśūdraviṭkṣatravadho nāstikyaṃ copapātakam // Manu_11.66 [= M 11.65]
brāhmaṇasya rujaḥ kṛtvā ghrātir aghreyamadyayoḥ
jaihmyaṃ ca maithunaṃ puṃsi jātibhraṃśakaraṃ smṛtam // Manu_11.67 [= M 11.66]
kharāśvoṣṭramṛgebhānām ajāvikavadhas tathā
saṃkarīkaraṇaṃ jñeyaṃ mīnāhimahiṣasya ca // Manu_11.68 [= M 11.67]
ninditebhyo dhanādānaṃ vāṇijyaṃ śūdrasevanam
apātrīkaraṇaṃ jñeyam asatyasya ca bhāṣaṇam // Manu_11.69 [= M 11.68]
kṛmikīṭavayohatyā madyānugatabhojanam
phalaidhaḥkusumasteyam adhairyaṃ ca malāvaham // Manu_11.70 [= M 11.69]
etāny enāṃsi sarvāṇi yathoktāni pṛthak pṛthak
yair yair vratair apohyante tāni samyaṅ nibodhata // Manu_11.71 [= M 11.70]
brahmahā dvādaśa samāḥ kuṭīṃ kṛtvā vane vaset
bhaikṣāśy ātmaviśuddhyarthaṃ kṛtvā śavaśiro dhvajam // Manu_11.72 [= M 11.71]
lakṣyaṃ śastrabhṛtāṃ vā syād viduṣām icchayātmanaḥ
prāsyed ātmānam agnau vā samiddhe trir avākśirāḥ // Manu_11.73 [= M 11.72]
yajeta vāśvamedhena svarjitā gosavena vā
abhijidviśvajidbhyāṃ vā trivṛtāgniṣṭutāpi vā // Manu_11.74 [= M 11.73]
japan vānyatamaṃ vedaṃ yojanānāṃ śataṃ vrajet
brahmahatyāpanodāya mitabhuṅ niyatendriyaḥ // Manu_11.75 [= M 11.74]
sarvasvaṃ vedaviduṣe brāhmaṇāyopapādayet
dhanaṃ hi jīvanāyālaṃ gṛhaṃ vā saparicchadam // Manu_11.76 [= M 11.75]
haviṣyabhug vānusaret pratisrotaḥ sarasvatīm
japed vā niyatāhāras trir vai vedasya saṃhitām // Manu_11.77 [= M 11.76]
kṛtavāpano nivased grāmānte govraje 'pi vā
āśrame vṛkṣamūle vā gobrāhmaṇahite rataḥ // Manu_11.78 [= M 11.77]
brāhmaṇārthe gavārthe vā sadyaḥ prāṇān parityajet
mucyate brahmahatyāyā goptā gor brāhmaṇasya ca // Manu_11.79 [= M 11.78]
trivāraṃ pratiroddhā vā sarvasvam avajitya vā
viprasya tannimitte vā prāṇālābhe vimucyate // Manu_11.80 [= M 11.79]
evaṃ dṛḍhavrato nityaṃ brahmacārī samāhitaḥ
samāpte dvādaśe varṣe brahmahatyāṃ vyapohati // Manu_11.81 [= M 11.80]
śiṣṭvā vā bhūmidevānāṃ naradevasamāgame
svam eno 'vabhṛthasnāto hayamedhe vimucyate // Manu_11.82 [= M 11.81]
dharmasya brāhmaṇo mūlam agraṃ rājanya ucyate
tasmāt samāgame teṣām eno vikhyāpya śudhyati // Manu_11.83 [= M 11.82]
brahmaṇaḥ saṃbhavenaiva devānām api daivatam
pramāṇaṃ caiva lokasya brahmātraiva hi kāraṇam // Manu_11.84 [= M 11.83]
teṣāṃ vedavido brūyus trayo 'py enaḥ suniṣkṛtim
sā teṣāṃ pāvanāya syāt pavitrā viduṣāṃ hi vāk // Manu_11.85 [= M 11.84]
ato 'nyatamam āsthāya vidhiṃ vipraḥ samāhitaḥ
brahmahatyākṛtaṃ pāpaṃ vyapohaty ātmavattayā // Manu_11.86 [= M 11.85]
hatvā garbham avijñātam etad eva vrataṃ caret
rājanyavaiśyau cejānāv ātreyīm eva ca striyam // Manu_11.87 [= M 11.86]
uktvā caivānṛtaṃ sākṣye pratirudhya guruṃ tathā
apahṛtya ca niḥkṣepaṃ kṛtvā ca strīsuhṛdvadham // Manu_11.88 [= M 11.87]
iyaṃ viśuddhir uditā pramāpyākāmato dvijam
kāmato brāhmaṇavadhe niṣkṛtir na vidhīyate // Manu_11.89 [= M 11.88]
surāṃ pītvā dvijo mohād agnivarṇāṃ surāṃ pibet
tayā sa kāye nirdagdhe mucyate kilbiṣāt tataḥ // Manu_11.90 [= M 11.89]
gomūtram agnivarṇaṃ vā pibed udakam eva vā
payo ghṛtaṃ vā maraṇād gośakṛdrasam eva vā // Manu_11.91 [= M 11.90]
kaṇān vā bhakṣayed abdaṃ piṇyākaṃ vā sakṛn niśi
surāpānāpanuttyarthaṃ vālavāsā jaṭī dhvajī // Manu_11.92 [= M 11.91]
surā vai malam annānāṃ pāpmā ca malam ucyate
tasmād brāhmaṇarājanyau vaiśyaś ca na surāṃ pibet // Manu_11.93 [= M 11.92]
gauḍī paiṣṭī ca mādhvī ca vijñeyā trividhā surā
yathaivaikā tathā sarvā na pātavyā dvijottamaiḥ // Manu_11.94 [= M 11.93]
yakṣarakṣaḥpiśācānnaṃ madyaṃ māṃsaṃ surāsavam
tad brāhmaṇena nāttavyaṃ devānām aśnatā haviḥ // Manu_11.95 [= M 11.94]
amedhye vā paten matto vaidikaṃ vāpy udāharet
akāryam anyat kuryād vā brāhmaṇo madamohitaḥ // Manu_11.96 [= M 11.95]
yasya kāyagataṃ brahma madyenāplāvyate sakṛt
tasya vyapaiti brāhmaṇyaṃ śūdratvaṃ ca sa gacchati // Manu_11.97 [= M 11.96]
eṣā vicitrābhihitā surāpānasya niṣkṛtiḥ
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi suvarṇasteyaniṣkṛtim // Manu_11.98 [= M 11.97]
suvarṇasteyakṛd vipro rājānam abhigamya tu
svakarma khyāpayan brūyān māṃ bhavān anuśāstv iti // Manu_11.99 [= M 11.98]
gṛhītvā musalaṃ rājā sakṛd dhanyāt tu taṃ svayam
vadhena śudhyati steno brāhmaṇas tapasaiva tu // Manu_11.100 [= M 11.99]
tapasāpanunutsus tu suvarṇasteyajaṃ malam
cīravāsā dvijo 'raṇye cared brahmahaṇo vratam // Manu_11.101 [= M 11.100]
etair vratair apoheta pāpaṃ steyakṛtaṃ dvijaḥ
gurustrīgamanīyaṃ tu vratair ebhir apānudet // Manu_11.102 [= M 11.101]
gurutalpy abhibhāṣyainas tapte svapyād ayomaye
sūrmīṃ jvalantīṃ svāśliṣyen mṛtyunā sa viśudhyati // Manu_11.103 [= M 11.102]
svayaṃ vā śiṣṇavṛṣaṇāv utkṛtyādhāya cāñjalau
nairṛtīṃ diśam ātiṣṭhed ā nipātād ajihmagaḥ // Manu_11.104 [= M 11.103]
khaṭvāṅgī cīravāsā vā śmaśrulo vijane vane
prājāpatyaṃ caret kṛcchram abdam ekaṃ samāhitaḥ // Manu_11.105 [= M 11.104]
cāndrāyaṇaṃ vā trīn māsān abhyasyen niyatendriyaḥ
haviṣyeṇa yavāgvā vā gurutalpāpanuttaye // Manu_11.106 [= M 11.105]
etair vratair apoheyur mahāpātakino malam
upapātakinas tv evam ebhir nānāvidhair vrataiḥ // Manu_11.107 [= M 11.106]
upapātakasaṃyukto goghno māsaṃ yavān pibet
kṛtavāpo vased goṣṭhe carmaṇā tena saṃvṛtaḥ // Manu_11.108 [= M 11.107]
caturthakālam aśnīyād akṣāralavaṇaṃ mitam
gomūtreṇācaret snānaṃ dvau māsau niyatendriyaḥ // Manu_11.109 [= M 11.108]
divānugacched gās tās tu tiṣṭhann ūrdhvaṃ rajaḥ pibet
śuśrūṣitvā namaskṛtya rātrau vīrāsanaṃ vaset // Manu_11.110 [= M 11.109]
tiṣṭhantīṣv anutiṣṭhet tu vrajantīṣv apy anuvrajet
āsīnāsu tathāsīno niyato vītamatsaraḥ // Manu_11.111 [= M 11.110]
āturām abhiśastāṃ vā cauravyāghrādibhir bhayaiḥ
patitāṃ paṅkalagnaṃ vā sarvopāyair vimocayet // Manu_11.112 [= M 11.111]
uṣṇe varṣati śīte vā mārute vāti vā bhṛśam
na kurvītātmanas trāṇaṃ gor akṛtvā tu śaktitaḥ // Manu_11.113 [= M 11.112]
ātmano yadi vānyeṣāṃ gṛhe kṣetre 'tha vā khale
bhakṣayantīṃ na kathayet pibantaṃ caiva vatsakam // Manu_11.114 [= M 11.113]
anena vidhinā yas tu goghno gām anugacchati
sa gohatyākṛtaṃ pāpaṃ tribhir māsair vyapohati // Manu_11.115 [= M 11.114]
vṛṣabhaikādaśā gāś ca dadyāt sucaritavrataḥ
avidyamāne sarvasvaṃ vedavidbhyo nivedayet // Manu_11.116 [= M 11.115]
etad eva vrataṃ kuryur upapātakino dvijāḥ
avakīrṇivarjyaṃ śuddhyarthaṃ cāndrāyaṇam athāpi vā // Manu_11.117 [= M 11.116]
avakīrṇī tu kāṇena gardabhena catuṣpathe
pākayajñavidhānena yajeta nirṛtiṃ niśi // Manu_11.118 [= M 11.117]
hutvāgnau vidhivad dhomān antataś ca samety ṛcā
vātendraguruvahnīnāṃ juhuyāt sarpiṣāhutīḥ // Manu_11.119 [= M 11.118]
kāmato retasaḥ sekaṃ vratasthasya dvijanmanaḥ
atikramaṃ vratasyāhur dharmajñā brahmavādinaḥ // Manu_11.120 [= M 11.119]
mārutaṃ puruhūtaṃ ca guruṃ pāvakam eva ca
caturo vratino 'bhyeti brāhmaṃ tejo 'vakīrṇinaḥ // Manu_11.121 [= M 11.120]
etasminn enasi prāpte vasitvā gardabhājinam
saptāgārāṃś cared bhaikṣaṃ svakarma parikīrtayan // Manu_11.122 [= M 11.121]
tebhyo labdhena bhaikṣeṇa vartayann ekakālikam
upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ tv abdena sa viśudhyati // Manu_11.123 [= M 11.122]
jātibhraṃśakaraṃ karma kṛtvānyatamam icchayā
caret sāṃtapanaṃ kṛcchraṃ prājāpatyam anicchayā // Manu_11.124 [= M 11.123]
saṃkarāpātrakṛtyāsu māsaṃ śodhanam aindavam
malinīkaraṇīyeṣu taptaḥ syād yāvakais tryaham // Manu_11.125 [= M 11.124]
turīyo brahmahatyāyāḥ kṣatriyasya vadhe smṛtaḥ
vaiśye 'ṣṭamāṃśo vṛttasthe śūdre jñeyas tu ṣoḍaśaḥ // Manu_11.126 [= M 11.125]
akāmatas tu rājanyaṃ vinipātya dvijottamaḥ
vṛṣabhaikasahasrā gā dadyāt sucaritavrataḥ // Manu_11.127 [= M 11.126]
tryabdaṃ cared vā niyato jaṭī brahmahaṇo vratam
vasan dūratare grāmād vṛkṣamūlaniketanaḥ // Manu_11.128 [= M 11.127]
etad eva cared abdaṃ prāyaścittaṃ dvijottamaḥ
pramāpya vaiśyaṃ vṛttasthaṃ dadyāc caikaśataṃ gavām // Manu_11.129 [= M 11.128]
etad eva vrataṃ kṛtsnaṃ ṣaṇmāsāñ śūdrahā caret
vṛṣabhaikādaśā vāpi dadyād viprāya gāḥ sitāḥ // Manu_11.130 [= M 11.129]
mārjāranakulau hatvā cāṣaṃ maṇḍūkam eva ca
śvagodholūkakākāṃś ca śūdrahatyāvrataṃ caret // Manu_11.131 [= M 11.130]
payaḥ pibet trirātraṃ vā yojanaṃ vādhvano vrajet
upaspṛśet sravantyāṃ vā sūktaṃ vābdaivataṃ japet // Manu_11.132 [= M 11.131]
abhriṃ kārṣṇāyasīṃ dadyāt sarpaṃ hatvā dvijottamaḥ
palālabhārakaṃ ṣaṇḍhe saisakaṃ caikamāṣakam // Manu_11.133 [= M 11.132]
ghṛtakumbhaṃ varāhe tu tiladroṇaṃ tu tittirau
śuke dvihāyanaṃ vatsaṃ krauñcaṃ hatvā trihāyanam // Manu_11.134 [= M 11.133]
hatvā haṃsaṃ balākāṃ ca bakaṃ barhiṇam eva ca
vānaraṃ śyenabhāsau ca sparśayed brāhmaṇāya gām // Manu_11.135 [= M 11.134]
vāso dadyād dhayaṃ hatvā pañca nīlān vṛṣān gajam
ajameṣāv anaḍvāhaṃ kharaṃ hatvaikahāyanam // Manu_11.136 [= M 11.135]
kravyādāṃs tu mṛgān hatvā dhenuṃ dadyāt payasvinīm
akravyādān vatsatarīm uṣṭraṃ hatvā tu kṛṣṇalam // Manu_11.137 [= M 11.136]
jīnakārmukabastāvīn pṛthag dadyād viśuddhaye
caturṇām api varṇānāṃ nārīr hatvānavasthitāḥ // Manu_11.138 [= M 11.137]
dānena vadhanirṇekaṃ sarpādīnām aśaknuvan
ekaikaśaś caret kṛcchraṃ dvijaḥ pāpāpanuttaye // Manu_11.139 [= M 11.138]
asthimatāṃ tu sattvānāṃ sahasrasya pramāpaṇe
pūrṇe cānasy anasthnāṃ tu śūdrahatyāvrataṃ caret // Manu_11.140 [= M 11.139]
kiṃ cid eva tu viprāya dadyād asthimatāṃ vadhe
anasthnāṃ caiva hiṃsāyāṃ prāṇāyāmena śudhyati // Manu_11.141 [= M 11.140]
phaladānāṃ tu vṛkṣāṇāṃ chedane japyam ṛkśatam
gulmavallīlatānāṃ ca puṣpitānāṃ ca vīrudhām // Manu_11.142 [= M 11.141]
annādyajānāṃ sattvānāṃ rasajānāṃ ca sarvaśaḥ
phalapuṣpodbhavānāṃ ca ghṛtaprāśo viśodhanam // Manu_11.143 [= M 11.142]
kṛṣṭajānām oṣadhīnāṃ jātānāṃ ca svayaṃ vane
vṛthālambhe 'nugacched gāṃ dinam ekaṃ payovrataḥ // Manu_11.144 [= M 11.143]
etair vratair apohyaṃ syād eno hiṃsāsamudbhavam
jñānājñānakṛtaṃ kṛtsnaṃ śṛṇutānādyabhakṣaṇe // Manu_11.145 [= M 11.144]
ajñānād vāruṇīṃ pītvā saṃskāreṇaiva śudhyati
matipūrvam anirdeśyaṃ prāṇāntikam iti sthitiḥ // Manu_11.146 [= M 11.145]
apaḥ surābhājanasthā madyabhāṇḍasthitās tathā
pañcarātraṃ pibet pītvā śaṅkhapuṣpīśṛtaṃ payaḥ // Manu_11.147 [= M 11.146]
spṛṣṭva dattvā ca madirāṃ vidhivat pratigṛhya ca
śūdrocchiṣṭāś ca pītvāpaḥ kuśavāri pibet tryaham // Manu_11.148 [= M 11.147]
brāhmaṇas tu surāpasya gandham āghrāya somapaḥ
prāṇān apsu trir āyamya ghṛtaṃ prāśya viśudhyati // Manu_11.149 [= M 11.148]
ajñānāt prāśya viṇmūtraṃ surāsaṃspṛṣṭam eva ca
punaḥ saṃskāram arhanti trayo varṇā dvijātayaḥ // Manu_11.150 [= M 11.149]
vapanaṃ mekhalā daṇḍo bhaikṣacaryā vratāni ca
nivartante dvijātīnāṃ punaḥsaṃskārakarmaṇi // Manu_11.151 [= M 11.150]
abhojyānāṃ tu bhuktvānnaṃ strīśūdrocchiṣṭam eva ca
jagdhvā māṃsam abhakṣyaṃ ca saptarātraṃ yavān pibet // Manu_11.152 [= M 11.151]
śuktāni ca kaṣāyāṃś ca pītvā medhyāny api dvijaḥ
tāvad bhavaty aprayato yāvat tan na vrajaty adhaḥ // Manu_11.153 [= M 11.152]
viḍvarāhakharoṣṭrāṇāṃ gomāyoḥ kapikākayoḥ
prāśya mūtrapurīṣāṇi dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret // Manu_11.154 [= M 11.153]
śuṣkāṇi bhuktvā māṃsāni bhaumāni kavakāni ca
ajñātaṃ caiva sūnāstham etad eva vrataṃ caret // Manu_11.155 [= M 11.154]
kravyādasūkaroṣṭrāṇāṃ kukkuṭānāṃ ca bhakṣaṇe
narakākakharāṇāṃ ca taptakṛcchraṃ viśodhanam // Manu_11.156 [= M 11.155]
māsikānnaṃ tu yo 'śnīyād asamāvartako dvijaḥ
sa trīṇy ahāny upavased ekāhaṃ codake vaset // Manu_11.157 [= M 11.156]
brahmacārī tu yo 'śnīyān madhu māṃsaṃ kathaṃ cana
sa kṛtvā prākṛtaṃ kṛcchraṃ vrataśeṣaṃ samāpayet // Manu_11.158 [= M 11.157]
biḍālakākākhūcchiṣṭaṃ jagdhvā śvanakulasya ca
keśakīṭāvapannaṃ ca pibed brahmasuvarcalām // Manu_11.159 [= M 11.158]
abhojyam annaṃ nāttavyam ātmanaḥ śuddhim icchatā
ajñānabhuktaṃ tūttāryaṃ śodhyaṃ vāpy āśu śodhanaiḥ // Manu_11.160 [= M 11.159]
eṣo 'nādyādanasyokto vratānāṃ vividho vidhiḥ
steyadoṣāpahartṝṇāṃ vratānāṃ śrūyatāṃ vidhiḥ // Manu_11.161 [= M 11.160]
dhānyānnadhanacauryāṇi kṛtvā kāmād dvijottamaḥ
svajātīyagṛhād eva kṛcchrābdena viśudhyati // Manu_11.162 [= M 11.161]
manuṣyāṇāṃ tu haraṇe strīṇāṃ kṣetragṛhasya ca
kūpavāpījalānāṃ ca śuddhiś cāndrāyaṇaṃ smṛtam // Manu_11.163 [= M 11.162]
dravyāṇām alpasārāṇāṃ steyaṃ kṛtvānyaveśmataḥ
caret sāṃtapanaṃ kṛcchraṃ tan niryāty ātmaśuddhaye // Manu_11.164 [= M 11.163]
bhakṣyabhojyāpaharaṇe yānaśayyāsanasya ca
puṣpamūlaphalānāṃ ca pañcagavyaṃ viśodhanam // Manu_11.165 [= M 11.164]
tṛṇakāṣṭhadrumāṇāṃ ca śuṣkānnasya guḍasya ca
celacarmāmiṣāṇāṃ ca trirātraṃ syād abhojanam // Manu_11.166 [= M 11.165]
maṇimuktāpravālānāṃ tāmrasya rajatasya ca
ayaḥkāṃsyopalānāṃ ca dvādaśāhaṃ kaṇānnatā // Manu_11.167 [= M 11.166]
kārpāsakīṭajorṇānāṃ dviśaphaikaśaphasya ca
pakṣigandhauṣadhīnāṃ ca rajjvāś caiva tryahaṃ payaḥ // Manu_11.168 [= M 11.167]
etair vratair apoheta pāpaṃ steyakṛtaṃ dvijaḥ
agamyāgamanīyaṃ tu vratair ebhir apānudet // Manu_11.169 [= M 11.168]
gurutalpavrataṃ kuryād retaḥ siktvā svayoniṣu
sakhyuḥ putrasya ca strīṣu kumārīṣv antyajāsu ca // Manu_11.170 [= M 11.169]
paitṛsvaseyīṃ bhaginīṃ svasrīyāṃ mātur eva ca
mātuś ca bhrātus tanayāṃ gatvā cāndrāyaṇaṃ caret // Manu_11.171 [= M 11.170]
etās tisras tu bhāryārthe nopayacchet tu buddhimān
jñātitvenānupeyās tāḥ patati hy upayann adhaḥ // Manu_11.172 [= M 11.171]
amānuṣīṣū puruṣa udakyāyām ayoniṣu
retaḥ siktvā jale caiva kṛcchraṃ sāṃtapanaṃ caret // Manu_11.173 [= M 11.172]
maithunaṃ tu samāsevya puṃsi yoṣiti vā dvijaḥ
goyāne 'psu divā caiva savāsāḥ snānam ācaret // Manu_11.174 [= M 11.173]
caṇḍālāntyastriyo gatvā bhuktvā ca pratigṛhya ca
pataty ajñānato vipro jñānāt sāmyaṃ tu gacchati // Manu_11.175 [= M 11.174]
vipraduṣṭāṃ striyaṃ bhartā nirundhyād ekaveśmani
yat puṃsaḥ paradāreṣu tac caināṃ cārayed vratam // Manu_11.176 [= M 11.175]
sā cet punaḥ praduṣyet tu sadṛśenopamantritā
kṛcchraṃ cāndrāyaṇaṃ caiva tad asyāḥ pāvanaṃ smṛtam // Manu_11.177 [= M 11.176]
yat karoty ekarātreṇa vṛṣalīsevanād dvijaḥ
tad bhaikṣabhug japan nityaṃ tribhir varṣair vyapohati // Manu_11.178 [= M 11.177]
eṣā pāpakṛtām uktā caturṇām api niṣkṛtiḥ
patitaiḥ saṃprayuktānām imāḥ śṛṇuta niṣkṛtīḥ // Manu_11.179 [= M 11.178]
saṃvatsareṇa patati patitena sahācaran
yājanādhyāpanād yaunān na tu yānāsanāśanāt // Manu_11.180 [= M 11.179]
yo yena patitenaiṣāṃ saṃsargaṃ yāti mānavaḥ
sa tasyaiva vrataṃ kuryāt tatsaṃsargaviśuddhaye // Manu_11.181 [= M 11.180]
patitasyodakaṃ kāryaṃ sapiṇḍair bāndhavair bahiḥ
nindite 'hani sāyāhne jñātirtviggurusaṃnidhau // Manu_11.182 [= M 11.181]
dāsī ghaṭam apāṃ pūrṇaṃ paryasyet pretavat padā
ahorātram upāsīrann aśaucaṃ bāndhavaiḥ saha // Manu_11.183 [= M 11.182]
nivarteraṃś ca tasmāt tu saṃbhāṣaṇasahāsane
dāyādyasya pradānaṃ ca yātrā caiva hi laukikī // Manu_11.184 [= M 11.183]
jyeṣṭhatā ca nivarteta jyeṣṭhāvāpyaṃ ca yad dhanam
jyeṣṭhāṃśaṃ prāpnuyāc cāsya yavīyān guṇato 'dhikaḥ // Manu_11.185 [= M 11.184]
prāyaścitte tu carite pūrṇakumbham apāṃ navam
tenaiva sārdhaṃ prāsyeyuḥ snātvā puṇye jalāśaye // Manu_11.186 [= M 11.185]
sa tv apsu taṃ ghaṭaṃ prāsya praviśya bhavanaṃ svakam
sarvāṇi jñātikāryāṇi yathāpūrvaṃ samācaret // Manu_11.187 [= M 11.186]
etad eva vidhiṃ kuryād yoṣitsu patitāsv api
vastrānnapānaṃ deyaṃ tu vaseyuś ca gṛhāntike // Manu_11.188 [= M 11.187]
enasvibhir anirṇiktair nārthaṃ kiṃ cit sahācaret
kṛtanirṇejanāṃś caiva na jugupseta karhi cit // Manu_11.189 [= M 11.188]
bālaghnāṃś ca kṛtaghnāṃś ca viśuddhān api dharmataḥ
śaraṇāgatahantṝṃś ca strīhantṝṃś ca na saṃvaset // Manu_11.190 [= M 11.189]
yeṣāṃ dvijānāṃ sāvitrī nānūcyeta yathāvidhi
tāṃś cārayitvā trīn kṛcchrān yathāvidhy upanāyayet // Manu_11.191 [= M 11.190]
prāyaścittaṃ cikīrṣanti vikarmasthās tu ye dvijāḥ
brahmaṇā ca parityaktās teṣām apy etad ādiśet // Manu_11.192 [= M 11.191]
yad garhitenārjayanti karmaṇā brāhmaṇā dhanam
tasyotsargeṇa śudhyanti japyena tapasaiva ca // Manu_11.193 [= M 11.192]
japitvā trīṇi sāvitryāḥ sahasrāṇi samāhitaḥ
māsaṃ goṣṭhe payaḥ pītvā mucyate 'satpratigrahāt // Manu_11.194 [= M 11.193]
upavāsakṛśaṃ taṃ tu govrajāt punar āgatam
praṇataṃ prati pṛccheyuḥ sāmyaṃ saumyecchasīti kim // Manu_11.195 [= M 11.194]
satyam uktvā tu vipreṣu vikired yavasaṃ gavām
gobhiḥ pravartite tīrthe kuryus tasya parigraham // Manu_11.196 [= M 11.195]
vrātyānāṃ yājanaṃ kṛtvā pareṣām antyakarma ca
abhicāram ahīnaṃ ca tribhiḥ kṛcchrair vyapohati // Manu_11.197 [= M 11.196]
śaraṇāgataṃ parityajya vedaṃ viplāvya ca dvijaḥ
saṃvatsaraṃ yavāhāras tat pāpam apasedhati // Manu_11.198 [= M 11.197]
śvaśṛgālakharair daṣṭo grāmyaiḥ kravyādbhir eva ca
narāśvoṣṭravarāhaiś ca prāṇāyāmena śudhyati // Manu_11.199 [= M 11.198]
ṣaṣṭhānnakālatā māsaṃ saṃhitājapa eva vā
homāś ca sakalā nityam apāṅktyānāṃ viśodhanam // Manu_11.200 [= M 11.199]
uṣṭrayānaṃ samāruhya kharayānaṃ tu kāmataḥ
snātvā tu vipro digvāsāḥ prāṇāyāmena śudhyati // Manu_11.201 [= M 11.200]
vinādbhir apsu vāpy ārtaḥ śārīraṃ saṃniṣevya ca
sacailo bahir āplutya gām ālabhya viśudhyati // Manu_11.202 [= M 11.201]
vedoditānāṃ nityānāṃ karmaṇāṃ samatikrame
snātakavratalope ca prāyaścittam abhojanam // Manu_11.203 [= M 11.202]
huṅkāraṃ brāhmaṇasyoktvā tvamkāraṃ ca garīyasaḥ
snātvānaśnann ahaḥ śeṣam abhivādya prasādayet // Manu_11.204 [= M 11.203]
tāḍayitvā tṛṇenāpi kaṇṭhe vābadhya vāsasā
vivāde vā vinirjitya praṇipatya prasādayet // Manu_11.205 [= M 11.204]
avagūrya tv abdaśataṃ sahasram abhihatya ca
jighāṃsayā brāhmaṇasya narakaṃ pratipadyate // Manu_11.206 [= M 11.205]
śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn saṃgṛhṇāti mahītale
tāvanty abdasahasrāṇi tatkartā narake vaset // Manu_11.207 [= M 11.206]
avagūrya caret kṛcchram atikṛcchraṃ nipātane
kṛcchrātikṛcchrau kurvīta viprasyotpādya śoṇitam // Manu_11.208 [= M 11.207]
anuktaniṣkṛtīnāṃ tu pāpānām apanuttaye
śaktiṃ cāvekṣya pāpaṃ ca prāyaścittaṃ prakalpayet // Manu_11.209 [= M 11.208]
yair abhyupāyair enāṃsi mānavo vyapakarṣati
tān vo 'bhyupāyān vakṣyāmi devarṣipitṛsevitān // Manu_11.210 [= M 11.209]
tryahaṃ prātas tryahaṃ sāyaṃ tryaham adyād ayācitam
tryahaṃ paraṃ ca nāśnīyāt prājāpatyaṃ caran dvijaḥ // Manu_11.211 [= M 11.210]
gomūtraṃ gomayaṃ kṣīraṃ dadhi sarpiḥ kuśodakam
ekarātropavāsaś ca kṛcchraṃ sāṃtapanaṃ smṛtam // Manu_11.212 [= M 11.211]
ekaikaṃ grāsam aśnīyāt tryahāṇi trīṇi pūrvavat
tryahaṃ copavased antyam atikṛcchraṃ caran dvijaḥ // Manu_11.213 [= M 11.212]
taptakṛcchraṃ caran vipro jalakṣīraghṛtānilān
pratitryahaṃ pibed uṣṇān sakṛtsnāyī samāhitaḥ // Manu_11.214 [= M 11.213]
yatātmano 'pramattasya dvādaśāham abhojanam
parāko nāma kṛcchro 'yaṃ sarvapāpāpanodanaḥ // Manu_11.215 [= M 11.214]
ekaikaṃ hrāsayet piṇḍaṃ kṛṣṇe śukle ca vardhayet
upaspṛśaṃs triṣavaṇam etac cāṇdrāyaṇaṃ smṛtam // Manu_11.216 [= M 11.215]
etam eva vidhiṃ kṛtsnam ācared yavamadhyame
śuklapakṣādiniyataś caraṃś cāndrāyaṇaṃ vratam // Manu_11.217 [= M 11.216]
aṣṭāv aṣṭau samaśnīyāt piṇḍān madhyaṃdine sthite
niyatātmā haviṣyāśī yaticāndrāyaṇaṃ caran // Manu_11.218 [= M 11.217]
caturaḥ prātar aśnīyāt piṇḍān vipraḥ samāhitaḥ
caturo 'stam ite sūrye śiśucāndrāyaṇaṃ smṛtam // Manu_11.219 [= M 11.218]
yathā kathaṃ cit piṇḍānāṃ tisro 'śītīḥ samāhitaḥ
māsenāśnan haviṣyasya candrasyaiti salokatām // Manu_11.220 [= M 11.219]
etad rudrās tathādityā vasavaś cācaran vratam
sarvākuśalamokṣāya marutaś ca maharṣibhiḥ // Manu_11.221 [= M 11.220]
mahāvyāhṛtibhir homaḥ kartavyaḥ svayam anvaham
ahiṃsā satyam akrodham ārjavaṃ ca samācaret // Manu_11.222 [= M 11.221]
trir ahnas trir niśāyāṃ ca savāsā jalam āviśet
strīśūdrapatitāṃś caiva nābhibhāṣeta karhi cit // Manu_11.223 [= M 11.222]
sthānāsanābhyāṃ vihared aśakto 'dhaḥ śayīta vā
brahmacārī vratī ca syād gurudevadvijārcakaḥ // Manu_11.224 [= M 11.223]
sāvitrīṃ ca japen nityaṃ pavitrāṇi ca śaktitaḥ
sarveṣv eva vrateṣv evaṃ prāyaścittārtham ādṛtaḥ // Manu_11.225 [= M 11.224]
etair dvijātayaḥ śodhyā vratair āviṣkṛtainasaḥ
anāviṣkṛtapāpāṃs tu mantrair homaiś ca śodhayet // Manu_11.226 [= M 11.225]
khyāpanenānutāpena tapasādhyayanena ca
pāpakṛn mucyate pāpāt tathā dānena cāpadi // Manu_11.227 [= M 11.226]
yathā yathā naro 'dharmaṃ svayaṃ kṛtvānubhāṣate
tathā tathā tvacevāhis tenādharmeṇa mucyate // Manu_11.228 [= M 11.227]
yathā yathā manas tasya duṣkṛtaṃ karma garhati
tathā tathā śarīraṃ tat tenādharmeṇa mucyate // Manu_11.229 [= M 11.228]
kṛtvā pāpaṃ hi saṃtapya tasmāt pāpāt pramucyate
naivaṃ kuryāṃ punar iti nivṛttyā pūyate tu saḥ // Manu_11.230 [= M 11.229]
evaṃ saṃcintya manasā pretya karmaphalodayam
manovāṅgūrtibhir nityaṃ śubhaṃ karma samācaret // Manu_11.231 [= M 11.230]
ajñānād yadi vā jñānāt kṛtvā karma vigarhitam
tasmād vimuktim anvicchan dvitīyaṃ na samācaret // Manu_11.232 [= M 11.231]
yasmin karmaṇy asya kṛte manasaḥ syād alāghavam
tasmiṃs tāvat tapaḥ kuryād yāvat tuṣṭikaraṃ bhavet // Manu_11.233 [= M 11.232]
tapomūlam idaṃ sarvaṃ daivamānuṣakaṃ sukham
tapomadhyaṃ budhaiḥ proktaṃ tapo'ntaṃ vedadarśibhiḥ // Manu_11.234 [= M 11.233]
brāhmaṇasya tapo jñānaṃ tapaḥ kṣatrasya rakṣaṇam
vaiśyasya tu tapo vārtā tapaḥ śūdrasya sevanam // Manu_11.235 [= M 11.234]
ṛṣayaḥ saṃyatātmānaḥ phalamūlānilāśanāḥ
tapasaiva prapaśyanti trailokyaṃ sacarācaram // Manu_11.236 [= M 11.235]
auṣadhāny agado vidyā daivī ca vividhā sthitiḥ
tapasaiva prasidhyanti tapas teṣāṃ hi sādhanam // Manu_11.237 [= M 11.236]
yad dustaraṃ yad durāpaṃ yad durgaṃ yac ca duṣkaram
sarvaṃ tu tapasā sādhyaṃ tapo hi duratikramam // Manu_11.238 [= M 11.237]
mahāpātakinaś caiva śeṣāś cākāryakāriṇaḥ
tapasaiva sutaptena mucyante kilbiṣāt tataḥ // Manu_11.239 [= M 11.238]
kītāś cāhipataṃgāś ca paśavaś ca vayāṃsi ca
sthāvarāṇi ca bhūtāni divaṃ yānti tapobalāt // Manu_11.240 [= M 11.239]
yat kiṃ cid enaḥ kurvanti manovāṅgūrtibhir janāḥ
tat sarvaṃ nirdahanty āśu tapasaiva tapodhanāḥ // Manu_11.241 [= M 11.240]
tapasaiva viśuddhasya brāhmaṇasya divaukasaḥ
ijyāś ca pratigṛhṇanti kāmān saṃvardhayanti ca // Manu_11.242 [= M 11.241]
prajāpatir idaṃ śāstraṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ
tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire // Manu_11.243 [= M 11.242]
ity etat tapaso devā mahābhāgyaṃ pracakṣate
sarvasyāsya prapaśyantas tapasaḥ puṇyam uttamam // Manu_11.244 [= M 11.243]
vedābhyāso 'nvahaṃ śaktyā mahāyajñakriyā kṣamā
nāśayanty āśu pāpāni mahāpātakajāny api // Manu_11.245 [= M 11.244]
yathaidhas tejasā vahniḥ prāptaṃ nirdahati kṣaṇāt
tathā jñānāgninā pāpaṃ sarvaṃ dahati vedavit // Manu_11.246 [= M 11.245]
ity etad enasām uktaṃ prāyaścittaṃ yathāvidhi
ata ūrdhvaṃ rahasyānāṃ prāyaścittaṃ nibodhata // Manu_11.247 [= M 11.246]
savyāhṛtipraṇavakāḥ prāṇāyāmās tu ṣoḍaśa
api bhrūṇahanaṃ māsāt punanty ahar ahaḥ kṛtāḥ // Manu_11.248 [= M 11.247]
kautsaṃ japtvāpa ity etad vasiṣṭhaṃ ca pratīty ṛcam
māhitraṃ śuddhavatyaś ca surāpo 'pi viśudhyati // Manu_11.249 [= M 11.248]
sakṛj japtvāsyavāmīyaṃ śivasaṃkalpam eva ca
apahṛtya suvarṇaṃ tu kṣaṇād bhavati nirmalaḥ // Manu_11.250 [= M 11.249]
haviṣpāntīyam abhyasya na tamaṃ ha itīti ca
japitvā pauruṣaṃ sūktaṃ mucyate gurutalpagaḥ // Manu_11.251 [= M 11.250]
enasāṃ sthūlasūkṣmāṇāṃ cikīrṣann apanodanam
avety ṛcaṃ japed abdaṃ yat kiṃ cedam itīti vā // Manu_11.252 [= M 11.251]
pratigṛhyāpratigrāhyaṃ bhuktvā cānnaṃ vigarhitam
japaṃs taratsamandīyaṃ pūyate mānavas tryahāt // Manu_11.253 [= M 11.252]
somāraudraṃ tu bahvenāḥ māsam abhyasya śudhyati
sravantyām ācaran snānam aryamṇām iti ca tṛcam // Manu_11.254 [= M 11.253]
abdārdham indram ity etad enasvī saptakaṃ japet
apraśastaṃ tu kṛtvāpsu māsam āsīta bhaikṣabhuk // Manu_11.255 [= M 11.254]
mantraiḥ śākalahomīyair abdaṃ hutvā ghṛtaṃ dvijaḥ
sugurv apy apahanty eno japtvā vā nama ity ṛcam // Manu_11.256 [= M 11.255]
mahāpātakasaṃyukto 'nugacched gāḥ samāhitaḥ
abhyasyābdaṃ pāvamānīr bhaikṣāhāro viśudhyati // Manu_11.257 [= M 11.256]
araṇye vā trir abhyasya prayato vedasaṃhitām
mucyate pātakaiḥ sarvaiḥ parākaiḥ śodhitas tribhiḥ // Manu_11.258 [= M 11.257]
tryahaṃ tūpavased yuktas trir ahno 'bhyupayann apaḥ
mucyate pātakaiḥ sarvais trir japitvāghamarṣaṇam // Manu_11.259 [= M 11.258]
yathāśvamedhaḥ kraturāṭ sarvapāpāpanodanaḥ
tathāghamarṣaṇaṃ sūktaṃ sarvapāpāpanodanam // Manu_11.260 [= M 11.259]
hatvā lokān apīmāṃs trīn aśnann api yatas tataḥ
ṛgvedaṃ dhārayan vipro nainaḥ prāpnoti kiṃ cana // Manu_11.261 [= M 11.260]
ṛksaṃhitāṃ trir abhyasya yajuṣāṃ vā samāhitaḥ
sāmnāṃ vā sarahasyānāṃ sarvapāpaiḥ pramucyate // Manu_11.262 [= M 11.261]
yathā mahāhradaṃ prāpya kṣiptaṃ loṣṭaṃ vinaśyati
tathā duścaritaṃ sarvaṃ vede trivṛti majjati // Manu_11.263 [= M 11.262]
ṛco yajūṃṣi cānyāni sāmāni vividhāni ca
eṣa jñeyas trivṛdvedo yo vedainaṃ sa vedavit // Manu_11.264 [= M 11.263]
ādyaṃ yat tryakṣaraṃ brahma trayī yasmin pratiṣṭhitā
sa guhyo 'nyas trivṛdvedo yas taṃ veda sa vedavit // Manu_11.265 [= M 11.264]
cāturvarṇyasya kṛtsno 'yam ukto dharmas tvayānaghaḥ
karmaṇāṃ phalanirvṛttiṃ śaṃsa nas tattvataḥ parām // Manu_12.1
sa tān uvāca dharmātmā maharṣīn mānavo bhṛguḥ
asya sarvasya śṛṇuta karmayogasya nirṇayam // Manu_12.2
śubhāśubhaphalaṃ karma manovāgdehasaṃbhavam
karmajā gatayo nṝṇām uttamādhamamadhyamaḥ // Manu_12.3
tasyeha trividhasyāpi tryadhiṣṭhānasya dehinaḥ
daśalakṣaṇayuktasya mano vidyāt pravartakam // Manu_12.4
paradravyeṣv abhidhyānaṃ manasāniṣṭacintanam
vitathābhiniveśaś ca trividhaṃ karma mānasam // Manu_12.5
pāruṣyam anṛtaṃ caiva paiśunyaṃ cāpi sarvaśaḥ
asaṃbaddhapralāpaś ca vāṅmayaṃ syāc caturvidham // Manu_12.6
adattānām upādānaṃ hiṃsā caivāvidhānataḥ
paradāropasevā ca śārīraṃ trividhaṃ smṛtam // Manu_12.7
mānasaṃ manasaivāyam upabhuṅkte śubhāśubham
vācā vācā kṛtaṃ karma kāyenaiva ca kāyikam // Manu_12.8
śarīrajaiḥ karmadoṣair yāti sthāvaratāṃ naraḥ
vācikaiḥ pakṣimṛgatāṃ mānasair antyajātitām // Manu_12.9
vāgdaṇḍo 'tha manodaṇḍaḥ kāyadaṇḍas tathaiva ca
yasyaite nihitā buddhau tridaṇḍīti sa ucyate // Manu_12.10
tridaṇḍam etan nikṣipya sarvabhūteṣu mānavaḥ
kāmakrodhau tu saṃyamya tataḥ siddhiṃ niyacchati // Manu_12.11
yo 'syātmanaḥ kārayitā taṃ kṣetrajñaṃ pracakṣate
yaḥ karoti tu karmāṇi sa bhūtātmocyate budhaiḥ // Manu_12.12
jīvasaṃjño 'ntarātmānyaḥ sahajaḥ sarvadehinām
yena vedayate sarvaṃ sukhaṃ duḥkhaṃ ca janmasu // Manu_12.13
tāv ubhau bhūtasaṃpṛktau mahān kṣetrajña eva ca
uccāvaceṣu bhūteṣu sthitaṃ taṃ vyāpya tiṣṭhataḥ // Manu_12.14
asaṃkhyā mūrtayas tasya niṣpatanti śarīrataḥ
uccāvacāni bhūtāni satataṃ ceṣṭayanti yāḥ // Manu_12.15
pañcabhya eva mātrābhyaḥ pretya duṣkṛtināṃ nṛṇām
śarīraṃ yātanārthīyam anyad utpadyate dhruvam // Manu_12.16
tenānubhūya tā yāmīḥ śarīreṇeha yātanāḥ
tāsv eva bhūtamātrāsu pralīyante vibhāgaśaḥ // Manu_12.17
so 'nubhūyāsukhodarkān doṣān viṣayasaṅgajān
vyapetakalmaṣo 'bhyeti tāv evobhau mahaujasau // Manu_12.18
tau dharmaṃ paśyatas tasya pāpaṃ cātandritau saha
yābhyāṃ prāpnoti saṃpṛktaḥ pretyeha ca sukhāsukham // Manu_12.19
yady ācarati dharmaṃ sa prāyaśo 'dharmam alpaśaḥ
tair eva cāvṛto bhūtaiḥ svarge sukham upāśnute // Manu_12.20
yadi tu prāyaśo 'dharmaṃ sevate dharmam alpaśaḥ
tair bhūtaiḥ sa parityakto yāmīḥ prāpnoti yātanāḥ // Manu_12.21
yāmīs tā yātanāḥ prāpya sa jīvo vītakalmaṣaḥ
tāny eva pañca bhūtāni punar apyeti bhāgaśaḥ // Manu_12.22
etā dṛṣṭvāsya jīvasya gatīḥ svenaiva cetasā
dharmato 'dharmataś caiva dharme dadhyāt sadā manaḥ // Manu_12.23
sattvaṃ rajas tamaś caiva trīn vidyād ātmano guṇān
yair vyāpyemān sthito bhāvān mahān sarvān aśeṣataḥ // Manu_12.24
yo yadaiṣāṃ guṇo dehe sākalyenātiricyate
sa tadā tadguṇaprāyaṃ taṃ karoti śarīriṇam // Manu_12.25
sattvaṃ jñānaṃ tamo 'jñānaṃ rāgadveṣau rajaḥ smṛtam
etad vyāptimad eteṣāṃ sarvabhūtāśritaṃ vapuḥ // Manu_12.26
tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet
praśāntam iva śuddhābhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet // Manu_12.27
yat tu duḥkhasamāyuktam aprītikaram ātmanaḥ
tad rajo pratīpaṃ vidyāt satataṃ hāri dehinām // Manu_12.28
yat tu syān mohasaṃyuktam avyaktaṃ viṣayātmakam
apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet // Manu_12.29
trayāṇām api caiteṣāṃ guṇānāṃ yaḥ phalodayaḥ
agryo madhyo jaghanyaś ca taṃ pravakṣyāmy aśeṣataḥ // Manu_12.30
vedābhyāsas tapo jñānaṃ śaucam indriyanigrahaḥ
dharmakriyātmacintā ca sāttvikaṃ guṇalakṣaṇam // Manu_12.31
ārambharucitādhairyam asatkāryaparigrahaḥ
viṣayopasevā cājasraṃ rājasaṃ guṇalakṣaṇam // Manu_12.32
lobhaḥ svapno 'dhṛtiḥ krauryaṃ nāstikyaṃ bhinnavṛttitā
yāciṣṇutā pramādaś ca tāmasaṃ guṇalakṣaṇam // Manu_12.33
trayāṇām api caiteṣāṃ guṇānāṃ triṣu tiṣṭhatām
idaṃ sāmāsikaṃ jñeyaṃ kramaśo guṇalakṣaṇam // Manu_12.34
yat karma kṛtvā kurvaṃś ca kariṣyaṃś caiva lajjati
taj jñeyaṃ viduṣā sarvaṃ tāmasaṃ guṇalakṣaṇam // Manu_12.35
yenāsmin karmanā loke khyātim icchati puṣkalām
na ca śocaty asaṃpattau tad vijñeyaṃ tu rājasam // Manu_12.36
yat sarveṇecchati jñātuṃ yan na lajjati cācaran
yena tuṣyati cātmāsya tat sattvaguṇalakṣaṇam // Manu_12.37
tamaso lakṣaṇaṃ kāmo rajasas tv artha ucyate
sattvasya lakṣaṇaṃ dharmaḥ śraiṣṭhyam eṣāṃ yathottaram // Manu_12.38
yena yas tu guṇenaiṣāṃ saṃsarān pratipadyate
tān samāsena vakṣyāmi sarvasyāsya yathākramam // Manu_12.39
devatvaṃ sāttvikā yānti manuṣyatvaṃ ca rājasāḥ
tiryaktvaṃ tāmasā nityam ity eṣā trividhā gatiḥ // Manu_12.40
trividhā trividhaiṣā tu vijñeyā gauṇikī gatiḥ
adhamā madhyamāgryā ca karmavidyāviśeṣataḥ // Manu_12.41
sthāvarāḥ kṛmikīṭāś ca matsyāḥ sarpāḥ sakacchapāḥ
paśavaś ca mṛgāś caiva jaghanyā tāmasī gatiḥ // Manu_12.42
hastinaś ca turaṅgāś ca śūdrā mlecchāś ca garhitāḥ
siṃhā vyāghrā varāhāś ca madhyamā tāmasī gatiḥ // Manu_12.43
cāraṇāś ca suparṇāś ca puruṣāś caiva dāmbhikāḥ
rakṣāṃsi ca piśācāś ca tāmasīṣūttamā gatiḥ // Manu_12.44
jhallā mallā naṭāś caiva puruṣāḥ śastravṛttayaḥ
dyūtapānaprasaktāś ca jaghanyā rājasī gatiḥ // Manu_12.45
rājānaḥ kṣatriyāś caiva rājñāṃ caiva purohitāḥ
vādayuddhapradhānāś ca madhyamā rājasī gatiḥ // Manu_12.46
gandharvā guhyakā yakṣā vibudhānucarāś ca ye
tathaivāpsarasaḥ sarvā rājasīṣūttamā gatiḥ // Manu_12.47
tāpasā yatayo viprā ye ca vaimānikā gaṇāḥ
nakṣatrāṇi ca daityāś ca prathamā sāttvikī gatiḥ // Manu_12.48
yajvāna ṛṣayo devā vedā jyotīṃṣi vatsarāḥ
pitaraś caiva sādhyāś ca dvitīyā sāttvikī gatiḥ // Manu_12.49
brahmā viśvasṛjo dharmo mahān avyaktam eva ca
uttamāṃ sāttvikīm etāṃ gatim āhur manīṣiṇaḥ // Manu_12.50
eṣa sarvaḥ samuddiṣṭas triprakārasya karmaṇaḥ
trividhas trividhaḥ kṛtsnaḥ saṃsāraḥ sārvabhautikaḥ // Manu_12.51
indriyāṇāṃ prasaṅgena dharmasyāsevanena ca
pāpān saṃyānti saṃsārān avidvāṃso narādhamāḥ // Manu_12.52
yāṃ yāṃ yoniṃ tu jīvo 'yaṃ yena yeneha karmaṇā
kramaśo yāti loke 'smiṃs tat tat sarvaṃ nibodhata // Manu_12.53
bahūn varṣagaṇān ghorān narakān prāpya tatkṣayāt
saṃsārān pratipadyante mahāpātakinas tv imān // Manu_12.54
śvasūkarakharoṣṭrāṇāṃ go'jāvimṛgapakṣiṇāṃ
caṇḍālapukkasānāṃ ca brahmahā yonim ṛcchati // Manu_12.55
kṛmikīṭapataṅgānāṃ viḍbhujāṃ caiva pakṣiṇām
hiṃsrāṇāṃ caiva sattvānāṃ surāpo brāhmaṇo vrajet // Manu_12.56
lūtāhisaraṭānāṃ ca tiraścāṃ cāmbucāriṇām
hiṃsrāṇāṃ ca piśācānāṃ steno vipraḥ sahasraśaḥ // Manu_12.57
tṛṇagulmalatānāṃ ca kravyādāṃ daṃṣṭriṇām api
krūrakarmakṛtāṃ caiva śataśo gurutalpagaḥ // Manu_12.58
hiṃsrā bhavanti kravyādāḥ kṛmayo 'medhyabhakṣiṇaḥ
parasparādinaḥ stenāḥ pretyāntyastrīniṣeviṇaḥ // Manu_12.59
saṃyogaṃ patitair gatvā parasyaiva ca yoṣitam
apahṛtya ca viprasvaṃ bhavati brahmarākṣasaḥ // Manu_12.60
maṇimuktāpravālāni hṛtvā lobhena mānavaḥ
vividhāṇi ca ratnāni jāyate hemakartṛṣu // Manu_12.61
dhānyaṃ hṛtvā bhavaty ākhuḥ kāṃsyaṃ haṃso jalaṃ plavaḥ
madhu daṃśaḥ payaḥ kāko rasaṃ śvā nakulo ghṛtam // Manu_12.62
māṃsaṃ gṛdhro vapāṃ madgus tailaṃ tailapakaḥ khagaḥ
cīrīvākas tu lavaṇaṃ balākā śakunir dadhi // Manu_12.63
kauśeyaṃ tittirir hṛtvā kṣaumaṃ hṛtvā tu darduraḥ
kārpāsatāntavaṃ krauñco godhā gāṃ vāggudo guḍam // Manu_12.64
chucchundariḥ śubhān gandhān patraśākaṃ tu barhiṇaḥ
śvāvit kṛtānnaṃ vividham akṛtānnaṃ tu śalyakaḥ // Manu_12.65
bako bhavati hṛtvāgniṃ gṛhakārī hy upaskaram
raktāni hṛtvā vāsāṃsi jāyate jīvajīvakaḥ // Manu_12.66
vṛko mṛgebhaṃ vyāghro 'śvaṃ phalamūlaṃ tu markaṭaḥ
strīm ṛkṣaḥ stokako vāri yānāny uṣṭraḥ paśūn ajaḥ // Manu_12.67
yad vā tad vā paradravyam apahṛtya balān naraḥ
avaśyaṃ yāti tiryaktvaṃ jagdhvā caivāhutaṃ haviḥ // Manu_12.68
striyo 'py etena kalpena hṛtvā doṣam avāpnuyuḥ
eteṣām eva jantūnāṃ bhāryātvam upayānti tāḥ // Manu_12.69
svebhyaḥ svebhyas tu karmabhyaś cyutā varṇā hy anāpadi
pāpān saṃsṛtya saṃsārān preṣyatāṃ yānti śatruṣu // Manu_12.70
vāntāśy ulkāmukhaḥ preto vipro dharmāt svakāc cyutaḥ
amedhyakuṇapāśī ca kṣatriyaḥ kaṭapūtanaḥ // Manu_12.71
maitrākṣajyotikaḥ preto vaiśyo bhavati pūyabhuk
cailāśakaś ca bhavati śūdro dharmāt svakāc cyutaḥ // Manu_12.72
yathā yathā niṣevante viṣayān viṣayātmakāḥ
tathā tathā kuśalatā teṣāṃ teṣūpajāyate // Manu_12.73
te 'bhyāsāt karmaṇāṃ teṣāṃ pāpānām alpabuddhayaḥ
saṃprāpnuvanti duḥkhāni tāsu tāsv iha yoniṣu // Manu_12.74
tāmisrādiṣu cogreṣu narakeṣu vivartanam
asipatravanādīni bandhanachedanāni ca // Manu_12.75
vividhāś caiva saṃpīḍāḥ kākolūkaiś ca bhakṣaṇam
karambhavālukātāpān kumbhīpākāṃś ca dāruṇān // Manu_12.76
saṃbhavāṃś ca viyonīṣu duḥkhaprāyāsu nityaśaḥ
śītātapābhighātāṃś ca vividhāni bhayāni ca // Manu_12.77
asakṛd garbhavāseṣu vāsaṃ janma ca dāruṇam
bandhanāni ca kāṣṭhāni parapreṣyatvam eva ca // Manu_12.78
bandhupriyaviyogāṃś ca saṃvāsaṃ caiva durjanaiḥ
dravyārjanaṃ ca nāśaṃ ca mitrāmitrasya cārjanam // Manu_12.79
jarāṃ caivāpratīkārāṃ vyādhibhiś copapīḍanam
kleśāṃś ca vividhāṃs tāṃs tān mṛtyum eva ca durjayam // Manu_12.80
yādṛśena tu bhāvena yad yat karma niṣevate
tādṛśena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute // Manu_12.81
eṣa sarvaḥ samuddiṣṭaḥ karmaṇāṃ vaḥ phalodayaḥ
naiḥśreyasakaraṃ karma viprasyedaṃ nibodhata // Manu_12.82
vedābhyāsas tapo jñānam indriyāṇāṃ ca saṃyamaḥ
ahiṃsā gurusevā ca niḥśreyasakaraṃ param // Manu_12.83
sarveṣām api caiteṣāṃ śubhānām iha karmaṇām
kiṃ cic chreyaskarataraṃ karmoktaṃ puruṣaṃ prati // Manu_12.84
sarveṣām api caiteṣām ātmajñānaṃ paraṃ smṛtam
tad dhy agryaṃ sarvavidyānāṃ prāpyate hy amṛtaṃ tataḥ // Manu_12.85
ṣaṇṇām eṣāṃ tu sarveṣāṃ karmaṇāṃ pretya ceha ca
śreyaskarataraṃ jñeyaṃ sarvadā karma vaidikam // Manu_12.86
vaidike karmayoge tu sarvāṇy etāny aśeṣataḥ
antarbhavanti kramaśas tasmiṃs tasmin kriyāvidhau // Manu_12.87
sukhābhyudayikaṃ caiva naiḥśreyasikam eva ca
pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca dvividhaṃ karma vaidikam // Manu_12.88
iha cāmutra vā kāmyaṃ pravṛttaṃ karma kīrtyate
niṣkāmaṃ jñātapūrvaṃ tu nivṛttam upadiśyate // Manu_12.89
pravṛttaṃ karma saṃsevyaṃ devānām eti sāmyatām
nivṛttaṃ sevamānas tu bhūtāny atyeti pañca vai // Manu_12.90
sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
samaṃ paśyann ātmayājī svārājyam adhigacchati // Manu_12.91
yathoktāny api karmāṇi parihāya dvijottamaḥ
ātmajñāne śame ca syād vedābhyāse ca yatnavān // Manu_12.92
etad dhi janmasāphalyaṃ brāhmaṇasya viśeṣataḥ
prāpyaitat kṛtakṛtyo hi dvijo bhavati nānyathā // Manu_12.93
pitṛdevamanuṣyāṇāṃ vedaś cakṣuḥ sanātanam
aśakyaṃ cāprameyaṃ ca vedaśāstram iti sthitiḥ // Manu_12.94
yā vedabāhyāḥ smṛtayo yāś ca kāś ca kudṛṣṭayaḥ
sarvās tā niṣphalāḥ pretya tamoniṣṭhā hi tāḥ smṛtāḥ // Manu_12.95
utpadyante cyavante ca yāny ato 'nyāni kāni cit
tāny arvākkālikatayā niṣphalāny anṛtāni ca // Manu_12.96
cāturvarṇyaṃ trayo lokāś catvāraś cāśramāḥ pṛthak
bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ ca sarvaṃ vedāt prasidhyati // Manu_12.97
śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
vedād eva prasūyante prasūtir guṇakarmataḥ // Manu_12.98
bibharti sarvabhūtāni vedaśāstraṃ sanātanam
tasmād etat paraṃ manye yaj jantor asya sādhanam // Manu_12.99
senāpatyaṃ ca rājyaṃ ca daṇḍanetṛtvam eva ca
sarvalokādhipatyaṃ ca vedaśāstravid arhati // Manu_12.100
yathā jātabalo vahnir dahaty ārdrān api drumān
tathā dahati vedajñaḥ karmajaṃ doṣam ātmanaḥ // Manu_12.101
vedaśāstrārthatattvajño yatra tatrāśrame vasan
ihaiva loke tiṣṭhan sa brahmabhūyāya kalpate // Manu_12.102
ajñebhyo granthinaḥ śreṣṭhā granthibhyo dhāriṇo varāḥ
dhāribhyo jñāninaḥ śreṣṭhā jñānibhyo vyavasāyinaḥ // Manu_12.103
tapo vidyā ca viprasya niḥśreyasakaraṃ param
tapasā kilbiṣaṃ hanti vidyayāmṛtam aśnute // Manu_12.104
pratyakṣaṃ cānumānaṃ ca śāstraṃ ca vividhāgamam
trayaṃ suviditaṃ kāryaṃ dharmaśuddhim abhīpsatā // Manu_12.105
ārṣaṃ dharmopadeśaṃ ca vedaśāstrāvirodhinā
yas tarkeṇānusaṃdhatte sa dharmaṃ veda netaraḥ // Manu_12.106
naiḥśreyasam idaṃ karma yathoditam aśeṣataḥ
mānavasyāsya śāstrasya rahasyam upadiśyate // Manu_12.107
anāmnāteṣu dharmeṣu kathaṃ syād iti ced bhavet
yaṃ śiṣṭā brāhmaṇā brūyuḥ sa dharmaḥ syād aśaṅkitaḥ // Manu_12.108
dharmeṇādhigato yais tu vedaḥ saparibṛṃhaṇaḥ
te śiṣṭā brāhmaṇā jñeyāḥ śrutipratyakṣahetavaḥ // Manu_12.109
daśāvarā vā pariṣad yaṃ dharmaṃ parikalpayet
tryavarā vāpi vṛttasthā taṃ dharmaṃ na vicālayet // Manu_12.110
traividyo hetukas tarkī nairukto dharmapāṭhakaḥ
trayaś cāśramiṇaḥ pūrve pariṣat syād daśāvarā // Manu_12.111
ṛgvedavid yajurvic ca sāmavedavid eva ca
tryavarā pariṣaj jñeyā dharmasaṃśayanirṇaye // Manu_12.112
eko 'pi vedavid dharmaṃ yaṃ vyavasyed dvijottamaḥ
sa vijñeyaḥ paro dharmo nājñānām udito 'yutaiḥ // Manu_12.113
avratānām amantrāṇāṃ jātimātropajīvinām
sahasraśaḥ sametānāṃ pariṣattvaṃ na vidyate // Manu_12.114
yaṃ vadanti tamobhūtā mūrkhā dharmam atadvidaḥ
tatpāpaṃ śatadhā bhūtvā tadvaktṝn anugacchati // Manu_12.115
etad vo 'bhihitaṃ sarvaṃ niḥśreyasakaraṃ param
asmād apracyuto vipraḥ prāpnoti paramāṃ gatim // Manu_12.116
evaṃ sa bhagavān devo lokānāṃ hitakāmyayā
dharmasya paramaṃ guhyaṃ mamedaṃ sarvam uktavān // Manu_12.117
sarvam ātmani saṃpaśyet sac cāsac ca samāhitaḥ
sarvaṃ hy ātmani saṃpaśyan nādharme kurute manaḥ // Manu_12.118
ātmaiva devatāḥ sarvāḥ sarvam ātmany avasthitam
ātmā hi janayaty eṣāṃ karmayogaṃ śarīriṇām // Manu_12.119
khaṃ saṃniveśayet kheṣu ceṣṭanasparśane 'nilam
paktidṛṣṭyoḥ paraṃ tejaḥ snehe 'po gāṃ ca mūrtiṣu // Manu_12.120
manasīnduṃ diśaḥ śrotre krānte viṣṇuṃ bale haram
vācy agniṃ mitram utsarge prajane ca prajāpatim // Manu_12.121
praśāsitāraṃ sarveṣām aṇīyāṃsam aṇor api
rukmābhaṃ svapnadhīgamyaṃ vidyāt taṃ puruṣaṃ param // Manu_12.122
etam eke vadanty agniṃ manum anye prajāpatim
indram eke pare prāṇam apare brahma śāśvatam // Manu_12.123
eṣa sarvāṇi bhūtāni pañcabhir vyāpya mūrtibhiḥ
janmavṛddhikṣayair nityaṃ saṃsārayati cakravat // Manu_12.124
evaṃ yaḥ sarvabhūteṣu paśyaty ātmānam ātmanā
sa sarvasamatām etya brahmābhyeti paraṃ padam // Manu_12.125
ity etan mānavaṃ śāstraṃ bhṛguproktaṃ paṭhan dvijaḥ
bhavaty ācāravān nityaṃ yatheṣṭāṃ prāpnuyād gatim // Manu_12.126
samāptaṃ mānavaṃ dharmaśāstram
- Notizen
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Rechtsinhaber*in
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2022).
1_sanskr.
tei.
transformations.
plaintext.
sa_manusmRti. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen.
https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-8E39-3