Maṇḍanamiśra: Vibhramaviveka
ātmakhyātir asatkhyātir akhyātiḥ khyātir anyathā
parīkṣakāṇāṃ vibhrāntau vivādāt sā vivicyate //
asac cakasti na vyomakusuma? na .............
arthaḥ prakāśate 'to dhīs tadākāreti kecana //
asaṃbhavi ca yāvac ca tāvat saṃparihīyatām
saṃvedyākārasaṃtyāgo na bhrāntitve 'vakalpate //
ekadeśāpabādhena kalpamāne ca bādhake
na sarvabādhanaṃ yuktam iti nyāyavidaḥ sthitāḥ //
anyo bahir bhāsamāno nāntar arhati dhāraṇam
asattaiva varaṃ tasya bhrāntitvānuguṇā hi sā //
nāntarvartitayā bhrāntir asattvena tu seṣyate
akalpayitvāntas tasmād asattāṃ khalv acīkḷpat //
nāntarvartibahirbhāso bhrāntitvānupapattitaḥ
asattvenaiva tatkḷptau na pramāṇavatī hi sā //
yathāvabhāsamānasya kalpyāsattā niyogataḥ
antarbhāve 'pi ca bahirbhāve bhrāntir na yujyate //
akhyāter aviśeṣeṇa syāt suṣupte 'pi vibhramaḥ
akhyātiḥ khalu tatrāpi na cākhyātir viśiṣyate //
upālambhasya na padam asato 'tra prakāśanam
ata eva yato bhrāntiḥ samyakkhyātau tathā bhavet //
yujyate nānyathākhyātir niradhiṣṭhānavibhrame
svapne hi niradhiṣṭhāno vibhramo vītasaṃśayaḥ //
tatrāpy avartamānaṃ ced gṛhyate vartamānavat
avartamānasyāsattā khapuṣpān na viśiṣyate //
atyantānanubhūtānāṃ parasparaparāṇudām
dṛṣṭeś cāvartamānasya na khyānaṃ vartamānavat //
khapuṣpatulye kā khyātir nīrūpeṇaiva bhāsanāt
tad api vyavahārāṅgaṃ rūpavattvena bhāsanāt //
kalpanāyām api tv evaṃ nāsatkhyātivivarjanam
prakārāntarasaṃsargo nanv asann eva bhāsate //
tasmād asata evedaṃ rūpavattvena bhāsanam
avaśyakalpanīyatvāt kalpanāyāś ca lāghavāt //
prāktattvajñānasaṃskāras tatprabodhas sakāranaḥ
smarāmīti pramoṣas sahetur indriyayoginaḥ //
bhrāntau sahākṣair manaso duṣṭatāntarvivartitā
kāmaprakarṣamaraṇamūrcchāśokāmayādiṣu //
ucchedakeṣu bahulaṃ saṃskārasyānuvartanam
parapakṣeṣu kalpyāni bhūyiṣṭhānīti dṛśyate //
sarvasaṃskāravicchedimaraṇāntarite 'smṛteḥ
janmāntarānubhūtaṃ ca na smaryata iti sthitam //
........ ........ /
prāk[ ....... ........ ] //
mandasaṃskārasahakṛd ucchede tena vā vinā
doṣaiḥ kṣataṃ manaḥ kāryi praṇidhānādivarjitam //
doṣair avikṛtaṃ svasthaṃ praṇidhānādisaṃskṛtam
na kāryavaj jāgarāyām aho nayavidāṃ paraḥ //
doṣakṣatiḥ kāryaśaktihānirūpā ca vidyate
atirekaś ca kāryasyety aho nyāyavivekitā //
adhyārope bhaved gauṇī vāhīke gomatir yathā
na saṃvidānuguṇyaṃ syān na vivekamatir yadi //
akhyātir api saṃvittiṃ naivānveti yato matiḥ
sāmānādhikaraṇyena rūpyam etad iti sthitā //
tasmād vibhrama evāyam iti yukto viniścayaḥ
na saṃvidanusāreṇa nimittaṃ tasya yujyate //
ato 'nirvacanīyatvaṃ varaṃ brahmavido viduḥ
avidyāyā avidyātvam anyathā parihīyate //
sattve na mithyā śūnyatve durnirūpaṃ prakāśanam
sadasatbhyām anirvācyāṃ tām avidyāṃ pracakṣate //
vastuno 'nveṣaṇā tasyāṃ bāhyābhyantaravartinaḥ
na yujyate yatra tatra vedyavastuni tatkṣateḥ //
nāmarūpaprapañco 'yam avidyaiva ca varṇyate
anyasya tv anyathā khyātau na prapañcavyapahnavaḥ //
akhyātau śūnyam eva syāt prapañcaḥ kiṃnibandhanaḥ
aprapañcaḥ saprapañcarūpo bhātīti yujyate //
asphuṭāgrahaṇe kāmam mā bhasi sphuṭam ātmanā
avidyamāne tv adhyasye vaiśvarūpyaṃ vṛthākṛtam //
citau vicitrākārāyāṃ prapañcātmatayaiva hi
anirmokṣas tathā ca syād athavānityatāpatet //
anekākāravibhrāntau gandharvanagarādiṣu
ākārā vyaktam ekasyā dhiyo 'satyāś cakāsati //
na bhūtaṃ cetaso rūpaṃ nādhyāropāsphuṭagrahau
vibhrameṣu vivartatvam ato brahmavidāṃ matam //
asato bhāsanāyogād virodhāt saṃvido 'paraḥ
avocan nipuṇaṃmanyo vibhramaṃ samyagagraham //
na kiñcid bhāsate ceti viruddham iva dṛśyate
bhāsane rūpavattvena nāsat saṃvidvirodhataḥ //
anyasyāpy anyathā khyātir ata eva na yujyate
anyat prakāśate cānyad grāhyam ity atidurghaṭam //
ālambanaṃ na hetutvamātrād akṣe 'pi tad yataḥ
ālambanaṃ na hetutvamātreṇa vyavatiṣṭhate //
yady ālambanarūpāc ca dhīr anyad avabhāsate
tato 'nālambanaiva syāt tasya tallakṣaṇacyuteḥ //
tathā ca tatsvabhāvāyā nārthatattvaviniścayaḥ
sāpekṣāyā api grāhyahīnā sā ced avedikā //
........ ........ //
smṛtitvāśaṅkayā nātra vartamāne na niścayaḥ
vivekāgrahaṇaṃ yasmād dhetubhāve na yujyate //
hetūpaghāte khalu tat tadabhāve sphuṭagrahaḥ
yatnenānupalabdheś ca tadabhāve ca niścayaḥ //
sadṛśādṛṣṭacintādyāḥ smṛtibījasya bodhakāḥ
smarāmīti ca pramoṣāt prāyeṇādhyakṣavibhramaḥ //
iti pūrvaḥ pakṣaḥ //
ekāntasattve kā bhrāntir asattve kiṃ prakāśatām
dvayānuguṇyād vṛddhānāṃ saṃmatā khyātir anyathā //
yatra na prathate kiñcit tatra tāvan na vibhramaḥ
suṣuptāv iva bhūcchāyā tamo bhāvo yathekṣyate //
dvayor ekasya vā khyātir asamyag vibhramo mataḥ
tatra keyam asamyaktā vijñānastham apāṭavam //
atha sarvaprakārāṇām agrahaḥ kasyacid grahaḥ
vastuno 'tatprakārasya tathā khyātis tu neṣyate //
tatra dūrasthite sūkṣme bhavaty apaṭudarśanam
sāmānyamātrakhyātir vā na bhramaś ca pratīyate //
na ca sarvātmanārthasya jñānaṃ kiñcana bodhakaṃ
sarvavijñānamithyātvam āpannaṃ punar anyathā //
ato nāvartamānatvājñānāt svapnamatir mṛṣā
vartamānatvabodhāt tu tathaikatvādhiropaṇāt //
mithyā rajatadhīr nātra vivekānavadhāraṇāt
pratyabhijñānavibhrāntau na smṛtitvaṃ na gamyate //
ekasya ca viviktatvād itarasya viviktatā
pratyakṣād avivekāc ca yuktaḥ pratyakṣavibhramaḥ //
syāt smṛtād avivekāc ca smṛtigocaravibhramaḥ
........ ........ //
........ ........
niyatā na pravṛttiḥ syān neṣṭā cet khyātir anyathā //
na dṛśyādṛśyayor bhedaḥ khyātiś cen nepsitātmanaḥ
nanu no viparītārthā dhīḥ pratītivirodhataḥ //
anāśvāsāc ca rajatapratyayo rajate smṛtiḥ
naitan na hi pravarteta śuktikāśakale tadā //
rajate sā pravṛttiś cen na tasyāsaṃnidhānataḥ
asaṃnidhānābodhāc cet pravṛttiniyamaḥ kutaḥ //
pravartate yat tatraiva tat tatsaṃnidhikāritam
anyatra bhedagrahaṇād vivekāgrahaṇāt tathā //
pravṛttibhedaḥ sādṛśyād vivekāgrahaṇaṃ yadi
adṛṣṭeṣu pravarteta loṣṭādiṣv avivekataḥ //
na tatra yadi tadbuddhiḥ śuktikāśakale 'pi na
athāsti viparītārthā khyātir nihnūyate katham //
adṛṣṭatvād apravṛttiḥ śuktikāśakale samā
dṛṣṭaṃ tad yena rūpeṇa tat pravṛtter akāraṇam //
dṛṣṭasmṛtāvivekāc ced idam atra parīkṣyatām
tattvabodhād apātatvabodhād rajatavedanāt //
dṛṣṭe pravṛttiḥ pūrvasmin viparītārthatā mateḥ
na dṛṣṭādṛṣṭayor bhedaḥ parasmin nopayoginī //
khayogadarśane te hi samāropopayoginī
nādṛṣṭe 'saṃprayukte vā cākṣuṣaḥ syād viparyayaḥ //
smṛtipramāṇaphalayor nānātvaṃ yadi ceṣyate
vivecitas tayos svārtho 'vivekaḥ kiṃnibandhanaḥ //
anyasmāt sā svaviṣayaṃ vivinakti smṛtir na cet
sāmānyadṛṣṭau cānyasya smṛtau syād vā sadā bhramaḥ //
smarāmīti vivekān na yadi naitat prakalpate
phalābhede phalonneyajñānabhedamatiḥ kutaḥ //
smarāmīti ca vijñānaṃ smṛter anyad udāhṛtam
na ca mānaphalād bhinnā tat siddhyati phalād ṛte //
manodoṣād yadi svārtho na smṛtyā pravivicyate
timirādau kathaṃ svasthe svānte keśādivibhramaḥ //
na tatrāpi mano duṣṭam arthāntaravivecanāt
jñānād eva hi dṛṣṭatvakalpanāyāś ca gauravāt //
budhyamāno vivekaṃ ca paśyāmīndriyadoṣataḥ
citrādirūpān dīpādīn iti lokaḥ prabhāṣate //
indriyāṇāṃ doṣabhedān niyatabhrāntidarśanam
na syād yasyāgrahe doṣavyāpāra iti niścayaḥ //
na ca sarvā niyogena bhrāntiḥ sādṛśyabandhanā
śvete pītabhramo dṛṣṭo madhure tiktavibhramaḥ //
avyāpṛtau ca tatprāpter nātaḥpittapravedanam
atyāsannasya saṃvittir durlabhā cāñjanādivat //
na cākṣavṛttitajjanmajñānabhedāvivekajāḥ
dvicandrādibhramās te hi na pratyakṣe na ca smṛte //
anyathālambanatve ca na nirālambanā matiḥ
anyenāpi hi rūpeṇa cakṣur nālambate 'kṣadhīḥ //
ālambanārthas tadyuktavyavahārasya yogyatā
anyasyāpi hi naivānyas sa ity eva hi darśitam //
pravṛttiś śuktiśakale tathā ca rajatārthinaḥ
ābhāsate kathañcic ca tan nātyantaṃ na bhāsate //
tena nāveādikā yat tu tadrūpāvyabhicārataḥ
prāmāṇyam ānapekṣyaṃ hi syād anyathā trapākaram //
trapākaraṃ kathaṃ tan naḥ svataḥprāmāṇyavādinām
apy anyo 'vyabhicāreṇa dhīprāmāṇyam upāgamat //
bodhād eva pramāṇatvam iti mīmāṃsakasthitim
vidann avyabhicāreṇa tāṃ vyudasyaty apaṇḍitaḥ //
arthenāvyabhicāraś cen nābuddhena pramīyate
jñānasyāvyabhicārāc ca tadbodha iti durghaṭam //
upāsyo 'vyatirekaś ca tajjñānasya tathānyathā
nāsiddhāvyatirekeṇa sa parāmṛśyate .......... //
api cāvyatireko 'pi jñānarūpeṇa vedyate
khyātau ca viparītāyāṃ tadvirodhaprasaṅgataḥ //
tathā sati tad evāstu viṣayasyāvabodhakam
artho nāvyatirekeṇa tatsāmarthyāptasaṃvidā //
vyabhicārāpratītyā ced aprāmāṇyanirākṛtiḥ
dūṣite vyabhicāreṇa na syāj jñāne pramāṇatā //
naitad avyabhicāreṇa prāmāṇyaṃ yasya duṣyati
vyabhicārād asau liṅgaṃ yathā nākṣaṃ tathāpi tat //
saṃbandhajñānasāpekṣaṃ yad upaity upayogitām
dūṣitaṃ vyabhicāreṇa tat syāt saṃśayakāraṇam //
duṣyati vyabhicāreṇa bodhakaṃ sattayaiva na
vijñānāc cārthasaṃvittis sattayaivendriyādivat //
liṅgasyāvyabhicārād yat prāpyate rūpato 'sya tat
siddhapratyayasāmarthyapūrvau neto nimittatām //
prāmāṇye tadabhāve cāvyatirekaviparyayau
tathā hy avyatireko 'pi bodhād evopavarṇitaḥ //
vyatireko bādhabodhād iti tacchrutiyuktatā
asiddhe jñānasāmarthye so 'siddho dūṣakaḥ katham //
siddhe 'pi siddhasāmarthyam asāmarthyaṃ kathaṃ nayet
nanu ca vyabhicāritve bādhakajñānasaṃmate //
jñānarūpasya tenaiva vihanyeta pramāṇatā
artho yathā jñānarūpāt tathaivety avasīyate //
vyabhicāramater eva na tathaiveti gamyate
tat satyaṃ bādhakajñānaṃ yatra tatra vihanyate //
anyatra tu vighātaḥ syān na sākṣān nāpi cārthataḥ
anumānaṃ bhavet tac ca tenāpahṛtagocaram //
nodeti jāgrato buddhir iti bhāṣye nidarśitam
vyabhicārajñānamātrāt prāmāṇyasya na naḥ kṣatiḥ //
vyabhicāriṇi nāśvāsaḥ ........
........ ........ //
tridhāpi vyabhicāreṇa prāmāṇyaṃ nopahanyate
uktaṃ nāvyatirekasya pramāṇatvanimittatā //
yena syād dhetvabhāvena vyabhicāre viparyayaḥ
dhūmādīnām api na tad varṇyate 'vyabhicārataḥ //
bodhād eva tadutpattāv aṅgabhāvo 'sya sammataḥ
tathā hy avyabhicārāṇāṃ kutaścana nimittataḥ //
bodhasyānudaye kaścit prāmāṇyaṃ nānumanyate
ekārthaniyataṃ bodhaṃ janayad vyabhicāry api //
pramāṇam iṣyate cakṣur nīle bhāve site bhavat
na cāpi vyabhicārasya sākṣāt prāmāṇyaghātitā //
kvacid dṛṣṭā bhrāntibodhe bādhadhīr upaghātikā
prameyatvordhvatādīnāṃ bodha evāvadhārakaḥ //
nāstīti na pramāṇatvaṃ hetvabhāvāc ca nāsty asau
tadbhāvāc ca pramāṇatvam akṣāṇāṃ vyabhicāriṇām //
na cāvadhārite yukto dvaividhyāt saṃśayodbhavaḥ
na niścite 'pi hi sthāṇāv ūrdhvatvena viśerate //
........ ........
na cāvadhāraṇād eva tattvato 'navadhāraṇam //
evaṃ yatas tato naivaṃ bhaved atisubhāṣitam
utpattyaiva ca vijñānaṃ tathātvasyāvadhārakam //
na cet tathā nānyato 'pi tasya prāmāṇyasambhavaḥ
pramāṇatvāpramāṇatve 'vyatirekaviparyayau //
anaṅge iti moghaiva tayor atra vicāraṇā
ato 'vadhāraṇābhāsavyabhicārāt parīkṣaṇam //
prastutya ..... ........
hetvabhāve phalābhāvaniyamo syāt tato gate //
abhāve hetudoṣāṇāṃ tathākhyātiviniścayaḥ
hetau phalaṃ na niyataṃ pariṇāmādyapekṣiṇi //
aduṣṭe 'pi tato hetau na sphuṭagrahaniścayaḥ
pratyakṣo 'nubhavaḥ sādhyo na hetor vyabhicāriṇaḥ //
viparyayaphalābhāvo hetvabhāvāt tu yujyate
nirodhād yuktakāryasya viparītasya sādhanāt //
doṣāṇāṃ nitarāṃ doṣabhāvo 'bhivyaktim ṛcchati
kāryātireko jaṭhare vahnau dṛṣṭaś ca bhasmake //
kāmādyupaplute citte dṛṣṭitā smaraṇātmani
sāmānādhikaraṇyenāmukhyarūpya pratītitaḥ //
abhinnaikā ca sā saṃvit kaṃ pakṣam apabadhatām
śūnyaṃ prakāśate ceti dvayaṃ vipratiṣedhavat //
bhāsane rūpavattvena śūnyaivocyeta śūnyatā
sarvarūpaviveko hi śūnyam ity abhibhāṣyate //
parai rūpābhyupagame tatra śūnyaiva śūnyadhīḥ
abhāvo bhāvarūpeṇa bhātīti yadi manyate //
anyathā khyātir eveṣṭā śūnyaṃ tad api cen matam
naitad vipratiṣidhyete śūnyatābhāvarūpate //
ato 'taddeśakālatvamātraṃ tasyeha śūnyatā
nanv asti yad yathā vastu tathā khyātau na vibhramaḥ //
na yathāsti tathā khyātau śūnyakhyāter na mucyate
kecid āhuḥ prakāribhyaḥ prakārā na cakāsati //
viviktās te tathā bhānti te ca santa iti sthitiḥ
anye tanmātraśūnyatvaṃ manvate nānyathā bhramaḥ //
nānyathā dhīr vastuniṣṭhā vastvālambād vinā na sā
svayaṃ tu vārttikakṛtā samādhir iha varṇitaḥ //
bhāvāntaram abhāvo 'nyo na kaścid anirūpaṇāt
satyaṃ yathāsti na tathā bhāsane vibhramo mataḥ //
na yenāsti prakāreṇa na tu tucchaḥ pratīyate
tathā katham abhāvyo 'sya sa hi bhāti tathā ca saḥ //
bhāvāntaram abhāvo hi kayācit tu vyapekṣayā
anyathākhyātipakṣe ca na prakārāntaraṃ na sat //
anyasya ca na tasyeti khyātir yuktā mṛṣā ca sā
prakārāntarasaṃsargo nanv asann eva bhāsate //
saṃvedyaṃ nanyarupatvam anyasya ..............
bhinnayor atra saṃsargo na kaścid avabhāsate //
anyātmanāparakhyātiḥ sa cābhāve 'sya tan mṛṣā
abhāvagrāhiṇī buddhir bhāvāntaram upāśritā //
tadanyasmāt pṛthaktvena nirupākhyo na vidyate
ato bhāvāntaraṃ muktvā tatrābhāvānirūpaṇāt //
na buddhyā bhāvaśūnyatvaṃ mṛṣā ceti vipaścitaḥ
na vai śaśaviṣāṇe 'pi khyātasya nirupākhyatā //
śaśasaṃsargirūpaṃ hi viṣāṇaṃ tatra gamyate
avastu tac ca no yena khuradharmiṇi vīkṣitam //
asaṃsṛṣṭasya so 'bhāva iti khyātir mṛṣā ca sā
aṅgulyagre hastiyūtham ity eṣā pratibhā tathā //
svapne 'py avartamānasya grahaṇaṃ vartamānavat
nāviśeṣaḥ khapuṣpāc ca svakāle tasya vastutā //
tatkālam eva hi jñeyaṃ jñānam eva tu saṃprati
vartamānatvam apy atra dṛṣṭam anyatra rūpyate //
anyasyāpy anyathā dṛṣṭiḥ parasparavirodhinām
atyantānanubhūtatvam asti tatkāritaṃ yataḥ //
na jñeyaśūnyaṃ vijñānaṃ svātmahāniprasaṅgataḥ
nirupākhyād ātmayogād asvātantryāc ca cetasaḥ //
pramāṇavanty adṛṣṭāni kalpyante subahūny api
saṃskāracchedahetūnāṃ tattvaṃ naikāntataḥ sthitam //
janmāntarānubhūtaṃ ca na smaryata iti sthitam
tatkarmaphalasaṃbandhaṃ pratīti pratijānate //
tathā hy anādau saṃsāre karmabhedān smarann api
anantakṛtakarmatvāt ko vidyāt kasya kiṃ phalam //
svāntasyopaplavaḥ svapne smṛtibījasya bodhakaḥ
tasya ca jagrato 'bhāvān nodeti svapnadarśanam //
kāmādyupaplave 'py evaṃ kāryādhikyam udāhṛtam
agrāhyam eva gṛhṇāti svayaṃ kalpayati hy ayam //
doṣakṣatasya manasas tat kāryaṃ .................
tad adhyārope no gauṇī tathety adhyavasāyataḥ //
khyāti sannihite 'śūnyaṃ sad bhāvāntaraghaṭṭitam
prabhāsatām asattā tu no śūnyaṃ tad anātmakam //
........ ........ //
evaṃ nirvacanīyā ca nāvidyā parihāsyate
avidyātvaṃ yato 'nyasya sānyarūpaṃ prakāśayet //
........ ........ //
........ ........ //
........ ........ //
bādhyajñānasya mithyātvaṃ nānyathā vyavatiṣṭhate
tena yāvad bādhanīyaṃ tāvan mithyeti yujyate //
bhrāntijñeye ca bāhyatvaṃ bādhakair na nirasyate
na gamyate 'ntarvartitvaṃ nānirvācyatayā matiḥ //
kiṃ tv ataddeśakālatvaṃ gamyate bāhyavastunaḥ
tasmān na bāhyavastutvaṃ mṛṣā bodhān na bādhanāt //
prasaktapratiṣedhātmā bādho 'khyātau na yujyate
sādhayaty anyathā khyātiṃ bādha eva ca naḥ sphuṭam //
prasañjikā hi nākhyātir asmatpakṣe tu yujyate
na cāgrahaniṣedho 'yaṃ sarvajñānaprasaṅgataḥ //
vivekadhīr niṣedho 'yaṃ na pratītyānugamyate
na krame yaugapadye vā vivekamatir īdṛśī //
avivekagrahe syāc cet satyaṃ na tu viviktayoḥ
agrahe prāptyabhāvena prāpteḥ pūrvaṃ tu yujyate //
........ ........
dvayor abhāvāt svapne ca viveko gamyate kayoḥ //
smṛtatvenāvivikte cet tathā bādhā vihanyate
syāt sarvaivaṃvidhā bādhā paścāt dharmiṇi dharmadhīḥ //
tad yuktaṃ bādhakajñānād vācoyuktir iyaṃ bhavet
arthe 'nyathāpi saty eṣa dhiyākāraḥ pratīyate //
ātmakhyātau sarvam evāntar āhuḥ śūnyakhyātau śūnyam eveti kecit
akhyātau no tattvamithyāvibhāgas tasmād eṣāṃ vibhramāṇāṃ vivekaḥ //
- Notes
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Holder of rights
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_maNDanamizra-vibhramaviveka. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-9526-F