oṃ tatsadbrahmaṇai namaḥ
nyāyamālāyā ādau svakīyagranthatvadyotanāya svamudrārūpamanekārthagarbhe devatānamaskārapratipādakaṃ ślokaṃ paṭhati -
START MJaiNy 1,1.1
START MJaiNy 1,1.2
iṣṭadevatāṃ namaskṛtya cikīrṣitārthaparipālanāya pālake svāmini vidyamānaṃ mahimānamanusmarati --
atra cikīrṣite dharmaśāstre vartamānānāṃ dvādaśānāmadhyāyānāṃ ye pratipādyā arthāḥ, ye ca nītiśāstroktā rājadharmāḥ, te sarve 'pyasminbhūpatāvupalabhyante | nītipakṣe - yuktiryogaḥ saṃdhiḥ | sā ca yuktirmānavatī | mānaḥ satkāraścaturṣu sāmabhedadānadaṇḍeṣūpāyeṣu prathama upāyaḥ | vairiṇo buddhibhedo dvitīyaḥ | etābhyāṃ dānadaṇḍāvapyupalakṣyete | etaiścaturbhirūpāyairviśeṣeṇārthaṃ dhanaṃ bhajati prāpnoti | etāvatā śatrukṣayaḥ kathitaḥ | avaśiṣṭena svarājyapratipālanaprakāraḥ pratipadyate -- āpteṣvamātyaprabhṛtiṣu puruṣeṣu 'ayamīdṛśasya vyāpārasya yogyo nānyasya' ityevamūhāpohakuśalaḥ | 'rājasabhāyāmete tapasvinaḥ pūjyā viprā dakṣiṇabhāga upaveśanīyāḥ, ete ca bhṛtyā vāmabhāge' iti kramaṃ karoti tattadgrāmeṣvadhikṛtānpuruṣānucitabuddhipradānena prayoktuṃ nipuṇaḥ | samudraparyantatvenātibahalasya deśasyonnatiḥ samastavastusaṃpattiḥ | sā ca pararāṣṭranivāsibhiḥ sakalapraṇibhiḥ ślāghyate | 'idaṃ kartavyam, idaṃ na' ityevaṃ kāryākāryaviṣayā sphūrtistasyāmadhikāro 'sya rājño nityaḥ sarvatrāpratihatabuddhitvāt | gato nivāritaḥ satāṃ tapasvināmābādho vighno yenāsau gatasadābādhaḥ | deśāntarādhipatīnāṃ rājñāmetadadhīnatvenāparapreṣyatvādayaṃ svatantraḥ | jagadīśvarasya vidyātīrthamunerbhogamūrtitvenāyamīśvaraḥ | yasya sabhāyāṃ goṣṭhīrūpaḥ prasaṅgo vedārthaviṣayatvena śrutimān |
START MJaiNy 1,1.3
rājñaḥ sarvajñatvaṃ sopapattikaṃ prakaṭayati --
START MJaiNy 1,1.4
uktaguṇopetasya rājño mantriṇaṃ nānāpurāṇaprasiddhadṛṣṭāntairhitakāritayā praśaṃsati --
START MJaiNy 1,1.5
cikīrṣitagranthe śraddhātiśayamutpādayituṃ kartṛgauravaṃ prakaṭayati --
START MJaiNy 1,1.6
granthamāripsurgurumūrtyupādhikaṃ sakalavedaśāstrapravartakatvenātrociteṣṭadevatārūpaṃ parameśvaramādau namaskṛtya śrotṛpravṛttisiddhyarthaṃ viṣayaprayojane darśayaṃstaṃ granthaṃ pratijānīte --
START MJaiNy 1,1.7-8
kariṣyamāṇasya granthasya prakāraṃ darśayati --
START MJaiNy 1,1.9
tameva granthāgauvarabhāvaṃ sphuṭīkurvanrūpakavyājena subodhatvaṃ darśayati --
ślokena ślokābhyāṃ ślokairvā yathāsaṃbhavaṃ nyāyaḥ saṃgṛhyatām | sarvathāpisahasranyāyasaṃgraharūpo granthaḥ ślokasahasradvayapūrterarvāgeva samāṃpsyate, na tu sahasradvayamattikrāmati | bhāṣyaṭīkādīnāṃ bahutvādduravagāhatvācca mīmāṃsā sāgarasabhā pūrvamāsīt |
START MJaiNy 1,1.10
saṃgatiṃ vyutpādayati -
START MJaiNy 1,1.11-12
śāstrasyādhyāyānāṃ cāsādhāraṇaṃ viṣayaṃ darśayati -
lakṣaṇānyadhyāyāḥ | dvādaśānāṃ lakṣaṇānāṃ samāhāro dvādaśalakṣaṇī | tādṛśasya dvādaśalakṣaṇopetasya śāstrasya dharmo viṣayaḥ | pramāṇādayaḥ prasaṅgāntā dvādaśa padārthāḥ kramāddvādaśānāmadhyāyānāṃ viṣayāḥ | prathame 'dhyāye - vidhyarthavādādirūpaṃ pramāṇaṃ nirūpitam | dvitīye-yāgadānādi karmabhedaḥ | tṛtīye - prayājādīnāṃ darśapūrṇamāsādyarthatvena taccheṣatvam | caturthe - 'godohanasya puruṣārthatvaprayuktyānuṣṭhānam, na tu kratvarthatvaprayuktyā' ityevamādayaḥ | pañcame - kramaniyatividheyatvādayaḥ | ṣaṣṭhe - 'karturadhikāro nāndhādeḥ' ityādayaḥ | saptame -"samānaṣitaracchayenena"ityādipratyakṣavacanena, agnihotrādināmnānumitavacanena ca sāṃmānyato 'tideśaḥ | aṣṭame -"saurye caruṃ nirvapet"ityatra nirvāpastaddhitena devatānirdeśa ekadevatātvamauṣadhadravyakatvamiti liṅgenā'gneyapuroḍāśetikartavyataiva, nānyasyetyevamādirviśeṣato 'tideśaḥ |
START MJaiNy 1,1.13
pādānāmasādhāraṇaṃ viṣayaṃ darśayati -
prathame pāde - vidhirūpaṃ mānamīritam | dvitīye - arthavādarūpam | arthavādo mantrasyāpyupalakṣakaḥ | tṛtīye - smṛtirūpam | smṛtirācāramapyupalakṣayati |
START MJaiNy 1,1.14
START MJaiNy 1,1.15
tṛtīyādhyāyasya prathame pāde - śeṣatvabodhakānāṃ śrutiliṅgādīnāṃ madhye śrutirvicāritā | dvitīye - liṅgam | tṛtīye - vākyaprakaraṇādi | caturthe - nivītopavītādiṣvarthavādatvavidhitvādinirṇayahetuḥ śrutyādeḥ parasparavirodhasadasabhdāvaḥ |
START MJaiNy 1,1.16
START MJaiNy 1,1.17
START MJaiNy 1,1.18
ṣaṣṭhādhyāyasya prathame pāde - karmādhikāraḥ karturasti, andhādernāsti, striyā asti, sa ca patyā saha, ityevamādinādhikārī nirūpitaḥ | dvitīye - tatrādhikāriṇāṃ pratyekaṃ kṛtsnnaṃ phalam, darśapūrṇamāsayoḥ kartraikyaniyamaḥ, kāmyaṃ karma samāpanīyam, ityevamādayo 'dhikāridharmā uktāḥ | tṛtīye - dravyasya pratinidhirasti, devādīnāmagnyādīnāmadhikāriṇaśca sa nāsti, ityādinirūpaṇam | caturthe - padārthalopanaṃ vicāritam, 'avattanāśe tatyājyena yajet, iḍājyasya nāśe sati śeṣānnaṃ grāhyam' ityādikam |
START MJaiNy 1,1.19
START MJaiNy 1,1.20
aṣṭamādhyāyasya prathame pāde - spaṣṭena liṅgenātideśaviśeṣaḥ | tadyathā sauryacarārvatideśakāni nirvāpaḥ, taddhitena devatānirdeśaḥ, ekadevatatvam, auṣadhadravyakatvam, ityādīni spaṣṭānyagniyaliṅgāni | dvitīye tu-aspaṣṭairliṅgaratideśaḥ | tadyathā - vājine haviḥ sāmānyena liṅgena payovidhyanto 'tidiśyate | tatra liṅgamaspaṣṭam | śīghraṃ tadbuddhyanutpādanāt | tṛtīye - prabalena liṅgenātideśaḥ | tadyathā - ābhicārikaṣṭāvāgnāvaiṣṇavasārasvatabārhaspatyeṣu haviḥṣu tritvena liṅgena yathākramamāgneyādividhyante prāpte dvidaivatyatvena liṅgena prathama āgnāvaiṣṇave tṛtīyasāyāgnīṣomīyasya vidhyanto 'tidiṣṭaḥ |
START MJaiNy 1,1.21
navamādhyāyasya prathame pāde - upodghātapūrvakamūhavicāraprārambhaḥ | tatra prayājādayo dharmā apūrvaprayuktāḥ | avadhātamantrādiṣvavivakṣitaṃ vrīhyagnyādisvarūpaṃ sādhanaviśeṣatvamātraṃ vivakṣitamityādirūpoddhātaḥ | savitraśvipūṣaśabdānāṃ vikṛtiṣu nāstyūhaḥ |
START MJaiNy 1,1.22
daśamādhyāyasya prathame pāde - bādhaheturdvāralopo nirūpitaḥ | tadyathā - 'svayaṅkṛtā vedirbhavati 'ityatra vediniṣpādanarūpasya dvārasya lopena niṣpādakānāmuddhananādīnāṃ bādhaḥ | kṛṣṇaleṣu vituṣīkaraṇarūpasya dvārasya lopenāvaghātasya bādhaḥ | dvitīye - saṃkṣepeṇoktasya dvāralopasya bahubhirudāharaṇairvistāraḥ | tṛtīye - bādhakāraṇaṃ kāryaikatvam | tadyathā - prakṛtau gavāśvādidakṣiṇāyā ṛtvikparikrayaḥ kāryam | tathā vikṛtirūpe bhūnāmnyekāhe dhenurūpāyā dakṣiṇāyāstadeva kāryam | tato dhenvāgavāśvādidakṣiṇā vikṛtau codakapraptā bādhyate | caturthe - nakṣatreṣṭivihitā upahomāścodakaprāptairnāriṣṭhahomaiḥ saha samuccīyante, ityādiḥ samuccayaḥ | pañcame - ṣoḍaśigrahaḥ prakṛtigāmī | sa cā'grayaṇapātrādeva grahītavyaḥ, ityādirbādhaprasaṅgāgato grahādivicāraḥ |
START MJaiNy 1,1.23
START MJaiNy 1,1.24
dvādaśādhyāyasya prathame pāde - paśudharmāṇāṃ paśupuroḍāśe prasaṅgaḥ, saumikavederuttarakālīmakarmasu prasaṅgaḥ, ityādivicāraḥ | dvitīye - savanīyapaśostantritvam , na tu savanīyapuroḍāśānām | vikṛtistantriṇī, na prakṛtiḥ, anvārambhaṇīyā vikayatiṣvapi syāt, na tu prakṛtāvevetyādivicāraḥ | tṛtīye - tvagvāsasoḥ samuccayaḥ |
START MJaiNy 1,1.25
nanu yathoktebhyaḥ pādārthebhyo 'pyarthā bahavastattatpādeṣu vicāryante, teṣāṃ kathaṃ tattatpādāntarbhāva ityāśaṅkyā'ha -
START MJaiNy 1,1.26
nanu santvevamadhyāyānāṃ pādānāṃ ca vyavasthitā arthāḥ / tadīyastu kramaḥ kathamanagantavya ityata āha -
START MJaiNy 1,1.27
prathamādhyā gatāmāṃ pādānāṃ pūrvottarībhāva udhṛte sati tadvyutpatyā pādāntareṣvapi tasyotpekṣitu śakyatayā tamudāharati -
START MJaiNy 1,1.27*
śāstrādipratipādyārthasaṃbandhitayādhikaraṇe yojite sati tasyādhikaraṇasya śāstrasaṃgatiḥ, adhyāyasaṃgatiḥ, pādasaṃgatiśceti tistra ūhitā bhavanti | tadyathā - prathamādhyāyasya prathamapādasya dvitīyadhikaraṇe dharmasya lakṣaṇapramāṇarāhityaṃ pūrvapakṣīkṛtya tatsadbhāvaḥ pratipāditaḥ | tasyādhikaraṇasya dharmasaṃbandhitayā dharmavicāraśāstre saṃgitaḥ |
START MJaiNy 1,1.28
tāsāmākṣepādisaṃgatīnāmūhaṃ vyutpādayati --
tadetatsarve yojayitvā pradarśyate - prathame 'dhyāye prathamapādasya prathamādhikaraṇagato 'dharmavicāraśāstra vaidham ' iti siddhāntaḥ | ' arthajñānapetāvadhyayane niyamavidheḥ saṃbhavāt ' iti tadyuktiḥ | dvitīyādhikaraṇe - 'dharme lakṣaṇaṃ pramāṇaṃ ca nāsti ' iti pūrvapakṣaḥ | 'laukikākārahīnatvāt, pratyakṣādyapravṛtteśca ' iti tadyuktiḥ | tayā yuktyā dharmasya lakṣaṇapramāṇarahitatve sati naraviṣāṇasamo dharma iti tadvicāraśāstrasya vidheyatvamamupapannamityākṣepasaṃgatiḥ | yathā prathamādhikaraṇe niyamavidhisaṃbhavena hetunā vicāraśāstrasya vidheyatvamuktam, tathā dvitīyādhikaraṇe laukikākārahīnatvapratyakṣādyapravṛttirūpeṇa hatunā dharme lakṣaṇapramāṇe na sta iti dṛṣṭāntasaṃgatiḥ | yathā prathamādhikaraṇasiddhānte pūrvoktayuktiravalokyate, tathā dvitīyādhikaraṇe kāñcidapi yuktiṃ na paśyāma iti pratyudāharaṇasaṃgatiḥ | ete dṛṣṭāntapratyudāharaṇasaṃgatī mandabuddhibhirapi sarvatrotprekṣituṃ śakyete | pañcamādhikaraṇe vidhivākyasya nirapekṣatvātprāmāṇyaṃ varṇitam | tasya ca vākyasya śabdarthayormadhye śabdakoṭiniviṣṭatvādvākya prasaṅgena śabdanityatvaṃ ṣaṣṭhādhikaraṇe varṇyata iti prāsaṅgikasaṃgatiḥ | saptamādhyāyasya caturthe pāde dvitīyādhikaraṇena sauryādivikṛtiṣu vaidikamaṅgajātamupadeṣṭuṃ tadupayogitvena prathamādhikaraṇe dharmasāpakṣatvaṃ sādhitam | tatra prathamādhikaraṇamupodghātaḥ | seyamuttarādhikaraṇena saha pūrvādhikaraṇasyopodghātasaṃgatiḥ |
(prathame dharmaśāstrārambhapratijñādhikaraṇe sūtram )
START MJaiNy 1,1.29-31
itthaṃ saṃgatīrvyutpādyātha pratyadhikaraṇaṃ viṣayasaṃśayapūrvapakṣasiddhāntāṃścaturo 'vayavāntañjighṛkṣuḥ prathamādhyāyasya prathame pāde prathamādhikaraṇaṃ bhaṭṭamatenā'racayati -
''codanālakṣaṇor'tho dharmaḥ '' ityārabhya"anvāhārye ca darśanāt"ityetadantaṃ jaiminiproktaṃ sūtrajātaṃ dharmavicāraśāstram | tadetasya prathamādhikaraṇasya viṣayaḥ 'svādhyāyo 'dhyetavyaḥ' ityadhyayamavidhirakṣaragrahaṇamātraparyavasāyīti kecinmanyante | apare tvevamāhuḥ - 'arthajñānarūpadṛṣṭaprayojanāyedamadhyayanaṃ vidhīyate | arthajñānaṃ vicāramantareṇa na saṃbhavati | tato vidhirvicāraśāstrasya prayojakaḥ' iti | tatraivaṃ saṃśayaḥ - 'idaṃ vicāraśāstraṃ vidhiprayuktyā nā'rambhaṇīyam , utā'rambhaṇīyam ' iti | tatra ' arthajñānāyādhyayanasya vidhiḥ ' iti vadanvādī praṣṭavyaḥ - kimantyantamaprāptamadhyayanaṃ vidhīyate, kiṃvā pakṣe 'prāptamavaghātavanniyamyate, iti | nā'dyaḥ - ' vimataṃ vedādhyayanamarthajñānahetuḥ, adhyayanatvāt , bhāratādhyayamavat , ityanumānenaiva vidhinirapekṣeṇa prāptatvāt | tarhyastu dvitīyaḥ pakṣaḥ | avaghātavanniyamavidhitvasaṃbhavāt | yathā nakhairavadhātena vā taṇḍulīnaṣpattisaṃbhavātpakṣe 'prāpto 'vadhāto vidhināvaśyaṃ kartavya iti niyamyate, tathā likhitapāṭhena gurupūrvakādhyayanena vār'thajñānasaṃbhavātpakṣe 'prāptamadhyayanaṃ vidhinā niyamyata iti cet | na | vaiṣamyāt | avaghātaniṣpanaireva taṇḍulaikhāntarāpūrvadvāreṇa darśapūrṇamāsau paramāpūrve janayataḥ, nānyathā | tato darśapūrṇamāsāpūrvamavaghātasya niyamahetuḥ | atra tu likhitapāṭhajanyenaivārthajñānena kratvanuṣṭhānasiddheradhyayanasya niyamaheturnāsti | ato dvividhavidhyasaṃbhavādarthajñānahetuvicāraśāstrārambhasya vaidhatvaṃ nāsti | tarhi śrūyamāṇasya vidheḥ kā gatiriti cet, svargayākṣaragrahaṇamātraṃ vidheyamiti vadāmaḥ | aśruto 'pi svargo viśvajinnyāyena kalpanīyaḥ | "sa svargaḥsyātsarvānpratyaviśeṣāt" [pū . mī. sū. 4.3.15 ] iti sūtreṇa viśvajityaśrūyamāṇamapyadhikāriṇaṃ saṃpādayituṃ tadviśeṣaṇaṃ svargaphalaṃ yuktyā sthāvitam | tadvadadhyayane 'pyastu | etadevābhipretyoktam - '' vināpi vidhinā dṛṣṭalābhānnahi tadarthatā | kalpyastu vidhisāmarthyātsvargo viśvajidādivat '' || iti | evaṃ ca sati 'vedamadhītya snāyāt ' iti śāstramanugṛhyate | asmiñśāstrevedādhyayanatamāvartanayornairantarye pratīyate | tvatpakṣe tu - adhīte 'pi vede dharmavicāraṇāya gurukula evādhivāsaḥ kartavyaḥ | tathā sati tannaipantarye bādhyate | tasmādvicāraśāstrasyaṃ vaidhatvābhāvātpāṭhamātreṇa dharmasiddheḥ samāvartanaśāstrācca dharmavicāraśāstraṃ nā'rambhaṇīyamiti pūrvaḥ pakṣaḥ | atrocyate - yaduktam - 'lokasiddhatvānnāpraptavidhiḥ ' iti | tatathaivāstu | niyamavidhitvaṃ tu na vārayituṃ śakyam | yathā darśapūrṇamāsajanyaṃ paramāpūrvamavācātā niyamavidhitvaṃ tṛ na vārayituṃ śakyam | yathā darśapūrṇamāsajanyaṃ paramāpūrvamavavātāniyamajanyasyāvāntarāpūrvasya kalpakaṃ bhaviṣyati | niyamādṛṣṭānaṅgīkāre ca śrūyamāṇe vidhiranarthakaḥ syāt | na ca viśvajinnyāyena svargārthatvaṃ yuktam | dṛṣṭaphaler'thajñāne saṃbhavatyadṛṣṭasya kalpayitumaśakyatvāt |
nanvevamapi śrutavyākaraṇādyaṅgasyādhītavedasya puruṣasyārthajñānasaṃbhavādvicāraśāstrasya vaiyarthyamiti cet | na | jñānamātrasaṃbhave 'pi nirṇayasya vicārādhīnatvāt | 'aktāḥ śarkarā upadadhāti ' ityatra 'ghṛtenaiva, na tailādinā' ityayaṃ nirṇayo vyākaraṇena niruktena nigamena vā na sidhyati |
START MJaiNy 1,1.32-34
asminnevādhikaraṇe gurumatamāha -
'aṣṭavarṣe brāhmaṃmupanayīta, tamadhyāpayīta ' ityadhyāpanaṃ vihitam | na cātra niyojyābhāvaḥ | ācāryatvakāmino niyojyatvāt | ' upanayīta ' ityanenā'cāryakaraṇe"saṃmānanotsañjanācāryakaraṇajñānabhṛtivigaṇanavyayeṣu niyaḥ" [pā. sū. 1.3.36 ] iti pāṇinisūtreṇa vihitenā'tmanepadena niyojyaviśeṣaṇamācāryatvaṃ pratīyate | upanayane yo niyojyaḥ | sa evādhyāpane 'pi | tayorekaprayojanatvāt | evaṃ satyācāryakartṛkamadhyāpanaṃ māṇavakakartṛkeṇādhyayanena vinā na sidhyatītyadhyāpanaviśvipratyuktyaivādhyayanānuṣṭhānatiddherna vidhirabhyupagantavyaḥ | śrūyamāṇaṃ vidhivākyaṃ nityānuvādatvenāpyupapadyate | tato 'dhyayana vidhimupajīvya pūrvamupanyastau pūrvottarapakṣāvanyathā varṇanīyau | viṣayasaṃśayayostu nāsti vipratipattiḥ | vicāraśāstraṃ viṣayaḥ | avaidhaṃ vaidhaṃ veti saṃśayaḥ | tatra vaidhatvavādī praṣṭavyaḥ- vidheyamācāryakartṛkamadhyāpanaṃ kiṃ māṇavakasyārthajñānamapi prayuñjīta kiṃvā pāṭhamātram | nā'dyaḥ | antareṇāpyarthajñānamadhyāpanasiddheḥ | pāṭhamātre tu vicārasya viṣayo na bhavati | āpātataḥ pratītaḥ saṃdigdhor'tho viṣayaḥ | tathā sati yatrārthapratītireva nāsti tatra saṃdehasya kā kathā | nirṇayo vicārasya phalama | so 'pi viṣayavaddūrāpetaḥ | ato viṣayaprayojanābhāvādvicāraśāstraṃ nā'rambhaṇīyamiti pūrvaḥ pakṣaḥ | atrocyate - mā nāmādhyāpanenārthāvabodhaḥ prayujyatām | tathāpi sāṅgavedādhyāyino nigamaniruktavyākaraṇairvyutpannasya pauruṣeyagrantheṣviva vede 'pyarthāvabodhaḥ svata eva prāpnoti | nanu yathā 'viṣaṃ bhuṅkṣva 'ityatra pratīyamāmano 'pyartho na vivakṣitaḥ, tathā vedārthasyāviṣayādyabhāvastadavastha iti ceta | na | vivakṣāyā amanoditumaṣakyatvāt | viṣabhojanavākāyasyā'ptapraṇītatvena bādho mā bhrūditi mukhyārthastatra parityaktaḥ |
(dvitīye dharmalakṣaṇādhikaraṇe sūtram )
START MJaiNy 1,1.35-37
dvitīyādhikaraṇaṃ bhaṭṭamatenāracayati --
lakṣaṇapramāṇābhyāṃ hi vastusiddhiḥ | ata evā'huḥ- "mānādhīnā meyasiddhirmānasiddhiśca lakṣaṇāt"iti | sajātīyavijātīyavyāvartako lakṣyagataḥ kaścillokaprasiddha ākāro lakṣaṇam | tena ca lakṣaṇena lakṣye vastuni saṃbhāvanābuddhau jātāyāṃ pramātumudyuktaḥ pramāṇena tadavagacchati | tadyathā - ' sāsnādimatī gauḥ ' ityupaśrutya catuṣpātsu jīveṣu tallakṣaṇalakṣitapadārthamanviṣya 'ittha gauḥ ' iti cakṣuṣāvagacchati | evaṃ ca satyalaukikatvāddharmasya nāsti lakṣaṇam | tatra kutaḥ pramātumudyogaḥ | kathañcittadupayoge 'pi na tatra pramāṇasabhdāvaḥ śāṅkitumapi śakyaḥ | na tāvadatra pratyakṣa kramate | dharmasya rūpādirahitatvāt | ata eva vyāptigrahaṇābhāvārnnānumānam | pratyakṣādyanumānamūlaśca śabdasya saṃgatigrahaḥ | tato vyutpattyabhāvānnā'gamo 'pi tatra pravartate | tasmāddharmo lakṣaṇapramāṇarahita iti prāpte brūmaḥ- mā bhūccakṣurādigamyo laukika ākāraḥ | tathāpi codanāgamyaḥ svargaphalasādhanatvādilakṣaṇa ākāro 'sti | ' tena arthatve sati codanāgamyo dharmaḥ ' iti lakṣaṇaṃ bhavati | 'artho dharmaḥ' ityukte brahmaṇi caityavandanādau ghaṭādau cātivyāptiḥ | tadvyavacchedāya 'codanāgamyaḥ' ityuktam | tāvatyevokte vidhigamye 'narthaphalatvenānartharūpe śyenādyabhicārakarmaṇyativyāptiḥ | tadvyavacchedāya 'arthaḥ' ityuktam | yadyapi śyenasya śatruvadhaḥ phalam, natu narakaḥ, tathāpi tasya vadhasya narakahetutvādvadhadvārā śyeno 'narthaḥ | na caivamagnīṣomīyapaśuhiṃsāyā api vadhatvena narakahetutvaṃ syāditi śaṅkanīyam | tasyāḥ kratvaṅgatvena kratuphalasvargavyatirekeṇa phalāntarābhāvāt |
START MJaiNy 1,1.38-40
asminnevādhikaraṇe gurutamamāha -
"athāto dharmajijñāsā" [pū.mī.sū.1.1.1 ] ityatrāthaśabdena kṛtsna vedādhyayanānantaryamucyate | ataḥśabdena kṛtsnasya vedasya vivakṣitārthatvaṃ hetū"kriyate | uktaśabdadvayānusāreṇa dharmaśabdo 'pi kṛtsnaṃ vedārthamācaṣṭe | tataḥ sūtre 'vedārtho jijñāsyaḥ ' iti pratijñā kṛtā | tatra saṃśayaḥ - kiṃ mantrārthavādapratītaḥ siddhārtho 'pi vedārtho bhavati, kiṃvā vidhivākyapratītaḥ kāryārthaṃ eva vedārthaḥ, iti | tatra - "lokāvagatasāmarthyaḥ śabdo vede 'pi bodhakaḥ" iti jñāyena vyutpattyanusārī vedārtho varṇanīyaḥ | vyutpattiśca siddhārthe 'pyasti |
(tṛtīye dharmapramāṇaparīkṣādhikaraṇe sūtram )
START MJaiNy 1,1.41-42
tṛtīyādhikaraṇaṃ bhaṭṭamatenāracayati -
START MJaiNy 1,1.43-44
asminnevādhikaraṇe gurūmatamāha -
dvitīyādhyāyādyaiḥ karmabhedaśeṣaśeṣitvādirūpo vedārthaḥ sūtrakāreṇa parīkṣiṣyate | cojanāprāmāṇyaṃ tu prathamādhyāye parīkṣyate | tadaitadayuktam | kutaḥ | vedārthasya pradhānatvenā'dau parīkṣyayītvāt | pradhānabhāge hi vedaḥ | purūṣārthatvenānuṣṭheyatvāt | pradhāṇaṃ tu tadvevanāya pravṛttaṃ sattaccheṣatayāna pradhānamiti prāpte brūmaḥ- astvanuṣṭhānopāyo vedārthapramāṇayoḥ pradhānotsarjatabhāvaḥ | pramāṇaprameyabhāvopāyau tu pramāṇasyaiva mukhyatvaṃ nirapekṣatvāt | nahi svataḥ pramāṇyavādināṃ mate sāpekṣayā pramāṇasyāsti | prameyaṃ tu sārekṣam |
atha prāyeṇa bhaṭṭamatamevopanyasyate - (caturthe dharme pratyakṣādyagamyatvādhikaraṇe sūtram ||)
START MJaiNy 1,1.45-46
caturthādhikaraṇamāracayati -
akṣaṃ pratyakṣam / pratyakṣādīnāṃ pramāṇatvātprameyāvabhāsakatvaṃ tāvadavivādam | dharmaśca prameyaḥ, asaṃdigdhāviparyastatve sati budhyamānatvāt, ghaṭādivat | tasmātpratyakṣādibhirapyeṣa dharmo gamyata iti prāpte - brūmaḥ - dharmasya prameyatve 'pi pratyakṣayogyatā nāsti, pratyakṣasya vartamānamātraviṣayatvāt |
(pañcame dharme vidhiprāmāṇyādhikaraṇe sūtram ||)
START MJaiNy 1,1.47-48
pañcamādhikaraṇamāracayati -
yathā dharme pratyakṣādīnāṃ prāmāṇyaṃ nāsti, tathā vidherapi nāsti prāmāṇyam | śaktigrahaṇapūrvakaṃ hi prāmāṇyamāptavākyasya loke dṛṣṭam | śaktiśca lokaprasiddhe gavādau gṛhyate | dharmastvalaukikaḥ | atastatra śaktigrahaṇaṃ durghaṭam | tasmādvidherabodhakatvānna dharme prāmāṇyamiti prāpte - brūmaḥ - yathā 'prabhinnakamalodare madhūni madhukaraḥ pibati' ityatra madhukarapadasyārthamajānannanyapadārthamavagatya tatyamabhivyāhārāt kamalasya madhyagate madhupānaṃ kurvati dṛśyamānabhramare madhukaraśabdasya saṅgatiṃ gṛhītvā vākyārthaṃ pratipadyate, tathā 'kārīryā vṛṣṭikāmo yajeta' ityatra lokaprasiddhārthavṛṣṭyādipadasamabhivyāhārādalaukikabhāvanāyāṃ vidheḥ saṅgatiṃ gṛhītvā vidhivākyārthaṃ puruṣo budhyate |
(ṣaṣṭhe śabdanityatādhikaraṇe sūtrāṇi 6-23)
START MJaiNy 1,1.49-50
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
śabdanityatvavādino vaiyākaraṇāstāvadevaṃ manyante - varṇasamūhaśravaṇānantaraṃ 'idamekaṃ padam' iti pratyayo mānasapratyakṣeṇotpadyate | tasya ca pratyayasya varṇavyatiriktaḥ kaścit sphoṭanāmakaḥ padārtho viṣayaḥ | sa ca nityaḥ | sa eva śabdaḥ, na tu varṇā iti | tadetannaiyāyikādayo na sahante | varṇeṣvevaikārthāvacchedopādhinā padaikyabuddherupapattau varṇātiriktasphoṭakalpanā nirarthikā | tasmādvarṇānāmeva śabdatvam | varṇāśca pratipuruṣaṃ pratyuccāraṇaṃ ca janmavināśavanta upalabhyante | tasmādanityaḥ śabdaḥ | tasya ca kāraṇadoṣasaṃbhavādvidheraprāmāṇyamiti pūrvaḥ pakṣaḥ ||
bahubhiḥ puruṣaiḥ pratyekaṃ bahukṛtva uccārite gośabde 'ta eveme gakārādayo varṇāḥ' ityabādhitapratyabhijñā jāyate |
(saptame vedapratyāyakatvādhikaraṇe sūtrāṇi 24-26)
START MJaiNy 1,1.51-52
saptamādhikaraṇamāracayati -
yadyapi varṇānāṃ nityatvādekārthāvacchedakasya padasyāpi varṇarūpatayānityatvādvarṇapadadvārā vedasya kāraṇasāpekṣatvaṃ nāsti, tathāpi 'agnihotraṃ juhuyātsvargakāmaḥ' ityādivākyasya vākyārthe saṅgatigrahaṇamapekṣitam |
(aṣṭame vedāpauruṣeyatvādhikaraṇe sūtrāṇi 27-32)
START MJaiNy 1,1.53-54
aṣṭamādhikaraṇamāracayati -
'kāṭhakam, kauthumam, taittirīyakam' ityādisamākhyā tattadvedaviṣayā loke dṛṣṭā | taddhitapratyayaśca 'tena proktam' [pāṇi. sū. 4.3.101] ityarthe vartate | tathā sati 'vyāsena proktaṃ vaiyāsikaṃ bhāratam' ityādāviva pauruṣeyatvaṃ pratīyate | kiñca 'vimataṃ vedavākyaṃ pauruṣeyam, vākyatvāt, kālidāsādivākyavat' iti prāpte - brūmaḥ - adhyayanasaṃpradāyapravartakatvena samākhyopapadyate | kālidāsādigrantheṣu tattatsargāvasāne kartāra upalabhyante | tathā vedasyāpi pauruṣeyatve tatkartopalabhyeta |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare prathamādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ //
(atha dvitīyaḥ pādaḥ) (prathame 'rthavādādhikaraṇe sūtrāṇi 1-18)
dvitīyapādasya prathamādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 1,2.1-3
kāmyapaśukāṇḍe vidhyarthavādau śrūyete | 'vāyavyaṃ śvetamālabheta bhūtikāmaḥ' iti vidhiḥ | 'vāyurvai kṣepiṣṭhā devatā, vāyumeva svena bhāgadheyenopadhāvati, sa evainaṃ bhūtiṃ gamayati' ityarthavādaḥ | tatra vidhivākyagatā vāyavyādiśabdā arthavādaśabdanairapekṣyeṇaiva viśiṣṭamarthaṃ vidadhati | arthavādaśabdaścetaranairapekṣyeṇaiva bhūtārthamanvācakṣate | 'kṣipragāmī vāyuḥ svocitena bhāgena toṣito bhāgapradāyaiśvaryaṃ prayacchati' ityukte rāmāyaṇabhāratādāviva vṛttāntaḥ kaścit pratīyate, na tvanuṣṭheyaṃ kiñcit | ata ekavākyatvābhāvānnāstyarthavādasya dharme prāmāṇyamiti prāpte - brūmaḥ - mā bhūtpadaikavākyatā | vākyaikavākyatā tu vidyate | vidhivākyaṃ tāvat puruṣaṃ prerayituṃ vidheyārthasya prāśastyamapekṣate |
START MJaiNy 1,2.4
asminnevādhikaraṇematāntaramanusṛtya pūrvottarapakṣāvāha -
'yato vāyuḥ kṣiprameva phalapradaḥ, ato vāyavyamālabheta' ityevamarthavādoktaṃ hetumapekṣya vidhiḥ puruṣaṃ niyuṅkte | tataḥ sāpekṣatvādapramāṇamiti pūrvapakṣaḥ ||
'vimataṃ karmānuṣṭheyam, phalapradadevatopetatvāt, rājasevādivat' ityanumānaṃ yadyarthavāde vivakṣyate, tadānīmāgamapramāṇasya vidhivākyasya pramāṇāntarasāpekṣatvaṃ syāt | na tvevaṃ vivakṣitam | kintu phalapradadevatātoṣakatvopanyāsamukhena karmaprāśastyamupalakṣyate | tathā sati 'praśastaṃ karmānuṣṭheyam' ityasminnarthe sārthavādasya videḥ paryavasānādekavākyatā labhyate | tatra kutaḥ sāpekṣatvam | tasmāt vidhiḥ pramāṇam itisiddhāntaḥ || MJaiNyC_1,2.4 ||
(dvitīye vidhivannigadādhikaraṇe sūtrāṇi 19-25)
START MJaiNy 1,2.5-7
dvitīyādhikaraṇamāracayati -
idamāmnāyate - 'audumbaro yūpo bhavati, ūrgvā udumbaraḥ, ūrkpaśavaḥ, ūrjaivāsmā ūrjaṃ paśūnāpnoti, ūrjo 'varudhyai' iti | amṛtaśabdābhidheyo 'tyantasārabhūtaḥ sūkṣmo 'nnarasaḥ ūrgucyate | udumbararūpayorjā yajamānārthamadhvaryuḥ paśurūpāmūrjamāpnoti | tato yūpasyaudumbaratvamūrjaḥ sampādanāya bhavatītyarthaḥ | atra 'avarudhyai' iti tādarthye caturthī | tayā phalatvaṃ gamyate | 'dhanalābhāya rājasevā' ityādau taddarśanāt | na ca phalaparasya vacanasya stāvakatvaṃ yujyate | anyathā svargakāma ityatra svargaśabdasyāpi jyotiṣṭomastāvakatvaprasaṅgāditi prāpte - brūmaḥ - ayamūrjo 'varodhaḥ kasya phalaṃ syāt - kimavihitasyaudumbaratvasya, uta vihitasya | nā'dyaḥ, anuṣṭhānamantareṇa dravyamātrāt phalānutpatteḥ | dvitīye kimatra vidhiḥ pratyakṣaḥ, utonneyaḥ | nā'dyaḥ, 'audumbaro yūpo bhavati' ityatra liṅpratyayāśravaṇāt | dvitīye stutyā sa unneyaḥ |
START MJaiNy 1,2.8
atraivagurumatenapūrvottarapakṣāvāha -
ūrjaṃ paśūnāpnoti ityapūrvārthatvādvidhitvaṃ pratibhāsate, liṅṅādyabhāvādarthavādatvam | ataḥ sandigdhatvānna prāmāṇyaṃ codanāyā iti pūrvapakṣaḥ ||
ekavākyatvalābhenārthavādatvaṃ nirṇīyate | ataḥ pramāṇaṃ codanā iti rāddhāntaḥ || MJaiNyC_1,2.8 ||
(tṛtīye hetuvannigadādhikaraṇe sūtrāṇi 26 - 30 )
tṛtīyādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 1,2.9-10
idamāmnāyeta - 'śūrpeṇa juhoti tena hyannaṃ kriyate' ayamarthavādo vidheye śūrpe hetutvenānveti | hiśabdasya hetuvāyitvāt | ' yasmādannasādhanaṃ, tasmācchūrpeṇa hotavyam ' ityukte ' yadyadannasādhanaṃ darvīpiṭharādikaṃ tena sarveṇa hotavyam ' iti labhyate | tataḥ ' piṭharādayaḥ śūrpeṇa saha vikalpyante ' iti prāpte - brūmaḥ-- śūrpasya homasādhanatvaṃ śrautam, tṛtīyayā tadavagamāt |
(caturthe mantraliṅgādhikaraṇe sūtrāṇi 31 - 53 )
caturthādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 1,2.11-12
'uru prathasva' ityayaṃ kaścinmantraḥ | tasyāyamarthaḥ - bhoḥ puroḍāśa, svamuruvipulatā yathā bhavati tathā prasara ' iti | evamādayo mantrā yāgaprayogepūccāryamāṇā adṛṣṭameva janayanti | natvarthaprakāśanāya taduccāraṇam | puroḍāśaprathana lakṣaṇasyārthasya vrāhmaṇavākyenāpi bhāsanāt tha 'uru prathasveti puroḍāśaṃ prathayati' iti hi brāhmaṇavākyam ,[iti cetṭa |
START MJaiNy 1,2.13
atraiva matāntareṇa pūrvottarapakṣāvāha -
asya mantrasya liṅgena viniyoge brāhmaṇavākyamavivakṣitārthe syāt |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare prathamādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ
atha tṛtīyaḥ pādaḥ
(prathame smṛtiprāmāṇyādhikaraṇe sūtre 1-2)
START MJaiNy 1,3.1-2
tṛtīyapādasya prathamādhikaraṇamāracayati -
"aṣṭakāḥ kartavyāḥ"ityādi smṛtivākyaṃ na dharme pramāṇama , pauruṣeyavākyatve sati mūlapramāṇarahitatvāt , vipralambhakavākyatvāt | atha mūlapramāṇavattvāya vedārtha eva smṛtiranarthā syāt |
START MJaiNy 1,3.3
asminneva matāntareṇa pūrvottarapakṣāvāha -
'yāṃ janāḥ pratinandati ' ityayaṃ mantroṣṭakāśrāddhasyāṅgam | tecca śrāddhaṃ smārtam | na hi tasya pratipādakaṃ vedavākyamupalabhāmahe | tasmādidaṃ mantravākyaṃ na dharme pramāṇamiti cet |
(dvitīye śrutiprābalyādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 1,3.4-5
dvitīyādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome sadonāmakasya maṇḍapasya madhye kācidaudumbarī śākhā nikhanyate | tasyāśrca vāsasā veṣṭanaṃ smaryate- ' audumbarī sarvā veṣṭayitavyā' iti | sā smṛtiḥ pramāṇam, aṣṭakādismṛtiṣviva mūlavedasyānumātuṃ śakyatvāditi prāpte -
START MJaiNy 1,3.6-7
(tṛtīye dṛṣṭamūlakasmṛtyaprāmāṇyādhikaraṇe sūtram ) /
START MJaiNy 1,3.8-9
tṛtīyādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭom'gnīṣomīyasya paśostantre prakrānte vaisarjanahomo vihitaḥ | tatra yajamānaṃ patnīṃ putrāṃśrca bhrātṝṃśrcāhatena vāsasā pracchādya vāsaso 'nte strugdaṇḍamupanibadhya juhoti | tasminvāsasyevaṃ smaryate - ' vaisarjanahomīyaṃ vāso 'dhvaryurgṛhṇāti' iti | seyaṃ smṛtiḥ sarvaveṣṭanasmṛtivatpratyakṣaśrutyā na bādhyate | tato 'ṣṭakādismṛtivatpramāṇamiti prāpte - brūmaḥ- kadācitkaśrcidadhvaryurlobhādatadvāso jagrāha | tanmūlaivaiṣā smṛtirityapi kalpanā saṃbhavati |
(caturthe padārthaprabalyādhikaraṇe sūtrāṇi 5 - 7)
START MJaiNy 1,3.10-11
caturthādhikaraṇaṃ bhāṣyamatenā'racayati -
'kṣuta ācāmet ' iti vihitaṃ puruṣārthamācamanam | yadā tu kratumadhye kṣutādi nimittaṃ prapnoti tadā naimittikamācamanaṃ kratvaṅgatvena smṛtyā vidhīyate | ' ācāntena kartavyam ' iti | seyaṃ smṛtirna pramāṇam | kutaḥ | virūddhatvāt | 'vedaṃ kṛtvā vediṃ karoti ' iti śrutau pūrvakālavācinā tvāpratyayena kramaḥ pratīyate | vedo nāma darbhamayaṃ saṃmārjanasādhanam | vedirāhavanīyagārhapatyamadhyavartinī caturaṅgulakhātā bhūmiḥ | tayormadhye yadi kṣutādinimittamācamanaṃ kuryāt , tadā śrutyuktaṃ nairantaryaṃ virūdhyeta | tasmādveṣṭanasmṛtivadācamanasmṛtirna pramāṇamiti prapte - brūmaḥ- vedavedyādiśrutyuktapadārthavadācamanādayaḥ smṛtyuktā anuṣṭheyapadārthāḥ | kramastu padārthaniṣṭho dharmaḥ | sa ca padārthānupajīvati |
START MJaiNy 1,3.12
tatra prathamaṃ vicāraṃ darśayati -
'brahmacaryamahiṃsāṃ cāparigrahaṃ ca satyaṃ ca yatnena rakṣet ' iti śrutāvahiṃsādirdharmatvenoktaḥ | sa eva dharmaḥ śākyenāpyuktaḥ | tasmācchākyasmṛtirdharme pramāṇamiti cet |
START MJaiNy 1,3.13
holākotsavādisadācārasya mūlabhūtavedābhāvādaprāmāṇyamiti cet | na |
(pañcameśāstraprasiddhārthaprāmāṇyādhikaraṇe[āryamlecchādhikaraṇeṭasūtre 8 - 9)
START MJaiNy 1,3.14-15
pañcamādhikaraṇamāracayati -
'yavamayaśrcarurbhavati ' 'vārāhī upānahāvupamuñcate ' iti śrūyate | tatra yava śabdamāryā dīrghaśūkeṣu prayuñjate varāhaśabdaṃ ca sūkare | mlecchāstu yavaśabdaṃ priyaṅguṣu , varāhaśabdaṃ ca kṛṣṇaśakunau | tathā sati lokavyavahāreṇa niśrcetavyeṣu śabdārtheṣvāryamlecchaprasiddhyoḥ samānabalatvādubhayavidhā aṣyarthā vikalpena svīkāryā iti prapte - brūmaḥ- śāstrīyadharmāvabodhe śāstraprasiddhirbalīyasī | pratyāsannatvādavicchinnapāramparyāgatatvācca | śāstre yavavidhyarthavāda evaṃ śrūyate - ' yatrānyā oṣadhayo mlāyante, athaite modamānā ivotiṣṭhanti ' iti | itarauṣadhivināśakāle 'bhivṛddhirghaśūkeṣu dṛśyate, na tu priyaṅguṣu | teṣāmitarauṣadhiparipākātpūrve pacyamānatvāt | vārāhopānadvidhyarthavādaśrcaivaṃ bhavati - ' varāhaṃ gāvo 'nudhāvanti ' iti | gavāmanudhāvanaṃ śūkare saṃbhavati na tu kṛṣṇaśakunau |
START MJaiNy 1,3.16
asminnevādhikaraṇe gurumatamāha -
START MJaiNy 1,3.17-18
asminnevādhikaraṇe vārtikakāramatena varṇakāntaramāracayati -
keṣuciddakṣiṇadeśeṣu mātulasya duhitaraṃ śiṣṭāḥ pariṇayanti | so 'yamāyāraḥ pramāṇaṃ, śiṣṭācāratvāt , holākādyācāravat , iti cet | na | smṛtiviruddhatvena kālātyayāpadiṣṭatvāt | tathā ca smṛtiḥ- "mātulasya sutāmūḍhvā mātṛgotrāṃ tathaiva ca | samānapravarāṃ caiva tyaktvā cāndrāyaṇaṃ caret" || iti | na ca smṛtyācārayormūlavaidānumāpakasāmyātsamabalatvamiti śaṅkanīyam | holākādisadācārasya manvādismṛtivadvedānumāpakatvāyogāt | nahīdānīntanāḥ śiṣṭā manvādivaddeśakālaviprakṛṣṭaṃ vedaṃ divyajñānena sākṣātkartu śaknuvanti | yena śiṣṭacāro mūlavedamanumāpayet | śaknoti ca yaḥ kopi śiṣṭo yatra kvāpi deśaviśeṣe kālaviśeṣe ca yaṃ kañcanāpi holākādyācarasya mūlabhūtaṃ smṛtigranthamavalokayitum | tasmācchiṣṭācāreṇa smṛtirevānumātuṃ śakyate, natu śrutiḥ | anumitā ca smṛtirvirūddhayā pratyakṣayā smṛtyā bādhyate | ata evā'huḥ- "ācārāttu smṛtiṃ jñātvā smṛtiśrca śrutikalpamam | tena dvayantaritaṃ teṣāṃ prāmāṇyaṃ viprakaṣyate" || iti |
START MJaiNy 1,3.19
tatraivāparaṃ varṇakamāracayati -
'trivṛdvahiṣpavamānam' iti śrutau vivṛcchabdasya traiguṇyaṃ lokasiddhor'thaḥ | vākyaśeṣādṛktrayātmakeṣu triṣu sūkteṣvavasthitānāṃ bahiṣpavamānātmakastotraniṣpādanakṣamāṇām ' upāsmai gāyatā naraḥ ' -- ityādīnāmṛcāṃ navakamarthaḥ |
(ṣaṣṭhe mlecchaprasiddhārthaprāmāṇyādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 1,3.20-21
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
āryāḥ pikādiśabdaṃ na kvāpyarthe prayuñjate, mlecchāśrca na pramāṇabhūtāḥ | tasmānnigamanirūktavyākaraṇaiḥ pikanemādiśabdānāmarthaḥ kalpanīya iti cet | maivam |
START MJaiNy 1,3.22
asminnevādhikaraṇe gurumatamāha -
(saptame kalpasūtrāsvataḥ prāmāṇyādhikaraṇe sūtrāṇi 11 - 14 ) /
START MJaiNy 1,3.23-24
saptamādhikaraṇamāracayati -
baudhāyanāpastambā śrvalāyanakātyāyanādināmāṅkitāḥ kalparsūtragranthāḥ, nigamaniruktādiṣaḍaṅgagranthāḥ, manvādismṛtayaśrcāṣauruṣeyāḥ, dharmabuddhijanakatvāt, vedavat | na ca mūlapramāṇasāpekṣatvena vedavaiṣamyamiti śaṅkanīyam | utpannāyā buddheḥ svataḥ- prāmāṇyāṅgīkāreṇa nirapekṣatvāt | maivam | uktānumānasya kālātyayāpadiṣṭatvāt | baudhāyanasūtram , āpastambasūtram, ityevaṃ puruṣanāmnā te granthā ucyante | na ca kāṭhakādisamākhyavatpravacananimittatvaṃ yuktam |
START MJaiNy 1,3.25
atraiva gurumatamāha -
sarvatithau darśayāgakartavyatāṃ kalpasūtrakāra āha -"sarvāsu tithiṣvamāvāsyā kartavyā"iti | śrutistvamāvāsyāyāmeva tithau kartavyatāṃ brūte | tataḥ kalpasūtrarūpeṃṇa vedena viruddhatvādiyaṃ śrutirna mānamiti cet | maivam | kalpasya vedatvaṃ nādyāpi siddham |
(aṣṭame holākādhikaraṇe sūtrāṇi 14 - 23)
START MJaiNy 1,3.26
aṣṭamādhikaraṇamācarayati --
holākādiśiṣṭācārāṇāṃ hārītādismṛtiviśeṣāṇāṃ cānuṣṭhātṛpuruṣabhedena vyavasthitaṃ prāmāṇyam | kutaḥ | deśaviśeṣe teṣāṃ dṛṣṭatvāt | holākādayaḥ prācyaireva kriyante | vasantotsavo holākā | āhnīnaibukādayo dākṣiṇātyai svasvakulāgataṃ karañjārkādisthāvaradevatāpūjādikamāhnīnaibukaśabdenocyate | udvṛṣabhayajñādaya udīcyaiḥ | jyeṣṭhamāsasya paurṇamāsyāṃ balīvardānabhyarcya dhāvayanti so 'yamudvṛṣabhayajñaḥ |
START MJaiNy 1,3.27
atraiva gurumatamāha -
prācyādibhirvyavasthayā holākādiṣvanuṣṭhīyamāneṣu tanmūlaśrutirapi prācyādipadayuktaivānumātavyā | tatra prācyādipadasyārtho na budhyate | ye puruṣāḥ kañcitkālaṃ prācyāṃ nivasanti , ta eva kālāntare pratīcyāṃ nivasanta upalabhyante |
(navame sādhupadaprayuktyadhikaraṇe sūtrāṇi 24 - 29 )
START MJaiNy 1,3.28-29
vyākaraṇābhijñaiḥ sāsnādimadvastuni 'gauḥ ' ityeṣa śabdaḥ prayujyate | tadanabhijñaistu svasvadeśīyabhāṣāmanusṛtya gāvī, goṇī, gopotalikā, ityevamādayaḥ śabdaḥ prayujyante | tatra - 'īdṛṣa eva śabdaḥ sādhuḥ, nedṛśaḥ ' -- ityasminnarthe niyāmakaṃ nāsti | tathā yoge 'pi tannāsti - ' īdṛśa eva śabdaḥ prayoktavyaḥ , nedṛśaḥ ' iti na tāvadvṛddhavyavahāro niyāmakaḥ | tasya sarveṣu śabdeṣu samānatvāt | nāpi vyākaraṇasmṛtirniyāmikā | tasyā nirmūlatvenāpramāṇatvāt | na hyabhiyuktaprayogastanmūlama | anyonyāśrayatvaprasaṅgāt | vyākaraṇasmṛteḥ prāmāṇyasiddhau tadanusāreṇa prayoktṝṇāmamiyuktatvasiddhiḥ | tatsiddhau tatprayogamūlatayā vyākaraṇasya prāmāṇyam | tasmānnāsti sādhutvaprayogayorniyamaḥ , iti prāpte -- brūmaḥ- ' sādhūneva prayuñjati, na tvapabhraṃśān ' ityasti niyamaḥ | ubhayatra krameṇa doṣaguṇavādinorvedavākyayoḥ śravaṇāt | "ekaḥ śabdaḥ samyagjñātaḥ suprayuktaḥ svarge loke kāmadhugbhavati"iti guṇavākyam | "tasmādbrāhmaṇena na mlecchitavai ' nāpabhāṣitavai , mleccho ha vā eṣa yadapaśabdaḥ"iti doṣavākyam | yathā prayoge niyamastathā sādhutve 'pi niyamo draṣṭavyaḥ - 'gavādyā eva sādhavaḥ, na tu gāvyādayaḥ ' iti | asminnarthe vyākaraṇasya niyāmakatvāt | na ca nirmūlatvam , pūrvapūrvavyākaraṇasya tanmūlatvāt | etadevābhipretyoktam - ' tatra yūpādhikaraṇavadvyākaraṇaparamparānāditvādanupālambhaḥ ' iti vyākaraṇa prāmāṇyaṃ vedenaiva sākṣādupanyastam | tathā'cārthavaṇikā āmananti -"dve vidye veditavye iti ha sma yadbrahmavido vadanti parā caivāparā ca | tatrāparā - ṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo 'tharvavedaḥ śikṣā kalpo vyākaraṇaṃ niruktaṃ chando jyotiṣama"iti | taittirīyakabrāhmaṇe 'pi vyākaraṇasyopādeyatā śrūyate - 'vāgvai parācyavyākṛtāvadat |
START MJaiNy 1,3.30 atraiva gurumatamāha -
"aśrvamālabheta"ityatrākāravakārayormadhyavartino varṇasya dantyatve ' svaṃ dhanam , tadrahitaṃ daridramālabheta' ityartho bhavati | tālavyatve turaṅgamavācitvam |
(daśame lokavedayoḥ śabdaikyādhikaraṇa ākṛtyadhikaraṇe vā sūtrāṇi 30 - 35) /
START MJaiNy 1,3.31-32
daśamādhikaraṇe prathamaṃ varṇakamācarayati -
vaidikau padapadārthau laukikābhyāṃ padapadārthābhyāmanyau | kutaḥ | rūpabhedāt | pade tāvadrūpabhedo dṛśyate | ātmaśabda ākārāditvena loke niyataḥ | vede tu kvacidākārarahitaḥ paṭhyate -"prayataṃ purūṣaṃ tmanā"iti | 'brāhmaṇāḥ ' iti loke | vede tvanyathā paṭhyate -"brāhmaṇāsaḥ pitaraḥ somyāsaḥ"iti | arthabhedo 'pi sphuṭaḥ | uttānā vai devagavā vahanti"iti śrūyate - devebhyo vanaspate havīṃṣi hiraṇyaparṇa pradivaste artham"iti | tasmāt ' lokavedayoḥ padapadārthāvanyau ' iti prāpte - brūmaḥ- ya eva laukikāḥ padārthāḥ, ta eva vaidikāḥ | tathā hi - varṇānāṃ tāvannityatvaṃ prathamapāde sādhitam | yathā prayoktṝṇāṃ puruṣāṇāṃ bhede 'pyekaikasya puruṣasya bahukṛtva uccāraṇabhede 'pi ' ta evāmī varṇāḥ ' iti pratyabhijñānādvarṇaikyam | tathā ' yāni loke gavādipadāni , tānyeva vede 'dhīyamānāni ' ityavādhitapratyabhijñayā padaikatvamabhyupeyam | ' tmanā, devāsaḥ ' ityādipadabhedastu kvācitkaḥ | naitāvatā bahutarapratyabhijñāvagataṃ padaikyamapoḍhuṃ śakyam | anyathā 'so 'yaṃ devadattaḥ ' iti pratyabhijñātaṃ devadattaikyamapi deśādibhedamātreṇāpodyeta | padaikye cārthaikatvamavaśyaṃbhāvi | anyathā vede pṛthagvyutpattyabhāvādabodhakatvaṃ prasajyeta | etadevābhipretyoktam - "lokāvagatasāmarththaḥ śabde vede 'pi bodhakaḥ"iti |
START MJaiNy 1,3.33-34
dvitīyavarṇakamāracayati -
"vrīhīnavahanti" "paśumālabheta" "gāmānayā" "brāhmaṇo na hantavyaḥ"ityādiprayogeṣu vrīhyādiśabdānāṃ vyaktirarthaḥ | kutaḥ | avahananādikriyābhirvyakteranvetuṃ śakyatvāt | nahyākṛtiravahantumālabdhumānetuṃ vā yogyā | nanvānantyavyabhicārābhyāṃ na vyaktau vyutpattiḥ saṃbhavati | anantā hi vyaktayaḥ | atītānāgatānāmanekadeśavartināṃ gavāmiyattāyā anavadhāraṇāt | kiñca śullavyaktau vyutpanno gośabdaḥ kṛṣṇavyaktau prayujyamānaḥ svārthe vyabhicaret | tatra kathaṃ vyutpattiriti cet | evaṃ tarhi vyutpattikāle sā vyaktirākṛtyopalakṣyatāmiti prāpte - brūmaḥ- anvayavyatirekābhyāmākṛteḥ śaktigrahaṇanimittatvācchābdārthatvaṃ tasyā evocitam | kiñca gośabda uccārite vyaktivādinaḥ saṃśayo bhavet |
START MJaiNy 1,3.35
atraiva gurumatamāha -
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare prathamādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ
(atha caturthaḥ pādaḥ)
(prathama udbhidādiśabdānāṃ yāganāmatayā prāmāṇyādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 1,4.1-2
caturthapādasya prathamādhikaraṇaṃ /
vārtikakāronnītamāracayati -
"udbhidā yadeta" "balabhidā yajeta" "viśvajitā yajeta"ityevaṃ samāmnāyate | tatrodbhidādipadaṃ na dharme pramāṇam | kutaḥ | pramāṇatvanobhimateṣu triṣu vedavebhāgeṣvanantarbhāvāt | tathā hi - vidhiḥ sākṣātpramāṇam | arthavādamantrau tu vidhyanvayena | tatra na tāvadudbhidādipadaṃ vidhāvantarbhavati | vidhyartharūpāyā bhāvanāyā aṃśeṣu bhāvyakaraṇetikartavyatārūpeṣu kasyāpyavācakatvāt | nāpyarthavādatvam | stutibuddherabhāvāt | nāpi mantratvam | uttamapuruṣādīnāṃ mantraliṅgānāmabhāvāt | tathā coktam - "uttamāmantraṇāsyantatvāntarūpādyabhāvataḥ | mantraprasiddhyabhāvācca mantrataiṣāṃ na yujyate" || iti | "agnaye juṣṭaṃ nirvapāmi"ityuttamapuruṣaḥ | "agne yaśasvinyaśase samarpaya"ityāmantraṇam | "urvī cāsi, vasvī cāsi"ityasyantarūpam | "iṣe tvā, ūrje tvā"iti tvāntarūpam | ādiśabdeva - āśīrdevatāpratipādanādayaḥ | evamādyanantarbhāvādamānamiti cet |
START MJaiNy 1,4.3-4
(dvitīya udbhidādiśabdānāṃ yāganāmadheyatādhikaraṇe sūtram )
dvitīyādhikāraṇamāracayati -
"udbhidā yajeta paśukāmaḥ"ityatra tṛtīyāntenodbhitpadena yor'tho vivakṣitaḥ so 'yaṃ yāge kaścidguṇaḥ syāt | "daghnājuhoti"ityanena guṇavidhinā samānatvāt | athocyeta - ' dadhiśabdārtho lokaprasiddhaḥ, udbhicchabdārthastvaprasiddhaḥ ' iti | tanna | rūḍhyabhāve 'pyavayavārthaniruktyā tatprasiddheḥ | ' udbhidyate bhūmiranena ' iti vyutpattyā khanitravācyasau śabdaḥ | na cātra paśuphalakaḥ kaścidyāgo vidhīyata iti vācyam | paśūnāṃ guṇaphalatvāt | yathā"godohanena paśukāmasya"ityatra paśavo godohanaguṇasya phalam | tatheha khanitraguṇasya phalamastu | yadi"camasenāpaḥ praṇayet"iti vihitaṃ prakṛtamapāṃ praṇayanamāśritya godohanaṃ vidhīyate, tarhyatrāpi"jyotiṣṭomena yajeta ' iti vihitaṃ prakṛtaṃ jyotiṣṭomamāśritya khanitraṃ vidhīyatām | tasmādguṇavidhiriti prāpte , ---- brūmaḥ- "paśukāmo yajeta"ityasya padadvayasyāyamarthaḥ-- ' paśurupaṃ phalaṃ yāgena kuryāt ' iti | tatra 'kena yāgena' ityapekṣāyām ' udbhidā ' iti tṛtīyāntaṃ padaṃ yāganāmatvenānveti | 'udbhidyate paśuphalamanena yāgena ' iti niruktyā nāmatvamudbhitpadasyopapadyate | evamapi guṇavidhināmadheyatvayoḥ śabdanirvacanasāmyānna nirṇaya iti cet | maivam | sāmānādhikaraṇyasya nirṇāyakatvāt | 'udbhinnāmakena yāgena phalaṃ kuryāt ' ityukte sāmānādhikaraṇyaṃ labhyate | guṇatve tu ' khanitreṇa sādhyo yo yāgaḥ, tena '- ityevaṃ vaiyadhikaraṇyaṃ syāt | yadi 'khanitravatā yāgena ' iti sāmānādhikaraṇyaṃ yojyeta tadā matvarthalakṣaṇā prasajyeta | tasmādudbhidādipadaṃ nāmadheyam | ' dadhnā juhoti ' ' vrīhibhiryajeta ' ityādiṣu dravyaviśeṣe dadhyādiśabdānāmatyantarūḍhatayā yāganāmatvāsaṃbhavādagatyā guṇatvamāśritam | ' somena yajeta ' ityatrāpi ' aprasiddhārthanāmadheyatvakalpanāto varaṃ prasiddhārthadvāreṇa lakṣaṇāśrayaṇam ' ityabhipretya ' somadravyavatā yāgena ' iti matvarthalakṣaṇā svīkṛtā | udbhicchabdasya tu lokaprasiddhārthābhāvāduktarītyā nāmatvaṃ yuktam |
START MJaiNy 1,4.5
atraiva gurumatamāha --
'udbhidā yajeta ' ityayaṃ guṇavidhiḥ |
START MJaiNy 1,4.6-7
(tṛtīye citrādiśabdānāṃ yāganāmadheyatādhikaraṇe sūtram)
"citrayā yajeta paśukāmaḥ"ityāmnāyate | tatra citrāśabdo nodbhicchabdavadyaugikaḥ, kintu rūḍhyā citratvaṃ strītvaṃ cābhidhatte | tato na pūrvanyāyena nāmatvam | tathā sati"agnīṣomīyaṃ paśumālabheta"iti vihitaṃ paśuyāgamātraṃ ' yajeta ' ityanena padenānūdya tasminpaśau citratvastrītve guṇau vidhīyete iti prāpte --- brūmaḥ - citratvaṃ strītvaṃ ceti dvāvetau guṇau | tayordvayorvidhāne vākyaṃ bhidyeta | tathā coktam -- "prāpte karmaṇi nāneko bidhātuṃ śakyate guṇaḥ | aprāpte tu vidhīyante bahavo 'pyekayatnataḥ" || iti | atha vākyabhedapirahārāya guṇadvayāvīśīṣṭa paśudravyarūpaṃ kārakaṃ vidhīyate tadā gauravaṃ syāt | tasmāccitrāśabdaḥ pūrvavadyajisāmānādhikaraṇyena yāganāmadheyaṃ bhavati | citratvaṃ tu tasya vilakṣaṇadravyadvāreṇopapadyate | ' dadhi, madhu, ghṛtam , āpaḥ, dhānāḥ, taṇḍulāḥ, tatsaṃsṛṣṭaṃ prājāpatyam ' iti dadhyādīni vicitrāṇi pradeyadravyāṇi ṣaḍāmnātāni | tradetaccitrānāmakasya yāgasyotpattivākyam | yāgasvarūpabhūtayordadhyādidravyaprajāpatidevatayoratropadiśyamānatvāt | utpannasya tasya yāgasya ' citrayā yajeta paśukāmaḥ ' ityetatphalavākyam | evaṃ sati prakṛtārtho labhyate | agnīṣomīyapaśvanuvādena guṇavidhāne prakṛtahānāprakṛtaprakriye prasajyeyātām | liṅpratyayasyānuvādakatvāṅgīkārānmukhyo vidhyartho bādhyeta | tasmāccitrāpadaṃ nāmadheyam | yathā citrāśabde nāmadheyatvam | tathā bahiṣpavamānaśabde, ājyaśabde, pṛṣṭhaśabde ca tannāmadheyatvaṃ yojanīyam | evaṃ hi śrūyate -"trivṛddhahiṣpavamānam" "pañcadaśānyājyāni" "saptadaśāni pṛṣṭhāni"iti | asya vākyatrayasyārtho vivriyate - sāmagānāmuttarāgranthe tṛcātmakāni sūktānyāmnātāni | tatra"upāsmai gāyatā naraḥ"ityādyaṃ sūtram | "davidyutatyā rucā"iti dvitīyam | "pāvamānasya te kave"iti tṛtīyam | jyotiṣṭomasya prātaḥ savanānuṣṭhāne teṣu triṣuṃ sūkteṣu gāyatraṃ sāma gātavyam | tadidaṃ sūktatrayagānasādhyaṃ stotraṃ bahiṣpavamānamityucyate tatrāvasthitānāmṛcāṃ pavamānārthatvāt | bahiḥ saṃbandhācca | na khalbidaṃ stotramitarastotravatsadonāmakasya maṇḍapasya madhya audumbaryāḥ stambaśākhāyāḥ saṃnidhau prayujyate, kintu sadaso bahiḥ prasarpadbhiḥ prayujyate | tasya ca bahiṣpavamānasya trivṛnnāmakaḥ stomo bhavati | tasya ca stomasya vidhāyakaṃ brāhmaṇavākkayamevamāmnāyate ---"tisṛbhyo hiṃ karoti sa prathamayā, tisṛmyo hiṃ karoti sa madhyamayā tisṛbhyo hiṃ karoti sa uttamayā, uhyatī trivṛto viṣṭutiḥ"iti | ayamarthaḥ --- ' sūktatrayapaṭhitānāṃ navānāmṛcāṃ gānāntribhiḥ paryāyaiḥ -kartavyam | tatra prathame paryāye - triṣu sūkteṣvādyāstustra kracaḥ , dvitīye paryāye -- madhyamāḥ, tṛtīye paryāye cottamāḥ | tisṛbhya iti tṛtīyārthe pañcamī | hiṃ karoti gāyati ' ityarthaḥ | seyaṃ yathoktaprakāropetā gītistrivṛtstomasya viṣṭutiḥ stutiprakāraviśeṣaḥ | tasyā viṣṭuterudyatī nāma, iti | evaṃ parivartinī kulāyinīti dve viṣṭutī | tayoḥ parivartinyevamāmnāyate -"tisṛbhyo hiṃ karoti sa parācībhiḥ, tisṛbhyo hiṃ karoti sa parācībhiḥ , tisṛbhyo hiṃ karoti sa parācībhiḥ, parivartinī trivṛto viṣṭutiḥ"iti | parācībhiranukrameṇā'mnātābhirityarthaḥ | kulāyinyevamāmnāyate --"tisṛbhyo hiṃ karoti sa parācībhistisṛbhyo hiṃ karoti, yā madhyamā sā prathamā, pottamā sā madhyamā, yā prathamā sottamā, tisṛbhyo hiṃ karoti yottamā sā prathamā, yā prathamā, sā madhyamā yā madhyamā sottamā, kulāyinī trivṛtto viṣṭutiḥ"iti | atra prathamasūkte pāṭhakrama eva | dvitīye madhyamottamaprathamāḥ | tṛtīyetūttamaprathamamadhyamā ityevaṃ vyatyayena mantrā gātavyāḥ | tadidaṃ viṣṭutitrayaṃ vikalpitam | trivṛcchabdasyedṛśaṃ stomasvarūpamartho, na tu traiguṇyamiti pūrvapāde nirṇītam | uttarāgranthe bahiṣpavamānasūktebhyastribhya ūrdhve catvāri sūktānyāmnātāni --"agna ā yāhi vītaye"ityādyaṃ sūktam | "ā no mitrāvaruṇa" --iti dvitīyam | "ā yāhi suṣumā hi te" ---iti tṛtīyam | "indrāgnī ā gataṃ sutam" ---iti caturtham | tānyetāni prātaḥ savane gāyatrasāmnā gīyamānāni catvāryājyastotrāṇītyucyante | tannirvacanaṃ ca śrūyate --"yadājimīyuḥ, tadājyānāmājyatvam"iti | teṣvājyastotreṣu pañcadaśanāmakaḥ stomo bhavati | tasya stomasya viṣṭutirevamāmnāyate -"pañcabhyo hiṃ karoti sa tisṛbhiḥ sa ekayā sa ekayā pañcabhyo hiṃ karoti sa ekayā sa tisṛbhiḥ sa ekayā, pañcabhyo hiṃ karoti sa ekayā sa ekayā sa tisṛbhiḥ"iti | ekaṃ sūktaṃ trirāvartanīyam | tatra prathamāvṛttau prathamāyā ṛcastrirabhyāsaḥ | dvitīyāvṛttau madhyamāyāḥ | tṛtīyāvṛttāvṛttamāyāḥ | so 'yaṃ pañcadaśastomaḥ | uktebhyaścaturbhyaḥ sūktebhya ūrdhvamuttarāgranthe trīṇi mādhyandinapavamānasūktānyāmnāya tata ūrdhve catvāri sūktānyāmnātāni - teṣu"abhi tvā śūra nonuma" -ityādyam ,"kayā naścitra ābhuvat"iti dvitīyam | "taṃ vo dasmamṛtīṣaham"iti tṛtīyam | "tarobhirvo vidadvasum"iti caturtham | etāni krameṃ rathantaravāmadevyanaudhasakāleyasāmabhirmādhyandinasavane gīyamānāni pṛṣṭhastotrāṇītyucyante | "sparśanātpṛṣṭhāni"ityeva niruktirdraṣṭavyā | teṣu stotreṣu saptadaśastomo bhavati | tasya stomasya viṣṭutirevamāmnāyate -"pañcabhyo hiṃ karoti sa tisṛbhiḥ sa ekayā sa ekayā, pañcabhyo hiṃ karoti sa ekayā sa tisṛbhiḥ sa ekayā sa ekayā, pañcabhyo hiṃ karoti sa ekayā sa tisṛbhiḥ sa ekayā, saptabhyo hiṃ karoti sa ekayā sa tisṛbhiḥ sa tisṛbhiḥ"iti | atra prathamāvṛttau prathamāyā ṛcastrirabhyāsaḥ, dvitīyāvṛttau madhyamāyāḥ , tṛtīyāvṛttau madhyamottamayoḥ so 'yaṃ saptadaśastomaḥ | atra triṣvapi vākyeṣu trivṛtpañcadaśasaptadaśaśabdā guṇavidhāyakatvena saṃmatāḥ |
START MJaiNy 1,4.8-12
(caturthe 'gnihotrādiśabdānāṃ yāganāmadheyatādhikaraṇe (matprakhyanyāye) sūtram)
caturthādhikaraṇamāracayati ---
"agnihotraṃ juhoti" "āghāramāghārayati"ityatrāgnihotraśabdasya kamanāmatve dravyadevatayorabhāvādyāgasya svarupameva na sidhyet | tasmādagnidevatārūpoguṇo 'nena darvihome vidhīyate | āghāraśabdaśca"ghṛ kṣaraṇadīptyoḥ"ityasmāddhātorutpannaḥ kṣaradghṛtamātaṣṭe | tasmiṃśca ghṛte dvitīyāvibhaktvā saṃskāryatvaṃ pratīyate | tacca saṃskṛtaṃ ghṛtamupāṃśuyāje (ge) dravyaṃ bhavati | tasmāt ' agnihotrāghāraśabdau guṇasaṃskārayorvidhāyakau ' iti prāpte --- brūmaḥ-"agnirjyotirjyotiragniḥ svāheti sāyaṃ juhoti, sūryo jyotirjyotiḥ sūryaḥ svāheti prātaḥ"iti vihitena mantreṇa prāptatvāddevatā na vidheyā | tato 'gnisūryadevatākasya sāyaṃprātaḥ kālayorniyamenānuṣṭheyasya karmaṇaḥ ' agnihotram ' iti yaugikaṃ nāmadheyam | yogaśca bahuvrīhiṇā darśitaḥ | "caturgṛhītaṃ vā etadabhūttasyā'ghāramāghāryaḥ"ityanenaivā'jyadravyasya praptatayā kṣaraddhṛtasaṃskārasyāvidheyatvādāghāraśabdo 'pi yaugikaṃ karmanāmadheyam | 'yasminkarmāṇi nairṛtīṃ diśamārabhyaiśānīṃ diśamavadhiṃ kṛtvā saṃtatyā ghṛtaṃ kṣāryate ' tasya karmaṇa etaṃnnāma | nanu nāmadheyatve sati"udbhidā yajeta" "jyotiṣṭomena yajeta"ityādāviva dhātvarthena karaṇena sāmānādhikaraṇyāya 'agnihotreṇa juhoti ' 'āghāreṇā'ghārayati ' iti tṛtīyayā bhavitavyam | naiṣa doṣaḥ |
START MJaiNy 1,4.13-15
(pañcame śyenādiśabdānāṃ yāganāmadheyatādhikaraṇe (tadvyapadeśanyāye) sūtram)
pañcamādhikaraṇamāracayati --
"śyenenābhicaranyajeta"ityatra karmanāmatve dravyadevatayorabhāvādyāgasvarūpamapi na sidhyet | tataḥ somayāge nityaṃ somadravyaṃ bādhitvā somasya sthāne pakṣidravyarūpo guṇaḥ kāmyo vidhīyate | tathā sati śyena śabdasya pakṣiṇi lokasiddhā rūḍhiranugṛhyate | na ca guṇavidhitve citrāyāmiva vākyabheda āpādayituṃ śakyaḥ | citratvastrītvavadguṇadvayābhāvāditi prāpte -- brūmaḥ-"yathā vai śyono nipatyā'datte, evamayaṃ dviṣantaṃ bhrātṛvyaṃ nipatyā'datte yamabhicarati śyenena"iti vākyenokta upamānopameyabhāvaḥ pakṣiṇyekasminna yujyate |
START MJaiNy 1,4.15*-18
(ṣaṣṭhe vājapeyādiśabdānāṃ nāmadheyatādhikaraṇe sūtrāṇi) /
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
"vājapeyena svārājyakāmo yajeta"ityatra vājapeyaśabdena guṇo vidhīyate | annavācī vājaśabdaḥ | taccānnaṃ peyaṃ surādravyam | taccātra guṇaḥ | surāgrahāṇāmanuṣṭheyatvāt | nanu guṇatve ' vājapeyaguṇavatā yāgena svārājaṃ bhāvayet ' iti matvarthalakṣaṇā prasajyeta | maivam | sakṛduccaritasya, yajeta, itvākhyātasya vājapeyaguṇe svārājyaphale ca tantreṇa saṃbandhāṅgīkārāt | vājapeyena dravyeṇa svārājyāya yajeta, ityevamubhayasaṃbandhaḥ | nanu guṇasaṃbandhe sati vājapeyaguṇena yāgaṃ kuryāt, iti yajeḥ karmakārakatvaṃ bhavati, phalasaṃbandhe tu ' yāgena svārājyaṃ saṃpādayet ' iti karaṇakārakatvam | tatkathaṃ tadubhayasaṃbandha iti cet | nāyaṃ doṣaḥ | yajeḥ sādhāraṇatvena dvirūpatvasaṃbhavāt | ' yajeta ' ityatra prakṛtyā yāga uktaḥ, pratyayena bhāvanoktā, tayostu samabhivyāhārātsaṃbandhamātraṃ gamyate | tacca karmatvakaraṇatvayoḥ sādhāraṇam | na khalu tatra karmatvasya karaṇatvasya vā sākṣādabhidhāyikā kācidasādhāraṇī vibhaktiḥ śrūyate | ataḥ sādhāraṇasya yajerubhābhyāṃ yugapatsaṃbandhe sita yathocitasaṃbandhaviśeṣaḥ paryavasyati | evaṃ tantreṇa saṃbandhāṅgīkāre ' vājapeyadravyeṇa yāgaṃ kuryāt ' ityarthasya lamyamānatvādguṇavidhitve 'pi nāsti matvarthalakṣaṇā | yadyudbhidādiṣvapyevaṃ guṇavidhiḥ syāt, tarhi tānyapi vākyānyatrodāhṛtya tadīyaḥ siddhāntaḥ punarākṣipyatāmiti prāpte -- brūmaḥ- yajestantreṇobhayasaṃbandhe sati viruddhatrikadvayāpattiḥ syāt | upādeyatvaṃ, vidheyatvaṃ, guṇatvaṃ cetyekaṃ trikam | uddeśyatvam, anuvādyatvaṃ, mukhyatvaṃ cetyaparaṃ trikam | tatroddeśyatvādayastrayaḥ svārājyaphalaniṣṭhā dharmāḥ | upādeyatvādayastrayaḥ sādhanabhūtayajiniṣṭhā dharmāḥ | phalamuddiśya yajirupasarjanam | phalasyoddeśyatvaṃ nāma mānatāpekṣo viṣayatvākāraḥ | yajerupādeyatvaṃ nāmānuṣṭhīyamānatākāraḥ | tāvubhau manaḥ śarīropādhikau dharmau | anuvādyatvavidheyatvadharmau tu śabdopādhikau | jñātasya kathanamanuvādaḥ | ajñātasyānuṣṭheyatvakathanaṃ vidhiḥ | phalayāgayoḥ sādhyasādhanatvarūpatayā pradhānatvopasarjanatve | evaṃ sati phalatatsādhanayoḥ svārājyayāgayoḥ svabhāvaparyālocanāyāṃ yathā phalasyoddeśyatvāditrikaṃ yāgasyopādeyatvāditrikaṃ vyavatiṣṭhate tathā yāgasya vājapeyasya ca sādhyasādhanabhāvāparyālocanāyāṃ yāgasyoddeśatvāditrikam, vājapeyadrayasyopādeyatvāditrikaṃ ca paryavasyati | tato yāgasya phaladravyābhyāṃ yugapatsaṃbandhe sati viruddhaṃ trikadvayamāpadyate | nanu tarhi mā bhūttantreṇobhayasaṃbandhaḥ, pṛthaksaṃbandhāya yajirāvartyatāmiti cet |
START MJaiNy 1,4.19-20
(saptama āgneyādīnāmanāmatādhikaraṇe sūtram)
saptamādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate -"yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāyām, paurṇamāsyāṃ cācyuto bhavati"iti | tatra yathāgnihotraśabdaḥ ' agnaye hotramatra ' ityamuparthe nimittīkṛtya karmanāmadheyam, tathā'gneyaśabdo 'gnisaṃbandhaṃ nimittīkṛtya karmanāma syāditi cet | maivam | nāmatve devatārāhityaprasaṅgāt | agnihotre tu"agnirjyotirjyotiragniḥ svāheti sāyaṃ juhoti"ityanena vacanena vihito mantraḥ pratyakṣavihita iti māntravarṇikī devatā labhyate | iha tu na tādṛśo mantro 'sti | āgneyaśabdastu devatāṃ vidhātuṃ śaknoti |
START MJaiNy 1,4.21
atra gurupatamāha -
udāhṛtavākye devatārāhityaprasaṅgena nāmatvābhāvādguṇayorvidhau vākkayabhedāñca vidhyasaṃbhavādaprāmāṇyamiti pūrvapakṣaḥ | guṇadvayaviśiṣṭakarmavidhisaṃbhavātprāmāṇyamiti siddhāntaḥ || MJaiNyC_1,4.21 ||
START MJaiNy 1,4.22-23
(aṣṭame barhirādiśabdānāṃ jātivācitādhikaraṇe sūtram)
aṣṭamādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate -"barhirlunāti" "ājyaṃ vilāpayati" "puroḍāśaṃ paryāgni karoti" iti | atra barhirādiśabdānāṃ śāstre sarvartra saṃskṛteṣu tṛṇādiṣu prayogāt, pīlvādiśabdeṣu śāstrīyarūḍhiprābalyasyoktatvāt, yūpāhavanīyādiśabdavatsaṃskāravācino barhirādiśabdā iti cet | maivam | anvayavyatirekābhyāṃ jātivācitvāt | yatra yatra barhirādiśabdaprayogaḥ, tatra tatra jātiḥ ' ityasyā vyāpterloke vede ca nāsti vyabhicāraḥ |
START MJaiNy 1,4.24
START MJaiNy 1,4.25-26
(navame prokṣaṇyādiśabdānāṃ yaugikatādhikaraṇe sūtram)
navamādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate -"prokṣaṇīrāsādaya"iti | tatra prokṣaṇīśabdasyābhimantraṇāsādamādisaṃskṛtiḥ pravṛttinimitam | kutaḥ- sarveṣu vaidikaprayogapradeśeṣu saṃskṛtānāmevāpāṃ prokṣaṇīśabdenocyamānatvādityekaḥ pakṣaḥ | loke jalakrīḍāyāṃ ' prokṣaṇībhirudvejitāḥ smaḥ ' ityasaṃskṛtāsvapsu prayogādvarhirādiśabdavajjātau rūḍhatvādudakatvajātiḥ pravṛttinimittam | na ca ' prakarṣeṇokṣyata ābhiḥ ' iti yogo 'tra śaṅkanīyaḥ | rūḍheḥ prabalatvāditi pakṣāntaram | tatra na tāvatsaṃskāro yuktaḥ | anyonyāśrayatvāt | vihiteṣvabhimantraṇādiṣu saṃskāreṣvanuṣṭhiteṣu paścātsaṃskṛtāsvapsu prokṣaṇīśabdapravṛttiḥ | tatpravṛttau satyāṃ prokṣaṇīśabdenāpo 'mūdyābhimantraṇasiddhiriti | nāpi jātipakṣo yuktaḥ | udakajātau prokṣaṇī śabdasya vṛddhavya vahāre pūrvamakḷptatvenetaḥ paraṃ śakteḥ kalpanīyatvāt | tato gośabdavadaśvakarṇaśabdavacca rūḍho na bhavati |
START MJaiNy 1,4.27
(daśame nirmanthyaśabdasya yaugikatādhikaraṇe sūtram)
daśamādhikaraṇamāracayati --
agnicayane śrūyate -"nirmanthyeneṣṭakāḥ pacanti"iti | tatra nirmanthyaśabdasya svārthe kīdṛśī vṛttiḥ, iti saṃśaye barhirādiśabdavallaukikavaidikasādhāraṇyādūvahnijātau rūḍhirityekaḥ pakṣaḥ | prokṣaṇīśabdavadgūḍherakḷptatvādaraṇinirmanthanajanyasācca yoga iti pakṣāntaram | laukikanirmanthanena ciranirmanthanena ca janyaṃ vārayituṃ yogarūḍhiḥ paṅkajādivadāśrayaṇīyā | ādhānakāle nirmathya gārhapatye nityaṃ dhṛto 'gniściranirmathitaḥ |
START MJaiNy 1,4.28-31
(ekādaśe vaiśvadevādiśabdānāṃ nāmadheyatādhikaraṇe sūtrāṇi 13 - 16)
ekādaśādhikaraṇamāracayati -
cāturmāsyayāgasya catvāri parvāṇi --- vaiśvadevaḥ , varuṇapraghāsaḥ , sākamedhaḥ , śunāsārīyaśceti | teṣu prathame parvaṇyaṣṭau yāgā vihitāḥ --- āgneyamaṣṭākapālaṃ nirvapati, saumyaṃ carum, sāvitraṃ dvādaśakapālam, sārasvataṃ carum, pauṣṇaṃ carum , mārutaṃ saptakapālakam, vaiśvadevīmāmikṣām, dyāvāpṛthivyamekakapālam, iti | teṣāmaṣṭhānāṃ yāgānāṃ saṃnidhāvidamāmnāyate ---"vaiśvadevena yajeta"iti | tatrā'gneyādīnyāgān ' yajeta ' ityanūdya vaiśvadevaśabdena devatārūpo guṇasteṣu vidhīyate | yadyapi vaiśvadevyāmikṣāyāṃ viśve devāḥ prāptāḥ, tathāpyāgneyādiṣu saptasu yāgeṣvaprāptasvādvidhīyante | teṣvapyagnyādidevatāḥ santīti cet, tarhi gatyabhāvātteṣu devatā vikalpyantām | nāmadheyatve tu nāmamātrasyābhidheyatvāddravyadevatayorabhāvena yāgasyātra svarūpāsaṃbhavācchūyamāṇo vidhiranarthakaḥ syāt -- tasmāt ' guṇavidhiḥ ' -- iti prāpte - ' brūmaḥ- utpattivākyairvihitānāgneyādīnaṣṭau yāgān 'yajeta' ityanūdyāṣṭānāṃ saṃghe vaiśvadevaśabdo nāmatvenopavarṇyate | na ca vidhitvāsaṃbhave 'pi nāmopadeśavaiyarthyam, 'prācīnapravaṇe vaiśvadevena yajeta ' ityādiṣu vaiśvadevaśabdenaikenaivāṣṭānāṃ saṃghasya vyavahartavyatvāt | nāmapravṛttinimittabhūtā niruktirdvidhā - āmikṣāyāge viśveṣāṃ devānāmijyamānatayā tatsahacaritārthānāṃ sarveṣāṃ chatrinyāyena vaiśvadevatvam | athavā ' viśve devā aṣṭānāṃ kartāraḥ ' iti vaiśvadevatvam |
START MJaiNy 1,4.32
atra gurumatamāha --
START MJaiNy 1,4.33-35
(dvādaśe vaiśvānare 'ṣṭatvādyarthavādatādhikaraṇe sūtrāṇi 17 - 22 )
dvādaśādhikaraṇamāracayati --
kāmyeṣṭikāṇḍe śrūyate -"vaiśvānaraṃ dvādaśakapālaṃ nirvapetputre jāte" "yadaṣṭākapālo bhavati gāyatryaivainaṃ brahmavarcasena punāti, yannavakapālastrivṛtaivāsmiṃstejo dadhāti, yaddaśakapālo virājaivāsminnannādyaṃ dadhāti, yadekādaśakapālastriṣṭumaivāsminnindriyaṃ dadhāti, yaddvādaśakapālo jagatyaivāsminpaśūndadhāti, yasmiñjāta etāmiṣṭiṃ nirvapati pūta eva sa tejasvyannāda indrīyāvī paśumānbhavati"iti | atrāṣṭatvādisaṃkhyāsāmānyātpuroḍāśādīnāṃ gāyatryādirūpatvakalpanā kṛtā | iṣṭi vidhāyake vākye yeyaṃ dvādaśasaṃkhyā tasyāmaṣṭatvādisaṃkhyānāmantarbhāvāttāḥ saṃkhyā nimittīkṛtyāgnihotraśabdavadaṣṭākapālādiśabdāḥ karmanāmadheyānītyekaḥ pakṣaḥ | nātra dvādaśakapālaśabdaḥ saṃkhyāparaḥ , kintu puroḍośadravyaparaḥ | ' dvādaśasu kapāleṣu saṃskṛtaḥ ' iti vyutpatteḥ | evamaṣṭākapālādiśabdā api | tathā sati dravyasya dravyāntare 'nantarbhāvānnāmadheyasya nimittaṃ nāstīti cet , evaṃ tarhi puroḍāśabdavyarūpo guṇo vidhīyatām | na cotpattiśiṣṭadvādaśakapālapuroḍāśāvaruddhatvādaṣṭakapālādranavakāśa iti vācyam | brahmavarcasādiphalāya tadvidhyupapatterityaparaḥ pakṣaḥ | ayamapyupapannaḥ |
START MJaiNy 1,4.36
atra gurumatamāha --
uktarītyā guṇatvaṃ nāmatvaṃ ca na saṃbhavati |
START MJaiNy 1,4.37-39
(trayodaśe yajamānaśabdasya prastarādistutyarthatvādhikaraṇe sūtram)
trayodaśādhikaraṇamāracayati ---
idamāmnāyate -"yajamānaḥ prastaraḥ"iti | tatra yajamānasya prastaraśabdo nāmadheyam, prastarasya vā yajamānaśabdo nāmadheyam | kutaḥ - ' udbhidā yānena ' ityādāviva sāmānādhikaraṇyādityekaḥ pakṣaḥ | guṇavidhirityaparaḥ pakṣaḥ | tadāpi yajamānakārye japādau prastarasyācetanasya sāmarthyābhāvādguṇatvaṃ nāsti | prastarakārye strugdhāraṇādau yajamānasya śaktatvādyajamānarūpo guṇo vidhīyate | evaṃ sati paścācchrutasya prastaraśabdasya kāryalakṣakatve 'pi prathamaśruto yajamānaśabdo mukhyavṛttirbhavati | na cātra pūrvanyāyena stutiḥ saṃbhavati | aṣṭākapāladvādaśakapālayoriva prastarayajamānayoraṃśāṃśitvābhāvāt | "vāyurvai kṣepiṣṭhā devatā"ūrjo 'varudhyai"ityādivatstutiriti cet | na | kṣipratvādidharmavatkasyacidutkarṣasyāpratīteḥ | tasmāt - ' nāmaguṇayoranyataratvam"iti prāpte , -- brūmaḥ- gomahiṣayorivārthabhedasyātyantaprasiddhatvānnāmatvaṃ na yuktam |
START MJaiNy 1,4.40
(caturdaśa āgneyādiśabdānāṃ brāhmaṇādistutyarthatādhikaraṇe sūtram)
caturdaśādhikaraṇamāracayati -
idamāmnāyate -"āgneyo vai brāhmaṇaḥ"iti | atrātyantaprasiddhārthabhedādāgneyaśabdo na brāhyaṇasya nāmadheyam | nāpyagnidevatārūpo guṇo vidhīyate | ' āgneyaṃ sūktam ' ' āgneyaṃ haviḥ, ityevaṃ devatātaddhitasya sūktahavirviṣayatvāt | nahi brāhmaṇaḥ sūktam, nāpi haviḥ | ataḥ saṃbandhavācitaddhitāntāgneyaśabdena brāhmaṇaḥ stūyate | yadyapi brāhmaṇe nāgnisaṃbandhaḥ, tathāpyagnisaṃbandho mukhajanyatvaguṇo brāhmaṇe vidyate |
START MJaiNy 1,4.41
(pañcadaśe yūpādiśabdānāṃ yajamānastutyarthatādhikaraṇe sūtram)
pañcadaśādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 1,4.42-44
(ṣoḍaśe 'paśvādiśabdānāṃ gavādipraśaṃsārthatvādhikaraṇe sūtram)
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati -
idamāmnāyate --"apaśavo vā anye gośvebhyaḥ, paśavo goaśvāḥ"iti | tatrājādiṣu śrūyamāṇaṃ yadapaśutvaṃ tasyārthavādatvaṃ na saṃbhavati | paśutvaniṣedhamātreṇa stuterapratibhānāt | tataḥ paśukāryaniṣedharumo guṇo vidhīyata iti cet | maivam | ajādipaśuvidhivaiyarththaprasaṅgena niṣeddhumaśakyatvāt | apaśuśabdaḥ paśuvyatiriktaṃ ghaṭādipadārthajātamabhidadhāti | tasminghaṭādau gavāśvavatprāśastyaṃ nāsti | so 'yaṃ prāśastyābhāvo 'jādiṣu paśuṣvastītyanenābhiprāyeṇa paśava eva santo 'pyajādayo ghaṭādisāmyādapaśuśabdena lakṣyante | pūrvatra yajamānādiśabdānāṃ prastarādyartheṣu pravṛttinimittam | tatpravṛttiphalaṃ prastarādipraśaṃsā | iha tvapaśuśabdasyājādiṣu mavṛttau gavāśvayoḥ praśaṃsaiva nimittaṃ phalaṃ ca | dviprakārā praśaṃsā- vastūnividyamānaguṇotkarṣa ekaḥ prakāraḥ | stāvakena śabdena saṃpādito guṇotkarṣo 'paraḥ prakāraḥ | gavāśvayorajādibhya utkarṣo lokasiddho yaḥ so 'tra nimittam | ' ajādayaḥ svabhāvataḥ paśavo 'pi santo gavāśvau pratyapaśavaḥ saṃpannāḥ | īdṛśo gavāśvayormahimā ' iti stutiphalam | tasmāt --"apaśavo vai"ityayamarthavādaḥ | ayameva nyāya udāharaṇāntare 'pi yojanīyaḥ-"ayajño vā eṣa yo 'sāma"ityekamudāharaṇam | "asatraṃ vā etadyacchandogam"ityaparamudāharaṇam | "agnihotradarśapūrṇamāsādiryajño 'pi sāmahīnatvādayajño bhavati | īdṛśaḥ sāmno mahimā | chandogaśabdena caturviśaḥ, catuścatvāriṃśaḥ, aṣṭacatvāriṃśa ityete trayaḥ stomā ucyante | akṣarasaṃkhyāsāmyena gāyatrītriṣṭubjagarīchandobhirgīyamānatvāt |
START MJaiNy 1,4.45-48
(saptadaśe bhūmādhikaraṇe bāhulyena sṛṣṭivyapadeśādhikaraṇe sūtram)
saptādaśādhikaraṇamāracayati ----
agnicayane śrūyate --"sṛṣṭīrupadadhāti"iti | sṛṣṭiśabdopetā mantrā yāsāmiṣṭakānāmupadhāne vidyante tā iṣṭakāḥ sṛṣṭaya ucyante | ' sṛṣṭimānāsāmupadhāno mantraḥ ' iti vigṛhya"tadvāmāsāmupadhānaḥ" [pā. sū. 4.4.125] ityādivyākaraṇasūtrasiddhaprakriyayā tanniṣpādanāt | sṛṣṭiśabdopetāścopadhānamantrāḥ"ekayāstuvata"ityasminnanuvāke samāmnātāḥ | "brahmāsṛjyata, bhūtānyasṛjyanta"ityādinā sṛjatidhātosteṣu prayuktatvāt | te mantrā atra sṛṣṭiśabdenopadhāne guṇatvena vidhīyante | kutaḥ- ' upadadhāti ' ityanenā'khyātenābhisaṃbandhāt | na cārthavādatvamasya saṃbhavati | vidhyantareṇa sahaikavākyatvābhāvāditi prāpte, -- brūmaḥ- agnicayanaprakaraṇe paṭhitatvātteṣāṃ mantrāṇāṃ sāmānyataścayanasaṃbandho 'vaganyate | viśeṣasaṃbandhaḥ sṛjatiliṅgādavagantavyaḥ | tathāsati prāptatvānna te mantrā atra vidhīyante, kintu - tānmantrānanūdyeṣṭakopadhānaṃ vidhīyate | sṛṣṭiśabdenānuvādastu vakṣyamāṇārthavādopapattyarthaḥ | "yathāsṛṣṭamevāvarūndhe"iti hi vakṣyarmāṇor'thavādaḥ | yadi vidhivākye mantrāṇāmanuvādakaḥ sṛṣṭiśabdo na syāt , tadānīmarthavāde sṛṣṭiśabdaprayogādvidhyarthavādayorvaiyadhikaraṇyabhramaḥ syāt | tasmānmantrānuvādī sṛṣṭīśabdo na guṇavidhāyakaḥ , kintvarthavādaḥ | nanu prathamamantre sṛjatidhāturna prayuktaḥ , kintu dadhātidhātuḥ prayuktaḥ |
START MJaiNy 1,4.49
(aṣṭādaśe liṅgasamavāyanyāye (prāṇabhṛdādiśabdānāṃ stutyarthatvādhikaraṇe ) sūtram)
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati --
"prāṇabhṛta upadadhāti"ityatrāpi sṛṣṭinyāyena mantravidhiriti pūrvapakṣaḥ | liṅgaprakaraṇaprāptamantrānuvādeneṣṭakopadhānavidhiḥ | "etasyaiva prāṇāndadhāti"ityasya vakṣyamāṇārthavādasyopapattaye prāṇabhṛcchabdena mantrānuvādaḥ | pūrvatra - dvitīyā - dimantreṣu sṛṣṭiliṅgānāṃ bāhulyam | iha tu - prathamamantra eva prāṇabhṛlliṅgamāmnāyate -"ayaṃ purobhuvastasya prāṇo bhauvāyanaḥ"iti | ekasyaiva mantrasya prāṇabhṛttve 'pi ' chatriṇo gacchanti ' itivattatsahacaritāḥ sarve mantrāḥ prāṇabhṛcchabdena lakṣyante | tadevaṃ yajamānakāryasiddhyādayo guṇavṛttihetavo nirṇītāḥ | tathā coktam --- "tatsiddhijātisārūpyapraśaṃsāliṅgabhūmabhiḥ | ṣaḍbhiḥ sarvatra śabdānāṃ gauṇī vṛttiḥ prakalpitā" || iti | || MJaiNyC_1,4.49 ||
START MJaiNy 1,4.50-53
(ekonaviṃśe vākyaśeṣeṇa saṃdigdhārthanirūpaṇādhikaraṇe sūtram)
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati ---
"aktāḥ śarkarā upadadhāti" "tejo vai ghṛtam"iti śrūyate | mṛttikāmiśrāḥ kṣudāpāṣāṇāḥ śarkarāḥ | tāśca ghṛtatailavasādīnāmanyatamena dravyeṇāñjanīyāḥ | kutaḥ | añjanasāmānyabodhakasya vidhivākyasya ghṛtaviśeṣabodhakādarthabādātprabalatvāt | tatprābalye ca mukhyatvādayastrayo hetavaḥ | svārthatayā vidhermukhyatvam , prathamaśrutatvāccāsaṃjātavirodhitvam , anadhigatārthabodhakatvādaprāptārthatvam, arthavādastu - vidhistāvakatvānna mukhyaḥ, caramaśrutatvātsaṃjātavirodhī, jñātārthānuvāditvātprāptārthaḥ | tasmāt - ' yena kenāpyañjanam ' iti prāpte, -- brūmaḥ- vidhivākyena kimañjanasādhanasāmānyaṃ vidhīyate, tadviśeṣo vā | nā'dyaḥ | sāmānyasyānanuṣṭheyatvāt | na dvitīyaḥ | ghṛtatailādiviśeṣavācakaśabdābhāvāt | tata uktarītyā prabalamapi vidhivākyamanuṣṭhānayogye viśeṣe saṃdehajanakatayā nirṇayahetumarthavādamapekṣate, na tu tena saha virudhyate | arthavāde 'pi ghṛtasya vidhirnāstīti cet | na | vidherunneyatvāt |
START MJaiNy 1,4.54-55
(viṃśe sāmarthyenāvyavasthitānāṃ vyavasthādhikaraṇe sūtram)
viṃśādhikaraṇamāracayati --
"struveṇāvadyati" "svadhitinādyati" "hastenāvadyati"iti śrūyate | tatrāvadeyeṣvājyamāṃsapuroḍāśeṣu haviḥṣvamī struvādyā avadānahetavaḥ saṃkīrṇāḥ | kutaḥ | vyavasthāpakasya śabdasyābhāvāditi cet | maivam | śaktervyavasthāpakatvāt | "ākhyātānāmarthe bruvatāṃ śaktiḥ sahakāriṇī" iti nyāyāt | ' kaṭe bhuṅkte ' ' kāṃsyapātryāṃ bhuṅkte ' ityatra laukikāstattadvastuśaktyanusāreṇa vyavasthāṃ kalpayanti --' kaṭa āsīnaḥ , ' kāṃsyapātryāmodanaṃ nidhāya ' iti | vede 'pi -"añjalinā saktūnpradāya juhuyāt"ityatra yadyapi dvihastasaṃyogo 'ñjaliḥ, tathāpi gurudevatādiprasādanārthāñjalivanniśchidrasaṃyogo na bhavati |
iti śrī mādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare prathamādhāyāyasya caturthaḥ pādaḥ
samāptaśca prathamo 'dhyāyaḥ
śrīḥ
atha dvitīyo 'dhyāyaḥ / (tatra prathamaḥ pādaḥ)
START MJaiNy 2,1.1
(prathame 'pūrvasyā'khyātapritipādyatvādhikaraṇe sūtrāṇi 1 - 4)
START MJaiNy 2,1.2-3
dvitīyādhyāyasya prathame pāde prathamādhikaraṇe prathamaṃ varṇakamāracayati -
vidhivākyamadṛṣṭārthamakhilamatrodāharaṇama | vidhivākye yāvanti padāni santi tāni sarvāṇi kriyākārakasaṃbandhamanādṛtya pratyekamapūrvasya pratipādakāni | kutaḥ | apūrvasya phalatvena sarveṣāṃ padānāṃ phalānvayitvāta | apūrvapratipādanābhāve 'pi kriyākārakayoḥ parasparānvayo 'styeveti cet | satyam | tathāpi pradhānānvayo labhyeta | phalaṃ hi pradhānam | purūṣārthatayā sādhyamānatvāditi prāpte , brūmaḥ - apūrvasyāntyantamadṛṣṭatvādekakalpanayaiva vākyasyopapattāvanekakalpane gauravaṃ syāt | tasmādekamapūrvamekena śabdena pratipādyate | padāntaraṃ tu taccheṣatayānveti | nanu yasya padasyārtho 'pūrvasya kalpakastatpadārthasya phalasādhanatayā phalaṃ pratyupādeyatvavidheyatvaguṇatvānyabhyupagantavyāni | tathā tasyaiva śeṣabhūtapadāntarārthe pratyuddeśyatvānuvādyatvapradhānatvānāmapi prāptatvādviruddhatrikadvayāpattiriti cet | mevam |
dvitīyaṃ varṇakamāracayati --
START MJaiNy 2,1.4-7
idamāmnāyate -"somena yajeta" "hiraṇyamātreyāya dadāti" "tasmātsuvarṇe hiraṇyaṃ dhāryam" "śyenenābhicaranyajeta" "citrayā yajeta paśukāmaḥ"ityādi | tatra somahiraṇyaśabdau dravyavācinau, suvarṇaśabdo guṇavācī, śyenacitrāśabdau karmavācinau | tairetairdravyādiśabdairapūrve pratyeti kutaḥ | dravyādīnāṃ siddharūpāṇāṃ sādhyaṃ phalaṃ prati sādhanatvasaṃbhavāt | yāgadānādirūpastu bhāvārthaḥ svayamapi phalavatsādhyarūpatvānna sādhanaṃ bhavitumarhapti | tato dravyādīnāṃ phalaṃ prati karaṇatvāddravyādiśabdā apūrvapratyāyakā iti prāpte - brūmaḥ- kriyāṃ vinā dravyāṇi phalaṃ sādhayituṃ na kṣamante | pacikrīyāmantareṇa kāṣṭhasthālyādīnāmodanasādhakatvādarśanāt | ato bhāvanāvācinā yajati dadātītyākhyātenāpūrve pratīyate | nanu dhātvartha eva bhāvanā, tadanyā vā | na tāvaddhātvarthaḥ | tasya tāṃ prati karaṇatvokteḥ | na dvitīyaḥ | dhātvarthavyatiriktāyāḥ kriyāyādurlakṣyatvāditi cet | maivam | sarvadhātvarthasaṃbaddhasya karotirūpasya lakṣayituṃ śakyatvāt | taduktamācāryaiḥ- "dhātvarthavyatirekeṇa yadyapyeṣā na lakṣyate | tathāpi sarvasāmānyarūpeṇaivāvagamyate"iti | anyairapyuktam - "siddhasādhyasvabhāvābhyāṃ dhātvartho dvividhastayoḥ | anyotpādānukūlātmā bhāvanā sādhyarūpiṇī"iti | ' pacati ' ityukte ' pākaṃ karotri ' ityetamarthe sarve janāḥ pratiyanti | tatra pākaḥ, paktiḥ pacanam, ityetaiḥ śabdairvyavahriyamāṇo liṅgakārakasaṃkhyāyogyo dhātvarthaḥ siddhasvabhāvaḥ | ' karoti ' ityanena vyavahriyamāṇo liṅgādyapetaḥ sādhyasvabhāvadyotanāyā'khyātapratyayavidhiḥ | sa cā'khyātapratyayārtha odanotpatteranukūlaḥ | tato bhaviturodanasya prayojakavyāpāratvāṇṇijantena bhāvanāśabdenocyate - iti | anye bhāvanāpakṣā ayuktāḥ | prayatno bhāvaneti cet | na | 'ratho gacchati' ityatra tadabhāvaprasaṅgāt | spanda iti cet | na | mānasatyāgarūpe yajatāvavyāpteḥ | ubhayasādhāraṇamudāsīnatvavicchedasāmānyaṃ bhāvaneti cet | na | śabdabhāvanāyāmavyāptiḥ na hi śabdasya vibhoracetanasya spandaḥ prayatno vāsti | liṅ - leṭ - loṭtavyapratyayamātragatā śabdabhāvanā | sarvākhyātagatār'thabhāvanā |
kiṃca spandādivādino 'pi na svarūpeṇa spandādīnāṃ bhāvanātvamāhuḥ, kiṃtvanyotpādānukūlaṃ svarūpam | tasmādasmaduktaiva bhāvanā | yathā ' pacati, ityatraudanaphalotpattyanukūlā, tathā 'yajati' ityatra svargādiphalotpattyanukūlā | tasyāṃ ca phalabhāvanāyāṃ pratyayavācyāyāmekapadopāttatvena pratyāsamnatvātprakṛtyarthaḥ karaṇam , na tu dravyādi | tasya padāntaropāttatvena viprakṛṣṭatvāt | sādhyarūpo 'pi prakṛtyarthaḥ svasādhananiṣpāditaḥ sañśaknoti phalaṃ sādhayitum | dravyādīnāṃ tu prakṛtyarthotpādanena dṛṣṭa evopakāraḥ | dravyādiniṣpāditena dhātuvācyena yāgādikaraṇena svargādiphalotpattau satyāṃ yeyamanukūlavyāpārātmā kṛtiśabdābhidheyā phalotpādanā seyaṃ yajyādidhātūnāmanyatameva kenāpi nābhidhīyate | sarvadhātvarthānuyāyisvāt | ato na bhāvanāyāḥ prakṛtyarthatvamāśaṅkituṃ śakyam | astu tarhi -- dhātvarthasāmānyameva bhāvaneti cet | na | pratidhātvarthe vilakṣaṇarūpatvāt | anyaddhi pākasyaudanaṃ pratyānukūlyam | anyacca calanasya saṃyogavibhāgau prati | anyathā phalavibhāgānupapatteḥ | bhinnāsu bhāvanāvyaktiṣu bhāvanātvasāmānyamanuvartatāṃ nāma | naitāvatāprakṛtyarthasāmānyaṃ tadbhavati | tasmādviśeṣarūpātsāmānyarūpācca yajyādidhātuvācyādanyaivā'khyātapratyayavācyā bhāvanā | tathāsati 'yajeta' ityatrā'khyātasya 'bhāvayet' ityartho bhavati | tatra ' kiṃ bhāvayet, kena bhāvayet, kathaṃ bhāvayet, ityakāṅkṣāyāṃ ' svarge bhāvayet ' yāgena bhāvayem, agnyanvādhānaprayājāvaghātādibhirupakāraṃ saṃpādya bhāvayet , ityevaṃ bhājyakaraṇetikartavyatāsamarpaṇenā'kāṅkṣāpūraṇātprakaraṇāmnātaḥ sakalaḥ śabdasaṃdarbho bhāvanāvācina ākhyātasyaiva prapañcaḥ | bhāvyādyaṃśatrayavatī seyamārthī bhāvanetyucyate | sā sarvāpi śabdabhāvanāyā bhāvyā, vidhāyako liṅṅādiḥ karaṇam | arthavādasaṃpāditā stutiritikartavyatā | seyaṃ śabdabhāvanā liṅṅādibhireva gamyate | ' arthabhāvanāṃ sarvairākhyātapratyaiyargamyata ityuktam | tasyāṃ cārthabhāvanāyāṃ svargasya bhāvyatvaṃ kamiyogādavagamyate | prakṛtyarthasya karaṇatvaṃ tṛtīyāśrutyā | tathā ca śrūyate -"darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta"' citrayā yajeta paśukāmaḥ ' iti |
(dvitīye 'pūrvasyāstitvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.8-10
dvitīyādhikaraṇamāracayati -
pūrvādhikaraṇe varṇakābhyāṃ yadidamuktam - 'apūrvasyaikameva padaṃ pratyāyakam ' tacca 'yajeta' ityākhyātāntabhāvārthapadam, iti | tadanupannam | apūrvasadbhāvemānābhāvāt | ' yajeta ' ityābhyāṃ prakṛtipratyayābhyāṃ karaṇabhāvanayorabhidhānāt | apūrvābhāve kālāntarabhāvisvargasādhanatvaṃ vinaśvarasya yāgasyānupapannamiti cet | na | śāstraprāmāṇyena tadupapatteriti prāpte - brūmaḥ- ' darśapūrṇamāsābhyām ' iti tṛtīyāśrutyā tāvadyāgasya svargasādhanatvaṃ pramitam | tadyathopapadyate tathāvaśyaṃ bhavatāpi kalpanīyam | tatra kiṃ yāvatphalaṃ yāgasyāvasthānaṃ kalpyate, kiṃvā vinaṣṭasyāpi svargotpādanam | nā'dyaḥ | yāge kṣaṇikatvasya pratyakṣasiddhatvāt | na dvitīyaḥ | mṛtayordaṃpatyoḥ putrotpattyadarśanāt | ato mānāntaraviruddhādbhavadīyakalpanādasmadīyamavirūddhamapūrvakalpanaṃ jyāyaḥ | kalpite 'pyapūrve tasyaiva svargasādhanatvādyāgasya svargasādhanatvaśrutirvirūdhyeteti cet | na | ' yāgāvāntaravyāpāro 'pūrvam ' ityaṅgīkārāt | na hyudyamananipatanayoravāntaravyāpārayoḥ sattve kuṭhārasya sādhanatvamapaiti | yadi vyāpāravato yāgasya nāśe vyāpāre na tiṣṭhettarhi yāgajanyā kācicchaktirapūrvamastu | śaktivyavadhāne 'pi yāgasya sādhanatvamavirūddham | auṣṇyavyavahite 'pyagnau dāhakatvāṅgīkārāt | yathāṅgārajanyamauṣṇyaṃ śānteṣyapyaṅgāreṣu jale 'nuvartate, tathā yāgajanyamapūrve naṣṭe 'pi yāge karrtayātmanyavanuvartatām | tasmādastyarpūvam | tadviśeṣastu saṃpradāyasiddhayāgaprakriyayāvagantavyaḥ | tathā hi - prakriyā pūrvācāryairitthaṃ darśitā -"prathamaṃ tāvatphalavākyena karmaṇaḥ phalasādhanatā bodyate - ' yāgena svarge kuryāt ' iti | 'kathaṃ vinaśvareṇa phalaṃ kartavyam ' ityapekṣāyām ' apūrve kṛtvā ' ityucyate | ' kathamapūrve kriyate ' ityapekṣāyāṃ ' yāgānuṣṭhānaprakāreṇa ' iti | taccāpūrve darśapūrṇamāsayoranekavidham - phalāpūrvam | samudāyāpūrvam ṣa utpattyapūrvam, aṅgāpūrve ceti | yena svarga ārabhyate tatphalāpūrvam | amāvāsyāyāṃ trayāṇāṃ yāgānāmekaḥ samudāyaḥ, paurṇamāsyāmaparaḥ, tayorbhinnakālavartinoḥ saṃhatya phalāpūrvārambhāyogāttadārambhāya samudāyadvayajanyamapūrvadvayaṃ kalpanīyam | tayorekaikasyā' rambhāyaikaikasamudāyavartināṃ trayāṇāṃ yāgāmāṃ bhinnakṣaṇavartitvena saṃghātāpattyabhāvādyāgatrayaṇanyāni trīṇyutpattyapūrvāṇi kalpanīyāni | teṣāṃ cāṅgepakāramantareṇāniṣpatteraṅgānāṃ cānekakṣaṇavartināṃ saṃghātāsaṃbhavādaṅgāpūrvāṇi kalpanīyāni | tatra tvayaṃ vibhāgaḥ- saṃvipatyopakārakāṇyavaghātādīni dravyadevatāsaṃskāradvāreṇa yāgasvarūpasyaivātiśayādhānena tadatpattyapūrvaniṣpattau vyāpriyante |
START MJaiNy 2,1.11-12
atra gurumatamāha -
guruṇā yanniyogākhyamapūrvamabhipreyate tannāsti | kutaḥ | antareṇaiva tadapūrve phalaniṣpatteḥ | na ca yāganāśātkathaṃ phalasiddhiriti vācyam | na hi yāgakriyā sarvātmanā naśyati, kiṃtu sūkṣmarūṣatvenādṛśyā satī svargadehārambhakeṣu yāgasaṃbandhidravyagataparamāṇuṣu yāgakarrtayātmani vāvasthāya phalamārabhata iti pūrvapakṣaḥ | naitadyuktam |
(tṛtīye karmaṇāṃ guṇapradhānabhāvavibhāgādhikaraṇe sūtrāṇi 6 - 8)
START MJaiNy 2,1.13-14
tṛtīyādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate -"vrīhīnavahanti" "taṇḍulānpinaṣṭi"iti | tatra akdhātapeṣaṇe apūrvajanake, vihitadhātvarthatvāt, yajatyādighātvarthavat ' | vipakṣe - vidhivākyavaiyarthyarūpo bādhakastarko 'vagantavyaḥ | tuṣavimokacūrṇatvayordṛṣṭaprayojanayorlokasiddhatvena tādarthye 'vaghātapeṣaṇayorvidhirrvyathaḥ syāt | tasmāt - astyapūrvamiti prāpte, brūmaḥ- dṛṣṭaphale saṃbhavatyapūrve na kalpanīyam | yajatyādidṛṣṭāntastu viṣamaḥ | tatra hi kriyāprādhānyena dravyapāratantryābhāvādapūrvasādhanatvaṃ kriyāyā yuktam |
atra gurumatamāha -
START MJaiNy 2,1.15
"saktūñjuhoti"ityatra dravyaprādhānyaṃ parityajya dvitīyāyā bhaṅgaṃ kṛtvā kriyāprādhānyāya"saktubhirjuhoti"iti tṛtīyātvena vipariṇāmo vakṣyate | tathā"vrīhibhiravahanti"iti vipariṇāmena pradhānabhūtā kriyā dravyavyavadhānamantareṇa sākṣādeva niyoge 'nvetavyeti cet | maivam |
(caturthe saṃmārjanādīnāmapradhānatādhikaraṇe sūtrāṇi 9 - 12)
START MJaiNy 2,1.16-17
caturthādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsayorjuhvādīnāṃ darbhaiḥ saṃmārjanamāmnātam -"strucaḥ saṃmārṣṭi"iti | tatra saṃmārjanaṃ pradhānakarma | kutaḥ | guṇakarmalakṣaṇarahitatvāt, pradhānakarmalakṣaṇayuktatvācca | sūtrakāro hi karmaṇāṃ rāśidvayaṃ pratijñāya tayorlakṣaṇaṃ pṛthaksūtrayāmāsa-"tāni dvaidhaṃ guṇapradhānabhūtāni""yaistu dravyaṃ cikīrṣyate, guṇastatra pratīyeta, tasya dravyapradhānatvāt""yaistu dravyaṃ na cikīrṣyate, tāni pradhānabhūtāni, dravyasya guṇabhūtatvāt"ccpū.mī.sū. 2 | 1 | 6 - 8 chtaiti | yaiḥ karmabhirdravyamutpādayituṃ saṃskartu veṣyate, teṣu karmasu guṇatvam | kutaḥ | tasya karmaṇo dravyapradhānatvāt | dravyaṃ pradhānamasya, iti bahuvrīhiḥ | "yūpaṃ takṣati"āhavanīyamādaghāti" ityādau yūpāhavanīyādidravyamutpādayitumiṣyate | "vrīhīnavahanti" "taṇḍulānpinaṣṭi"ityādau vrīhyādidravyaṃ saṃskartumiṣṭam | prayājādiṣūktavaiparītyātpradhānakarmatvam | evaṃ satyavaghātena yathā vrīhīṇāṃ tuṣavimoko dṛṣṭaḥ saṃskāraḥ, tathā saṃmārjanena juhvādiṣu kaṃcidatiśayaṃ na paśyāmaḥ | ato 'vaghātavadguṇakarmatvābhāvātprayājādivatpradhānakarmatvamiti prāpte -- brūmaḥ- 'struca' iti dvitīyā karmakārake vihitā | karmatvaṃ cepsitatamatvesati bhavati | "karturīpsitatamaṃ karma"ccpā.sū. 1 | 4 | 49 chtaiti karmasaṃjñāvidhānāt |
(pañcame stotrādiprādhānyādhikaraṇe sūtrāṇi 13 - 29)
START MJaiNy 2,1.18-19
pañcamādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome śrūyate -"praugaṃ śaṃsati" "niṣkevalyaṃ śaṃsati" "ājyaiḥ stuvate" "pṛṣṭaiḥ stuvate"prauganiṣkevalyaśabdau śastraviśeṣanāmanī | ājyapṛṣṭaśabdau tu vyākhyātau | apragītamantrasādhyā stutiḥ śastram | pragītamantrasādhyāstutiḥ stotram | tayoḥ stutaśastrayorguṇakarmatvaṃ yuktam | kutaḥ | tuṣavimokavaddṛṣṭārthalābhāt | ṣaṭhyamāneṣu mantreṣvanusmaraṇena devatā saṃskriyata iti prāpte -- brūmaḥ- stotavyāyā devatāyāḥ stāvakairguṇaiḥ saṃbandhakīrtanaṃ stautiśaṃsatidhātvorvācyor'thaḥ | yadi mantravākyāni guṇasaṃbandhābhidhānaparāṇi , tadā dhātvormukhyārthalābhācchratiranugṛhītā bhaviṣyati | yadā tu guṇadvāreṇānusmaraṇīyadevatāsvarūpa prakāśanaparāṇi mantravākyāni syuḥ, tadā dhātvormukhyor'tho na syāt | loke hi ' devadattaścaturvedābhijñaḥ ' ityukte stutiḥ pratīyate | tasya vākyasya guṇasaṃbandhaparatvābhāvāt | yadā tu devadattarūpaparatā ' yaścaturvedī tamānaya, ityādau, tatra na stutipratītiḥ | tasya caturvedasaṃbandhadvāreṇa devadattasvarūpopalakṣaṇaparatvena guṇasaṃbandhaparatvābhāvāt |
(ṣaṣṭhe mantrāvidhāyakatvādhikaraṇe sūtre 30 - 31)
START MJaiNy 2,1.20-21
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
ayaṃ mantra āmnāyate -"devāṃśca yābhiryajate dadāti ca jyogittābhiḥ sacate gopatiḥ saha"iti | ayamarthaḥ- gopatiryajamāno yābhirgobhirdevānyajate yāśca gā brāhmaṇebhyo dadāti cirameva tābhiḥ saha paraloke 'vatiṣṭhate iti | tatra yathā brāhmaṇagatamākhyātapadaṃ pradhānaguṇakarmaṇoranyantarasya vidhāyakam, tathā mantragatamapīti cet | maivam | yacchabdādinā vidhiśakteḥ kṣīṇatvāt | sati hi yacchabde tasya vākyasyānuvādakatvaṃ pratīyate, na tu vidhāyakatvam | 'yacchabdādeḥ ' ityādiśabdenottamapuruṣāmantraṇādayaḥ | ' barhirdevasadanaṃ dāmi ' ityuttamapurūmaḥ |
(saptame mantranirvacanādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.22-23
saptamādhikaraṇamāracayati --
ādhāna idamāmnāyate -"ahe budhiṇya mantraṃ me gopāya"iti | tatra mantrasya lakṣaṇaṃ nāsti, avyāptyativyāptyorvārayitumaśakyatvāt | 'vihitārthābhidhāya ko mantraḥ ' ityukte ' vasantāya kapiñjalānālabheta ' ityasya mantrasya vidhirūpatvādavyāptiḥ | ' mananaheturmantraḥ ' ityukte - brāhmaṇe 'tivyāptiḥ | evam - ' asipadānto mantraḥ ' ' uttamapuruṣānto mantraḥ ' ityādilakṣaṇānāṃ parasparamavyāptiriti cet | maivam | yājñikasamākhyānasya nirdoṣalakṣaṇatvāt | tacca samākhyānamanuṣṭhānasmārakādīnāṃ mantratvaṃ gamayati | ' uru prathasva ' - ityādayo 'nuṣṭhānasmārakāḥ | 'agnimīle purohitam ' ityādayaḥ stutirūpāḥ | 'iṣe tvā' - ityādayastvāntāḥ | 'agna ā yāhi vītaye ' ityādaya āmantraṇopetāḥ | ' agnīdagnīnvihara ' - ityādayaḥ praiṣarūpāḥ | ' adhaḥ svidāsīdupari svidāsīt ' ityādayo vicārarūpāḥ | ' ambe ambike ambālike na mānayati kaśrcana ' - ityādayaḥ paridevanarūpāḥ | ' pṛcchāmi tvā paramantaṃ pṛthivyāḥ ' ityādayaḥ praśnarūpāḥ | 'vedimāhuḥ paramantaṃ pṛthivyāḥ ' ityādaya uttararūpāḥ | evamanyadapyudāhartavyarm | idṛśeṣvatyantavijātīyeṣu samākhyānamantareṇa nānyaḥ kaścidanugato dharmo 'sti, yasya lakṣaṇatvamucyeta | lakṣaṇasyopayogaśca pūrvācāryairdarśitaḥ- "ṛṣayo 'pi padārthānāṃ nāntaṃ yānti pṛthaktvaśaḥ | lakṣaṇena tu siddhānāmantaṃ yānti vipaścitaḥ" || iti |
(aṣṭame brāhmaṇanirvacanādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.24-25
aṣṭamādhikaraṇamāracayati --
cāturmāsyeṣvidamāmnāyate - ' etadbrāhmaṇānyeva pañca harvīṣi ' iti | tatra - brāhmaṇasya lakṣaṇaṃ nāsti | kutaḥ | vedabhāgānāmiyattānavadhāraṇena brāhmaṇabhāgeṣvanyabhāgeṣu ca lakṣaṇasyāvyāptyativyāptyoḥ śodhayitumaśakyatvāt | pūrvokto mantrabhāga ekaḥ | bhāgāntarāṇi ca kānicitpūrvairudāhartu saṃgṛhītāni - "heturnirvacanaṃ nindā praśaṃsā saṃśayo vidhiḥ | parakriyā purākalpo vyavadhāraṇakalphanā | "iti | ' tena hmannaṃ kriyate ' iti hetuḥ | ' taddadhaṇe dadhitvam ' iti nirvacanam | ' amādhyā vai māṣāḥ ' iti nindā | 'vāyurvai kṣepiṣṭhā devatā' iti praśaṃsā | ' tadvyacikitsajjuhavāni , mā hauṣam ' iti saṃśayaḥ | ' yajamānena saṃmitaudumbarī bhavati ' iti vidhiḥ | ' bhāṣāneva mahyaṃ pacata ' iti parakṛtiḥ | ' purā brāhmaṇā abhaiṣuḥ ' iti purākalpaḥ | ' yāvato 'ścānpratigṛhṇīyāt, tāvato vāruṇāṃścatuṣkapālannirvapet ' iti viśeṣāvadhāraṇakalpanā | evamanyadapyudāhāryam | na ca ' hetvādīnāmanyatamaṃ brāhmaṇam'iti lakṣaṇam | mantreṣvapi hetvādisadbhāvāt | tathā hi - ' indavovāmuśanti hi ' iti hetuḥ | ' udāniṣurmahīrīti tasmādudakamucyate ' iti nirvacanam | 'moghamannaṃ vindate apracetāḥ ' iti nindā | ' agnirmūrdhā divaḥ kakutpatiḥ ' iti praśaṃsā | ' adhaḥ svidāsīdupari svidāsīt ' iti saṃśayaḥ | ' kapiñjalānālabheta ' iti vidhiḥ | ' sahastramaṃyutaṃ dadat ' iti parakṛtiḥ | ' yajñena yajñamayajanta devāḥ ' iti purākalpaḥ | ' itikaraṇabahulaṃ brāhmaṇam ' iti cet | na | ' ityadadā ityayajathā ityapaca iti brāhmaṇo gāyet ' ityasminbrahmaṇena gātavye mantre ativyāpteḥ | ' ityāhetyanena vākyenopanibaddhaṃ brāhmaṇam ' iti cet | na | ' rājā cidyaṃ bhagaṃ bhakṣītyāha ' ' yo vā rakṣāḥ śucirasmītyāha ' ityanayormantrayorativyāpteḥ | ' ākhyāyikārūpaṃ brāhmaṇam ' iti cet |
(navama ūhādyamantratādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.26
navamādhikaraṇamāracayati -
"agnaye juṣṭaṃ nirvapāmi"ityasya saurye carau ' sūryāya juṣṭaṃ nirvapāmi ' ityevaṃ padāntaraprakṣepa ūhaḥ | ' adīkṣiṣṭāyaṃ brāhmaṇaḥ ' ityasya mantrasya śeṣatvena prayogakāle brāhmaṇanāmadheyaviśeṣaṃ tadīyapravaraṃ caivaṃ paṭhanti -"asau devadatto 'muṣya putro 'muṣya pautro 'muṣya naptāmuṣyāḥ putro 'muṣyāḥ pautro 'muṣyā naptā ' iti | ' āṅgirasabārhaspatyabhāradvājagotraḥ ' iti ca | eteṣāmūhapravaranāmadheyānāṃ mantratvamasti | kutaḥ | mantreṇa sahaikavākyatvāditi cet |
(daśama ṛglakṣaṇādhikaraṇe sūtram)
(ekādaśe sāmalakṣaṇādhikaraṇe sūtram)
(dvādaśe yajurlakṣaṇādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.27
daśamaikādaśadvādaśādhikaraṇamāracayati --
idamāmnāyate - ' ahe budhiṇya mantraṃ me gopāya yamṛṣayastraividā viduḥ | ṛcaḥ sāmāni, yajūṃṣi ' iti | "trīnvedānvidanti"iti trividaḥ, trividāṃ saṃbandhino 'dhyetārastraividāḥ | te ca yaṃ mantrabhāgamṛgādirūpeṇa trividhamāhuḥ, taṃ gopāya, iti yojanā | tatra trividhānāmṛksamayajuṣāṃ vyavasthitaṃ lakṣaṇaṃ nāsti | kutaḥ | sāṃkaryasya duṣpariharatvāt | 'adhyāpakaprasiddherhyṛgvedādiṣu paṭhito mantra ṛgādiḥ ' iti hi lakṣaṇaṃ vaktavyam | tacca saṃkīrṇam | 'devo vaḥ savitotpūnātvacchidreṇa pavitreṇa vasoḥ sūryasya raśmibhiḥ ' ityayaṃ mamtro yajurvede saṃpratipannayajuṣāṃ madhye paṭhitaḥ | na ca tasya yajuṣṭvamāsti | tadbrāhmaṇe ' sāvitryarcā ' ityṛktvena vyavahṛtatvāt | ' etatsāma gāyannāste ' iti pratijñāya kiṃcitsāma yajurvede gītam | ' akṣitamasi ' ' acyutamasi ' ' prāṇasaṃśitamasi ' iti trīṇi yajūṃṣi sāmavede samāmnātāni | tathā gīyamānasya sāmnā āśrayabhūtā ṛcaḥ sāmavede samāmnāyante | tasmāt - nāsti lakṣaṇam - iti cet | na |
(trayodaśe nigadānāṃ yajuṣṭravādhikaraṇe sūtrāṇi 38 - 45)
START MJaiNy 2,1.28-29
trayodaśādhikaraṇamāracayati -
' prokṣaṇīrāsādaya ' ' idhmaṃ barhirupasādaya ' ' agnīdagnīnvihara' ' barhiḥ stṛṇīhi ' 'indra āgaccha' 'hariva āgaccha' ityādayo nigadā āmnātāḥ | parapratyāyanārthā mantrā nigadaḥ | ete ca pūrvoktebhya ṛgyajuḥsāmabhyo bahirbhūtāścaturthaprakārāḥ | kutaḥ | pādagītkayorṛksāmalakṣaṇayorabhāvāt | praśliṣṭapāṭhasya yajurlakṣaṇasya sattve 'pi dharmabhedena yajuṣyantarbhāvānupapatteḥ |
(caturdaśa ekavākyatvalakṣaṇādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.30-31
caturdaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayorāmnāyate - "devasya tvā savituḥ prasave, aśvinorbāhubhyām , pūṣṇo hastābhyām, agnaye juṣṭaṃ rnivapāmi"iti | tatra vākyāni bhinnāni bhavitumarhanti | kutaḥ | ekatvaniyāmakasya durvodhatvāt | arthaikyaṃ vākyaikye prayojakamiti cet | na | ekasminpade 'tivyāpteḥ | padasamūhasya vākyatve, samūhānāmatra bahūnāṃ saṃbhavādvākyabhedaḥ syāt - iti cet | maivam | ' yadvibhāge sākāṅkṣamavibhāge caikārtham, tadekaṃ vākyam ' iti prayojakasya boddhuṃ śakyatvāt | 'vibhāge sākāṅkṣam ' ityukte 'tivyāptiḥ syāt | "syonaṃ te sadanaṃ kṛṇomi ghṛtasya dhārayā susevaṃ kalpayāmi, tasminsīdāmṛte pratitiṭha vrīhīṇāṃ medha sumanasyamānaḥ"ityatra 'tasmin' - ityādipadasamūhasya vibhāge sati prakṛtavācitacchabdārthanirṇayāya pūrvapadasamūhasākāṅkatvamasti, atastadvyavacchettum 'ekārtham ' ityucyate | nahi tatraikārthatvamasti | pūrvasamūhasya sadanakaraṇamarthaḥ, uttarasamūhasya puroḍāśapratiṣṭhāpanam | syonaṃ samīcīnam | susevaṃ suṣṭhu sevituṃ yogyam | medha sārabhūtapuroḍāśetyarthaḥ | atra dvayoḥ samṛhayorvākyadvayamubhayavādisiddham | tat ' ekārtham ' ityanena vyāvartyate | ' ekārtham ' ityukte 'tivyāptiḥ syāt |
(pañcadaśe vākyabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.32-33
pañcadaśādhikaraṇamāracayati -
"iṣe tvorje tvā"iti śrūyate | so 'yaṃ padasamudāya eko mantraḥ | kutaḥ | asya mantrasyādṛṣṭatve tvekasyaivādṛṣṭasya kalpane lāghavāt | na ca"uru prathasva"ityādimantravadanuṣṭheyārthasmārakatvaṃ saṃbhavati |
(ṣoḍaśe (saptadaśe ca) anuṣaṅgādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.34-35
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome upasaddhomeṣvevamāmnāyate -- "yā te agne 'yāśayā tanūrvarṣiṣṭhā gahvareṣṭhā | ugraṃ vaco apāvadhītveṣaṃ vaco apāvadhītsvāhā | yā te agne rajāśayā, yā te agne harāśayā"iti | ayamarthaḥ- ' ayasā rajatena hiraṇye na ca nirmitā agnestistrastanavaḥ, tāsvādyā yeyamuktā tanuḥ sātiśayena vṛddhaṃ, gahvare tīkṣṇe dravye lohe 'vasthitā tayā tanvā kṣutpipāse upapātakam, vīrahatyādi mahāpatakaṃ ca hatavānasmi ' iti | tathā ca brāhmaṇam,"yadugraṃ vaco apāvadhīttveṣaṃ vaco apāvadhītsvāheti | aśanāyāpipāse havā ugraṃ vacaḥ | enaśca vairahatyaṃ ca tveṣaṃ vacaḥ"iti | tatra svāhāntaḥ prathamo mantraḥ saṃpūrṇavākyatvānniśeṣo 'dhyāhartavyaḥ | na hi ' tanūrvarṣiṣṭhā ' ityādibhāgastayoranvetuṃ yogyaḥ |
START MJaiNy 2,1.36-37
saptadaśādhikaraṇamāracayati --
jyotiṣṭome dīkṣāprakaraṇe paṭhyate -"citpatistvā punātu" "vākpatistvā punātu" "devastvā savitā punātvācchidreṇa pavitreṇa vasoḥ sūryasya raśmibhiḥ"iti | tatra tṛtīyamantraśeṣaḥ ' acchidreṇa ' - ityādibhāgaḥ prathamadvitīyayormantrayornānuṣajyate | kutaḥ | nirākāṅkṣatvāt | na hi"citpatistvā punātu""vākpatistvā punātu"ityanayoḥ śeṣiṇoḥ saṃpūrṇavākyayoḥ kāciccheṣākāṅkṣāsti - iti prāpte - brūmaḥ- ' mā bhūccheṣiṇorākāṅkṣā, tathāpi śeṣasyā'kāṅkṣāsti ' iti |
(aṣṭādaśe (saptadaśe) vyavetānanuṣaṅgādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,1.38-39
aṣṭādaśā(saptadaśā) dhikaraṇamāracayati -
agnīṣomīyapaśau śrūyate --"saṃ te aprāṇo vātena gacchatām, samaṅgāni yajatraiḥ, saṃ yajñapatirāśiṣā"iti | ayamarthaḥ- ' bhoḥ paśo tava prāṇo ' vātena bāhyena vāyunā saṃgacchatām, tava hṛdayādyaṅgāni yāgaviśeṣaiḥ saṃyujyantām, yajñapatirāśiṣā saṃyujyatām ' iti |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare dvitīyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ
(atha dvitīyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ)
(prathame 'ṅgāpūrvabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.1-2
dvitīyapādasya prathamādhikaraṇamācarayati --
ihaikaprakaraṇagatānyaparyāyadhātuniṣpannānyākhyātāni yajati, dadāti, juhoti, ityādīnyudāharaṇam | tāni caivaṃ śrūyate --"somena yajeta""hiraṇyamātreyāya dadāti" "dākṣiṇāni juhoti"iti | teṣu bhāvanāvācina ākhyātasyaikatvādbhāvanāyā ekatvaṃ yuktam | na ca dhātubhedādbhāvanābhedaḥ | tadvācitvābhāvena dhātostasyāmaprayojakatvāt - iti prāpte , brūmaḥ- astvākhyātameva bhāvanāyāḥ prayojakam |
START MJaiNy 2,2.3
atra gurumatamāha -
(dvitīye samidādyapūrvabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.4-5
dvitīyādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate -"samidho yajati" 'tanūnapātaṃ yajati ' ' iḍo yajati '"barhiryajati""svāhākāraṃ yajati"iti | tatra pañcakṛtvaḥ śrūyamāṇe yajatipade pūrvokteṣu ' yajati dadāti ' ityādipadeṣviva dhātubhedo nāsti, yena bhāvanābheda āśaṅkyeta | tasmādākhyātaikyaprayuktaṃ bhāvanaikyamanivāryamiti cet | maivam | yajatipadābhyāsena karmabhedāvagamāt | karmaikatve 'bhyāso nirarthakaḥ syāt | athocyeta -- ' samigho yajati ' ityanena prathamaśrutena vākyena vihitaṃ saminnāmakaṃ yāgamuparitanaiśrcaturbhiryajatipadairanūdya tanūnapādādayo devatārūpā dravyarūpā vā guṇāścatvāro vikalpitā vidhīyante, tato 'nuvādārthatvānnābhyāsavaiyarthyam --- iti | tanna | tanūnapādādiśabdānāṃ yāganāmatvena guṇavidhitvābhāvāt | na tāvadatra devatāvidhiḥ | caturthītaddhitayoraśravaṇāt | nāpi dravyavidhiḥ, tṛtīyāntatvābhāvāt | tataḥ ' agnihotraṃ juhoti ' ityādāvina dvitīyāntānāṃ yuktaṃ nāmatvam | yattu - caturṇāmuparitānāṃ yajatipadānāmanuvādatvam | tadasat | teṣāṃ vidhāyakatvāt | yathā ' samidho yajati ' ityatra yajatipade vidhitvaṃ śrutyā pratīyate, tathānyeṣvapi caturṣu padeṣu vidhitvaṃ śrautam | anuvādatvaṃ tu purovādarūpasya ' samidho yajati' ityasya saṃnidhināvagamyate | saṃnidhiśca śruterdurbalaḥ | vidhitve ca pūrvavākyavihitasya saminnāmakasya yāgasya punarvidhānāyogāttanūnapādādināmakāni yāgāntarāṇi vidhīyante | nanvevaṃ sati saṃjñābhedātkarmabhedaḥ saṃpadyate, natvabhyāsāt | tathāsati vakṣyamāṇenādhikaraṇena saṃkīryate | maivam | vaiṣamyāt |
(tṛtīya āghārādyagneyādīnāmaṅgāṅgibhāvādhikaraṇe sūtrāṇi 3-8)
START MJaiNy 2,2.6-10
tṛtīyādhikaraṇamāracayati --
idamāmnāyate ---- ' ya evaṃ vidvānpaurṇamāsīṃ yajate ' ' ya evaṃ vidvānamāvāsyāṃ yajate ' iti | atra yajatinā karmāntaraṃ vidhīyate, na tu prakṛtā āgneyādayaḥ ṣaḍyāgā anūdyante | āgneyādayaśca kālasaṃyuktāstasminprakaraṇa evamāmnāyante - ' yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāyāṃ paurṇamāsyāṃ cācyuto bhavati ' iti, ' tāvabrūtāmagnīṣomāvājyasyaiva anāvupāṃśu paurṇamāsyāṃ yajan ' iti , tābhyāmetamagnīṣomīyamekādaśakapālaṃ pūrṇamāse prāyacchat ' iti, ' aindraṃ dadhyamāvāsyāyām"iti, ' aindraṃ payo 'māvāsyāyām ' iti | etebhyaḥ prakṛtebhyaḥ ṣaḍbhya āgneyādibhyo vidvadvākyavihitasya, karmaṇo 'nyatve sati pūrvādhikaraṇanyāyena vidhyabhyāsa upapadyate | na ca karmāntare dravyadevatayorabhāvaḥ, dhrauvājyasadbhāvāt | ata evoktam ---- "dhrauvaṃ sādhāraṇaṃ dravyaṃ devatā māntravarṇikī | rūpavantau tato yāgau vidhīyete pṛthaktayā"iti | "sarvasmai vā etadyajñāya gṛhyate yaddhruvāyāmājyam"iti dhrauvasya sādhāraṇatvaṃ śrutam | devatāyā māntravarṇikatvamitthamunnetavyam --"tasmādvārtraghaṇī paurṇamāsyāmanūcyete, vṛdhanvatī amāvāsyāyām"eti vārtraghnyau vṛdhanvatyau carcau krameṇa kāladvayopete karmaṇi vidhīyete | tatra --"agnirvṛtrāṇi jaṅghanat"ityeko vārtraghro mantraḥ | ' tvaṃ somāsi satpatistvaṃ rājota vṛtrahā ' ityaparaḥ | tayoruktāvagnīṣomau paurṇamāsadevate | evamantarāmnātayorvṛdhidhātuyuktayormantrayoruktāvagnīṣomāvamāvasyādevate | ābhyāṃ dravyadevatābhyāṃ rūpavattvādyāgāntaramatra vidhīyate | ṣaḍyāgānuvādatve tadanuvādeva vidheyāntarasya kasyacidadarśanādvidvadvākyamanarthakaṃ syāt | na kevalaṃ tadānarthakyam, kiṃtu"paurṇamāsyāṃ paurṇamāsyā yajeta, amāvāsyāyāmamāvāsyayā yajeta ' ityetadapi vyartha syāt | na caitatkālavidhāyakam,"yadāgneyaḥ"-- ityādyutpattivākyaireva tadvidhānāt | karmāntaratve tu kālaṃ vidhāsyati | tasmātkarmāntaravidhiḥ- iti prāpte , brūmaḥ- āstāṃ tāvaddravyam | devatā tu vidhitsitasya karmāntarasya sarvathā na labhyate | vārtraghnyorvṛdhanvatyoścā'jyabhāgadevatāpratipādakatvāt | hautre mantrakāṇḍe sānidhenīrāvāhananigadaṃ prayājamantrāṃścā'mnāya prayājānantarabhāvinorājyabhāgayoḥ krame vārtraghnyau vṛdhanvatyau cā'mnāte liṅgaṃ cāgniviṣayaṃ somaviṣayaṃ ca tatropalabhyate | tato liṅgakramābhyāmājyabhāgaviṣayatvamavagamyate | yattu -"vārtraghnī paurṇamāsyām"- ityādi vākyam, talliṅgakramakḷptayorājyabhāgāghgayormantrayugalayoḥ kāladvaye vyavasthāmācaṣṭe | na tu nūtanakarmāṅgatāmanayorvidadhāti | ato rūparāhityādvidvadvākyaṃ karmāntaravidhāyakaṃ na bhavati , kiṃ tarhi - pūrvaprakṛteṣvāgneyādiṣu ṣaṭsu trikarūpau dvau samudāyāvanuvadati | na ca kālavācibhyāṃ paurṇamāsyamāvāsyāśabdābhyāṃ yāgānuvādānupapattiḥ | tatkālavihitayoryāgatrikayorupalakṣitatvāt | na cānuvādo vyarthaḥ | samudāyadvitvasiddhestatprayojanatvāt | tatsiddhau ca"darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta"ityasminphalavākye ṣaḍyāgavivakṣayā dvivacananirdeśa upapadyate | yadapyuktam - anuvādapakṣe"paurṇamāsyām"ityādivākyavairthyam - iti | tadayuktam | kālavidhānā saṃbhave 'pyekasya trikasya sahaprayogavidhānāt | āgneyopāṃśuyājāgnīṣomīyāṇāṃ trayāṇāṃ paurṇamāsīkālavihitānāṃ sahaprayogaḥ ' porṇamāsyā ' ityanena tṛtīyaikavacanāntena vidhīyate | evamitaratrāpi | nanu - vidvadvākyasya karmāntaravidhāyakatvābhāve 'pi nānuvādakatvam | tasya yāgāvidhāyakatvābhyupagamāt | "āgneyo 'ṣṭākapālaḥ"ityādivākyāni tu vihitayāgānuvādena dravyadevatālakṣaṇaguṇavidhāyakāni - iti cet | na | tathāsatyekena vākyenānekaguṇavidhyasaṃbhavāt | pratiguṇaṃ pṛthagvidhau vidhyāvṛttiḥ prasajyeta | āgneyādivākyānāṃ vidhāyakatve tu viśiṣṭavidhitvānnāsti vidhyāvṛttidoṣaḥ | tasmādāgneyādivākyavihitānāṃ vidvadvākyamanuvādakam | kiṃcānuvādatvamabhyupagamya karmāntaravidhiṃ vadataḥ prayojādīnāmāgneyādīnāṃ ca guṇapradhānabhāvo na sidhyet | tathā hi -- ' samidho yajati ' ' āghāramāghārayati ' ityādayaḥ kālayogarahitāḥ kecidvidhaya āmnātāḥ | ' yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāyāṃ ca paurṇamāsyāṃ ca ' ityādayaḥ kālayuktā apare | teṣāmubhayeṣāṃ prakṛtatvāt"darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta"iti vākye sarveṣāṃ phalasaṃbandho bodhanīyaḥ | 'darśapūrṇamāsābhyām, iti dvivacanaṃ bahuvacanatvena pariṇetavyam | vidvadvākyavihite dve karmāntare prayājādaya āgneyādayaśceti | eteṣu dvitvāsaṃbhavāt | sarveṣāṃ ca phalasaṃbandhe rājasūyagateṣṭipaśusomavatsamaprādhānyātprayājādīnāṃ guṇabhāvo na syāt | tadabhāve cānaṅgatvātsauryādivikṛtiṣvāgneyādīnāmivātideśo na syāt |
(caturtha upāṃśuyājāpūrvatādhikaraṇe sūtrāṇi 9 - 12)
START MJaiNy 2,2.11-12
caturthādhikaraṇamāracayati --
idamāmnāyate -- ' jāmi vā etadyajñasya kriyate | yadanvañcau puroḍāśāvapāṃśuyājamantarā yajati | viṣṇurupāṃśu yaṣṭavyo 'jāmitvāya | prajāpatirupāṃśu yaṣṭavyo 'jīmatvāya | agnīṣomāvupāṃśu yaṣṭavyāvajāmitvāya"iti | tatra viṣṇvādivākyeṣu vihitasya yāgatrayasamudāyasyānuvādaḥ- iti cet | maivam | āgneyāgnīṣomīyapuroḍāśadvayanairavantaryakṛtasya jāmitvadoṣasya vākyopakrama upanyāsātparoḍāśayorantarāle kiṃcidvidhitsitam | na hyantarālaguṇaviśiṣṭaṃ vidheyaṃ viṣṇvādivākyeṣu pratīyate | pūrvavākye tu tatpratīyata iti vidhāyakaṃ tadvākyam | na cātra 'yajati' iti vartamānāpadeśaḥ śaṅkanīyaḥ | pañcamalakārasyā'śrayaṇāt | antarālakālavadupāṃśutvaguṇasyāpi viśeṣaṇatvāttadviśiṣṭakarmaṇa upāṃśuyājanāprakatvam | satyevaṃ guṇadvayaviśiṣṭakarmaṇyādyena vākyena vihite viṣṇvādivākyamarthavādaḥ syāt | na cātra vihitayāgānuvādena devatāvidhiḥ śaṅkanīyaḥ | samādhātavyena jāmitvadoṣeṇopakramāt, ājāmitvena samādhānenopasaṃhārācca ' jāmi vai ' ityādeḥ ' ajāmitvāya ' ityantasya sarvasya mahāvākyasyaikatvapratīteḥ | na khalvekasminvākye vidheyabāhulyaṃ saṃbhavati | na cātra vidhitsitasyopāṃśuyājasya dravyābhāvaḥ |
(pañcama āghārādyapūrvatādhikaraṇe sūtrāṇi 13-16)
START MJaiNy 2,2.13-14
pañcamādhikaraṇamāracayati --
idamāmnāyate - ' agnihotraṃ juhoti ' 'dadhaṇa juhoti ' 'payasā juhoti' iti ca | idamaparamāmnāyat - 'ādhāramāghārayati' 'ūrdhvamāghārayati' ' ṛjumāghārayati' iti ca | tatrāgnihotravākyaṃ dadhyādivākyavihitasya karmasamudāyasyānuvādaḥ | āghāravākyaṃ cordhvādivākyavihitasya | na tvedvākyadvayaṃ karmavidhāyakam | kutaḥ | dravyadevatālakṣaṇasya yāgarūpasyābhāvāt - iti cet | tatra vaktavyam - kiṃ dadhyādivākyena guṇāmātraṃ vidhīyate, kiṃvā guṇaviśiṣṭakarma | nā'dyaḥ | agnihotrādivākyasya tvanmate karmavidhāyakatvābhāvena guṇinaḥ kasyacidasiddhau guṇyanuvādapuraḥsarasya guṇamātravidhānasyāsaṃbhavāt | dvitīye vidhigauravaṃ syāt | tacca satyāṃ gatāvayuktam |
(ṣaṣṭhe paśusomāpūrvatādhikaraṇe sūtrāṇi 17-20)
START MJaiNy 2,2.15-16
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati --
' somena yajeta ' iti śrūyate | tatra ' aindravāyavaṃ gṛhraṇāti, maitrāvarūṇaṃ gṛhraṇāti ' ityādīnyapi śrutāni | evam ' agniṣomīyaṃ paśumālabheta ' iti śrūyate | tatra ' hṛdayasyāgre 'vadyati | atha jihvāyāḥ | atha vakṣasaḥ ' ityādīnyapi śrutāni | tatraindravāyvādivākyairyāgā vidhīyante | indravāyvādiprātipadikairdevatānārṃ, taddhatena somarasadravyasya ca pratīyamānatvāt | eteṣāṃ grahaṇavākyavihitānāṃ yāgānāṃ samudāyaḥ ' somena yajeta ' ityanenānūdyate | tathāvadānavākyeṣu hṛdayādidravyaṃ śrutam | tato dravyaviśiṣṭā yāgāstatra vidhīyante | tadanuvādena paśvālambhavākye 'gnīṣomarūpā devatā vidhīyate | tasmāt - avadānavākyavihitānāṃ yāgānāṃ samudāyaḥ"paśumālabheta"ityanenānūdyate - iti prāpte -- brūmaḥ- sati hi purovāde 'nuvādo bhavati | na cātra purovādo 'sti | 'somena yajeta ' ityanena pratītasyārthasya grahaṇavākyeṣvapratīteḥ | nahi grahaṇaṃ yajanaṃ bhavati | nāpi taddhitapratyayokto rasaḥ somalatā | na ca - taddhitapratyayaḥ sarvanāmārthe vihitaḥ prakṛtaṃ brūte, na tu rasam - iti śaṅkanīyam | ' dhārayā gṛhrāti ' iti rasasyaiva prakṛtatvāt |
(saptame saṃkhyākṛtakarmabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.17-21
saptamādhikaraṇamāracayati --
' tistra āhutīrjuhoti ' iti śrūyate | tatra ' juhoti ' ityetadākhyātaṃ ' samidho yajati ' ityādivannābhyastam, kiṃtu sakṛdevā'mnātam | tata ekamidaṃ karma | tritvasaṃkhyā tu tasyaiva karmaṇa āvṛttyā netavyā | yathā prayājeṣvekādaśatvasaṃkhyā pañcānāmeva prayājānāmāvṛttyā nītā, tadvat - iti prāpte - brūmaḥ- kimidamākhyātaṃ padāntaranirapekṣameva karmaikye pramāṇam, uta padāntarānvitam | nā'dyaḥ | vākyāṃśasya padamātrasya pramitijanakatvābhāvāt | dvitīye - tri -tvasaṃkhyayā viśeṣitenā'khyātena karmabahutvaṃ gamyate | prayojānāṃ tu pūrvameva pañcasaṃkhyāvaruddhatvādāvṛttimantareṇaikādaśatvaṃ duḥsaṃpādam | iha tvetadvidhitaḥ pūrva karmaṇa ekatvasaṃkhyāvarodho nāstīti vaiṣamyam | tadetadvṛttikārodāharaṇaṃ bhāṣyakāro nānumanyate | karmavācina āhutiśabdasya viśeṣaṇena triśabdena karmabahutvasya sphuṭatayā pūrvapakṣānutthānāt | idaṃ tvatrodāharaṇam - ' saptadaśa prājāpatyānpaśūnālabhate ' iti | atra ' prajāpattirdevatā yeṣāṃ paśūnāṃ te prājāpatyāḥ ' iti taddhitavyutpattau bahutvopotāḥ paśava ekaṃ dravyam | tato dravyaikyāddevataikyācca yāgasya rūpamabhinnamityekamidaṃ karma | yā tu 'saptadaśa' iti saṃkhyā, sā paśudravyagatā, na tu pūrvodāhṛtatritvasaṃkhyeva kriyāgatā | tasmāt -- 'na karmabhedamāpādayati ' iti prāpte - brūmaḥ- atra ' prajāpatirdevatā yasya paśoḥ sa prājāpatyaḥ ' iti taddhitāntaṃ prātipadikaṃ vyutpādya paścāttaddhitāntaprātipādikārthasya prajāpatidevatāviśiṣṭapaśoḥ karmatvabahutvavivakṣāyāmutpanne ime dvitīyāvibhaktibahuvacane | tatra prathamabhāvinyā dvitīyāvibhaktereva taddhitotpattivelāyāmanvayo nāsti, kutaḥ paścādbhāvino bahuvacanasyānvayaḥ | evaṃ sati ' prājāpatyaḥ ' ityanena taddhitāntaprātipadikanaikapaśudravyamekadevatopetaṃ yāgasya rūpaṃ samarpyate |
(aṣṭame saṃjñākṛtakarmabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.22-23
aṣṭamādhikaraṇamāracayati --
"athaiṣa jyotiḥ, athaiṣa viśvajyotiḥ, athaiṣa sarvajyotiḥ, anena sahastradakṣiṇena yajeta ' iti śrūyate | atra prakṛtaṃ jyotiṣṭopam 'eṣa jyotiḥ ' ityanūdya tasminsahastradānalakṣaṇo guṇo vidhīyate -- iti cet | na | prakṛtasya jyotiṣṭomasya ' atha ' ityanena vicchinnatvāt | na caivaṃ sati ' ayaiṣa jyotiḥ ' ityukta etacchabdo 'nupapanna iti vācyam | saṃnihitavācinaitacchabdenātītasaṃnihitasyevā'gāmisaṃnihitasyāpi parāmarśasaṃbhavāt |
(navame devatābhedakṛtakarmabhedādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.24-25
navamādhikaraṇamāracayati --
'tapte payasi dadhyānayati , sā vaiśvadevyāmikṣā, vājibhyo vājinam ' iti śrūyate | ghanībhūtaḥ payaḥpiṇḍa āmikṣā, jalaṃ vājinam | tatra --- āmikṣādravyabhājo ye viśve devā uktāḥ, te 'vājibhyaḥ' ityanenānūdyante | 'vājo 'nnamāmikṣārūpameṣāmasti ' iti tanniṣpatteḥ | tānanūdya vājinadravyarūpo guṇo vidhīyate |
(daśam dravyaviśeṣānuktikṛtakarmaikyādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.26
daśamādhikaraṇamāracayati--
"dadhaṇa juhoti"iti śrūyate | tatra -"agnihotraṃ juhoti"ityetasmātprakṛtātkarmaṇo 'nyaddadhihomarūpaṃ karma - iti pūrvanyāyenāvagamyate | yathā pūrvatra vājinadravyeṇa karma bhidyate, tathā dadhidravyeṇeti cet | na | vaiṣamyāt | yathā vaiśvadevo yāga āmikṣāguṇāvaruddhaḥ, tathāgnihotraṃ na guṇāntarāvaruddham |
(ekādaśe dadhyādidravyasaphalatvādhikaraṇe sūtre 25 - 26 )
ekādaśādhikaraṇamāracayati --
START MJaiNy 2,2.27-28
"daghnedriyakāmasya juhuyāt"iti śrūyate | tadidaṃ makṛtādagnihotrādanyatkarma | ma tvatra vidhiḥ | kutaḥ | 'indriyakāmasya' ityaktasya phalasya dhātvartha mantareṇa dravyamātrādaniṣpatteḥ - iti cet | naivam | karmāntaravidhau 'dadhamatā homenondriyaṃ bhāvayet' iti matvarthalakṣaṇā prasaṅgāt | guṇaviśiṣṭakriyāvidhau, gauravāt | prakṛtahānāmakṛtaprakriyāprasaṅgācca | guṇamātraṃ tu phalāya vidhīyate |
(dvādaśe vāravantīyādīnāṃ karmāntaratādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,2.29-31
dvādaśādhikaraṇamāracayati --
' trivṛdagniṣṭudagniṣṭomastasya vāyavyāsvṛkṣvekaviṃśamagniṣṭomasāma kṛtvā brahmavacasakāmo yajeta ' ityasya saṃnidhau śrūyate - ' etasyaiva revatīṣu vāravantīyamagniṣṭomasāma kṛtvā paśukāmo hyetena yajeta ' iti | asyāyamarthaḥ - ' agniṣṭomasya vikṛtirūpaḥ kaścidekāho 'gniṣṭunnāmakaḥ | sa ca pṛṣṭhastotre trivṛtsomayuktatayā 'trivṛt' ityucyate | agniṣṭomokthādīnāṃ saptānāṃ somasaṃsthānāṃ madhye 'gniṣṭomasaṃsthārūpatvāt ' agniṣṭomaḥ ' ityapyucyate | prakṛtau tṛtīyasavana ārbhavapavamānasyopari yajñāyajñīyaṃ sāma gīyate | tena ca sāmnāgniṣṭomayāgasya samāpyamānatvāt ' agniṣṭomasāma ' ityucyate | tacca prakṛtau 'yajñāyajñā vo agnayaḥ ' ityādyāgneyīṣvṛkṣu gīyate | asmiṃstvagniṣṭuti brahmavarcasakāmena vāyavyāsvṛkṣu tatsāma gātavyam | tañca prakṛtāvivaikaviṃśastomayuktam | paśukāmatya tu ' revatīrnaḥ sadhamādaḥ'- ityādiṣu revatīṣvakṣu vāravantīyaṃ sāma gāyet, iti | tatra revatīnāmṛcāṃ vāravantīyanāmakena sāmnā yaḥ saṃbandhaḥ, so 'yaṃ paśuphalāyāgniṣṭuti vidhīyate | 'etasyaiva ' iti prakṛtaparāmarśakenaitacchabdena, anyavyāvartakenaivakāreṇa cāgniṣṭutaḥ samarpyamāṇatvāt | yathā pūrvādhikaraṇa indriyaphalāya prakṛte 'gnihotre dadhiguṇo vihitaḥ,tadvat | iti prāpte, brūmaḥ- viṣamo dṛṣṭāntaḥ | dadhaṇe homajanakatvaṃ na śāstreṇa bodhanīyam | tasya lokato 'vagantuṃ śakyatvāt |
(trayodaśe saubharanidhanayoḥ kāmaikyādhikaraṇe sūtre 28 - 29 )
START MJaiNy 2,2.32-35
trayodaśādhikaraṇamāracayati --
' yo vṛṣṭikāmo yo 'nnādyakāmo yaḥ svargakāmaḥ sa saubhareṇa stuvīta, sarve vai kāmāḥ saubhare ' iti samāmnāya punaḥ samāmnātam - hīṣita vṛṣṭikāmāya nidhanaṃ kuryāt, ūrgityannādyakāmāya, ū iti svargakāmāya ' iti | saubharaṃ nāma sāmaviśeṣaḥ | nidhanaṃ nāma pañcabhiḥ saptabhirvā bhāgairupetasya sāmno 'ntimo bhāgaḥ | tasminnidhane hīṣādayo viśeṣāḥ saubharasāmasādhyastotraphalebhyo vṛṣṭyādibhyo 'nyāni vṛṣṭryādiphalāni janayituṃ vidhīyante | kutaḥ | hīṣādividhivākye 'vṛṣṭikāmāya ' ityādinā caturthīśravaṇāt | tādarthye bruvatī [caturthī] hīṣādīnāṃ vṛṣṭyādikāmapuruṣaśeṣatvaṃ gamayati | taccheṣatvaṃ ca puruṣābhilavitaphalasādhanatve satyupapadyate | tataḥ saubharasya hīṣitinidhanaviśeṣasya ca phalabhūte dve vṛṣṭī bhavataḥ | tadubhayamelanānmahatī vṛṣṭiḥ- iti prāpte, brūmaḥ- saubharavidhau yo vṛṣṭyādikāmaḥ sa eva hīṣādividhau pratyabhijñāyate | tataḥ saubharasya phalabhūtā ye vṛṣṭyādayaḥ, ta eva hīṣādivākyeṣvanūdyante, iti na phalāntaram | athocyeta - nūtanaphalāntarābhāvāt, hīṣādīnāṃ ca nānāśākhādhyayanādeva saubhare prāptatvādanarthako 'yaṃ vidhiḥ- iti |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare dvitīyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ
(atha dvitīyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ) (prathame grahāgratāyā jyotiṣṭomāṅgatādhikaraṇe sūtre 1-2)
START MJaiNy 2,3.1-3
jyotiṣṭomaprakaraṇe śrūyate -"yadi rathaṃtarasāmā somaḥ syādaindravāyabāgrāngrahāngṛhṇīyāt | yadi bṛhatsāmā śukrāgrān | yadi jagatsāmā'grayaṇāgrān"iti | tatra - somaśabdena somalatāsādhanako yāgo ''bhidhīyate | tasmiṃśca yāge bādhyaṃdine savane pṛṣṭhastotre rathaṃtarabṛhajjagannāmakāni sāmāni vikalpena vihitāni | "abhi tvā śūra"- ityetasyāṃ yonāvutpannaṃ rathaṃtaram | "tvāmiddhi havāmahe"- ityetasyāmutpannaṃ bṛhat | jagatīchandaskāyāmṛcyutpannaṃ jagat | aindramāyavaḥ, maitrāvaruṇaḥ, āśvinaḥ, śukraḥ, manthyāgrayaṇaḥ, ukthyaḥ, dhruvaḥ, ityādināmakā grahāḥ prātaḥsavane gṛhyante | dārupātreṣu somaratasya grahaṇādgrahā bhavanti | somayāgasya rathaṃtarasāmopetatvapakṣa eteṣu graheṣvaindravāyavaḥ prathamaṃ grahītavyaḥ | bṛhatsāmopetatvapakṣe śukraḥ | jagatsāmopetatvapakṣa āgrayaṇaḥ prāthamikaḥ- iti viṣayavākyārthaḥ | tatra prakṛto jyotiṣṭomo gāyatrādisāmopetaḥ, tadvyāvṛttyarthamiha rathaṃtarādayo guṇāḥ kīrtyante | tasmāt - aindravāyavādiguṇopetāni karmāntarāṇyatra vidhīyante - iti prāpte, brūmaḥ-"yadi rathaṃtarasāmā somaḥ syāt"ityukto yaḥ somaśabdaḥ, tena prakaraṇena cātra jyotiṣṭomaḥ samarpyate | samarpite tasminyathoktagrahāgratvaṃ guṇo vidhīyate | na ca rathaṃtarādiguṇānuvādena jyotiṣṭomasya vyāvṛttiḥ saṃbhavati | tasya prātaḥ savanādau gāyatrādisāmopetatve 'pi pṛṣṭhastotre rathaṃtarādiyogasyāpi sadbhāvāt | kiṃ tarhi vyāvartyata iti cet | rathaṃtarabṛhajjagatāṃ parasparavyāvṛttiḥ- iti vadāmaḥ | rathaṃtarādayaḥ pṛṣṭhastotre vikalpitāḥ | tatra rathaṃtarānuvādenetarau pakṣau vyāvartyete | evamitaratrāpi | tasmāt - guṇavidhiḥ | nanu yaḥ prakṛto jyotiṣṭomaḥ so 'nyeṣāṃ so 'nyeṣāṃ somayāgānāṃ prakṛtiḥ |
(dvitīye 'veṣṭeḥ kratvantaratādhikāratādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.4-6
dvitīyādhikaraṇamāracayati --
rājasūyaprakaraṇe kācidiṣṭiraveṣṭināmikā śrūyate - "āgneyamaṣṭākapālaṃ nirvapet , hiraṇyaṃ dakṣiṇā | aindramākādaśakapālam, ṛṣabho dakṣiṇā | vaiśvadevaṃ carum , piśaṅgī praṣṭhauhī dākṣiṇā | maitrāvaruṇīmāmikṣām, vaśā dakṣiṇā | bārhaspatyaṃ carum, śitipṛṣṭho dikṣaṇāṃ"iti | tasyāmeveṣṭau haviṣāṃ kramavyatyayaḥ śrūyate -"yadi brāhmaṇo yajeta, bārhaspatyaṃ madhye nidhāyā'hutiṃ hutvā tamabhighārayet | yadi rājanya aindram | yadi vaiśyo vaiśvadevam"iti | tatra yathā pūrvādhikaraṇe - aindravāyavāgratvaṃ vyavasthāpayituṃ yadiśabdayuktena vākyena rathaṃtaraṃ nimittatvenānūditam, evamatrāpi pañcamasthāne śrūyamāṇaṃ bārhaspatyaṃ caruṃ madhye tṛtīyasthāne sthāpayituṃ 'yadi rādanyaḥ' ityanuvādaḥ | vaiśvadevasya tu svata eva tṛtīyasthāne śravaṇāttatra madhye nidhānavidhirnityāmuvādaḥ | nanu rājakartṛke rājasūye brāhmaṇavaiśyayoḥ prāptyabhāvānnānuvādo yuktaḥ- iti cet | na | tayorapi rājyayogaheturājaśabdārthatvāt, iti prāpte, - brūmaḥ- rājaśabdaḥ kṣattriyajātau rūḍhaḥ, na tu rājyayogastasya pravṛttinimittam | pratyuta- rājyaśabdasya rājayogaḥ pravṛttinimittam | 'rājñaḥ karma' iti vigṛhya rājaprātipadikasyopari | pratyayaviśeṣavidhānāt | brāhyaṇavaiśyayoḥ prajāpālanena rājyaśabda upacaritaḥ | tasmāt - aveṣṭau brāhmaṇavaiśyau pūrvamaprāptāvanena vacanena prāpyete | nanu rājasūyasya rājakartṛkatvāttadantargatāyā aveṣṭerapi tathātvāttasyāṃ brāhmaṇavaiśyayoḥ prāpaṇamayuktam - iti cet |
(tṛtīya ādhānasya vidheyatvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.7-9
tṛtīyādhikaraṇamāracayati -
"vasante brāhmaṇo 'gnīnādadhīta | grīṣme rājanyaḥ | śaradi vaiśyaḥ"iti śrūyate | "vasante brāhmaṇamupanayīta | grīṣme rājanyam | śaradi vaiśyam"iti ca | tatra vasantādikālaviśeṣaṃ vidhātuṃ brāhmaṇādayo 'nūdyante | na ca teṣāṃ prāptyabhāvaḥ | kratvanuṣṭhānānyathānupapattyā kḷptatvāt | na hyāhutyādhārabhūtamagnim, anuṣṭhānaprakārajñāpikāṃ vidyāṃ ca vinā karmānuṣṭhānaṃ saṃbhavati |
(caturthe dākṣayaṇādīnāṃ guṇatādhikaraṇe sūtrāṇi 5-11)
START MJaiNy 2,3.10-11
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate -"dākṣāyaṇayajñena svargakāmo yajeta"iti | tatra - dākṣāyaṇaśabdavācyasya kasyacidguṇasya loke prasiddhyabhāvādudbhidādivadyaṇisāmānādhikaraṇyena karmanāmatvāt | "athaiṣa jyotiḥ"ityādivadarpūvasaṃjñāyāṃ karmāntaravidhiḥ- iti cet | na | dākṣāyaṇaśabdasyā'vṛttivācakatvāt | tacca śabdanirvacanādvākyaśeṣādvāvagamyate | tathā hi - 'ayanam' ityāvṛttirucyate | 'dakṣasyeme dākṣāḥ, teṣāmayanam' iti tannirvacanam | dakṣa utsāhī punaḥ punarāvṛttāvanalasa ityarthaḥ | tadīyānāṃ prayogāṇāmāvṛttirdākṣāyaṇaśabdārthaḥ | tathā cā'vṛttyā yuktaḥ prakṛto darśapūrṇamāsātmako yajño dākṣāyaṇayajñaḥ | āvṛttiprakārastu"dve paurṇamāsyau yajeta | dve amāvāsye"ityādivākyaśeṣādavagamyate | tato dadhyādivatprasiddhārthatvāddarśapūrṇamāsayoḥ prakṛtayorayaṃ svargaphalasiddyarthamāvṛttyākhyaguṇavidhiḥ, na tūdbhidādivatkarmanāmadheyam |
(pañcame dravyadevatāyuktānāṃ yāgāntaratādhikaraṇe sūtrāṇi 12 - 15)
START MJaiNy 2,3.12-14
pañcamādhikaraṇamāracayati -
anārabhyedamāmnāyat - 'vāyavyaṃ śvetamālabheta bhūtikāmaḥ' iti, 'saurye caruṃ nirvapedbrahmavarcasakāmaḥ' iti ca | tathā -darśapūrṇamāsayoridamāmnāyater -"iṣāmālabheta"iti,"caturo muṣṭīnnirvapati"iti car | iṣā śakaṭagato lāṅgaladaṇḍavaddīrghaḥ kāṣṭhaviśeṣaḥ | tasyā ālambhaḥ sparśaḥ | tametaṃ darśapūrṇamāsagatamīṣālambhamanūdya tasyāmālabhyāyāmīṣāyāṃ śvetatvaguṇo vidhīyate | tasya ca śvetakāṣṭhasya vāyunā spṛśyamānatvādvāyavyatā saṃbhavati | tathā - caturmuṣṭinirvapaṇamanūdya carurguṇatvena vidhīyate | caruḥ sthālī | sā ca nirvāpasyā'śrayaḥ | niruptasya haviṣa āgneyatayā sūryavatprabhāsaṃbandhātsauryavat | bhūtibrahmavarcase phale ca sarvakāmikayordarśapūrṇamāsayoḥ pūrvasiddhe evānūdyete | tasmāt - guṇavidhī - ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | nahi phalapadayornityavacchrutayoḥ saṃbhavatprayojanayośca pākṣikānuvādatvam, ānarthakyaṃ vā yuktam | tasmāt --guṇaphalaviśiṣṭe karmāntare vidhīyete | tadāpi yāgasyāśravaṇādīlambhanirvāpayoreva śravaṇādyāvaduktakarmavidhiḥ- iti dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ |
(ṣaṣṭhe vatsālambhādīnāṃ saṃskāratādhikaraṇe sūtre 16-17)
START MJaiNy 2,3.16
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
agnihotradohādhikāre śrūyate -"vatsamālabheta"iti | tatra 'vimato vatsālambho yajiḥ syāt, prāṇidravyakālambhatvāt, vāyavyālambhavat' iti cet |
(saptame naivāracarorādhānārthatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.17-18
saptamādhikaraṇamāracayati -
agnau śrūyate - 'naivāraścarurbhavati' iti, 'carumupadadhāti' iti ca | tatra - nīvāracarudravyako yāgo vidhīyate | na cātra devatāyā abhāvaḥ |
(aṣṭame pātnīvatasya paryagnikaraṇaguṇakatvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.19-21
aṣṭamādhikaraṇamāracayati --
'tvāṣṭraṃ pātnīvatamālabheta' iti prakṛtyedamāmnātam-'paryāgnikṛtaṃ pātnīvatamutsṛjanti' iti | tatra paryagnikṛtaśabdena saṃskṛtapaśudravyasya pātnīvataśabdena patnīvannāmakadevatāsaṃbandhasya ca pratīyamānatvādamaṃ yāgavidhiḥ | evaṃ sati paryagnikṛtapātnīvataśabdayoravyavahitānvayo labhyate | siddhānte tu 'paryagnikṛtamutsṛjanti' ityanvayaṃ vāñchanti | tadā vyavahitānvayo durvāraḥ | tasmāt-ṣāyavyapaśuvadyāgavidhiḥ- iti prāpte, brūmaḥ- anārabhyādhītatvānnāsti sayavye prakṛtapratyabhijñā | iha tvālabhyatvena prakṛtaḥ paśuḥ pātnīvataśabdena pratyabhijñāyate | tamanūdya paryagnikṛtaśabdānvitena 'utsṛjanti' ityākhyātena paryagnikaraṇākhyo guṇo vidhīyate | na ca prakṛtimatasya paryagnikaraṇasya vikṛtau codakena prāptatvādanarthako 'yaṃ vidhiridhivācyam | uparitanāṅgānanuvṛtterdidhiprayojanatvāt | nanvevaṃ sati parisaṃkhyā syāt | sā ca doṣatrayaduṣṭā | svārthatyāgaḥ, anyārthasvīkāraḥ, prāptavādhaśceti trayo doṣāḥ | paryagnikaraṇavākye svārtho bidhistyajyeta, anyārthe niṣedhaḥ svī kriyeta, codakaprāptānyuparitanāṅgāni bādhyeran | maivam | 'paryagnikaraṇottaramāvīnyaṅgāni nānuṣṭheyāni' ityetasyāḥ parisaṃkhyāyā anaṅgīkārāt | kathaṃ tarhi tannivṛttiḥ- 'ārthikī' iti brūmaḥ | codakapravṛtteḥ prāgevāyaṃ vidhiḥ pravartate, pratyakṣopadeśasya śīghrabuddhijanakatayā kalpyātideśātprabalatvāt | tathāsatyupadiṣṭairevāṅgairnirākāṅkṣāyāṃ vikṛtau codakasyāpravṛtyaivoparitanānyaṅgāni na prāpyante | na cānena nyāyena paryagnikaraṇātprācīnānāmapya prāptiriti vācyam |
(navame, adābhyādīnāṃ grahanāmatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.22-23
navamādhikaraṇamāracayati -
amārabhya śrūyate - 'eṣa vai ddaviṣā haviryajate, yo 'dābhyaṃ gṛhītvā somāya yajate' iti 'parā vā etasyā'yuḥ prāṇa eti, yoṃ'śuṃ gṛhṇāti' iti ca | tatra- adābhyaśabdasya jyotirādivadapūrvanāmatvāttannāmako yāgo 'yajate' ityākhyātena vidhīyate | 'aṃśuma' ityatra yajateravaśravaṇe 'pi nāmaviśeṣabalādevāpūrvayāgavidhiḥ | na cātra dravyadevatayorabhāvaḥ | grahaṇaliṅgena jyotiṣṭomavikṛtitvādagatau tadīyavidhyantātideśena tatsiddheḥ - iti prāpte, brūmaḥ- bhavatvadābhyāṃśuśabdayornāmatvam | te ca nāmanī grahayoreva syātām, na tu yāgayoḥ | 'gṛhītvā' itiśabdasyānantarameva pāṭhāt | yajatistu vyavahitaḥ | tādṛśo 'pi yajiraṃśuvākye nāsti | tasmādgrahayorevātra vidhiḥ | grahaṇaṃ ca jyotiṣṭomagatasya somarasasya saṃskārarūpo guṇaḥ, aindravāyavādigrahaṇasamānatvāt |
(daśame agnicayanasya saṃskāratādhikaraṇe sūtrāṇi 21-23)
START MJaiNy 2,3.24-25
daśamādhikaraṇamāracayati-
'ya evaṃ vidvānagniṃ cinute' ityevaṃ vidhāya śrūyate-'athāto 'gnimāgniṣṭomenānuyajati,tamukthyena 'taṃ ṣoḍaśinā, tamatirātreṇa, ityādi | atra - agniśabdo yāgavācī | stotraśastrādeḥ kratuliṅgasya śrūyamāṇatvāt | tacca liṅgamevaṃ śrūyate-'agneḥ stotraṃ,agneḥ śastram' iti, 'ṣaḍupasado 'gniśrityasya bhavanti' iti ca | yadi liṅgaṃ prāpakāpekṣam, tarhi yajinā tadanuvādaḥ prāpake 'stu | agnimagniṣṭomenānuyajati' ityatesminvākye 'agniṃ yajati' iti yajisāmānādhikaraṇyāt 'upāṃśu yajati' itivadyāganāmatvam | athocyeta - anuśabdasyāgniśabdenānvayādyajyanvayo 'gniṣṭomasya, iti | tathāpyagneḥ puroyajane satyagniṣṭomasyānuyajanaṃ saṃbhavati | 'devadattamanugacchati yajñadattaḥ' ityatra devadatte purogamanadarśanāt | tasmāt 'agniṃ cinute' ityatrāgnināmako yāga ākhyātena vidhīyate | cinotistu 'iṣṭakābhiragniṃ cinute' iti vākyaprāptasya cayanasya somayāgavikṛtitvena prāptasya grahasamudāyasyevānuvādaḥ- iti prāpte, brūmaḥ- agniśabdo rūḍhyā bahnidravyamācaṣṭe | rūḍhiśca kḷptatayā liṅgādikalpyādyāgavācitvā- dbalīyasīti na yāganāmatvam | na cātra ṣāgarupamasti | dravyadetayorasiddheḥ |
(ekādaśe māsāgnihotrādīnāṃ kratvantaratādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.26-27
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
kuṇḍapāyināmayane śrūyate-'upasadbhiścaritvā' 'māsamagnihotraṃ juhoti' 'māsaṃ darśapūrṇamāsābhyāṃ yajeta' iti | atra- prāptaṃ nityāgnihotramanūdya māsalakṣaṇo guṇo 'prāptatvādvidhīyate - iti cet | maivam | kiṃ māsa eva vidhīyate,'upasadbhiścaritvā' ityuktopasado 'pi | nā'dyaḥ | upasadāmapi nityāgnihotraprāptirahitānāṃ tvanmate vidhātavyatvāt | na dvitīyaḥ | prāpte karmaṇyanekaguṇavidhau vākyabhedāpatteḥ | nanu mā bhūttarhi guṇavidhiḥ | karmāntaratve kiṃ pramāṇam - iti cet | 'prakaraṇāntaram'- iti brūmaḥ | na setagnityāgnihotrasya prakaraṇam | asaṃnihitatvāt | ayanasya hyetatprakaraṇam | ayanamārabhyādhītatvāt | kā tarhi nityāgnihotre guṇavidhiśaṅkā - iti cet | prakaraṇasyāsamarpakatve 'pyagnihotraśabdenaitatsamarpaṇādeṣā śaṅkā bhavati | sā ca vākyabhedāpattyā nirākṛtā | tathā sati svataḥsiddhaṃ prakaraṇabhedaṃ nirākṛtya prakaraṇaikyāpādanena guṇaṃ vidhāpayituṃ pravṛttasyāgnihotraśabdasya śaktau nirūddhāyāṃ tadavasthaḥ prakaraṇabhedo nityāgnihotrādidaṃ karma bhinatti | agnihotraśabdau dharmātideśārtha iti saptame vakṣyate | nanūpasanmāsābhyāṃ viśiṣṭamidaṃ karma vidhīyate | tato vājinanyāyena guṇabhedātkarmabhedaḥ, na prakaraṇabhedāditi cet | na | vaiṣamyāt |
(dvādaśe, āgneyādikāmyeṣṭyadhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.28-29
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'āgneyamaṣṭākapālaṃ nirvapedrukkāmaḥ' iti | rukkāmastejaskāmaḥ | atra - iṣṭīnāṃ prakṛtibhūtadarśapūrṇamāsagatamāgneyayāgamanūdya tatra tejaskāmarūpaṃ phalaṃ vidhīyate | kutaḥ | vākyenā'gneyaphalasaṃbandhasya māsamānatvāt | na ca pūrvoktamāsāgnihotranyāyena karmāntaratvam | vaiṣamyāt | tatrāyanamārabhyādhītatvādasti prakaraṇāntaratvam | iha tvanārabhyādhītatvena prakaraṇameva tāvannāsti, kuto 'tra prakaraṇāntaratvam | kiṃca māso 'nupādeyaḥ | agnihotrānusāreṇa saṃpādayitumaśakyatvāt | phalaṃ tūpādeyam, dārśapaurṇamāsikāgneyānusāreṇa tejasaḥ kāmayituṃ śakyatvāt | tasmāt-phalavidhiḥ- iti prāpte, brūmaḥ- prakaraṇāntaratvābhāve 'pyanārabhyādhītatvādasaṃnidhirastyeva | sa evātra karma bhinatti | na cātra vājinanyāyena karmabhedaḥ, aṣṭākapāladravyāgnidevatātmano rūpasyobhayatraikavidhatvāt | yadi prakaraṇāntaratvamapyasaṃnidhikṛtamityasaṃnidhireva māsāgnihotrakarmabhedahetuḥ, tarhi tasyaivāyaṃ prapañco 'stu | phalaṃ ca māsavadanupādeyam | anyathā sādhanavadaphalatvaprasaṅgāt | kāmanā ca viṣayasaundaryajñānātsvata evotpadyate |
(trayodaśe - aveṣṭerannādyaphalakatvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 2,3.30-32
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe deśakālanimittānyāmnāyante- 'same yajeta' paurṇamāsyāṃ yajeta' 'yāvajjīvaṃ darśapūrṇamāsābhyāṃ yajeta' iti | aveṣṭiprakaraṇe phalamāmnātam-'etayānnādyakāmaṃ yājayaṃt' iti | ādiśabdena saṃskāro gṛhītaḥ | sa ca darśapūrṇamāsaprakaraṇe samāmnātaḥ-'śeṣaṃ sviṣṭakṛte samavadyati' iti | tatra-deśakālanimittaphalasaṃskārā ananuṣṭheyatvādanupādeyāḥ | ata eva na vidheyāḥ | upādānavidhiśabdayoḥ paryāyatvāt | tataḥ-karmavidhiḥ - ityavaśyamabhyupeyam | tatra-prakaraṇino darśādeḥ pūrvavihitasyaivaibhirvākyaiḥ punarvidhāne 'samidho yajati' ityādivadabhyāsādeva karmabhedaḥ - iti prāpte, brūmaḥ- deśādīnāmavidheyatve 'pi vihitakarmaṇā saha teṣāṃ saṃbandho vidhīyatām | sa ca karmavatpūrve na vihita ityaprāptatvādvidhimarhati | yaduktama- upādānavidhiśabdau paryāyau - iti | tadasat |
(caturdaśe,āgneyadvirukteḥ stutyarthatādhikaraṇe sūtrāṇi 27-29)
START MJaiNy 2,3.33-34
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvasyāyāṃ paurṇamāsyāṃ cācyuto bhavati | iti kāladvaye vihitam | 'yadāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāyāṃ bhavati' ityekasminkāle punarvihitam | tatra - aviśeṣapunaḥśrutilakṣaṇenābhyāsena prayājānāmiva bhedaḥ | tathā satyāgneyayāgasya darśakāle dviḥprayogaḥ- iti cet | na | pratyabhijñānādāgneyasyaikatve satyekakālavākyasyānuvādakatvāt | na cānuvādo vyarthaḥ | vidheyaindrāgnastutyarthatvāt | yadyapyāgneyo 'ṣṭākapālo 'māvāsyāyāṃ bhavati, tathāpi na kevalenāgninā sādhurbhavati | indrasahito 'gniḥ samīcīnataraḥ |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālavistare dvitīyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ
(atha dvitīyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ)
(prathame yāvajjīvikāgnihotrādhikaraṇe sūtrāṇi 1 - 7)
START MJaiNy 2,4.1-2
caturthapādasya prathamādhikaraṇamāracayati-
bahvṛcabrāhmaṇe śrūyate- 'yāvajjīvamāgnihotraṃ juhoti' iti | tatraṃ yāvajjīvaśabdo maraṇāvadhikālaparaḥ | tatkālasaṃbandhaśca prakṛte kāmyāgnihotre pūrvamaprāptatvāt 'juhoti' ityanūdite karmaṇi vidhīyate | tathā satyasya vākyasya nityaprayogavidhāyakatvābhāvena vākyāntaravihitaḥ kāmyaprayoga eka evāgnihotrasya paryavasyati | sa ca kāmyaprayogo 'bhyasitavyaḥ | sakṛdanuṣṭhānasya 'agnihotraṃ juhuyātsvargakāmaḥ' ityanenaiva siddhatvāt | 'yāvajjīvam' ityasya kālavidhervaiyarthyaprasaṅgāt | tasmāt-ayaṃ kāmyakarmaṇo 'bhyāsasiddhaye kālarūpadharmavidhiḥ | iti prāpte,- brūmaḥ- yāvajjīvaśabdo na kālasya vācakaḥ, kiṃtu lakṣakaḥ | vācyārthastukṛtsnajīvanam | na ca-jīvanaṃ karmadharmatvena vidhātuṃ śakyam | tasya puruṣadharmatvāt | taṃ ca puruṣadharme nimittīkṛtyāgnihotraprayogo vidhīyate | na ca - atra karmabhedaḥ | taddhetūnāṃ śabdāntarādīnāmabhāvāt | na ca-abhyāsastaddhetuḥ | nimittaviśeṣasadbhāvenāviśeṣapunaḥśruterabhāvāt | ataḥ prayogabhedaḥ paryavasyati | jīvanasyātra nimittatvāt |
(dvitīye sarvaśākhāpratyayaikakarmatādhikaraṇe sūtrāṇi 8 - 32)
START MJaiNy 2,4.3-4
dvitīyādhikaraṇamāracayati -
kāṭhakakāṇvamādhyaṃdinataittirīyādiśākhāsu darśapūrṇamāsākhyaṃ karmā'nnātam | tatra śākhābhedātkarma bhidyate | kutaḥ | bhedakāraṇānāṃ nāmabhedādīnāṃ bahūnāmupalambhāt | kāṭhaka-kāṇvādiko nāmabhedaḥ | kārīrīvākyānyadhīyānāḥ kecicchākhino bhūmau bhojanamācaranti, śākhāntaradhyāyino nā'caranti, iti dharmabhedaḥ | ekasyāṃ śākhāyāmadhītāḥ 'iṣe tvā' ityādayo mantrāḥ, palāśaśākhācchedādayaḥ kriyāśca, śākhāntare 'pyadhīyanta iti punaruktiḥ | evamaśaktyādayo bhedahetava udāhāryāḥ | na hyalpāyuvā manuṣyeṇa sarvaśākhādhyayanapūrvakaṃ karmānuṣṭhānaṃ kartu śakyam | tasmāt-śākhābhedena karmabhedaḥ | iti prāpte- brūmaḥ- rūpādyabhedādekaṃ karma | āgneyāṣṭākapālādiyāgarūpaṃ ṣadevaikasyāṃ śākhāyām, tadevānyatrāpyupalabhyate | 'darśapūrṇamāsābhyāṃ yajeta' iti yāgarūpaḥ purūṣavyāpāraścaikavidhaḥ | 'darśapūrṇamāsau' iti karmanāmāpyekam | 'svargakāmaḥ' iti phalasaṃbadho 'pyekaḥ | tasmāt- abhinnaṃ karma | pūrvapakṣahetavastvanyathā saṃgacchante | kāṭhakādikaṃ jyotirādivanna karmasāma, 'kāṭhakena yajeta' ityaśravaṇāt | 'kāṭhakavadhīte' iti prayogādgranthanomatyavagantavyam |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare dvitīyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ
dvitīyo 'dhyāyasya samāptaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ /
START MJaiNy 3,1.1
(prathame pratijñādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,1.2-3
tṛtīyādhyāyasya prathamapāde prathamādhikaraṇamāracayati--
yadidamasmiṃstṛtīyādhyāye pratipādyaṃ śeṣatvam, na tacchābdam | kutaḥ | kenāpi śabdena śeṣatvasyāpratīyamānatvāt | vyutpanno hi śabdaḥ pratyāyakaḥ | vyutpatiśca na śeṣaśeṣibhāve kvaciddṛṣṭā | loke sarvatra kriyākārakānvayasyaiva vyutpattiprayojakatvadarśanāt | ataḥ śeṣatāyā aśabdatvānnāyamadhyāya ārambhaṇīya iti cet | maivam | anvaye śeṣaśeṣibhāvasyāntarbhāvāt | na hi guṇapradhānabhāvamantareṇānvayaḥ saṃbhavati |
( dvitīye śeṣalakṣaṇādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,1.4
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
na tāvadatra śeṣatvasya svarūpaṃ nirūpayituṃ śakyate | tathā hi-śeṣatvaṃ nāma kim-avinābhūtatvam, prayojyatvaṃ vā, vidhyantavihitatvaṃ vā | nā'dyaḥ | ṣaḍadyāgānāmavinābhūtānāṃ parasparaśeṣatvaprasaṅgāt | na dvitīyaḥ | 'puroḍāśakapālena tuṣānupavapati' ityatra tuṣopavāpaṃ prati śeṣasyāpi kapālasya tatprayojyatvābhāvāt | na tṛtīyaḥ | bidhyādivihitasya palāśaśākhācchedasya satyapi śeṣatve vidhyantavihitatvābhāvāt | tasmānnāsti śeṣatāyāḥ svarūpam | nāpi heturasti | 'vimataḥ śeṣaḥ, evaṃtvāt, iti kasyaciddhetoranirūpaṇāt-iti prāpte,- brūmaḥ- 'vimataḥ prayājādiḥ śeṣaḥ, parārthatvāt, bhṛtyādivat' iti hetuḥ sunirūpaḥ | avinābhūtatvādīnāṃ lakṣaṇānāṃ duṣṭatve 'pi 'parārthaḥ śeṣaḥ' iti lakṣaṇasyāduṣṭatvāt | tena lakṣita ākāraḥ svarūpam | na ca pārārthyasyaiva hetutve lakṣaṇatve ca sāṃkaryam | ākārabhedena tadbhedāt | dṛṣṭānte gṛhītavyāptiṃ sahāyīkṛtya bodhaka ākāro hetuḥ |
(tṛtīye śeṣalakṣyādhikaraṇe sūtrāṇi 3-6)
START MJaiNy 3,1.5-6
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
sphyakapālādikaṃ dravyam, arūṇimādiko guṇaḥ, avaghātaprokṣaṇādikaḥ saṃskāraḥ | eteṣu triṣveva śeṣatvam | svargaḥ phalam, tatkāmī puruṣaḥ, darśapūrṇamāsau karma | na hi phalādīnāṃ trayāṇāṃ śeṣatvamasti | upakāritvasya śeṣatvalakṣaṇasya phalādiṣvabhāvāt - iti bādarermatam | pārārthye lakṣaṇamabhipretya 'phalādayo 'pi śeṣāḥ' iti jaiminermatam |
(caturthe nirvapaṇādīnāṃ vyavasthitaviṣayatādhikaraṇe sūtrāṇi 7 - 10)
caturthādhikaraṇamāracayati-
START MJaiNy 3,1.7-8
vrīhidharmā avaghātaprokṣaṇādayaḥ, ājyadharmā utpavanāvekṣaṇādayaḥ, sāṃnāyyadharmā dohanātañcanādayaḥ | te sarve phalahetutayā darśapūrṇamāsāpūrveṇa saṃgacchante | avāntarāpūrvasya kasyacidabhāvāt | ekenaivāpūrveṇa phalasiddhāvapūrvāntarasya kalpakābhāvāt | phalāpūrvaprayuktyā cānuṣṭhīyamānā dharmā yasminkasminnapi dravye 'nuṣṭhitāḥ phalāpūrve janayantyeva- iti sāṃkarye prāpte, - brūmaḥ- āgneyādayaḥ ṣaḍyāgā bhinnakṣaṇavartino vinaśvarāḥ saṃbhūya phalāpūrve janayituṃ na śaknavanti | tatastajjananasamarthānyāgneyādijanyāni ṣaḍavāntarāpūrvāṇi kalpyāni | teṣu puroḍāśadravyakayāgajanyāpūrve vrīhidharmāṇāṃ prayojakaṃ, pratyāsannatvāt | phalāpūrve tu tena vyavahitam | evam-ājyadharmāṇāṃ sāṃnāyyadharmāṇāṃ ca tattaddravyakayāgajanyāvāntarāpūrveṇaiva sākṣātsaṃgatiḥ | tathāsati tattadapūrvaprayuktāḥ saṃskārāstattadapūrvasādhanaprakṛtidravyeṣveva vyavatiṣṭhante | nanu darśapūrṇamāsaprakaraṇamatra saṃskārāṇāṃ viniyojakam | tacca sarvaprakṛtidravyasādhāraṇamiti tadavasthameva sāṃkaryam | athocyeta-'tuṣavimokasya vrīhiṣveva saṃbhavātteṣvavāvavātaḥ, na tvājyasāṃnāyyayoḥ | evaṃ vilāpanamājya eva | dohanādikaṃ sāṃnāyya eva' - iti | bāḍham | dṛṣṭārthānāṃ dharmāṇāṃ vyavasthitatve 'pyadṛṣṭārthāḥ prokṣaṇādayaḥ saṃkīryerana-iti cet |
(pañcame sphyādīnāṃ saṃyogānusāreṇa vyavasthitatvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,1.9-10
pañcamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate - 'sphyaśca kapālāni cāgnihotrahavaṇī ca śūrpe ca kṛṣṇājinaṃ ca śamyā colkhalaṃ ca musalaṃ ca dṛṣaccoṣalā caitāni vai daśa yajñāyudhāni' iti | sphyaśabdena khaḍgākāraṃ kāṣṭhamucyate | tatra-vrīhyādidravyeṣvavaghātādisaṃskārāṇāṃ sāṃkarye nirākṛte 'pi sphyakapālādidravyāṇā muddhananapuroḍāśaśravaṇādyaṅgakriyāsu sāṃkarye nirākartumaśakyam | yena kenāpi dravyeṇa yasyāṃ kasyāṃcitkriyāyāṃ kṛtāyāmapi śrūyamāṇasya yajñāyudhatvasyāvirodhāt | nahyavyavasthāmātreṇa yajñasādhanatvamapaiti - iti prāpte, -- brūmaḥ- 'sphyenoddhanti' 'kapāleṣu śrapayati' 'agnihotrahavaṇyā havīṃṣi nirvapati' 'śūrpeṃṇa vivinakti' 'kṛṣṇājinamadhastādulūkhalasyāvastṛṇāti' 'śamyayā | dṛṣadamupadadhāti' 'ulūkhalamusalābhyāmavahanti' 'dṛṣadupalābhyāṃ pinaṣṭi' ityeteṣāṃ viśeṣasaṃyogabodhakānāṃ vākyānāṃ vaiyarthye sāṃkaryapakṣe prasajyeta | vyavasthāpakṣe 'pi saṃbandhasāmānyabodhakaṃ yajñāyudhavākyamanarthakam - iti cet | na | uddhananādivākyasiddhārthānuvādatvāt | na ca vaiparītyenoddhananādivākyānāmevānuvādatvamiti vācyam |
(ṣaṣṭhe, āruṇyādiguṇānāmasaṃkīrṇatādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,1.11-12
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate - 'aruṇayā piṅgākṣyaikahāyanyā somaṃ krīṇāti' iti | tatra - aruṇāśabdo 'ruṇimānaṃ guṇamācaṣṭe | guṇiviṣayatayā prayujyamānasyāpi 'nāgṛhītaviśeṣaṇa viśiṣṭer buddhaḥ' iti nyāyena guṇabodhakatvāt | anvayavyatirekābhyāṃ guṇamātre tadvyutpatteśca | tasya cāruṇimaguṇasya tṛtīyāśrutyā somakrayasādhanatvaṃ pratīyate taccānupapannam | amūrtasya guṇasya vāsohiṇyājivatkrayasādhanatvāsaṃbhavāt | tatastṛtīyāśruterviniyojakatvābhāvena prakaraṇasyātra viniyojakatvaṃ vaktavyam | prakaraṇaṃ ca grahacamasādyakhiladravyeṣvaruṇimānaṃ niveśayati | na cānena nyāyena piṅgākṣyekahāyanīśabdārthayorapi sarvadravyagāmitvaṃ śaṅkanīyam | tayoḥ śabdayordravyavācitvāt | piṅgalavarṇe akṣiṇī yasyāḥ sā gauḥ piṅgākṣī | evamekahāyanī | yadyapyekagovācinau śabdau, tathāpi viśeṣaṇabhūtadharmabhedācchabdadvayam | tacca yugapatpravṛttaṃ saddharmadvayaviśiṣṭaṃ godravyaṃ krayasādhanatvena vidadhāti | na cetaraddravyamitaradravye niveśayituṃ śakyam | aruṇimaguṇastu dravyeṣu viśeṣaṇatvenānvetuṃ yogyatvātteṣu niveśyate | tatraiṣākṣarayojanā - 'aruṇayā' ityetatpṛthagvākyam | tatra tṛtīyāśrutyā prākaraṇikāni sādhanadravyāṇi sarvāṇyanūdya prātipadikena guṇo vidhīyate-'yāni jyotiṣṭom sādhanadravyāṇi, tāni sarvāṇyaruṇāni kartavyāni' iti | tasmāt - guṇaḥ saṃkīrṇaḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- yadyapyamūrte guṇaḥ, tathāpi hāyanavadakṣivacca godravyamavacchinatti | tacca dravyaṃ sādhanamiti taddvārā guṇasya krayeṇānvayo bhavati | evaṃ sati vākyabhedo na bhaviṣyati | nanu vākyabhedābhāve 'pi lakṣaṇā durvārā | guṇavācinaḥ śabdasya guṇidravyaparatvāṅgīkārāt | maivam | gusyaivātra tṛtīyāśrutyā sādhanatvamucyate | tacca dravyadvāramantareṇa na saṃbhavatītyarthāpattyā dravyāvacchedakatvaṃ kalpyate | tarhi grahacamasādidravyamapyavacchidyatām - iti cet | na | tasya dravyasya krayasādhanatvābhāvena tadavacchede guṇasya śrūyamāṇakrayasādhanatvāsiddheḥ | tarhi - 'vāsasā krīṇāti' 'ajayā krīṇāti' iti vastrādīnāṃ krayasādhanatvāttadavacchedo 'stu - iti cet | na | teṣāṃ krayāntarasādhanatvāt | na hi tatrāgnihotre payodadhyādivikalpavatkrayānuvādena vastrādidravyavikalpo vidhīyate | anuvādyasya krayamātrasyāgnihotravadanyatrāvidhānāt | tato vastrādidravyaviśiṣṭāḥ krayāntaravidhayaḥ |
(saptame grahasaṃmārjanādhikaraṇe (grahaikatvanyāye) sūtrāṇi 13 - 15)
START MJaiNy 3,1.13-14
saptamādhikaraṇamāracayati -
some śrūyate- 'daśāpavitreṇa grahaṃ saṃmārṣṭi' iti | daśāpatritraṃ vāsaḥkhaṇḍaḥ | tatra - yathā 'paśunā yajeta' ityaścopādeyapaśugatamekatvaṃ vivakṣitam, tadvadddeśyagrahagatamapyekatvaṃ vivakṣitavyam | kiṃca grahaśabdasya jātivācitvena jāteḥ saṃskāyatve sati tadāśrayabhūte yasminkasminnapi dravye 'nuṣṭhitena saṃskāreṇa jātiḥ saṃskṛtā bhavati | tasmāt - eka eva grahaḥ śodhanīyaḥ-iti prāpte, - brūmaḥ- 'graham' iti dvitīyayā grahasyoddeśyatayā prayojanavattayā ca prādhānyaṃ gamyate | grahaṃ prati guṇaḥ saṃmārgaḥ | 'pratipradhānaṃ ca guṇa āvartanīyaḥ' iti nyāyena yāvanto grahāḥ santi, te saṃmārjanīyāḥ | evaṃ niścaye sati saṃmārjayitavyagraheyattāyā avubhutsitatvāduddeśyagatamekatvaṃ śrūyamāṇamapyavivakṣitam | athocyeta - nedamuddeśyagatam, kiṃtu dvayaṃ vidheyam-iti | tanna | vākyabhedāpatteḥ | 'grahaṃ saṃsṛjyāt, taṃ caikam' ityevaṃ vidheyārthabhedādvākyabhedaḥ | ' paśunā yajeta' ityatra tu yāgaṃ prati guṇabhūtaḥ paśuḥ | na hi 'pratiguṇaṃ pradhānasyā'vṛttiḥ' iti kaścinyāyo 'sti | tata iyattāyā bubhutsitatvācchrūyamāṇamekatvaṃ vivakṣyata iti vaiṣamyam | na ca jātiḥ saṃskāryā |
(aṣṭame camasādau saṃmārgādyaprayogādhikaraṇe sūtre 16 - 17)
START MJaiNy 3,1.15-16
aṣṭamādhikaraṇamāracayati -
'graham' ityatra pratyayārthabhūtamekatvaṃ yathā na vivakṣitam, tathā prātidikārthasya grahatvasyāpyavivakṣā saṃbhāvyate | tato grahaśabdasya somapātropalakṣakatvādgrahāṇāmiva camasānāmapi saṃmārgeṇa somāvasekanirharaṇaprayojanasaṃbhavācyamasādayo 'pi mārjanīyāḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- ekatvaṃ vākyabhedena duṣṭatvādavivakṣitam | aduṣṭaṃ tu grahatvaṃ kuto na vivakṣyeta |
(navame saptadaśāratnitāyāḥ paśudharmatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,1.17-19
navamādhikaraṇamāracayati -
vājapeyaprakaraṇe śrūyate - ' saptadaśāratnirvājapeyasya yūpo bhavati' iti | tatra - yūpadravyagataṃ saptadaśāratniśabdoditaṃ yadūrdhvamānaṃ tadvājapeyakarmaṇo 'ṅgam | saptadaśāratniśabdavājapeyaśabdayorānantaryāt | prakaraṇaṃ caivamanugṛhyate | yadi karmaṇaḥ sākṣādūrdhvamānaṃ na saṃbhavet, tarhi vājapeyagataṃ khādiramūrdhve yatṣoḍaśipātraṃ tasminnada unmānaṃ prathamaṃ saṃbadhya taddvārā karmaṇānveti - iti prāpte, - brūmaḥ- 'saptadaśāratniryūpaḥ' iti sāmānādhikaraṇyādyūpena sākṣātsaṃbadhyate | tasya yūpasya paśvaṅgatvādunmānaṃ yūpadvārā paśoraṅgaṃ bhavati | tasyāpi paśorvājapeyāṅgatvātpaśudvārā karmaṇo 'ṅgam | yadyapi vājapeyayūpaśabdayorānantaryamasti, tathāpi vājapeyasya somayāgatayā sākṣādyūpasaṃbandhābhāvā- tpaśuvyavadhānamabhyupeyam | 'vājapeyasya' iti ṣaṣṭhyāḥ saṃbandhamātravācitvena vyavahitasaṃbandhamapyasāvabhidhatte | 'devadattasya naptā' iti prayogāt |
(daśame, abhikramaṇādīnāṃ prayājamātrāṅgatādhikaraṇe sūtre 19 - 20)
START MJaiNy 3,1.20-22
daśamādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ prayājasamīpe śrūyate- 'abhikrāmaṃ juhoti' iti | tatra homakāle yadetadāhavanīyamabhitaḥ saṃcaraṇaṃ, tatkṛtsnadarśapūrṇamāsakartrā saṃbadhyate, na tu prayājamātrakartrā | kutaḥ | abhikramaṇasya kriyārūpasya kārakatvābhāvena prayāñakriyayā saṃbandhāsaṃbhavāt - iti cet | maivam |
START MJaiNy 3,1.23-24
etadevādhikaraṇaṃ vārtikakāramatenā'carayati -
asminnapi mate tāveva viṣayasaṃśayau | pūrvottarapakṣahetumātramanyat | prayājasaṃnidhito 'pi darśapūrṇamāsaprakaraṇasya prabalatvātprākaraṇikeṣu kṛtsneṣvapyabhikramaṇaṃ niviśate - iti pūrvaḥpakṣaḥ | "samidho yajati"ityāraṃbhyā'mnātamavāntaraprayājaprakaraṇam |
(ekādaśe, upavītasya prākaraṇikāṅgatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,1.25-26
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe 'viśvarūpo vai tvāṣṭraḥ"- ityasminprapāṭhake saptamāṣṭamayoranuvākayoḥ- sāmidhenībrāhmaṇamāmnātam | navame - nivitsaṃjñakānām"agne mahāṃ asi brāhmaṇabhārata' - ityādīnāṃ mantrāṇāṃ brāhmaṇam | daśame - kāmyāḥ sāmidhenīpakṣāḥ | ekādaśe tu - upavītamevaṃ vihitam - 'nivītaṃ manuṣyāṇām, prācīnāvītaṃ pitṝṇām, upavītaṃ devānām, upavyayate devalakṣmameva tatkurute"iti | tatra - pūrvanyāyena sāmidhenīprakaraṇasyāvāntarasyāṅgīkārātsāmidhenyaṅgamupavītam - iti cet | na | nividbrāhmaṇena sāmidhenīprakaraṇasya viccheditatvāt | na ca - nividāmapi sāmidhenyaṅgatayā tatprakaraṇapāṭhādavicchedakatvam - iti vācyam | liṅgena nividāmagnyaṅgatvāvagamāt | āhutyadhikaraṇabhūtamagniṃ saṃbodhya"mahānasi"-ityādibhirnividvākyairagnerutsāhajananāya tadguṇā āvedyante | ata eva nirvacanamevaṃ śrūyate -"nividbharnyavedayet, tannividāṃ nivittvam"iti | nanu - 'samyagidhyate 'gniryābhiṛgbhistāḥ sāmidhenyaḥ' iti vyutpattyā tā apyatra jvalanadvāreṇāgnyarthā eva - iti cet | santu nāma | naitāvatā parasparamaṅgāṅgibhāvaḥ | nanu vicchidyatāṃ sāmidhenīprakaraṇam, nivitprakaraṇenopavītasya nibidaṅgatvaṃ syāt - iti cet | na | pūrvottarānuvākayornividāmaśravaṇena prakaraṇābhāvāt | saṃnidhinā tadaṅgatvam - iti cet | na |
(dvādaśe guṇānāṃ mitho 'saṃbandhādhikaraṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,1.27-28
dvādaśādhikaraṇamāracayati -
ādhānaprakaraṇe dārupātraṃ homārthe yajñārthe ca śrūyate -"tasmādvāraṇo yajñāvacaraḥ syānnatvetena juhuyāt, vaikaṅkato yajñāvacaraḥ syājjuhuyādevaitena"iti | yajñāvacaro yajñapracārahetuḥ | tatra - vāraṇavaikaṅkatādipātraṃ prakaraṇabalādādhāne prathamamanveti | etena pātreṇā'dhāne prayojanābhāvādādhānāṅgeṣu pavamānahaviḥṣveva tatpātraṃ niviśate | asti hi pavamānahaviṣāmādhānāṅgatvam | tatprakaraṇe pāṭhāt | 'kṛttikāsvagnimādadhīta' ityasminprakaraṇe 'prajāpatirvācaḥ satyamapaśyat' ityasminnanuvāke 'trīṇi havīṃṣi nirvapati' ityādinā tāni vihitāni | tato yathā saptadaśāratnitvaṃ vājapeye sākṣādasaṃbhavattadaṅgapaśoraṅge niviśate, tadvadidamapi -- iti prāpate, brūmaḥ- agnimuddiśyā'dhānaṃ yathā vihitaṃ, tathā pavamānahavīṃṣyapi |
(trayodaśe vārtraghnyadhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,1.29-31
trayodaśādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate - 'vārtraghnī' pūrṇamāse 'nūcyete, vṛdhanvatī amāvāyāyām' iti | tatra - idaṃ vārtraghnīyugalaṃ vṛdhanvatīyugalaṃ ca hautrakāṇḍa ājyabhāgayoḥ krame 'agnirvṛtrāṇi jaṅghanam -' ityanuvākenā'mnātam | udāhṛtena tu brāhmaṇavākyena darśapūrṇamāsayāgayostadvidhiravagamyate | tatra vākyasya prabalatvādeṣāṃ mantrāṇāṃ darśapūrṇamāsayāgāṅgatvam, na tvājyabhāgāṅgatvam - iti prāpte, - brūmaḥ- 'agnirvṛtrāṇi jaṅganat' ityāgneyī prathamā vārtraghnī, 'tvaṃ somāsi satpatiḥ' iti saumyā dvitīyā vārtraghnī | 'agniḥ pratnena janmanā' - ityāgneyī prathamā bṛdhanvatī, 'soma gīrbhiṣṭvā vayam' iti saumyā dvitīyā vṛdhanvatī | tatra mukhyayordarśapūrṇamāsayāgayorāgneyapuroḍāśasadbhāvādāgneyīdvayasya vikalpena puronuvākyātvaṃ kathaṃcidbhavatu | saumyayostu tanna saṃbhavati | somadevatāyā abhāvāt | nahyagnīṣomīye 'pi kevalaḥ somo vidyate | kiṃca 'pūrṇamāse, amāvāsyāyām' iti saptamībhyāmādhāratvaṃ gamyate | tacca yāgavācitve yāgasya mukhyatvānna saṃbhavati | kālasya tūpasarjanatvāttadvācitvaṃ yuktam | kiṃca - prayājamantrānuvādakasyānantaramevāyamanuvākaḥ paṭhitaḥ | sa cā'jyabhāgayoraṅgayoḥ kramaḥ | na tu mukhyayodarśa pūrṇamāsayoḥ | tasmānna mantracatuṣṭayasya mukhyayāgāṅgatvama, kiṃ tvājyabhāgāṅgatvam | nanu - etatkrameṇaiva labdham |
(caturdaśe hastāvanejanādīnāṃ kṛtsnaprākaraṇikāṅgatādhikaraṇe sūtre 24 - 25 )
START MJaiNy 3,1.32-33
caturgaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate - 'hastāvavanenikte, ' 'ulaparājiṃ stṛṇāti' iti | vedyāmāstarituṃ saṃpāditastṛṇastamba ulaparājiḥ | tatra - hastarśuddhadarbhāstaraṇavākyayornairantaryeṇa paṭhitatvātkramapramāṇena hastarśuddharāstaraṇamātrasyāṅgam - iti cet | maivam | avanejanaṃ hastasaṃskāraḥ | 'saṃskṛtau ca hastau sarvānuṣṭhānayogyau' ityetādṛśaṃ sāmarthyo liṅgam | prakaraṇaṃ ca darśapūrṇamāsayoḥ sphuṭam | ataḥ prabalābhyāṃ liṅgaprakaraṇābhyāṃ kramabādhātsarvaśeṣo hastarśuddhaḥ | ayaṃ nyāyo vāgyame 'pi draṣṭavyaḥ | sa ca vāgyamo jyotiṣṭomaprakaraṇe śrutaḥ- 'muṣṭī karoti' 'vācaṃ yacchati' iti |
(pañcadaśe caturdhākaraṇādīnāmāgneyamātrāṅgatādhikaraṇe sūtre 26-27) /
START MJaiNy 3,1.34-36
pañcadaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate - 'āgneyaṃ caturdhā karoti' iti | tatra -āgneyavadaindrāgnāgnīṣomīyayorapi puroḍāśayoragnisaṃbandhādāgneyaśabdena puroḍāśatrayayupalakṣyate | tatastrayāṇāṃ śeṣaḥ- iti cet |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ /
START MJaiNy 3,2.1-2
dvitīyapāde prathamādhikaraṇamāracayati -
"barhirdevasadanaṃ dāmi' iti lavanaprakāśako mantra āmnātaḥ | tatra - lavanaprakāśanasāmarthyalakṣaṇena liṅgenāyaṃ mantro lavanakriyāyāṃ viniyujyate | lavitavyaṃ ca barhirdvividham - mukhyaṃ gauṇaṃ ca | mukhyaṃ - kuśakāśādidaśavidhadarbharūpam | gauṇaṃ tu -tatsadṛśaṃ tṛṇāntaram | tasminbarhiḥśabdasya māṇavake 'gniśabdavadguṇayogena pravṛttatvāt |
(dvitīye (aindrīnyāye) aindryā gārhapatye viniyogādhikaraṇe sūtre 3-4) /
dvatīyādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 3,2.3-4
agnicayane - 'niveśanaḥ saṃgamanaḥ'- ityādikā kācidaindrī samāmnātā | tasyā uttarārdhe 'indro na tasthau' iti paṭhyamānatvāt | tanmantraviṣayaṃ brāhmaṇaṃ caivamāmnāyate - 'niveśanaḥ saṃgamano vasūnāmityaindyā gārhapatyamupatiṣṭhate' iti | etena brāhmaṇena gārhapatyopasthāne viniyujyamāno mantror'the prakāśayanmukhyamindraṃ prakāśayati | mukhyaścendraḥ svargādhipatiḥ sahastrākṣaḥ | tatrendraśabdasya rūḍhatvāt |
(tṛtīye, āhvānaviniyogādhikaraṇe sūtrāṇi 4-9) /
START MJaiNy 3,2.5-8
tṛtīyādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate - 'haviṣkṛdehīti triravaghnannāhvayati' iti | devānāmarthe yā haviḥ saṃpādayati sā haviṣkṛt | tāmenāṃ saṃbodhyādhvaryuḥ 'ehi' iti brūte | tathā cāyaṃ mantro brāhmaṇena vyākhyāyate - 'haviṣkṛdehītyāha yā eva devānāṃ haviṣkṛtastānāhvayati ' iti | tamimaṃ mantramuccāryādhvaryustrivāramavaghātaṃ kurvannāhvayatītyarthaḥ | anena vākyena mantro 'vaghāte viniyujyate | nanu -āhvāne samarthaḥ, na tvavaghāte - iti cet | na | tasyāvaghātalakṣakatvāt | yathā pūrvodāṣṭtāyā maicyāmucīndvaśabdo gauṇaḥ, tadvat 'ehi' iti padaṃ mantragatatvenāvaghāte gauṇaṃ bhavivyati | anyathā mantrabrāhmaṇayorāhvānaparatvācchrūyamāṇam 'avaghnan' iti padamanarthakaṃ syāt | prāptamavaghātamuddiśya mantrasya tritvasya ca vidhau vākyabhedaḥ- iti cet | na | tritvasya prāptatvenānuvādakatvāt | kasyāṃcicchākhāyāmayaṃ mantro mantrakāṇḍe trivāramabhyasyā'mnātaḥ | āhvayatipadaṃ tu 'ehi' itivadavaghātaparatayopacaraṇīyam-iti prāpte - brūmaḥ- trirabhyāsasya nityavatprāptiḥ pāṭhamātreṇa na sidhyati | kasyāṃcicchālāyāṃ dviḥpāṭhāt | kasyāṃcitsakṛtpāṭhāt | ato 'sau nityavadvidhīyate | na ca 'avatran' ityasya vaiyarthyam | tasya kālalakṣakatvāt | kālasyāpi vidhau vākyabhedaḥ- iti cet | na | prāptatvāt | na hyavaghāte sahāyahvānamanyasminkāle bhavati | tator'thaprāptaḥ kālaḥ | āhvānamapi mantrasāmarthyādeva prāptatvānna vidheyam | na hi 'ehi' iti mantrapāṭha āhvānamantareṇopapadyate | mantravyākhyānaṃ codahṛtam | tatrāyaṃ vākyārthaḥ saṃpannaḥ- 'avaghātakāle yadāhvānaṃ tasya trirabhyāsaḥ kartavyaḥ' iti | ata eva śākhāntare vispaṣṭamāhvānānuvādenābhyāso vidhīyate | 'trirāhvayati triḥsatyā hi devāḥ' iti | evaṃsati mantrasyāpi viniyoge vākyabhedaḥ syāt | liṅgena tvāhvāne viniyujyate, nāvaghāte |
(caturthe - agniviharaṇādiprakāśakamantraviniyogādhikaraṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,2.9-11
caturthādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome samāmananti - 'uttiṣṭhannanvāhāgnīdagnīnvihara' iti | tathā - 'vrataṃ kṛṇuteti vācaṃ visṛjati' iti | tatra - āgnīdhraṃ saṃbodhyāgniviharaṇādipraiṣarūpo mantro 'nena vākyenotthānaśeṣatayā viniyujyate |
(pañcame - sūktavākasya prastarapraharaṇāṅgatādhikaraṇaṃ (prastarapraharaṇanyāye) sūtrāṇi-- 11-14) /
START MJaiNy 3,2.12-13
pañcamādhikaraṇamāracayati --
darśapūrṇamāsayorāmnāyate - 'sūktavākena prastaraṃ praharati' iti | 'idaṃ dyāvāpṛthivī bhadramabhūt' ityādiko mantraḥ sūktavākaḥ | tasminmantre 'gniṃ saṃbodhya 'tvaṃ sūktavāgasi' ityāmnānāt | prastaro darbhamuṣṭiḥ, tasya praharaṇamagnau prakṣepaḥ | tatra - 'sūktavākena' ityetatpadaṃ kālaṃ lakṣayati | hotrā mantre 'sminpaṭhyamāne tatpāṭhakāle 'dhvaryuḥ prastaraṃ praherat | na tvatra praharaṇe mantro 'yaṃ viniyoktuṃ śakyaḥ | pūrvoktapraiṣamantravadatrānvayābhāvāt | 'agniridaṃ havirajuṣatāvīvṛdhata maho jyāyo 'kṛta'- ityādikaṃ mantre paṭhyate | 'puroḍāśasevayā vṛddho'gnistasminyajapāne tejobāhulyaṃ kṛtavān' iti tasyārthaḥ | na cāsau prastarapraharaṇe 'nvetuṃ śakyaḥ - iti prāpte, - brūmaḥ- 'sūktavākena' iti tṛtīyāśrutyā praharaṇe mantro viniyujyate | na cātyantamanvayābhāvaḥ | mantro hyayaṃ pūrvamiṣṭānagnyādidevānanusmārayati | prastapapraharaṇaṃ ceṣṭadevatāsaṃskāraḥ | ato devatādvārā mantrapraharaṇayoranvayānmantro viniyujyate | nanu- praharaṇaṃ nāma prakṣepamātram, na tu devatoddeśena prakṣepaḥ | yajidhātoraśravaṇāt | tathā sati devatānāmātrābhāvāttadvārāpi nānvayaḥ- iti cet | maivam | devatānāṃ sadbhāvāt |
ṣaṣṭhe -dgasūktavākānāmarthānusāreṇa vini-dghasūtrāṇi -- 15-18) /
yogādhikaraṇe (sūktavākanyāye)
START MJaiNy 3,2.14-15
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
pūrvodāhṛte mantre sūktavākasamākhyā kṛtsnamantraviṣayā | yājñikaḥ kṛtsne tacchabdaprayogāt | tataḥ sarvo 'pi praharaṇāṅgam - iti cet | na | liṅgena samākhyāyā bādhitatvāt | tasminmatre pūrṇamāsadevatāmnānaṃ kasmiṃścidbhāge dṛśyate- 'agnīṣomāvidaṃ havirajuṣetām' iti | bhāgāntare tu darśadevatāmnānam- 'indrāgnī idaṃ havirajuṣetām' iti, 'indra idaṃ havirajuvata' iti, 'mahendra idaṃ havirajuṣata' iti ca | imdrāgnīndramahendrāḥ puruṣabhedena darśe vyavasthitāḥ | tathā sati mantraliṅgena tattadbhāgavattattatkāle vyavatiṣṭhate | sūktavākaśabdaśca bhāge yaugikaḥ | 'sūktaṃ vakti' iti tadvyutpatteḥ |
(saptapte kāmyayājyānuvākyānāṃ kāmyamātrāṅgatādhikaraṇe sūtram-) /
START MJaiNy 3,2.16-18
saptamādhikaraṇamāracayati-
kāmyeṣṭayastatkāṇḍe krameṇā'mnātāḥ- 'aindrāgnamekādaśakapālaṃ nirvapet, yasya sajātā vīyuḥ' ityādinā | sajātā jñātayaḥ | vīyurvigatā vipratipannā ityarthaḥ | 'idrāgnī rocana' - ityādike mantrakāṇḍe yājyānuvākyāḥ krameṇā'mnātāḥ | tatra 'idaṃ kāmyayājyānuvākyākāṇḍam' iti yājñikānāṃ samākhyayo 'vagamyate | tayoriṣṭikāṇḍamantrakāṇḍayoḥ prathamāyāmiṣṭau prathamapaṭhite yājyānuvākye ityādivyavasthā krameṇa kriyate | mantragataṃ tvaindrāgnaliṅgaṃ kāmyāyāṃ nityāyāṃ caindrāgneṣṭau te yājyānuvākye viniyuṅkte | liṅgaṃ ca prabalamiti sarvatra tayorviniyogaḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- nātra liṅgena kramasamākhye bādhituṃ śakyete | upajīvyatvāta | indrāgnidevatārūpamātraprakāśanaṃ liṅgam | na ca tāvanmātreṇa mantrakarmaṇoraṅgāṅgibhāvaḥ | tataḥ samākhyābalānmantrakāṇḍakarmakāṇḍayoḥ saṃbandhāvagatau sāmānyena mantrakarmaṇoḥ saṃbandho 'vagamyate | viśeṣatastu 'asminprathame karmaṇyayaṃ mantraḥ prathamaḥ' iti kramādavagamyate | nanu - 'aindrāgneṣṭāvaindrāgnamantraḥ, vaiśvānareṣṭau vaiśvānaramantraḥ' ityetādṛśī viśeṣo liṅgenaivāvagamyate- iti cet | na | liṅgasādhāraṇye kramāpekṣaṇāt | "aindrāgnamekādaśakapālaṃ nirvapedbhrātṛvyavān"iti dvitīyeṣṭirapi | tatraindrāgnī paṭhitau | mantrakāṇḍe 'pi"indrāgnī navatim"ityādikamaparamaindrāgnaṃ yājyānuvākyāyugalamāmnātam | na hi tatra kramamantareṇa nirṇetuṃ śakyam | na ca krameṇaiva tatsiddherliṅgamaprayojakamiti vācyam | kvacilliṅgasyaiva vyavasthāpakatvāt | aindrābārhaspatyeṣṭirakaivā'mnātā- 'yaṃ kāmayeta rājanyamanayoddho jāyeta vṛtrānghnaṃścaret-iti tasmā enamaindrābārhaspatyaṃ caruṃ nirvapet' iti | yaṃ rājaputraṃ jāyamānaṃ prati rājñaḥ purohitasya ca kāma evaṃ bhavati- 'ayaṃ mātṛgarbhe devakṛtavighnena kenāpyapratibaddho jāyatām | jātaśca śatrūnmārayansaṃcaret' iti | tadrājaputrārtheyamiṣṭiḥ | mantrakāṇḍe tadiṣṭikrame yājyāpuronuvākye indrābṛhaspatidevatāke dvividhe āmnāte |
(aṣṭame, āgnīdhnopasthāne prākṛtānāṃ mantrāṇāṃ viniyogādhikaraṇe sūtrāṇi 20-23) /
START MJaiNy 3,2.19-20
jyotiṣṭome śrūyate - 'āgneyyā'gnīdhramupatiṣṭhate' iti | tatra- āgnīdhanāmakasya maṇḍapasya yadupasthānaṃ tat, yayā ca kayācidṛcā dāśatayīgatayāgnisaṃbandhinyā kartavyam | 'agnirdevatā yasyā ṛcaḥ sā'gneyī' iti sādhāraṇoktāvṛgviśeṣasyāpratīteḥ- iti cet | maivam | kratuprakaraṇapaṭhitānāmāgneyīnāmṛcāṃ kratuprayuktavyāpārasādhanatvaṃ prakaraṇādevāvagatam |
(navame bhakṣamantrāṇāṃ yathāliṅgaṃ grahaṇādau viniyogādhikaraṇe sūtre 24-25) /
navamādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome hutasya somasya śeṣabhakṣaṇaṃ vihitam | ata evā'mnātam - 'abhiṣutyā'havanīye hutvā pratyañcaḥ paretya sadasi somaṃ bhakṣayanti' iti | tasminmakṣaṇe grahaṇāvekṣaṇanigaraṇasamyagjaraṇarūpāścatvāro vyāpārāḥ santi | mantracca 'bhakṣehi'- ityādyanuvāke samāmnātaḥ | tatra bhakṣaṇaṃ yathā sākṣāccoditaṃ, na tathā grahaṇāvekṣaṇanigaraṇasamyagjaraṇāni coditāni | na cāvihiteṣu mantro viniyogamarhati | samākhyā tu 'bhakṣānuvākaḥ' ityevaṃrūpā bhakṣaṇamātraviṣayā | tasmātkṛtsnasyāpyanuvākasya bhakṣaṇa eva viniyogaḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- avihitānyapi grahaṇādīnyarthākṣiptāni | tadvyatirekeṇa bhakṣaṇāsaṃbhavāt | atasteṣvanuvāko yathāliṅgaṃ vibhajya viniyoktavyaḥ | tatra 'bhakṣehi'- ityārabhya 'aśvinostvā bāhubhyāṃ sādhyāsam' | ityanto grahaṇaṃ prakāśayati | 'ehi' ityāhvānasya bāhubhyāṃ svīkaravāṇi' ityetasya ca darśanāt | 'nṛcakṣasaṃtvā deva soma sucakṣā avakhyeṣam' ityayaṃ bhāgo 'vekṣaṇaṃ prakāśayati | 'śobhanacakṣurahaṃ manuṣyeṣu makhyātaṃ tvāmavekṣiṣīya' ityabhidhānāt | 'hinva me gātrā'- ityādiḥ 'mā me 'vāṅnābhimatigāḥ'aityantaḥ samyagjaraṇaṃ prakāśayati | gātraprīṇanenādhobhāge nāmyatikramaṇaniṣedhena ca tadavagamāt | jaraṇaṃ nārthākṣiptam, tena vināpi bhakṣasiddheḥ- iti set | na | jaraṇaparyantasyaiva sārthakabhakṣaṇatvāt |
(daśame mandrābhibhūtirityāderekamantratādhikaraṇe sūtram - )
START MJaiNy 3,2.23-24
daśamādhikaraṇamāracayati-
'mandrābhibhūtiḥ' - ityādiḥ 'juṣāṇā somasya tṛpyatu' ityanto bhāgo hṛṣṭāyā arucimabhibhavantyāḥ somaṃ sevamānāyā jihvāyāstṛptiṃ prakāśayati | 'vasumadgaṇasya'- ityādiḥ 'bhakṣayāmi' ityanto bhāgo bhakṣaṇaprakāśakaḥ | tatra pūrvaballiṅgena vibhajya viniyogaḥ- iti cet | maivam | na khalu tṛptirbhakṣaṇādanyena vyāpāreṇa jāyate | kiṃ tarhi-bhakṣaṇāmuniṣpādinī hi sā | tathā sati kasminvyāpāre tṛptiprakāśako bhāgo viniyujyeta |
(ekādaśe, indrapītasyetyādimantrāṇāṃ viniyogādhikaraṇe sūtre 27 -28) /
START MJaiNy 3,2.25-27
ekādaśādhikaraṇamāracayati -
bhakṣamantre kaścidaṃśaḥ 'indrapītasya' ityevaṃvidhaḥ śrūyate | tatra- 'indreṇa pūtasya somasya śeṣaṃ bhakṣayāmi' ityartho bhavati | tathā satyasya mantrasyendrapradānaśeṣabhakṣaṇa eva samarthatvāttatraivāyaṃ mantro viniyujyate, na tu maitrāvaruṇādiśeṣabhakṣaṇe | tasmādamantrakameva tadbhakṣaṇam, ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | 'indrapītasya' iti padasyāsamarthatve 'pi 'mitrāvaruṇapītasya' ityeṣamūhe sati sāmarthye bhaviṣyati | nanu-āgneyayāgasya prakṛtitvāttadvatasya 'agnaye juṣṭam' | iti mantrasya vikṛtau saurye carau 'sūryāya juṣṭam' ityevamūhaḥ kriyate | iha tu karmaikyānnohaḥ- iti cet | na | karmabheda iva bhakṣabhede 'pyūhituṃ śakyatvāt | iti dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ | 'indrapītasya' ityatra bahuvrīhirdraṣṭavyaḥ | tatpurūṣatve 'samāsasya' (pā.sū. 6.1.123) iti sūtreṇāntodāttatvaprasaṅgāt |
(dvādaśe, abhyunnītasomabhakṣaṇādhikaraṇe sūtrāṇi 29-31) /
START MJaiNy 3,2.28-30
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
pūrvādhikaraṇe yo 'yamūharūpo dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ, tatprasaṃṅgātkṛtvācintārūpeṇa nyāyapañcakenohaviṣayaścintyate | maitrāvaruṇabrāhmaṇācchaṃsipotrādaya ṛtvijo hotrakāḥ | teṣāṃ ca santi camasāḥ | pātraviśeṣasthitāḥ somarasāścamasāḥ | tairvaṣaṭkārānuvaṣaṭkārayorhotavyam | camasānāmaindratvāddhoturvaṣaṭkāre prathamamindro hutaḥ | anantaraṃ camasasthite hutaśeṣe punaḥ somāntaramabhyunnīya devatāntarebhyo hotrakā anuvaṣaṭkāre juhvati | tatra maitrāvaruṇaḥ 'mitraṃ vayaṃ havāmahe' - iti mantreṇa mitrāvaruṇau yajati | brāhmaṇācchaṃsī 'indra tvā vṛṣabhaṃ vayam' - iti mantreṇendraṃ yajati | potā 'maruto yasya hi kṣaye'- iti mantreṇa maruto yajati | evaṃ hutvā paścātsomo bhakṣyate | tasminbhakṣaṇe 'mitrāvaruṇapītasya' iti mantra ūhanīyaḥ | tadānīm 'indramitrāvaruṇapītasya' ityevaṃ mitrāvaruṇābhyāṃ saha nendra upalakṣaṇīyaḥ | kutaḥ | indraśeṣe punarabhyunnītasya tena saha mitrāvaruṇādyarthatve sati tasya śeṣasyendrasaṃbandharāhityāt | punarunnītasyaivānyārthatvam, na pūrvasya- iti cet | na | unnayanakāle 'mitrāvaruṇādyartho 'yam' iti saṃkalpābhāvāt | pradānakāle tu pūrvaśeṣeṇa sahaiva mitrāvaruṇādibhyaḥ pradīyate |
(trayodaśe pātnīvatamakṣaṇa indrādīnāmanupalakṣaṇādhikaraṇe sūtre 32-33) /
START MJaiNy 3,2.31-33
trayodaśādhikaraṇamāracayati -
aindravāyavādayo dvidevatyāḥ | teṣāṃ śeṣa ādityasthālīmāgacchati, punarapi tasyāḥ sthālyā āgrayaṇasthālīmāgacchati | tasyā āgrayaṇasthālyāḥ pātnīvato gṛhyate | tasya pātnīvatasya bhakṣaṇa indravāyvādaya upalakṣaṇīyāḥ | pūrvādhikaraṇe yathā mitrāvaruṇādibhiḥ sahendra upalakṣitaḥ, tadvat - iti prāpte, - brūmaḥ- 'yadupāṃśu pātreṇa pātnīvatamāgrayaṇādgṛhṇāti' ityāgrayaṇapātrasyāpādānatvaśravaṇāttato niḥsṛtasomarasasya tatsaṃbandhe 'pete sati paścātpatnīvaddevatāyai grahaṇaṃ bhavati |
(caturdaśe pātnīvataśeṣabhakṣe tvaṣṭuranupalakṣaṇīyatādhikaraṇe sūtre 34-35) /
START MJaiNy 3,2.34-35
catudarśādhikaraṇamāracayati-
tasminneva pātnīvatagrahe śeṣabhakṣaṇamantre patnīvatā saha tvaṣṭāpyupalakṣaṇīyaḥ | kutaḥ | tvaṣṭurapi taddevatvāt | tacca homamantrādavagatam | 'agnī 3 i patnībantsajūrdevena tvaṣṭrā somaṃ piba svāhā' ityasminmantre patnīvantamagniṃ plutāntena saṃbodhya'tvaṣṭrā devena saha piba' ityabhidhānātpātṛtvena patnīvata iva tvaṣṭustaddevatvam | tataḥ- 'patnīvattvaṣṭṛpītasya' ityupalakṣaṇam-iti prāpte - brūmaḥ- pānakāle sahāvasthānamātraṃ tvaṣṭuḥ 'sajūḥ' ityanena padena pratīyate, na tu pātṛtvam | asaṃbodhitasya tvaṣṭuḥ 'piba' ityanena śabdena sāmānādhikaraṇyābhāvāt | na ca pātṛsahabhāvamātreṇa pātṛtvam - "sahaiva daśabhiḥ putrairbhāraṃ vahati gardagrī" | ityatra putrāṇāṃ voḍhṛtvādarśanāt | āstāṃ mantraḥ |
(pañcadaśe pātnīvataśeṣabhakṣe triṃśatāmanupalakṣaṇādhikaraṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,2.36-37
pañcadaśādhikaraṇamāracayati -
tasyaiva pātnīvatagrahasya yājyāyāmagniṃ saṃbodhya 'patnīvannāmadhāriṇastrayastriṃśaddevānmādaya' ityabhidhīyate - 'patnīvatastriṃśataṃ trīṃśca devānanuṣvadhamāvaha mādayasva' iti | anuṣvadhamanupradānam | atra hūyamānena somarasena mādanīyatvātrayastriṃśatāṃ taddevatvam | attaste 'pi bhakṣaṇe lakṣaṇīyāḥ- iti cet |
(ṣoḍaśe bhakṣaṇe 'nuvaṣaṭkāradevatāyā anupalakṣaṇādhikaraṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,2.38-39
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
"somasyāgne vīhī | tyanuyajati"iti śrūyate | tatra-anuvaṣaṭkārasya māntravarṇiko 'gnirdevatā | na ca trayastriṃśatāmiva vahneradevatātvam | mantre vahniṃ saṃbodhya somapātṛtvāmidhānāt | tasmāt-agnirlakṣaṇīyaḥ- iti cet | na | prakṛtāvalakṣitatvāt | aindraśvamasaḥ prakṛtiḥ | itare vikṛtirūpāḥ | tathā hi-aindraśca somo gṛhyate mīyate ca | tenaindroṣveva somaḥ, anaindreṣu soma eva nāstīti sarve somadharmā aindreṣveva | anaindrā adharmakāḥ | dharmatākāṅkṣāścodakena sadharmakā iti vikṛtitvam | gṛhyamāṇasya mīyamānasya ca somasyaindratvam 'indrāya tvā vasumate' ityādigrahaṇamantrādavagamyate | tasya prakṛtibhūtasyendracamasasya bhakṣaṇe 'gniranuvaṣaṭkāradevo nopalakṣitaḥ | kutaḥ |
(saptadaśe(kṛtvācintārūpe)anaindrāṇāmamantrakabhakṣaṇādhi karaṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,2.40-41
saptadaśādhikaraṇamāracayati -
uktābhyaḥ pañcamyaḥ kṛtvācintābhyaḥ pūrvasminnevādhikaraṇe yo 'yam 'anaindreṣvamantrakaṃ bhakṣaṇam' ityevaṃrūpaḥ prathamaḥ pūrvapakṣaḥ, tameva manasi nidhāya punaḥ kṛtvācintānāṃ trayamabhidhīyate - anaindrapūktarītyā vikṛtitvenohasaṃbhavādaratyūhaḥ- iti cet | na | anaindraṇāṃ vikṛtitvāsaṃbhavāt | 'somena yajeta' ityutpattiśrutaḥ somaḥ karmaṇo 'ṅgam, na tu pradānaviśeṣasya kasyacidaṅgam | sa eva somaḥ sarvapradāneṣvabhyasyata iti sarvāṇi samapradhānāni |
(aṣṭādaśe, aindrāgnabhakṣasyāmantrakatādhikaraṇe sūtre - 39 -40)
START MJaiNy 3,2.42-43
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati -
yadetat 'aindrāgnaṃ gṛhṇāti' iti vihitaṃ śeṣabhakṣaṇam, tatra- indrāgnibhyāṃ pītaḥ soma indreṇāpi pīto bhavati' iti leṅgenaiva viniyogātsamantrakaṃ bhakṣaṇam - iti cet | maivam | navamādhyāye vakṣyamāṇadevatādhikaraṇanyāyenāśarīrasyendrasya pānāsaṃbhavāt |
(ekonaviṃśe 'gāyatracchandasaḥ' ityādimantraviniyogādhikaraṇe sūtrāṇi 41-43) /
START MJaiNy 3,2.44-46
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati -
tasminneva bhakṣamantre 'gāyatracchandasa indrapītasya' iti śrūyate | 'gāyatrameva chando yasya' iti mantrapade samāsābhidhānādekacchandoyukta aindre some bhakṣamantraḥ- iti cet | maivam | bahucchandoyukte 'pi bahuvrīheḥ samānatvāt | evakāraṃ parityajya 'gāyatraṃ chando yasya' iti vigrahasaṃbhavāt |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ /
(prathame - uccaistvādīnāṃ vedadharmatādhikaraṇe sūtrāṇi 1-8) /
START MJaiNy 3,3.1-3
tṛtīyapāde prathamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'uccaiṛcā kriyate | upāṃśu yajuṣā | uccaiḥ sāmnā' iti | tatra vidhivākye mantravācināmṛgādiśabdānāṃ prayogānmantradharmā uccaistvādayaḥ | tathā sati yajurvedotpannā adhvaryuṇā prayujyamānā apyṛca uccaireva paṭhitavyāḥ- iti cet | maivam | asaṃjātavirodhitvena prabalamupakramamanusṛtya tadvaśenopasaṃhārasya naitavyatvāt | upakrame hi vedaśabdaḥ śrutaḥ- 'trayo vedā asṛjyanta | agneṛgvedaḥ | vāyoryajurvedaḥ | ādityātsāmavedaḥ' iti | ata upakramagatavedānusāreṇa vidhyuddeśagatānāmapyṛgādiśabdānāṃ vedaparatve satyṛco 'pi yajurvedotpannā upāṃśu paṭhanīyāḥ | nanu- upakramo 'trārthavādatvāddurbalaḥ | upasaṃhāro vidhyuddeśatvātprabalaḥ- iti cet | bāḍham | labdhātmano hi vidhyuddeśasya prābalyam |
(dvitīye-ādhāne gānasyopāṃśutādhikaraṇe sūtram) /
START MJaiNy 3,3.4-6
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
ādhāne vāmadevyādisāmānyaṅgatvena vihitāni | tatra- yadyapyetāni yajurvedagatasyā'dhānasyāṅgāni, tathāpi sāmavede teṣāmutpannatvāt, utpatteśca śīghrabuddhihetutvātsāmavedadharmeṇa geyāni - iti cet | na | viniyogasya prabalatvāt | sa ca yajurvede śrutaḥ- 'ya evaṃ vidvānvāmadevyaṃ gāyati' iti | guṇena hi mukhyasyānusaraṇaṃ nyāyyam | ko guṇaḥ, kiṃ mukhyam- iti cet | atrāṅgitvādādhānaṃ mukhyam, sāmagānamaṅgatvena guṇaḥ |
(tṛtīye jyotiṣṭomasya yājurvedikatādhikaraṇe sūtram -) /
START MJaiNy 3,3.7-8
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
(caturthe prakaraṇasya viniyojakatādhikaraṇe sūtram - )
START MJaiNy 3,3.9-10
caturthādhikaraṇamāracayati -
sārdhapādadvaye viniyojakatvenoktāni yāni śrutiliṅgavākyāni, tebhyo 'tiriktaṃ prakaraṇanāmakaṃ kiṃcitpramāṇaṃ na vede paśyāmaḥ | nahi padatatsāmarthyānvayairasaṃtṛṣṭaḥ kaścidvedabhāgaḥ kenacidāmnāyate | ekavākyatāmāpanno vākyasamūhaḥ prakaraṇama-iti cet | na | vākyayoḥ satoḥ paścādekatākyatāyā abhāvāt | na hi 'darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta' 'samidho yajati' ityanayorvākyayoḥ parasparākāṅkṣāsti, yena vākyaikavākyatā kalpyeta | tasmāt - na prayājādīnāṃ darśapūrṇamāsāṅgatvam- iti prāpte, -
(pañcame kramasya viniyojakatvādhikaraṇe sūtram - ) /
START MJaiNy 3,3.11-14
pañcamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoryājamāne - mantrakāṇḍe kaścinmantra āmnāyate-'dabdhirasyadabdho bhūyāsam, amuṃ dabheyam' iti | asya mantrasyopāṃśuyājāṅgatāyāṃ śrutivākye na vidyete | brāhmaṇe viniyogamanāmnāyārthavivaraṇasyaivā'bhnānāt | 'etayā vai dabdhyā devā asurānadabhnuvan | tayaiva bhrātṛvyaṃ dabhnoti' iti brāhmaṇam | dabdhirdhātukamāyudham | āgneyāgnīṣomīyayorapyaniṣṭanivārakatvālliṅgaṃ sādhāraṇam | prakaraṇaṃ ca trayāṇāmekameva | tato mānābhāvādayaṃ mantro nopāṃśuyājāṅgam - iti prāpte, - brūmaḥ- ādhvaryave kāṇḍa āgneyopāṃśuyājāgnīṣomīyakarmāṇi krameṇā'mnātāni | yājamāne ca kāṇḍe tadviṣayā mantrāḥ krameṇā'mnātāḥ- 'agnerahaṃ devayajyayānnādo bhūyāsam', 'dabdhirasyadabdho bhūyāsamamuṃ dabheyam','agniṣomayārehaṃ devayajyayā vṛtrahā bhūyāsam' iti | tatra yathā vākyadvayānusaṃdhāna saṃpannaṃ prakaraṇaṃ pṛthakpramāṇam, tathā prakaraṇadvayānusaṃdhānasaṃpannaḥ kramaḥ kuto na mānaṃ syāt | na cāsya prakaraṇe 'ntarbhāvaḥ | dvayorvākyayoriva prakaraṇayorekavākyatvābhāvāt | tasmātkramapramāṇena madhyavartina upāṃśuyājasya madhyavartī mantro 'ṅgam | 'samānadeśatvaṃ kramaḥ' iti kramasya svarūpam | tacca dvividham- pāṭhakṛtamarthakṛtaṃ ca | tatra pāṭhakṛtamapi dvividham- yathāsaṃkhyaṃ saṃnidhiśceti | tayorādyasya dabdhimantra udāharaṇam |
(ṣaṣṭhe samākhyāyā viniyojakatādhikaraṇe sūtram / )
START MJaiNy 3,3.15-16
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
yājyāpuronuvākyaṃpāṭhādayo dharmā ṛgvede proktāḥ | dohananirvāpādayo yajurvede | ājyastotrapṛṣṭhastotrādayaḥ sāmavede | tatra 'asyaivaite dharmāḥ' iti niyāmakasya durnirūpatvādyena kenāpyṛtvijā yaḥ ko 'pi dharmaicchayāsaṃgacchate- iti cet |
(śrutyādīnāṃ pūrvapūrvabalīyastvādhikaraṇeṣu [7-12] sūtram) /
START MJaiNy 3,3.17-19
'aindyā gārhapatyamupatiṣṭhate' iti śrūyate | 'kadācana starīrasi nendra saścasi dāśuṣe' ityasāvṛgaindrī | tatrendrasya prakāśanāt | 'bho indra, kadācidapi ghātako na bhavasi | kiṃtvāhutiṃ dattavate yajamānāya prīyase' ityarthaḥ | tatra-indraprakāśanasāmarthyarūpālliṅgānmantrasyendraviṣayakriyā sādhanatvaṃ gamyate | yadyasau mantra indrapradhānakakriyāyāḥ sādhako na bhavet, tadānīmanena mantreṇendraprakāśanaṃ vyarthe syāt | tasmāt 'etanmantrakaraṇakakriyāṃ pratīndraḥ pradhānam' ityetādṛśabuddhyīṃ- tpādanaṃ liṅgaviniyogaḥ | 'kāsau kriyā' iti viśeṣajijñāsāyām 'aindyopatiṣṭhate' ityanenāviruddhapada- dvayarūpeṇa vākyenopasthānakriyāyāṃ paryavasānaṃ kriyate | tathāsati 'aindramantreṇendramupatiṣṭheta' ityayamarthaḥ paryavasyati | tathā 'gārhapatyam' iti dvitīyāntapadarūpayā śrutyā gārhapatyasya prādhānyaṃ gamyate | tacca guṇabhūtāṃ yatkiṃcitkaraṇakakriyāmantareṇa na saṃbhavati | tataḥ 'tādṛśīṃ kāṃcitkriyāṃ prati gārhyatyaḥ pradhānam' ityetādṛśabuddhyīṃtpādanaṃ śrutiviniyogaḥ | 'aindyā, upatiṣṭhate' iti padadvayena mantraviśeṣakriyāviśeṣayoḥ paryavasānaṃ bhavati | tathā sati 'aindreṇa mantreṇa gārhapatyamupatiṣṭhate' ityartho bhavati | tadevaṃ śrutiliṅgayorvirodhe sati pramāṇatvāviśeṣādbrīhiyavavadvikalpaḥ- ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | indragārhapatyayoḥ pradhānatvāviśeṣadupasthānasya ca guṇatvāt 'pratipradhānaṃ guṇaḥ' iti nyāyenopasthānāvṛtyā śrutiliṅgayoḥ samuccayaḥ- iti dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ | śrutirviniyuñjānā vastusāmathyamanukṛtyaiva viniyuṅkte | anyathā 'vahninā siñcet' 'vāriṇā dahet' ityapi viniyujyeta | tata upajīvyatvena liṅgasya prabalatvādindra eva mantreṇopastheyaḥ- iti tṛtīyaḥ pūrvapakṣaḥ | aindramantrasya gārhapatye mukhyavṛttyā śaktyabhāve 'pi gauṇavṛttyā śaktirastīti 'niveśanaḥ'- ityasminnudāharaṇe pūrvameva darśitam | tathā sati sāmarthyābhāvakṛtapratibandhābhāvānnirvighnā śrutiḥ śīghraṃ viniyuṅkte, liṅgaṃ tu vilambate | mantrapadānyādau svābhidheyamarthe pratipādayanti | tata ūrdhva mantrasya sāmarthye nirūpyate | paścātsāmarthyavaśātsādhanatvavācinī prādhānyavācinī ca śrutiḥ kalpate | sā ca śrutiḥ 'mantreṇendramupatiṣṭheta' iti viniyuṅkte | tathā sati pratyakṣaśrutau svābhidheyapratipādanaviniyogayo rmadhyavartinau sāmarthyanirūpaṇa- śrutikalpanavyāpārau na sta iti prābalyāttayā liṅgaṃ bādhyate |
START MJaiNy 3,3.20-22
aṣṭamā (vākyādyapekṣayā liṅgasya prābalyā) dhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'syonaṃ te sadanaṃ kṛṇomi ghṛtasya dhārayā supevaṃ kalpayāmi | tasminsīdāmṛte pratitiṣṭha vrīhīṇāṃ megha sumanasyamānaḥ' iti | 'bhoḥ puroḍāśa, tava samīcīnaṃ sthānaṃ karomi | tacca sthānaṃ ghṛtasya dhārayā suṣṭhu sevituṃ yogyaṃ kalpayāmi | bho vrīhisārabhūta, tvaṃ samāhitamanaskastasminsamīcīne sthāna upaviśa | tatra sthiro bhava' ityarthaḥ | tatra-'tasmin' ityanena tacchabdena prakṛtavācinā pūrvottarārdhayorekavākyatve sati mantradvayābhāvātsarvo 'pyayaṃ mantraḥ sthānakaraṇe 'ṅgaṃ syāt | mantraviniyojikā śrutirevaṃ kalpanīyā- 'sarveṇānena mantreṇa sthānaṃ kartavyam' iti | tathā 'sarveṇa mantreṇa puroḍāśaḥ sthāpanīyaḥ, ityapi kalpanīyā | sadanāṅgatvavatpratiṣṭhāpanāṅgatvasyāpi tadvākyabodhitatvāt | tathā sati sadanasthāpanayorasya mantrasya vikalpaḥ samuccayo vā nijecchayā bhaviṣyati- iti prāpte,- brūmaḥ- yadetatpūrvottarārdhayoḥ parasparānvayena saṃpannamekaṃ vākyam, tadetaduttarādhasya sadanakaraṇe śaktimakalpayitvā kṛtsnaṃ mantraṃ sadane viniyoktuṃ nārhati | tathā pūrvārdhasya sthāpane śaktimakalpayitvā na tatra prabhavati | ato liṅgakalpanavyavadhānena vākyaṃ śrutiṃ prati viprakṛṣyate | pratyakṣaṃ tu liṅgadvayaṃ saṃnikṛṣyate | tathā sati liṅgena vākyabādhādarthadvayamubhayorvyavasthitam | nanu-'aindyā gārhapatyam |
START MJaiNy 3,3.23-24
navamā(vākyasya prakaraṇādyapekṣayā prābalyā)dhikaraṇamāracayati-
sūktavāke śrūyate- 'agniṣomāvidaṃ havirajuṣetām, avīvṛdhetām, mahojyāyo 'krātām | indrāgnī idaṃ havirajuṣetām, avīvṛghetām, 'maho jyāyo 'krātām' iti | tatra-devatāvācakamagnīṣomādipadaṃ paurṇamāsyādikāle yathādevataṃ vibhajya prayoktavyam- iti pūrvapāde nirṇītam | yattu 'idaṃ haviḥ'- ityādikamavaśiṣṭaṃ padajātaṃ, tadagnīṣomamantragatamapyamāvāsyāyāmagnīṣomapadaparityāgena paṭhanīyam | evam- indrāgnimantragatamapi paurṇamāsyāmindrāgnipadaparityāgena paṭhanīyam | tathā satyeṣāṃ mantrabhāgāṇāṃ sarvaśeṣatvabodhako darśapūrṇamāsaprakaraṇapāṭho 'nugṛhyate- iti prāpte, brūmaḥ- agnīṣomamantraśeṣasyendrāgnipadānvayāśravaṇāt | prakaraṇena prathame tadanvayarūpaṃ vākyaṃ kalpanīyam | tena ca vākyenendrādiprakāśanasāmarthyarūpaṃ liṅgaṃ kalpyate |
START MJaiNy 3,3.25-26
daśamā(prakaraṇasya kramādyapekṣayā prābalyā)dhikaraṇamāracayati-
rājasūye paśviṣṭhisomayāgā bahavaḥ pradhānabhūtāḥ | tatrābhiṣecanīyākhyaḥ kaścitsomayāgaḥ | tasya saṃnidhau devanādayaḥ śrūyante-'akṣairdīvyati | rājanyaṃ jināti | śaunaḥśepamākhyāpayati' iti | jināti jayati | bahvṛcabrāhmaṇe samāmnātaṃ śunaḥ śepaviṣayamupākhyānaṃ śaunaḥśepam | tatra saṃnidhibalāddevanādayo 'bhiṣecanīyāṅgam- iti cet | maivam | rājasūyasya kathaṃbhāvākāṅkṣāyāmanuvṛttāyāṃ vihitā devanādayaḥ prakaraṇena rājasūyaśeṣāḥ | rājasūyaśca bahuyāgātmaka iti tatratyasarvayāgaśeṣatvam | na cābhiṣecanīyasya kācidākāṅkṣā devanādiṣvasti | jyotiṣṭomavikṛtitvenātidiṣṭaiḥ prākṛtāṅgaireva tadākāṅkṣānivṛtteḥ |
START MJaiNy 3,3.27-28
ekādaśā(kramasya samākhyāpekṣayā prābalyā)dhikaraṇamāracayati-
'śudhadhvaṃ daivyāya karmaṇe' ityayaṃ mantraḥ 'pauroḍāśikam' iti yājñikaiḥsamākhyāte kāṇḍe paṭhitatvātsamākhyayā puroḍāśakāṇḍoktānāmulūkhalajuhvādīnāmapi śodhane 'ṅgam- iti cet | maivam | 'pauroḍāśikam' iti samākhyāyāṃ prakṛtiḥ puroḍāśamātramabhidhatte | taddhitapratyayaśca kāṇḍam | na caitāvatā kṛtsnapuroḍāśapātrāṇāṃ mantrasaṃnidhiḥ pratyakṣo bhavati, kiṃtvarthāpattyā kalpyate | yadyuktasaṃnidhirna syāt, tadā mantrapratipādakagranthasya pauroḍāśikasamākhyā na syāt | na hyagnyasaṃnihitānām 'iṣe tvā-' dimantrāṇāmāgneyakāṇḍasamākhyā bhavati | saṃnihitānāṃ tu 'yuñjānaḥ prathamaṃ manaḥ'- ityādimantrāṇāṃ bhavatyeṣā samākhyā | tasmāt- kāṇḍasamākhyayā saṃnidhiṃ parikalpya tatsaṃnidhyanyathānupapattyā parasparākāṅkṣārūpaṃ kṛtsnaṃ pātraprakaraṇaṃ kalpayitvā taddvārā vākyaliṅgaśrutīḥ kalpayitvā tayā śrutyā viniyoga iti samākhyāyā viprakarṣaḥ | sāṃnāyyapātrāṇāṃ śodhane mantrasaṃnidhistu pratyakṣaḥ |
START MJaiNy 3,3.29-30
dvādaśā(bādhayogyatā)dhikaraṇamāracayati-
prāptasya pravṛttirastīti na tannivāraṇaṃ śakyam | aprāptasya bādhaviṣayatvenāvasthānameva nāsti | tasmāt-na yukto bādhaḥ- iti cet | maivam | buddhyāviṣayīkṛtasya vārayituṃ śakyatvāt | na caitadatyantaṃ pravṛttam | anuṣṭhānarūpaphalaparyavasānābhāvāt | nāpyatyantamapravṛttam |
(trayodaśe dvādaśopasattāyā ahīnāṅgatādhikaraṇe(ahīnanyāye) sūtre-15-16) /
START MJaiNy 3,3.31-33
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭomaprakaraṇe śrūyate-'tistra eva sāhnasyopasado dvādaśāhīnasya' iti | ekenāhnā niṣpādyatvātsāhno jyotiṣṭomaḥ | dīkṣādivasādūrdhve somābhiṣavadivasātpūrva kartavyā homā upasadaḥ | tāsāṃ dvādaśatvaṃ prakaraṇabalājjyotiṣṭome niviśate | ahīnaśabdaśca tasminneva kalpate | jyotiṣṭomasya nikhilasomayāgaprakṛtitvena sarveṣāmaṅgānāṃ tatropadeśe sati tadupadeśavikalavikṛtīnāmiva hīnatvābhāvāt | ato dvādaśatvatritvayorvikalpaḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- āvṛttasomayāgarūpo dvirātratrirātrādirahargaṇaḥ | tasminnahīnaśabdo rūḍhaḥ | yaugikatve tu 'na hīnaḥ' iti vigṛhya samāse kṛte satyayajñādiśabdabadādyudāttaḥ syāt | madhyodāttastvāmnāyate |
(caturdaśe kulāyādau pratipadaurutkarṣādhikaraṇe sūtrāṇi 17-19) /
START MJaiNy 3,3.34-36
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'yuvaṃ hi sthaḥ svarpatī'- iti dvayoryajamānayoḥ pratipadaṃ kuryāt | ete asṛgramindavaḥ'- iti bahubhyo yajamānebhyaḥ' iti | stotrasyopakrame paṭhanīyāmṛcaṃ pratipacchabdo 'bhidhatte | sā codāhṛtā pratipatprakaraṇājjyotiṣṭome niviśate | na ca tatra yajamāsadvitvabahutvayorasaṃbhavaḥ | ekasya yajamānasya dravyalābhādinā tadaśaktau nityakarmaṇaḥ parityāgāsaṃbhavena dvābhyāṃ bahubhirvā tasyāvaśyakartavyatvāt- iti prāpte, - brūmaḥ- yajamānadvitvaṃ kulāyanāmake yajñe sākṣādāmnātam-'etena rājapurohitau sāyujyakāmau yajeyātām' iti | yajamānabahutvaṃ satreṣvāmnātam- 'caturviṃśatiparamāḥ sattramāsīran' iti | tato dviśabdabahuśabdarūpābhyāṃ śrutibhyāṃ prakaraṇaṃ bādhitvā kulāyādiṣu yathoktapratipadorutkarṣaḥ kartavyaḥ | na cāśaktāvapi yajamānadvitvabahutve saṃbhavataḥ |
(pañcadaśe jāghanyā anutkaṣārdhikaraṇe sūtrāṇi 20-23) /
START MJaiNy 3,3.37-38
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate-'jāghanyā patnīḥ saṃyājayanti' iti | jāghanī paśoḥ puccham | patnīśabdo 'trā'huticatuṣṭayātmakasya karmaṇo nāmadheyaikadeśaḥ | ata eva śrūyate-'pañca prayājā ijyante, catvāraḥ patnīsaṃyājāḥ' iti | tatra tṛtīyāhutau devapatnīnāṃ devatātvāttaddvārā karmanāmnaḥ patnīsaṃyājaśabdasya pravṛttiḥ | tatra jāghanīmuddiśya patnīsaṃyājasaṃskāro vidhīyate | jāghanī ca paśau samavetā na tu darśapūrṇamāsayoḥ | ataḥ prakaraṇādutkṛṣya paśau niveśanam- iti prāpte, - brūmaḥ- jāghanīśabdena paśorbhāmo 'bhidhīyate |
(ṣoḍaśe saṃtardanasya saṃsthāniveśādhikaraṇe sūtrāṇi 24-31) /
START MJaiNy 3,3.39-40
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'dīrghasome saṃtṛdyeddhṛtyai' iti | somayāgaviśeṣo dīrghasomaḥ | tasminsomābhiṣavādhārayoradhiṣavaṇaphalakayoḥ saṃtardanaṃ kāryam | anyonyaviyogena śaithilyaṃ mā bhūditi dṛḍhasaṃśleṣaḥ saṃtardanam | tadetatprakaraṇabalātprakṛtau niviśate | na ca tatra dīrghasomatvānupapattiḥ | 'dīrghasya somaḥ' ityevaṃ dīrghaśabdasya yajamānaviśeṣaṇatvenāpyupapatteḥ- iti prāpte- brūmaḥ- 'ṣaṣṭhīsamāsātkarmadhārayo balīyān' iti (niṣādasthapatyadhikaraṇe) vakṣyate | tathā sati dīrghatvaṃ somasya dharmaḥ, na tu yajamānasya | nanvevamapi prakṛtibhūtasya somasyeṣṭipaśvapekṣayā dīrghatvamastyeva - iti cet | na | somaśabdenaiva tadavagatau dīrghaśabdasya vaiyarthyāt | na hīṣṭipaśvapekṣayā hrasvaḥ kaścitsomo 'sti, yasya vyāvṛttaye dīrghaśabdaḥ prayujyeta | tasmātprakṛtirūpaṃ hrasvaṃ soyaṃ vyāvartayitumayaṃ dīrghaśabdaḥ | vikṛtiṣūkthyādiṣu grahādhikyāddīrghatvam | dvirātrādiṣu cā'vṛttyā dīrghatvam |
(saptadaśe pravargyaniṣedhādhikaraṇe sūtre 32-33) /
START MJaiNy 3,3.41-41
jyotiṣṭome pravargyākhyaṃ karma prakṛtya śrūyate- 'na prathamayajñe pravṛñjyāt' iti | so 'yaṃ pratiṣedho jyotiṣṭomakratau draṣṭavyaḥ' na tu tadīyaprathamaprayoge | kutaḥ | 'evavāva prathamo' yajño yajñānāṃ yajjyotiṣṭomaḥ' iti tasya prathamayajñatvāmidhānāt- iti cet maivam | 'purastādupasadāṃ pravargye pravṛṇakti' iti vākyena ktatau pravargyasya vihitatvāt | na ca vidhiniṣedhavākyayoḥ samānabalatvādanirṇayaḥ | niṣedhavākye prathamaśabdena niṣedhasya prayogaparatvanirṇayāt | prathamadvitīyādiśabdāḥ kriyāyā āvṛttau mukhyāḥ, tatsaṃbandhādvastuṣūpacaryante | prathamamadhyetavyatvātprathamaṃ kāṇḍam, tadanantaramadhyetavyatvāddvitīyaṃ kāṇḍam | evam- ādāvutpannatvātprathamaḥ putraḥ, tadanantaramutpannatvāddvitīyaḥ | tathā sati prayogakriyāyā āvṛttiviśeṣe prathamaśabdo mukhyaḥ | tadāvṛttiviṣayatayā yajñe lākṣaṇikaḥ | tvatpakṣe 'pi kratau mukhyo yajñaśabdaḥ, prayoge lākṣaṇikaḥ syāt- iti cet | bāḍham | tathāpyasaṃjātavirodhinilākṣaṇikatvakalpanādvaramuttara pade tatkalpanam | tasmājjyotiṣṭomasya prathamaprayoge pravargyaniṣedhaḥ | nanu-saptasaṃsthāyuktasya jyotiṣṭomasya prathamasaṃsthārūpo 'gniṣṭomaḥ, tatrāyaṃ niṣedhaḥ paryavasyati |
(aṣṭādaśe pauṣṇapeṣaṇasya vikṛtau viniyogādhikaraṇe sūtram-) /
START MJaiNy 3,3.43-44
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati-
(ekonaviṃśe pauṣṇapeṣaṇasya carāveva niveśādhikaraṇe-sūtrāṇi 35-38) /
START MJaiNy 3,3.45-46
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
'pauṣṇaṃ carumanunirvapet' iti carurvihitaḥ |
(viṃśe pauṣṇapeṣaṇasyaikadevatye niveśādhikaraṇe sūtrāṇi 39-46) /
START MJaiNy 3,3.47-48
viṃśādhikaraṇamāracayati-
rājasūye śrūyate- 'saumāpauṣṇaṃ caruṃ nirvapati, aindrāpauṣṇaṃ carum' iti | tatra dvidevake 'pi carau piṣṭabhājaḥ pūṣṇaḥ sattvāttatpeṣaṇaṃ pūṣārthe kartavyam- iti cet | tatra vaktavyam- kiṃ peṣaṇasya devatā prayojikā, kiṃvā yāgaḥ | nā'dyaḥ | yāgamantareṇa kevaladevatā phalajanakatvābhāvena peṣaṇaṃ prayoktuṃ na prabhavati | pauṣṇasya yāgasya peṣaṇaprayojakatve tu tatpeṣaṇaṃ dvidevake yāgāntare gantuṃ nārhati | - 'pūṣā prapiṣṭabhāgaḥ' ityatra yāgau na śrutaḥ- iti cet | maivam |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ /
(prathame nivītasyārthavādatvādhikaraṇe sūtrāṇi 1-9)
START MJaiNy 3,4.1-2
caturthapādasya prathamādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate-'nivītaṃ manuṣyāṇām | prācīnāpītaṃ pitṝṇām | upavītaṃ devānām | upavyayate devalakṣmameva tatkurute' iti | tatra- nivītasya pūrve mānāntareṇāprāhatvā- dvidheyatvamabhyupetavyam | tacca nivītaṃ 'manuṣyāṇām' iti ṣaṣṭhyā puruṣārthatvena vidhīyate- ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | asminpakṣe manuṣyasaṃbandho dvividhaḥ- suvarṇadhāraṇavatsarvapuruṣasyabandhaḥ, ityekaḥ prakāraḥ | 'upavītaprācīnāvītayoḥ kratupraveśarahitayoḥ svatantradaivikapaitṛkakarmaṇorapi darśanāttatsāhacaryeṇa svatantra ācāryātithyādimanuṣyaviṣaye karmaṇi nivītam' ityaparaḥ prakāraḥ | prakaraṇabalātprayājādivadyāgadharṣaḥ- iti dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ | asminpakṣe manuṣyagrahaṇaṃ kartṛsaṃbandhānuvādaḥ | 'ṣaṣṭhīśrutiprakaraṇayoravirodhādubhayāvalambanena kratusaṃbandhimanuṣyadharmaḥ' iti pakṣāntaramudeti | tacca dvividham-'lohitoṣṇīpādivadṛtvigdharmaḥ, ityekaḥ prakāraḥ | 'kratāveva yanmanuṣyapradhānaṃ karmānvāhāryadānādi, taddharmatve satyupavītasāhacaryamapyanugṛhyate' ityaparaḥ | sarvathāpi nivītaṃ nārthavādaḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- atra pratīyamānaṃ nivītādikaṃ vāsoviṣayam, na tu trivṛtsūtraviṣayam | 'ajinaṃ vāso vā dakṣiṇata upavīya' ityanena sadṛśatvāt | vastrasya ca nivītaṃ saukaryāya prāptam | cīnāvītopavītayoravaśyamekamekasminpārśve vastramadhaḥ patet | ataḥ prāpter'the 'manuṣyāṇām' iti ṣaṣṭhīśrutirna vidhāyikā | na ca prakaraṇātkratvaṅgatvena vidhiḥ | vākyabhedaprasaṅgāt | upavītaṃ tāvadvidhīyate |
(dvitīye, upavītasya darśapūrṇamāsāṅgatādhikaraṇe sūtre 10-11)
START MJaiNy 3,4.3-4
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
'yajñopavītī hi devebhyo dohayati' ityevamagnihotre yajñopavītasya siddhavadanuvādena liṅgena sarvakarmārthamupavītam- iti cet | na |
(tṛtīye, upavītasya vidhitvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,4.5
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
(caturthe-upavītodagagratvayoranuvādatādhikaraṇe sūtre 13-14)
START MJaiNy 3,4.6-7
caturthādhikaraṇamāracayati -
pretāgnihotre śrūyate- 'prācīnāvītī dohayedyajñopavītī hi devebhyo dohayati' iti | 'ye purodañco darbhāḥ, tāndakṣiṇāgrānstṛṇīyāt' iti | tatra- mṛtasyāgnihotre dohane prācīnāvītam, darbhāstaraṇe dakṣiṇāgratvaṃ ca yathā vidhīyate, tathā maraṇātpūrve jīvato 'gnihotre dohanāṅgamupavītam, darbhāstaraṇāṅgamuttarāgratvaṃ vidhātavyam | 'deṣebhyo yajñopavītī dohayet' 'maraṇātpurā ye darbhāsta udañcaḥ kāryāḥ' iti vacanavyaktiḥ | nahyetadubhayamanyataḥ prāptam | tasmāt- apūrvārtho vidhīyatām- iti cet | maivam | hiśabdena yacchabdena cobhayatrānuvādatvapratīteḥ |
(pañcame samiddhāraṇasya vidhitādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,4.8-9
pañcamādhikaraṇamāracayati-
pretāgnihotra evaṃ śrūyate-'adhastātsamidhaṃ dhārayannanudravet, upari hi devebhyo dhārayati' iti | atra- 'pitryaṃ havirhotuṃ haste dhārayanyadā mantraṃ paṭhati, tadānīṃ strugdaṇḍasyādhastātsamidhaṃ dhārayet- iti yadvidhīyate, tadetaddaivikenoparidhāraṇena stūyate |
(ṣaṣṭhe digvibhāgasyārthavādatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,4.10-11
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate-'prācīnavaṃśaṃ karoti | devamanuṣyā diśo vyabhajantaprācīṃ devāḥ, dakṣiṇāṃ pitaraḥ, pratīcīṃ manuṣyāḥ, udīcīṃ rudrāḥ, yatprācīnavaṃśaṃ karoti devalokameva tadyajamāna upāvartate' iti | tatra- devādīnāṃ karmānadhikārānna tatra vidhiśaṅkā | 'manuṣyāḥ pratīcīṃ vibhajoyuḥ' ityevaṃ vidhiḥ syāt | kutaḥ | purākalparūpeṇārthavādena stūyamānatvāt | pūrvapuruṣācaritatvābhidhānaṃ purākalpaḥ | 'vyabhajanta' ityanena bhūtārthavācinā tadabhidhīyate |
(saptame paruṣi ditādīnāmanuvādatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,4.12-13
saptamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ piṇḍapitṛyajñe śrūyate- 'yatparuṣi ditaṃ taddevānām, yadantarā tanmanuṣyāṇām, yatsamūlaṃ tatpitṝṇām, samūlaṃ barhirbhavati vyāvṛtyai' iti | paruḥ parva | ditaṃ khaṇḍitam | tathā jyotiṣṭome dīkṣārthābhyaṅge śrūyate- 'ghṛtaṃ devānāṃ, mastu pitṝṇām, niṣpakvaṃ manuṣyāṇām, tadvā etatsarvadevatyaṃ yannavanītam, yannavanītanābhyaṅkte sarvā eva devatāḥ prīṇāti' iti | mastu dadhibhavaṃ maṇḍam | niṣpakvaṃ śirasiprakṣeptumīṣadvilīnaṃ navanītaṃ takraṃ vā | darśapūrṇamāsayoḥ puroḍāśaśrapaṇe śrūyate-"yo vidagdhaḥ sa naiṛtaḥ, yo 'śṛtaḥ sa raudraḥ, yaḥ śataḥ sa daivaḥ, tasmādavidahatā śrapayitavyaḥ sa daivatvāya'' iti | vidagdho 'tyantapakvaḥ | aśṛto 'pakvaḥ | tatra - varhiṣi samūlacchedasya, abhyaṅge navanītasya puroḍāśe yathocitapākasya ca vidheyatayā sarvamavaśiṣṭaṃ stāvakam | nivītavicārasyaivāyaṃ prapañcaḥ | evam 'yatpūrṇe tanmanuṣyāṇām' ityatrāpi draṣṭavyam | tacca cāturmāsyeṣu mahāpitṛyajñe 'pitṛbhyo 'gniṣvāttebhyo 'bhivānyā gordugdhe mantham'ityatra vatsarahitāyā abhidānīśabdābhidheyāyā dhenvā dugdhe piṣṭaṃ prakṣipya kriyamāṇe manthane śrūyate- 'yatpūrṇe tanmanuṣyāṇāmupari, ardho devānām , ardhaḥ pitṛṇāma, ardha upamanthati, artho hi pitṝṇām' iti | tatra pātrasyādhobhāgarūpeṇār dhena parimite dugdhe manthanasya kartavyatvātsor'dho vidhīyate | sa ca pūrṇādivākyena stūyate || MJaiNyC_3,4.12 || 13 ||
(aṣṭame-anṛtavadananiṣedhasya kratudharmatādhikaraṇe sūtre-)
START MJaiNy 3,4.14-16 aṣṭamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate- 'nānṛtaṃ vadet' iti | tatra-puruṣadharmatvenāyaṃ pratiṣedho vidhīyate | kutaḥ | pratiyogino 'nṛtavadanasya puruṣadharmatayā tanniṣedhasyāpi puruṣadharmatvenaiva vidhātavyatvāt | 'vadet' ityākhyātaṃ tāvatkartṛvācakam | tenā'khyātena kartṛḥ pratīyamānatvāt | puruṣasyā'khyātapratyayavācyatve sati prakṛtyarthasya vadanasya puruṣadharmatvaṃ yuktam | 'prakṛtipratyayau pratyayārthe saha brūtaḥ, tayostu pratyayaḥ prādhānyena' iti śābdikairuddhoṣaṇāt | vadanasya puruṣadharmatve tanniṣedhasyāpi puruṣadharmatvaṃ yuktam | anyathā bhinnaviṣayatve bādhakatvaṃ na syāt | tasmātpurūṣavācakākhyātaśrutyā prakaraṇaṃ bādhitvā puruṣārtho 'yaṃ pratiṣedho vidhīyate | astyeva smārtaḥ pratiṣedhaḥ- iti cet | tarhi tasyaitacchrutivākyaṃ mūlamastu | tasmāt- puruṣārthaḥ- ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | ākhyātaśruteḥ prakaraṇasya cāvirodhāya kratuyuktapuruṣadharmo 'stu | nahyetadvākyaṃ smṛtermūlam | bhinnaviṣayatvāt | smṛtiścopanayanamārabhyā'maraṇaṃ puruṣasyānṛtaṃ pratiṣedhati | tanmadhyapatitatvātkratāvapi smārto niṣedhaḥ prāpta eva | tata ubhayārtho 'pyayaṃ pratiṣedho na vidhīyate, kiṃtvanūdyate- iti dvitīyaḥ pūrvapakṣaḥ | ākhyātena bhāvanābhidhīyate | kartā tu tadavinābhūtor'thātpratīyate | ataḥ śrutyabhāvātkevalena prakaraṇena prayājādivadārādupakārakaḥ kratāveva niviśate | na ca tatrāpi vidhīyate, kiṃtu sārvatrikasya niṣedhasya kratāvapi prāptatvādanūdyate- iti tṛtīyaḥ pūrvapakṣaḥ | 'satyameva vadet, natvanṛtam' iti yo 'yaṃ smārtāniyamarūpaḥ puruṣārthaḥ saṃyogaḥ, tasmādayamanyaḥ kratvarthaḥ saṃyogaḥ | ato 'prāptatvādvidhīyate |
(navame jañjabhyamānadharmāṇāṃ prakaraṇe niveśādhikaraṇe sūtrāṇi 20-22)
START MJaiNy 3,4.17
navamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate-'prāṇo vai dakṣaḥ | apānaḥ kratuḥ | tasmājjañjanyamāno brūyāt- mayi dakṣakratū-iti, prāṇāpānāvevā'smanyadhatta' iti | gātravināmena vidāritamukhaḥ puruṣo jañjabhyamānaḥ | tasya vākyānmantroktiḥ pratīyate |
(daśame-avagoraṇādīnāṃ pumarthatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,4.18-19
daśamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate- 'yo brāhmaṇāyāvagurettaṃ śatena yātayet | tasmādbrāhmaṇāya nāvagureta' iti | tatra- yathā pūrvādhikaraṇe mantrapāṭhasya phalarahitasya phalavati kratāvaṅgatvaṃ prakaraṇenāvagamyate, evamatrāpi brāhmaṇāvajñāniṣedhasya kratvaṅgatvam- iti cet | na | vaiṣamyāt |
(ekādaśe malavadvāsaḥ saṃvādaniṣedhādhikaraṇe sūtre 24-25)
START MJaiNy 3,4.20
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate- 'malavadvāsattā na saṃvedata' iti | -asya niṣedhasya prakaraṇā tkratvaṅgatvam- iti cet |
(dvādaśe suvarṇadhāraṇādīnāṃ puruṣadharmatādhikaraṇe sūtrāṇi 26-30)
START MJaiNy 3,4.21-23
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'tasmātsuvarṇe hiraṇyaṃ bhāryam | suvarṇa eva bhavati | duvarṇo 'sya bhrātṛvyo bhavati' iti | tatra-yadetacchobhanavarṇopetahiraṇyadhāraṇaṃ tasya vaidikakriyārūpatvena kratusmārakatvātkratvaṅgaṃ dhāraṇam- ityekaḥ pakṣaḥ | kratvaṅgatve 'pi nā'rādupakārakam, kiṃtu kratṛgataṃ hiraṇyaṃ dhāraṇena saṃskriyate | 'bhāryam' ityatra ṇyatpratyayasya karmaṇi vihitatvena karmakārakasya hiraṇyasya prādhānyāvagamāt - iti dvitīyaḥ pakṣaḥ | varṇaviśiṣṭadhāraṇavidhāne gauravāddhāraṇasahitaṃ hiraṇyamanūdya śobhanavarṇamātraṃ vidheyam- iti tṛtīyaḥ pakṣaḥ | tredhāpi- kratvartho vidhiḥ, na tu puruṣārthaḥ- iti prāpte- brūmaḥ- yaddhikratuprakaraṇe śrutam, tasyāsti niyamena kratusmārakatvam | idaṃ tvanārabhyādhītam | na cātra hiraṇyaṃ juhvādivatkratāvavyabhicaritam, yena kratusmṛtirniyamyeta | nanu saṃskāryatvānyathānupapattyā kratupraveśaḥ syāt | nahi dhāraṇena saṃskṛtasya hiraṇyasya laukikaḥ kaścidupayogo 'sti- iti cet | na | kratāvapyupayogābhāvāt | - kratūpayogo 'pi kalpyate- iti cet | na | 'kratūpayogitvena saṃskāryatvam, tena ca kratūpayogaḥ' ityanyonyāśrayatvāt | ataḥ kratau niyantumaśakyatvātpuruṣārthamidaṃ dhāraṇam |
(trayodaśe jayādīnāṃ vaidikakarmāṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 31-33)
START MJaiNy 3,4.24-25
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'yena karmaṇertset | tatra jayāṃ juhuyāt | rāṣṭrabhṛto juhoti | abhyātānāñjuhoti' iti | īrtsedṛddhimicchet | 'cittaṃ ca svāhā' ityādayo jayāḥ 'ṛtāṣāḍ' ityādayo rāṣṭrabhṛtaḥ | 'agnirbhūtānām'- ityādayo 'bhyātānāḥ |
(caturdaśe vaidikāśvapratigraha iṣṭikartavyatādhikaraṇe sūtre 34-35)
START MJaiNy 3,4.26-28
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate-'yāvato 'śvānpratigṛhṇīyāttāvato vāruṇāścatuṣkapālānnirvapet' iti | tatra 'pratigrahaśabdo dānaparaḥ' ityanantarameva vakṣyate | tatra-viśeṣāśravaṇāllaukikavaidikadānayorubhayo rapyasāviṣṭiḥ- ityekaḥ pakṣaḥ | 'na ketariṇo dadāti' iti smṛtyā mitradāyādādibhyaḥ prītyā kriyamāṇaṃ lokikamaśvadānaṃ niṣiddham | tadanuṣṭhāne prāyaścittarūpeyāmiṣṭiḥ- iti dvitīyaḥ pakṣaḥ | 'varuṇo vā etaṃ gṛhṇāti yo 'śvaṃ pratigṛhṇāti' ityaśvadāne jalodakhyādhirūpo dṛṣṭadoṣo varuṇagrahavākyenocyate | na ca laukikasyāśvadānasya taddhetutvaṃ pramitam |
(pañcādaśe dāturvāruṇīṣṭyadhikaraṇe sūtre 36-37)
START MJaiNy 3,4.29-30
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
pūrvodāhṛte vākye 'pratigṛhṇīyāt' iti vidhipadaśravaṇātpratigrahīturiṣṭiḥ- iti cet | na | upakramarūpeṇārthavādena dātustadiṣṭipratīteḥ | upakramaścaivaṃ śrūyate- 'prajāpativaruṇāyāśvamanayat, sa svāṃ devatāmārchat | sa paryadīryata, sa etaṃ vāruṇaṃ catuṣkapālamapaśyat, taṃ niravapat, tato vai sa varuṇapāśādamucyata' iti |
(ṣoḍaśe vaidikapānavyāpadadhikaraṇe sūtre 38-39)
START MJaiNy 3,4.31-32
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'saumendraṃ caruṃ nirvapecchyāmākaṃ somavāminaḥ'' iti | tatra-laukike somavamane vihito 'yaṃ caruḥ | kutaḥ | 'vi vā eṣa indriyeṇa vīryeṇa vyṛdhyave yaḥ somaṃ vamati' iti dṛṣṭadoṣamupanyasya tacchāntaye caruvidhānāt - iti cet |
(saptadaśe saumendracaroryajamānapānavyāpadviṣayatādhikaraṇe sūtrāṇi 40-42)
START MJaiNy 3,4.33
saptaśādhikaraṇamāracayati-
'īdṛśasya somasya vamane caruḥ' iti viśeṣasyābhāvādṛtvijāṃ yajamānasya ca vamane sarvatrāsau caruḥ- iti cet | maivam |
(aṣṭādaśe - āgneyāṣṭākapālacarordvyavadānamā- trasya hotavyatādhikaraṇe sūtrāṇi 43-47)
START MJaiNy 3,4.34
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati-
'āgneyo 'ṣṭākapālaḥ' ityatra kṛtsno 'pi puroḍāśo 'gnaye tyaktavyaḥ | taddhitena kṛtsnasyāgnidevatāsaṃbandhāvagateḥ | tyāgamantareṇaitadanupapattiḥ- iti cet | maivam | 'dvirhaviṣo 'vadyati' ityavadānadvayaṃ śrūyate | avadeyaṃ cāṅguṣṭhaparvamāvam |
START MJaiNy 3,4.35
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'śeṣātsviṣṭakṛte samavadyati' iti | tatra-āgneyādīnāṃ trayāṇāṃ haviṣāṃ madhye yasya kasyacidekasya haviṣaḥ śeṣādavadātavyam | tāvataiva śāstrārthānuṣṭhānasiddhaḥ- iti cet |
(viṃśe prāthamikaśeṣātsviṣṭakṛdanuṣṭhānādhikaraṇe sūtre 52-53)
START MJaiNy 3,4.36
viṃśādhikaraṇamāracayati-
(ekaviṃśe puroḍāśavibhāgasya bhakṣārthatādhikaraṇe sūtrāṇi 54-57)
START MJaiNy 3,4.37-38
ekaviṃśādhikaraṇamāracayati-
caturdhākṛtapuroḍāśasya bhāgānyajamāna evaṃ nirdiśet- 'idaṃ brahmaṇaḥ, idaṃ hotuḥ, idamadhvaryoḥ, idamagnīdhaḥ, iti | so 'yaṃ nirdeśa na bhakṣaṇārthaḥ | bhakṣaṇasyāśrutatvāt | tato bhṛtidānena tānṛtvijaḥ parikretumayaṃ nirdeśaḥ kṛtaḥ | krayaśca tadaṅgīkārānusāreṇa svalpenāpyupapadyate | tasmātsvakīyā bhāgāstairicchayopayoktuṃ śakyāḥ- iti prāpte, -
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya pañcamaḥ pādaḥ /
(prathame pravājyādibhiḥ sviṣṭakṛdādiśeṣānanuṣṭhānādhikaraṇe sūtrāṇi 1-12 )
START MJaiNy 3,5.1-2
pañcamapādasya prathamādhikaraṇamāracayati
dhrauvādājyājupāṃśuyājārthamavadāne kṛte taccheṣeṇa dhrauveṇa dravyeṇa sviṣṭakṛdādikaṃ śeṣakārya kartavyam | kutaḥ | 'tadyatsarvebhyo havirbhyaḥ samavadyati' iti vākyena prāpitatvāt- iti cet | maivam |
(dvitīye sākaṃprasthāyye śeṣakarmānanuṣṭhānādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,5.3-4
'sākaṃprasthāyīyena yajeta paśukāmaḥ' iti vihite karmaṇi śrūyate- 'saha kumbhībhirabhikrāmannāha' iti | tatra catasṛbhirdadhipayaḥkumbhībhiḥ sahā'havanīyadeśe 'bhikramaṇa mātraṃ śrutam | na tu tatra kumbhībhirhomaḥ śrutaḥ | tathā satyasya karmaṇaḥ sāṃnāyyavikṛttitvājjuhvā kumbhībhyo 'vadāya hotavyam | hutaśeṣeṇa ca sviṣṭakṛdādikaṃ sāṃnāyyaśeṣeṇaiva kartavyam- iti prāpte, -
(tṛtīye sautrāmaṇyāṃ śeṣakarmānanuṣṭhānādhikaraṇe sūtre 14-15)
START MJaiNy 3,5.5
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
sautrāmaṇināmake yāge śrūyate - 'payograhāḥ surāgrahāśca gṛhyante' iti | tatra prakṛtigata somadyaheṣviva śeṣakārye sviṣṭakṛdādikamasti | na cātra pūrvavaccheṣābhāvaḥ | 'ucchinaṣṭi, na sarve juhoti' ityavaśeṣayitavyatvaśravaṇāt- iti cet | maivam | avaśiṣṭasyānyatropayogaśravaṇāt | 'brāhmaṇaṃ parikrīṇīyāduccheṣaṇasya pātāram' iti śrūyate |
(caturthe sarvapṛṣṭheṣṭau sviṣṭakṛdiḍādīnāṃ sakṛdanuṣṭhānādhikaraṇe sūtre 16-17)
START MJaiNy 3,5.6-7
caturthādhikaraṇamāracayati-
'ya indriyakāmo vīryakāmaḥ syāt, tametayā sarvapṛṣṭhayā yājayet' iti vihitāyāmiṣṭau ṣaḍindrā evaṃ śrūyante- 'indrāya rāthaṃtarāya, indrāya bārhatāya, indrāya vairājāya, indrāyaśākvarāya, indrāya raivatāya' iti | tatra svarūpeṇaiko 'pīndraḥ pṛṣṭhastotreṣu ṣaṭsu vihitānāṃ ṣaṇṇāṃ rathaṃtarādi sāmnāṃ saṃbandhena viśeṣyamāṇaḥ ṣoṭhā bhidyate | tāsāṃ sarvāsāmindradevatānāmeka eva puroḍāśo vidhīyate- 'dvādaśakapālaḥ puroḍāśo bhavati | vaiśvadevatvāya' iti | tasmiṃśca puroḍāśe proktadevatābhyaḥ pṛthakpṛthakpradānāya bahubhyaḥ pradeśebhyo 'vadānaṃ śrūyate- 'samantaṃ paryavadyati' iti |
(pañcame - aindravāyavagrahe dviḥśeṣamakṣaṇādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,5.8
pañcamādhikaraṇamāracayati-
(ṣaṣṭhe some śeṣabhakṣaṇādhikaraṇe sūtrāṇi 19-21)
START MJaiNy 3,5.9
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
somayāgeṣu śeṣabhakṣo nāsti, 'yadgrahāñjuhoti' iti kṛtsnagraheṇā'huti śravaṇātkumbhīṣviva śeṣābhāvāt- iti cet | maivam |
(saptame camasināṃ śeṣabhakṣādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,5.10
saptamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'praitu hotuśrvamasaḥ, pra brahmaṇaḥ, prodvātṝṇāṃ, pra yajamānasya, prayantu sadasyānām' iti | tatra- vacanāmāvādabhakṣaḥ- iti cet |
(aṣṭame- udvātṝṇāṃ saha subrahmaṇyena bhakṣādhikaraṇe sūtrāṇi - 23-26)
START MJaiNy 3,5.11-13
aṣṭamādhikaraṇamāracayati -
pūrvodāhṛtavākye 'prodvātṝṇām' ityatraikasyaiva bhakṣaḥ | udvīthaśabdābhidheyāyāḥ sāmabhakteru- dgātaryudgātṛprātipadikasya rūḍhatvāt - ityekaḥ pūrvapakṣaḥ | 'udgātṝṇām' ityasya bahutvasyaikasmi nnasaṃbhavādudgātropalakṣitāḥ ṣoḍaśartvijaḥ sarve 'pi bhakṣayeyuḥ- iti dvitīyaḥ | udgīthaprastāvaprati hārāntāmabhāgānudvātṛprastotṛpratihartāraḥ prayogakāle gāyanti | 'udutkarṣeṇa gāyanti' iti yogenodvātārastrayo bhakṣayeyuḥ- iti tṛtīyaḥ pakṣaḥ | 'rūḍhiryogamapaharati' iti nyāyādeka evodgātā | tena ca bahuvacanopapattaye pratyāsannā upalakṣyante |
(navame prāvastuto 'pi somabhakṣaṇādhikaraṇe sūtrāṇi 27-30)
START MJaiNy 3,5.14-15
navamādhikaraṇamāracayati-
'harirasi hāriyojanaḥ' ityanena mantreṇa gṛhyamāṇo graho hāriyojanaḥ | hotṛbrahmādaya ścamasimaḥ | yastu caturṇo hotṝṇāṃ madhye caturtho grāvastunnāmake 'sti, nāsau camasī | tatra camasināmeva hāriyojanabhakṣaṇam | kutaḥ-"yathācamasamanyāṃścamasāṃścamasino bhakṣayanti, athaitasya hāriyojanasya sarva eva lipsante' ityatra pūrvavākye camasināṃ saṃnihitvenottaravākye sarvaśabdena teṣāmevābhidhātavyatvāt |
(daśame vaṣaṭkaraṇasyabhakṣanimittatādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,5.16-17
daśamādhikaraṇamāracayati-
'vaṣaṭkartuḥ prathamabhakṣaḥ' ityevaṃ śrūyate | vaṣaṭkartā hotā | tasya bhakṣaṇaṃ samākhyāyā prāptam |
(ekādaśe homābhiṣavayorapi bhakṣanimittatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,5.18-19
'praitu hotuścamasaḥ' ityatra samākhyā bhakṣahetuḥ | hāriyojane vākyam | 'vaṣaṭkartuḥ prathamabhakṣaḥ' ityatra vaṣaṭkāraḥ | ityevamuktatvātraya eva bhakṣahetavaḥ- iti cet | maivam | 'havirdhāne grāvabhirabhiṣutyā'havanīye hutvā pratyañcaḥ paretya sadasi bhakṣānbhakṣayanti' iti śrūyate | uttaravedyāḥ pratīcīne sadasaḥ prācīne maṇḍale 'miṣavaḥ |
(dvādaśe vaṣaṭkartrādīnāṃ camase somabhakṣādhikaraṇe sūtrāṇi 33-35)
START MJaiNy 3,5.20-21
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
'praitu hotuścamasaḥ, pra brahmaṇaḥ'- ityatra cimasiṣu samākhyā bhakṣaṇe hetuḥ | 'vaṣaṭkartuḥ prathamabhakṣaḥ' ityatra vaṣaṭkāro hoturbhakṣahetuḥ | 'havirdhāne grāvamirabhaṣutyā'havanīye hutvā sadasi bhakṣayanti' ityatrābhiṣavasahito homo 'dhvaryorbhakṣahetuḥ | tatra camasavaṣaṭkārayoḥ saṃgho hotari prāptaḥ | camasābhiṣavasaṃgho 'dhvaryau prāptaḥ | tatra hetudvayasya samānabalatvādvikalpe satyanyatara nimittakṛtamevaṃ bhakṣaṇam- ityādyaḥ pakṣaḥ | vaṣaṭkārādihetoścamasetaragrahe sāvakāśatvānniravakāśayā camasisamākhyayā tadbādhe sati camasiṣu pākṣikamapi vaṣaṭkārādi hetukaṃ bhakṣaṇaṃ nāsti- iti dvitīyaḥ pakṣaḥ | 'vaṣaṭkartuḥ' ityādivākyasya prabalatvātsamākhyayā bādho na yuktaḥ | miravakāśatayā sāpi prabalā- iti cet | tarhi pramāṇadvayena pṛthagbhakṣaṇe vihite samuccayo 'bhyupeyaḥ, na ca vrīhiyavavadvikalpaḥ |
(trayodaśe hotuḥ prathamabhakṣādhikaraṇe sūtrāṇi 36-39)
START MJaiNy 3,5.22-23
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
ekasminpātre vahanāṃ kvacidvihitaṃ bhakṣaṇam- tatra- adhvaryuḥ prathamaṃ bhakṣayetpātrasaṃnidhānāt - iti cet | maivam | liṅgavākyābhyāṃ hotuḥ prathamamakṣāvagamāt | 'hoteva naḥ prathamaḥ pāhi' iti ṛtvijo 'dhvaryu saṃbodhyaivaṃ prārthayante- 'yathā hotāsmattaḥ pūrve bhakṣayitvā śeṣapradānenāsmānpālitavān, tathā tvamapi vāhi' iti | tadetaddhotuḥ prathamabhakṣe liṅgam |
(caturdaśe bhakṣasyānujñāpūrvakatvādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 3,5.24
(pañcadaśe vaidikavacanenānujñāpanādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,5.25
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
(ṣoḍaśe vaidikavākyena prativacanādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,5.26-27
ṣoṣṭhaśādhikaraṇamāracayati -
(saptadaśe- ekapātrāṇāmanujñāpanādhikaraṇe sūtram - )
START MJaiNy 3,5.28
saptadaśādhikaraṇamāracayati-
anujñāpanasyādṛṣṭaṃ prayojanam | tacca vibhinnapātreṣvapi samānam- iti cet |
(aṣṭādaśe svayaṃyaṣṭurbhakṣāstitvādhikaraṇe sūtrāṇi 44-45)
START MJaiNy 3,5.29-30
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭoma ṛtuyājanāmakeṣu yāgeṣvāmnāyate-"yajamānasya yājyā so 'bhipreṣyati- hotaretadyaja- iti, svayaṃ vāṃ niṣadya yajati"iti | hautre kāṇḍe samāmnātā yājyāḥ samākhyayā hotuḥ prāptāḥ | tāsu kācidyājyā hoturapanīya yajamānasya vidhīyate | tato yajamānaḥ svecchayā hotāraṃ vā preṣyati, svayaṃ vā yājyāṃ paṭhati | tatra tvapāṭhapakṣe yājyā hoturapanīyate, na tu vaṣaṭkārabhakṣāvapanīyete | tayoryājyāyāmanantarbhāvāt | ato hotā vaṣaṭkaroti bhakṣayati ca iti prāpte, - brūmaḥ- 'svayaṃ vā niṣadya yajati' iti pakṣasvīkārādyajamānena svayaṃ yāgaḥ kartavyaḥ | sa ca yāgo vaṣaṭkāramantareṇa na saṃbhavati | 'yājyāyā adhi vaṣaṭkaroti' iti tadvidhānāt | nanu- yajamāno yājyāṃ paṭhatu, hotā vaṣaṭkarotu- iti cet |
(ekonaviṃśe phalacamasasyejyāvikāratādhikaraṇe sūtrāṇi 47-51)
START MJaiNy 3,5.31-33
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'yadi rājanyaṃ vaiśyaṃ vā yājayet, sa yadi somaṃ bibhakṣayipet, nyagrodhastibhinīrāhṛtya tāḥ saṃpiṣya dadhanyunmṛjya tamasyai bhakṣaṃ prayacchet, na somam' iti | stibhinyo mukulāni | tatra- upakramopasaṃhārayorbhakṣaviṣayatvādbhakṣamātre somaḥ piṣṭena vikriyate - iti cet | maivam | 'yadānyāścamasāñjuhvati, athaitasya darbhataruṇakenoṣahatya juhoti' iti śrutam |
(viṃśe brāhmaṇānāmeva rājanyacamasānuprasarpaṇādhikaraṇe sūtre 52-53)
START MJaiNy 3,5.34-35
viṃśādhikaraṇamāracayati-
rājasūye daśapeyanāmake yāge śrūyate- 'daśa daśaikaikaṃ camasamanuprasarpanti' iti | tatra yajamānasya rājanyasya yaścamasaḥ, so 'yaṃ rājanyaireva daśabhirbhakṣaṇīyaḥ | kutaḥ | 'daśa' iti saṃkhyāyā jātyekatvapratibhānāt | tathā hi - daśapoyasya jyotiṣṭomavikṛtvātprākṛtaṃ dharmajātaṃ codakena prāptam | prakṛtau ca - yajamānacamasasya bhinnajātibhirbhakṣaṇaṃ nāsti, ityatrāpi tathaiva praptam |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya pañcamaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya ṣaṣṭhaḥ pādaḥ /
(prathame struvādiṣu khādiratādividhaiḥ prakṛtigāmitādhikaraṇe sūtrāṇi 1-8 )
START MJaiNy 3,6.1-2
ṣaṣṭhapādasya prathamādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'yasya parṇamayī jūhūrbhavati, na sa pāpaṃ ślokaṃ śṛṇoti' iti | tatra- avyabhicaritakratusaṃbandhavatīṃ juhūmāśritya taddhetuḥ parṇavṛkṣo vākyena vidhīyate- 'yā juhūḥ sā parṇamayī' iti | vākyaṃ ca prakṛtivikṛtyostulyameva pravartate | ubhayatrā'śrayabhūtāyā juhvāḥ satvāt | tasmāt- prakṛtivikṛtyorūmayorapyayaṃ vidhiḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- kimayaṃ vidhirvikṛtau codakātpūrve niviśate, paścādvā | nā'dyaḥ |
(dvitīye sāmidhenīnāṃ saptadaśasaṃkhyāyā vikṛtigāmitādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,6.3-4
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'saptadaśa sāmidhenīranubrūyāt' iti | 'pravo vājā abhidyava' - ityādyā agnisamindhanārthā ṛcaḥ sāmidhenyaḥ | tāsāṃ sāptadaśyaṃ pūrvabhyāyena prakṛtigatam | yadi prakṛtau 'pañcadaśa sāmidhenīranvāha' iti vidhiḥ syāt, tarhi pāñcadaśyasāptadaśye vikalpeyātām- iti prāpte, - brūmaḥ- vikṛtāveva sāptadaśyaṃ niviśate | prakṛtau pāñcadaśyenāvaruddhānāṃ sāmidhenīnāṃ saṃkhyākāṅkṣāyā abhāvāt | na ca - prāñcadaśyasāptadaśyavākyayoḥ samānabalatvādavarodhā bhāvaḥ- iti śaṅkanīyam |
(tṛtīye naimittikasāptadaśyasya prakṛtigāmitādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,6.5-6
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
'saptadaśānubrūyādvaiśyasya' iti vihitaṃ vaiśyanimittaṃ sāptadaśyaṃ pūrvanyāyena vikṛtigatam- iti cet | maivam | naimittikenānena vacanena prakṛtigatasya nityasya pāñcadaśyasya vaiśyavyatirikta viṣayatayā saṃkocanīyatvāt | nityaṃ sāmānyarūpatayā sāvakāśatvena ca durbalam | naimittikaṃ tu viśeṣarūpatvaniravakāśatvābhyāṃ prabalam |
(caturthe,- ādhānasya pavamāneṣṭyanaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 11-13)
START MJaiNy 3,6.7-8
caturthādhikaraṇamāracayati -
idamāmnāyate- 'agnaye pavamānāyāṣṭādaśakapālaṃ nirvapat, agnaye pāvakāya, agnaye śucaye' iti | 'vasante brāhmaṇo 'gnīnādadhīta' iti ca | tatra- ādhānaṃ pavamānādīṣṭīnāmaṅgaṃ bhavet | kutaḥ | darśapūrṇamāsavikṛtiṣu pavamānādīṣṭiṣu codakaprāptānāmāhavamanīyādyagnīnāmiṣṭyaṅgatve satyagnidvārā tatsaṃskārarūpasyā'dhānasyāpi tadaṅgatāyā anivāryatvāt - iti cet | maivam | na hyetadādhānaṃ kasyacitkratoḥ prakaraṇe paṭhitam | kiṃtu - anārabhyādhītam | ato na kasyāpyetadaṅgam, kiṃtvādhānavadiṣṭīnāmapyagnisaṃskārārthatvātparasparaṃ nāstyaṅgāṅgibhāvaśaṅkā |
(pañcame,- ādhānasya sarvārthatādhikaraṇe sūtre 14-15)
START MJaiNy 3,6.9-10
pañcamādhikaraṇamāracayati -
anārabhyādhītaṃ parṇamayītvaṃ yathā juhūpranāḍyā prakṛtau niviṣṭam, tathaivāgnipranāḍyā tatsaṃskārarūpamādhānaṃ prakṛtau niviśate- iti cet | maivam | vaiṣamyāt | dvividho hi juhvā ākāraḥ- laukikaḥ śāstrīyaśca | aratnimātradairghya hasamukhatvatvagbilatvādirūpo dṛśyamāno laukikaḥ | apūrvīyatvākārastu śāstrīyaḥ | tayorapūrvīyatvaṃ kratupraveśamantareṇa nāsti | tatra yadi laukikākāramātre paryavasyati, tadā parṇamayītvaṃ viphalaṃ bhavet | kāṣṭhāntareṇāpi tadākārasya susaṃpādatvāt | aco 'pūrvīyatvāya parṇaḥ kratau praviṣṭaḥ | āhavanīyādīnāṃ tveka eva śāstrīyākāraḥ |
(ṣaṣṭhe pavamāneṣṭīnāmasaṃskṛte 'gnau kartavyatādhikaraṇe sūtre 16-17)
START MJaiNy 3,6.11-12
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
pāvamānādīṣṭibhirāhavanīyādyagnayaḥ saṃskriyante | saṃskṛteṣvagniṣvagnihotradarśapūrṇamāsādi kratavaḥpravartante | tathā sati- vimatāḥ pavamāneṣṭayastābhiriṣṭibhiḥ saṃskṛte bahnau kartavyāḥ, iṣṭitvāt, itareṣṭivat | codako 'pyevaṃ | satyanugṛhīto bhavati | etābhiriṣṭibhiḥ saṃskṛte bahnau prakṛtyanuṣṭhānāt- iti prāpte-
(saptame- upākaraṇādīnāmagnīṣomīyadharmatādhikaraṇe sūtrāṇi 18-27)
START MJaiNy 3,6.13-15
saptamādhikaraṇamāracayati -
agnīṣomīyaḥ, savanīyaḥ, anubandhyaśca, ityete trayaḥ paśavo jyotiṣṭomaprakaraṇe samāmnātāḥ | paśudharmāścopākaraṇaparyagnikaraṇādayastatrā'mnātāḥ | 'prajāpaterjāyamānāḥ' 'imaṃ paśum'- ityābhyāmṛgbhyāṃ paśorupasparśanamupākaraṇam | darbhajvālayā triḥ pradakṣiṇīkaraṇaṃ paryagnikaraṇam | ta ete dharmāstriṣvapi paśuṣu sādhāraṇyena vidhīyante | trayāṇāmapi jyotiṣṭomaprakaraṇapāṭhasāmyāt | nanu jyotiṣṭhomasya prakaraṇe paṭhitānetāndharmānsa eva grahīṣyati, na tu paśavaḥ- iti cet | na | tasya somayāgatvāt | somo hyabhiṣavādīndharmānākā ṅkṣati, na tu yūpaniyojanaviśasanādīn | tasmāt- aṅginyanarthakāḥ santo 'ṅgeṣu niviśamānā aviśeṣatastriṣvapi paśuṣvavatiṣṭhante- iti prāpte- brūmaḥ- astyatra viśeṣaḥ saṃnidhilakṣaṇaḥ | sautyanāmakādahnaḥ prācīna aupavasathyanāmake 'hni dhiṣṇyanirmāṇādūrdhvamete dharmā āmnātāḥ |
(aṣṭame śākhāharaṇādīnāmubhayadohadharmatādhikaraṇe sūtre 28-29)
START MJaiNy 3,6.16-17
aṣṭamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaṃprakaraṇe - palāśaśākhāchedanam, tayā śākhayā vatsāpākaraṇam, ityādayo dohadharmāḥ samāmnātāḥ | dohau ca dvau vidyete-amāvāsyāyāṃ rātrāveko dohaḥ | pratipadi prātaraparo dohaḥ | tatra pūrvanyāyena prāthamike sāyaṃdohe prathamaśrutāste dharmā vyavatiṣṭhante- iti cet | maivam |
(navame sādanādīnāṃ savanatrayadharmatādhikaraṇe sūtram- )
START MJaiNy 3,6.18
navamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome prātaḥsavane santyaindravāyavādayo grahāḥ, mādhyaṃdine savane marutvatīyādayaḥ, tṛtīyasavana ādityādayaḥ | tatra sādanasaṃmārgādayo dharmāḥ prātaḥsavanīyagrahasaṃnidhāvāmnāyante - 'upopte 'nye grahāḥ sādyante, anupopte dhruvaḥ' iti | 'daśāpavitreṇa grahaṃ saṃmārṣṭi' iti ca | dhruvavyatiriktānāṃ grahāṇāmadhastānmṛttikopaveśanaṃ kṛtvā tatra sādanam, dhruvasya tu na tathā | pūrvādhikaraṇe śāśāharaṇādayaḥ pradhānayordadhipayasorrdhamāḥ samāmnātāḥ |
(daśame raśanātrivṛttvādīnāṃ sarvapaśudharmatādhikaraṇe sūtram-)
daśamādhikaraṇamāracayati-
START MJaiNy 3,6.19-18*
agnīṣomīyapaśusaṃnidhau raśanayā yūpasya veṣṭanam, raśanāyāstrivṛttvaṃ darbhamayatvaṃ ca, ityādayo dharmā āmnātāḥ- 'parivyayati, ūrgvai raśanā' iti, 'triṣṛdbhavati' iti, 'darbhamayī bhaviti' iti ca | tatra yeyaṃ raśanā, ye ca veṣṭanādayaḥ, te sarve saṃnidheravāntaraprakaraṇā dvāgnīṣomīya eva syuḥ- iti cet | maivam | savanīyapaśāvapi tatsadbhāvo liṅgādavagamyate |
(ekādaśe, aṃśvadābhyayorapi sādanādidharmavattvādhikaraṇe sūtrāṇi 32-34)
START MJaiNy 3,6.19
ekādaśādhikaraṇamāracayati -
anārabhya dvau grahau śrutau- 'aṃśuṃ gṛhṇāti' iti, 'adābhyaṃ gṛhṇāti' iti ca | tayoḥ sādanasaṃmārgādayo grahadharmā na vidyante | kutaḥ | ārabhyādhīteṣvaindravāyavādiṣveva prakaraṇena vyavasthāpitatvāt - iti cet | maivam |
(dvādaśe citriṇyādīṣṭakānāmagnyaṅgatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,6.20-21
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'citriṇīrupadadhāti' iti | agniprakaraṇe ceṣṭakānāṃ dharmāḥ śrutāḥ- 'akhaṇḍāmakṛṣṇāṃ kuryāt' iti | pūrvatra- aṃśvadābhyayorutpattivākyasyānārabhyādhītatve 'pi viniyojakavākyaṃ prakaraṇādhītam | citriṇyādināmakānāṃ tviṣṭakāviśeṣāṇāṃ viniyojakaṃ vākyamapyanārabhyāghītam | tacca cityantare tāścitriṇīrviniyuṅkte | akhaṇḍatvādidharmāstu ṣaṇṇāṃ citīnāṃ madhye prathamacitāvāmnātāḥ |
(trayodaśe- abhiṣavādīnāṃ somamātradharmatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,6.22-23
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
nyagrodhamukularūpasya phalasya piṣṭaṃ camyate yatra sa phalacamasaḥ | sa ca naimittikaḥ | rājanyavaiśyau nimittīkṛtya vihitatvāt | somastu nityaḥ | upādhikramamapyanupajīvyaiva 'somena yajeta' iti vihitatvāt | tasya ca nitvasya somasya yathā yāgasādhanatvam, tathā phalacamasasyāpi tadasti | tasmāt 'somamabhipuṇoti' 'somaṃ krīṇāti' ityādayo yāgadravya saṃskāravidhayaḥ soma iva phalacamase 'pi pravartante- iti prāpte, - brūmaḥ- nityā abhikvādisaṃskārā nityaṃ somaṃ saṃskārya labdhvā caritārthāḥ santo nānyaṃ saṃskāryamapekṣante | phalacamasastu soyavikāratvātpaścādbhāvī |
(caturdaśe pratinidhiṣvapi mukhyadharmānuṣṭhānādhikaraṇe sūtrāṇi 37-39)
START MJaiNy 3,6.24
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
'vrīhibhiryajeta' iti vihitānāṃ vrīhīṇāmasaṃbhave nībārāḥ pratinidhitvena svīkāryā iti vakṣyate | tatra pūrvanyāyenāvaghātādividhayo vrīhiṣu kṛtārthāḥ paścādbhāvini nīvārādau na pravartante- iti cet |
(pañcadaśe śruteṣvapi pratinidhiṣu mukhyadharmānuṣṭhānādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,6.25
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
'yadi somaṃ na vindeta, pūti(tī) kānabhiṣuṇuyāt' iti śrūyate | tatra somābhāvaṃ nimittīkṛtya pūtīkalatākhaṇḍānāṃ vihitatvātphalacamasavannaimittikatvena somābhiṣavakrayādividhiḥ pūtīkeṣu na tulyaḥ- iti cet | maivam | nīvārabatpratinidhitvāt | nanu- pratinidhitve svayamevopāditsitatvādvidhirnāpekṣitaḥ |
(ṣoḍaśe dīkṣaṇīyādidharmāṇāmagniṣṭomāṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 41-47)
START MJaiNy 3,6.26-27
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭomaḥ- svayameko 'pi samāptibhedādbhidyate | yajñāyajñiyastotreṇa samāptau 'agniṣṭomaḥ' ityucyate | tasmādapi stotrādūrdhvamukthyastotreṇa samāptau 'ukthyaḥ' ityucyate | evaṃ ṣoḍaśyādayo 'pi | tādṛśasya saptasaṃsthāvato jyotiṣṭomasya prakaraṇe dīkṣaṇīyeṣṭiprāyaṇīyeṣṭyādīnāmaṅgānāṃ vidhirāmnātaḥ | sa ca vidhirjyotiṣṭomasya prathamasaṃsthāviśeṣe 'gniṣṭome yathā pravṛttaḥ, tathaivokthyādiṣvapi pravartate | kutaḥ | prakaraṇasaṃbandhasya samānatvāt | kiṃca- yathāgniṣṭomaḥ phalatvādaṅgavidhibhiḥ saṃyujyate, evamukthyādayo 'pi | teṣāṃ ca phalamevamāmnāyate-'paśukāma ukthyaṃ gṛhṇīyāt' 'ṣoḍaśinā vīryakāmaḥ stuvīta' 'atirātreṇa prajākāmaṃ yājayet' iti | tasmāt - saptasvapi saṃsthāsu samāno 'ṅgavidhiḥ- iti prāpte, - brūmaḥ- yadetadukthyādīnāṃ phalamudāhṛtam, tattu teṣāṃ vikāratvaṃ gamayati | 'kāmyo guṇaḥ śrūyamāṇo nityamartha vikṛtya niviśate' iti nyāyādyathā godohanaguṇo nityaṃ camasasādhanakamapāṃ praṇayanaṃ vikṛtya niviśate,evamukthyaguṇo nityāmagniṣṭomasya saṃsthāṃ vikṛtya saṃsthāntaratvaṃ gamayati | tato 'gniṣṭomasya guṇavikārā ukthyādaya iti na sarvasaṃsthāsādhāraṇaṃ prakaraṇam, kiṃtu - agniṣṭomasyai vāsādhāraṇama | nanu- 'jyotiṣṭomena yajeta' ityuktatvājjyotiṣṭomasyedaṃ prakaraṇam, na tvagniṣṭomasaṃsthāyāḥ- iti cet | bāḍham | asā jyotiṣṭomo na kadācidapyagniṣṭomaṃ vyabhicarati | ukthyādīnāmapyantarbhāvitāgniṣṭomakatvāt |
iti śrīmādhavīye jauminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasya ṣaṣṭha pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasya saptamaḥ pādaḥ /
(prathame barhirādīnāṃ darśapaurṇamāsatadaṅgobhayāṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 1-5)
saptamapādasya prathamādhikaraṇamāracayati -
START MJaiNy 3,7.1-2
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'vedyāṃ havīṃṣyāsādayati' 'barhiṣi havīṃṣyāsādayati' iti | tathā taddharmāḥ śrūyante- 'vediṃ khanati' 'barhirlunāti' ityādayaḥ | mukhyahavīṃṣyāgneyapuroḍāśādīni, amukhyahavīṃṣi tu prayājādyarthāni | tatra-svasvadharmasahitāni vedyādīni prakaraṇabalānmukhyahaviṣā mevāṅgāni- 'vedyāṃ havīṃṣyāsādayati' iti vākyātsarvahaviraṅgatā- iti cet | na | prakaraṇena vākyasya saṃkocanīyatvāt | yadi vākyaṃ prakaraṇanairapekṣyeṇa svatantraṃ syāt, tadā sādanamātraparyavasānena yāgābhāve vaiyarthya syāt | saumikahīvaṣāmapyetadvedyāsādanaṃ prasajyeta |
(dvitīye svāmisaṃskārāṇāṃ pradhānārthatādhikaraṇe sūtram)
jyotiṣṭome keśaśmaśruvapanapayovratādayo yajamānasaṃskārā āmnātāḥ | grahaiḥ somahomo jyotiṣṭome mukhyaḥ | agnīṣomīyapaśvādikamaṅgam | tatra-dvayormukhyāṅgayorete vapanādaya upakurvanti | kutaḥ | kartṛdharmatvāt | yajamāno hi kartṛtayā vapanādibhiḥ saṃskriyate | kartṛtvaṃ ca yathā mukhyaṃ prati tasya vidyate, tathāṅgaṃ pratyapyasti | tasmāt-ubhayorupakāraḥ- iti cet | maivam | dvau hi yajamānasyā'kārau- kriyākartṛtvam, phalabhoktṛtvaṃ ceti | tayoradṛṣṭaḥ phalabhogaḥ, kriyāniṣpattiśca dṛṣṭā | tathā sati- vapanādikṛtopakāratyāpyadṛṣṭatvādbhoktṛśeṣā vapanādayaḥ phalabhogasādhane mukhya eva paryavasyanti | vapanādisaṃskārarahitairapyṛtvigbhiḥ kṛṣīvalādibhiśca kriyā niṣpādyamānā dṛśyate | tatastatra kartṛtvākāre vapanādikṛtaḥ sa upakāro nāsti |
(tṛtīye saumikavedyādīnāmaṅgapradhānobhayāṅgatādhikaraṇe sūtre 7 / 9)
START MJaiNy 3,7.5-6
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
dārśikīṃ vediṃ madhye 'ntarbhāvya prācīnavaṃśo maṇḍapo 'vasthitaḥ | tataḥ pūrvasyāṃ diśi sadohavirdhānādīnāṃ paryāpto bhūbhāgaviśeṣaḥ | taiḥ sadaḥprabhṛtibhiḥ saha saumikī vedirityucyate | seyaṃ mukhyasya somayāgasyaivopakāraṃ karoti, na tvamukhyānāmagnīṣomīyādyaṅgānām | kutaḥ | mukhyasya cikīrṣitatvāt | na ca - aṅgānyapi cikīrṣitāni- iti vācyam | cikīrṣāsvarūpasya vedenaivābhihitatvāt | evaṃ śrūyate- 'ṣaṭtriṃśatprakramā prācī, caturviṃśatiragreṇa, triṃśajjaghanena, iyati śakṣyāmahe' iti | asyāyamarthaḥ- śrūyamāṇenānena dairdhyapramāṇena tiryakpramāṇadvayena ca pramite bhūbhāge phalahetusomayāgaṃ kartu śakṣyāmahe' iti niścitya tathaiva kuryāta- iti | seyaṃ cikīrṣā mukhyaviṣayā | 'iyati śakṣyāmahe' iti parimāṇasya śakteścopanyāsāt | aṅgānāṃ tu paśūnāmiṣṭīnāṃ ca sadohavirdhānādi maṇṭapanirapekṣāṇāṃ yathoktaparimāṇamantareṇāpyanuṣṭhātuṃ śakyatvātsa upanyāsastatra nirarthakaḥ | somasya tvanuṣṭhānaṃ yathoktavedyāmeva saṃbhavati, natvanyatra | tasmāt- sā vedirmukhyasyaivopakaroti- iti prāpte, - brūmaḥ- 'iyati śakṣyāmahe' ityatra sāṅgapradhānānuṣṭhāne śaktiruktā | tādṛśasyaiva phalaṃ prati puṣkalahetutvāt | ato mukhyāṅgayościkīrṣāyāstulyatvādvedirubhayārthā |
(caturthe-amimarśanasyāṅgapradhānobhayāṅgatādhikaraṇe sūtra 8 / 10)
START MJaiNy 3,7.7-8
caturthādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'caturhotrā paurṇamāsīmabhimṛśet, pañcahotrābhāvāsyām' iti | pṛthivī hotā'- ityādiko mantraścaturhotā | tasminmantre yajñāṅgānāṃ caturṇā śrutatvāt | athavā- tasya mantrasyābhimānitvenā'tmabhūtaḥ kaścitpuruṣaḥ prajāpatinā caturthāramāmantritaḥ pratvuttaramuvāceti sa puruṣaścaturhūtaḥ | tadīyanāmnā mantro 'pi 'caturhūtaḥ' ityucyate | 'pūjyānāṃ pratyakṣanāmagrahaṇamayuktam' ityabhiprāyeṇa hūtaśabdasthāne hotṛśabdaḥ paṭhyate | ayamarthaḥ sarvo 'pi taittirīyabrāhmaṇe śrūyate- "ātmannātmannityāmantrayata | tasmai caturhūtaḥ pratyaśṛṇot | sa caturhūto 'bhavat | caturhūto ha vai nāmaiṣaḥ | taṃ vā etaṃ caturhūtaṃ santaṃ 'caturhotā' ityācakṣate parokṣeṇa | parokṣapriyā iva hi devaḥ"iti | 'agnirhotā'- ityādiko mantraḥ pañcahotā | tatrāpyuktaprakāro draṣṭavyaḥ | - atra-yo 'yamājyādihaviṣa upasparśanārtho mantraḥ, asau mukhya eva haviṣi niviśate |
(pañcame dīkṣādakṣiṇayoḥ pradhānārthatādhikaraṇe sūtre - 11-12)
START MJaiNy 3,7.9-10
pañcamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome dīkṣādakṣiṇaṃ śrūyate- 'daṇḍena dakṣiyati' iti, 'tasya dvādaśaśataṃ dakṣiṇā' iti ca | tatra dīkṣā mukhyāṅgayorupakaroti, tathā dakṣiṇāpi | na ca - dīkṣā somasya, dakṣiṇā somasya' iti vākye ṣaṣṭhyā mukhyasaṃbandha evāvagamyate, na tvaṅgasaṃbandhaḥ- iti vācyam | dīkṣādakṣiṇe somanaiva sākṣātsaṃbadhnītām, sa somaḥ punaraṅgaiḥ saṃbaddhaiti paramparayā dīkṣādakṣiṇayoraṅgairapi saṃbandho 'sti | tasmāt- ubhayārthe dīkṣādikam- iti prāpte,-
(ṣaṣṭhe - antavaideryūpānaṅgatādhikaraṇe sūtre 13-14)
START MJaiNy 3,7.11-12
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati -
agnīṣomīyapaśau 'yūpaṃ minoti' iti prakṛtya śrūyate- 'ardhamantarvedi minoti, ardha bahirvedi' iti | 'yūpaṃ sthāpayituṃ kiyadvistāravānavaṭo 'pekṣitaḥ' iti bubhutsāyāṃ tannirṇayāya yūpamūlasya sthaulyamaṅgulyādibhirmātavyam | tasya ca pīyamānasya yūpasya vedyabhyantarabhāgo 'laṅgatvenaṃ vidhīyate- iti cet |
(saptame havirdhānasya sāmidhenyanaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 15-17)
START MJaiNy 3,7.13-14
saptamādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome śrūyate- 'uta yatsunvanti sāmidhenīstadanvāhuḥ' - iti | havirdhānamaṇḍapagatayor dakṣiṇottarabhāgāvasthitayorhavirdhānanāmakayoḥ śakaṭayormadhye dakṣiṇaṃ śakaṭamatra yattacchabdābhyā mabhidhīyate | tasya samīpe somasyābhiṣavaḥ | 'uta' ityayaṃ śabdo 'thabdārthe vartate | 'atha yasminhavirdhāne somamabhiṣuṇvanti, tasminsāmidhenīranubrūyuḥ' | aiha dakṣiṇasya havirdhānasya sāmidhenīṣvaṅgatvaṃ pratīyate | na cātra pūrvavadvākyabhedadoṣaḥ śaṅkyaḥ | akavākyatāyāḥ spaṣṭaṃ pratibhāsāt- iti prāpte- brūmaḥ- sāmidhenīnāmiṣṭyaṅgatayā darśapūrṇamāsāvatra prakṛtiḥ | prakṛtau cā'havanīyāgneḥ paścimo deśaḥ sāmidhenīnāṃ sthānam | ihottaravederāhavanīyatvāttadapekṣayā havirdhānasya paścimadeśāvasthānāt | sa deśaścodakena prāptaḥ- iti na deśasya sāmidhenyaṅgatvaṃ vidhātavyam |
(aṣṭame- aṅgānāmanyadvārānuṣṭhānādhikaraṇe sūtrāṇi 18-20)
START MJaiNy 3,7.15-16
aṣṭamādhikaraṇamāracayati -
'svargakāmo yajeta' iti svargabhokturyāgakartuśca sāmānādhikaraṇyādekatvaṃ gamyate | pāṇiniśca 'svaritañitaḥ kartrabhiprāye krimāphale'[pā.sū.1.3.72 ]iti sūtreṇa kriyāphalasya kartṛgāmitve satyātmanepadaṃ vidadhāti | ataḥ sāṅgakarmānuṣṭhānamantareṇa phalāsaṃbhavānnikhilaṃ yajamānena kartavyam- iti prāpte- brūmaḥ- nikhilānuṣṭhānābhāve 'pi prayojakatayā yajamānasya sarvakartṛtvamasti | 'ṣahūbhirhalaiḥ karṣati' ityatra tathādarśanāt |
(navame parikrītānāmṛtvijāṃ saṃkhyāviśeṣaniyamādhikaraṇe sūtrāṇi 21-24)
START MJaiNy 3,7.17
navamādhikaraṇamāracayati -
ye yajamānena krītāḥ kartāra ṛtvijaḥ, teṣāṃ saṃkhyāviśeṣo yadyapi na śrutaḥ | tathāpi kāryānusāreṇa so 'vagantavyaḥ |
(daśame camasādhvaryūṇāṃ pṛthaktvādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,7.18
daśamādhikaraṇamāracayati -
jyotiṣṭome śrūyate- 'camasādhvaryūnvṛṇīte' iti | ye pūrvatra kāryānusāreṇādhvaryupramukhā ṛtvija uktāḥ, tebhyo na vyatiriktāścamasādhvaryavaḥ | kutaḥ | yaugikasaṃjñayā tadabhedapratīteḥ | ta(ya)thā devadatta eva pacikriyāyogātpācako bhavati, tathādhvaryupramukhā eva camasayogāccamasādhvaryavaḥ- iti cet | maivam |
(ekādaśe camasādhvaryūṇāṃ bahutvaniyamādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,7.19
ekādaśādhikaraṇamāracayati -
'camasādhvaryūnvṛṇīta' iti yadbahutvaṃ śrutam, tanna vivakṣitam | grahaikatvavaduddeśyagatatvāt- iti cet | maivam |
(dvādaśe camasādhvaryūṇāṃ daśasaṃkhyāniyamādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,7.20
dvādaśādhikaraṇamāracayati -
(trayodaśe śamiturapṛthaktvādhikaraṇe sūtre 28-29)
START MJaiNy 3,7.21
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
'śamitāra upeta na yajñam' ityasminmantre śrutāyāḥ śamitṛsaṃjñāyāḥ pṛthaktyāduktebhyo 'nyaḥ śamitā- iti cet | maivam |
(caturdaśe- upagasyāpṛthaktvādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,7.22
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
(pañcadaśe somavikretuḥ pṛthaktvādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,7.23
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
(ṣoḍaśe 'ṛtvik' iti nāmno 'sarvagāmitādhikaraṇe sūtrāṇi 32-35)
START MJaiNy 3,7.24-25
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
ṛtvikśabdasya pravṛttinimittamṛtau yajanama | tacca brahmādiṣviva canasādhvaryupvapyasti | tasmāt- sarveṣāmṛtvignāma samānam- iti cet |
(saptadaśe-dgadīkṣādakṣiṇāvākyoktabrahmādīnāmeva saptadaśartviktvādhikaraṇedgha-sūtre 36-37)
START MJaiNy 3,7.26
saptadaśādhikaraṇamāracayati-
ye saptadaśa saṃkhyātāḥ, te brahmādiṣu camasādhvaryuṣu ca ye kecidicchayā grahītavyāḥ | viśeṣasyāśravaṇāt- iti cet | maivam | dakṣiṇāvākye dīkṣāvākye ca viśeṣaśravaṇāt | 'ṛtvigbhyo dakṣiṇāṃ dadāti' ityuktvā tadviśeṣaḥ śrūyate- 'agnīdhe dadāti' ' brahmaṇe dadāti' ityādinā | dīkṣāvākyaṃ ca tatra prakaraṇe 'ye yajamānāsta ṛtvijaḥ' ityuktvānantarameva māmnādyate- 'adhvaryurgṛhapatiṃ dīkṣayitvā brahmāṇaṃ dīkṣayati, tata udvātāram, tato hotāram, tatastaṃ pratiprasthātā dīkṣayitvārdhino dīkṣayati brāhmaṇācchaṃsinaṃ brahmaṇaḥ, prastotāramudgātuḥ, maitrāvaruṇaṃ hotuḥ | tatastaṃ neṣṭā dīkṣayitvā tṛtīyino dīkṣayati- agnīdhaṃ brahmaṇaḥ, pratihartāramudgātuḥ, acchāvākaṃ hotuḥ | tatastamunnetā dīkṣayitvā pādino dīkṣayati- potāraṃ brahmaṇaḥ, subrahmaṇyamudgātuḥ, grāvastutaṃ hotuḥ | tatastamanyo brāhmaṇo dīkṣayati' iti asyāyamarthaḥ- 'adhvaryuryajurvedaproktaṃ karoti, tasya puruṣāstrayaḥ-brāhmaṇācchaṃsī, agnīt, potā ceti | udgātodgānaṃ karoti, tasya puruṣāstrayaḥ - prastotā, pratihartā, subrahmaṇyaśceti | hotā śaṃsanaṃ karoti, tasya puruṣāstrayaḥ- maitrāvaruṇaḥ acchāvākaḥ, grāvastuditi | caturṣu vargeṣu ye prathamāste dakṣiṇāṃ saṃpūrṇā prāpnuvanti | ye dvitīyāste tadardha prāpnuvanti- ityardhinaḥ |
(aṣṭādaśe - ṛtvijāṃ svāmisaptadaśatvādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,7.27
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati-
adhvaryubrahmādiṣu ṣoḍaśasu vyavasthiteṣu saptadaśasaṃkhyāpūrakaḥ kaścidṛtvigavaikṣitaḥ | so 'tra sadasyo bhaviṣyati | sadasyavasthitaḥ sadasyaḥ | na ca tasya varaṇābhāvaḥ | keṣāṃcicchākhāyāṃ tadvaraṇasyā'mnātatvāt | tataḥ sāptadaśyaṃ sadasye paryavasitam- iti cet | maivam | asau sadasyaḥ kiṃcidapi na karoti |
(ekonaviṃśe- ādhvaryavādiṣvadhvaryvādīnāṃ kartṛtāniyamādhikaraṇe, (viṃśe- agneḥ prakṛtivikṛtisarvārthatādhikaraṇe, ca sūtrāṇi 39 - Jaim_3,7.42)
START MJaiNy 3,7.28
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
teṣāmadhvaryuprabhṛtīnāṃ kārya na niyatam | yataḥ sarve sarvatra śaktāḥ | prakaraṇaṃ ca sarvasādhāraṇatvānna niyāmakam- iti cet-
(viṃśe - agneḥ prakṛtivikṛtisarvārthatādhikaraṇe- uktasūtraikadeśaḥ- )
viśādhikaraṇamāracayati-
START MJaiNy 3,7.29
yathā 'yasya parṇamayī juhūrbhavati na sa pāpaṃ ślokaṃ śṛṇoti' ityasau parṇavidhiḥ prakṛtyarthaḥ | evamādhānasyāpyanārabhyā dhītatvādāhita āhavanīyādyagniḥ prakṛtyarthaḥ- iti cet- maivam | vaiṣamyāt | parṇavākyātparṇatāyā yāvatkratupraveśe juhūrdvāram | sā ca juhūḥ prakṛtāveva vihitā vikṛtiṣu sarvatrātidiśyate | āhavanīyādyagnestu kraptupradeśe dvāraṃ homaḥ | sa ca kvacitprakṛtāveva vihitaḥ sanvikṛtāvatidiśyate | tadyathāprayāṇanāriṣṭhādihomāḥ | tādṛśe viṣaye 'yadāhavanīye juhvati' iti vākyenāgniḥ prakṛtāveva vidhīyate | vikṛtau tu homena sahātidiśyate | tasmāsatra parṇanyāyaḥ |
(ekaviṃśe samākhyābādhanādhikaraṇe sūtrāṇi 43-45)
START MJaiNy 3,7.30-31
ekaviṃśādhikaraṇamāracayati-
agnīṣomīyapaśau śrūyate- 'maitrāvaruṇaḥ preṣyati cānu cā'ha' iti | tadetadvākyaṃ praiṣānuvacanayormaitrāvaruṇakartṛkatāṃ vidadhāti | tena ca vākyena samākhyā bādhyate | 'agnaye samidhyamānāyānubrūhi' 'yūpāyājyamānāyānubrūhi' ityādipraiṣāṇāmadhvaryu kartṛkatvadarśanāt- 'ādhvaryavāḥ praiṣāḥ' ityasti yājñikānāṃ samākhyā | tathā | 'pravo bājā abhidyavaḥ'- 'añjanti tvāmadhvare devayantaḥ' ityādyanuvacanānāṃ hotṛkartṛkatvadarśanāt | 'anuvacanāni hautrāṇi'- iti yājñikasamākhyā | praiṣānuvacane ca dvividhe- samaste vyaste ca | pūrvodāhṛte vyaste | 'hotāpakṣadagniṃ samidham'- ityādyanuvacanamantrasyānte 'hotaryaja' iti praiṣa āmnātaḥ | ete praiṣānuvacane samaste |
(dvāviṃśe camasahome 'dhvaryucamasādhvaryukatṛkatādhikaraṇe sūtrāṇi 46 -49)
START MJaiNy 3,7.32-33
dvāviṃśādhikaraṇamāracayati-
'camasādhvaryuḥ' ityevaṃvidhasaṃjñāviśeṣāccamasādhvaryava eva camasairjuhuyuḥ - iti cet | maivam | adhvaryusaṃjñāyā nirapekṣatvena prabalatvāt | kevalādhvaryau camasādhvaryuṣu cānugato 'dhvaryuśabdaḥ sāmānyarūpaḥ | camasaśabdastu camasādhvaryuṣveveti viśeṣarūpaḥ |
(trayoviṃśe śyenavājapeyayoranekakartṛkatādhikaraṇe sūtre 50-51)
START MJaiNy 3,7.34-35
trayoviṃśādhikaraṇamāracayati-
śyenayāgaḥ sāmavede samāmnāta iti tatratyāḥ sarve padārthā udgātrānuṣṭheyāḥ, bahiṣpavamānājyapṛṣṭhādistotreṣvivodgātratva samākhyāyāḥ śyone 'pi samatvāt | tathā- yajurvede samāmnāto vājapeyaḥ sarvo 'pyadhvaryuṇaivānuṣṭheyaḥ | samākhyāvaśāt- iti prāpte- brūmaḥ- śyenavājapeyau hi jyotiṣṭomavikārau |
iti śrīmādhavīya jaiminīyanyāyamālavistare tṛtīyādhyāyasya saptamaḥ pādaḥ
atha tṛtīyādhyāyasyāṣṭamaḥ pādaḥ /
(prathame krayasya svāmikarmatādhikaraṇe sūtram- )
START MJaiNy 3,8.1-2
aṣṭamapāde prathamādhikaraṇamāracayati-
dakṣiṇādānena karmakarāḥ parikretavyāḥ | tatra havistyāgavyatiriktaṃ sarvamārtvivyam- iti nirṇītam | dakṣiṇā ca dvādaśaśatarūpādhvaryuveda udgātṛvede ca samāmnātai |
(dvitīye varadānasyādhvaryukarmatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,8.3
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
(tṛtīye vapanādisaṃskārāṇāṃ yājamānatādhikaraṇe sūtrāṇi 3- 8)
START MJaiNy 3,8.4-5
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
'āpa undantu jīvase' ityādyāḥ saṃskāramantrāḥ | tadvidhayaścādhvaryuvede samāmnātāḥ- 'keśaśmaśru vapate','nakhāni nikṛntate' iti | śaktaścādhvaryurvapanādau | tasmāt- tasyādhvaryoste vapanādisaṃskārāḥ- iti cet | maivam | vapanādisaṃskārā yajamānagatamālinyamapanīya yāgayogyatāmutpādayituṃ kriyante | tathā ca brāhmaṇam- 'keśaśmaśru vapate | mṛtā vā eṣā tvagamedhyā yatkeśaśmaśru | mutāmeva tvacamamedhyāmapahatya yajñiyo bhūtvā medhamupaiti' iti | nahyadhvayuvapanena yajamānagatā mṛtā tvagapaiti | yogyasya hi karmādhikāra sati paścātprayāsarūpeṣu vyāpāreṣu svayamaśaktaḥ sankarmakarānṛtvijaḥ parikrīṇāti | loke 'pi rogiṇaḥ svāmina auṣadhādyānayana eva bhṛtyo jīvitadānena parikrīyate |
(caturthe tapaso yājamānatādhikaraṇe sūtrāṇi 9-11)
START MJaiNy 3,8.5*-6
caturthādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭhome- 'dvyahaṃ nāśnāti' 'tryahaṃ nāśnāti'ityādinoktaṃ tapo 'ghvaryoryuktam | tasya duḥkhātmakatvena parikrītapuruṣaiḥ kartumucitatvāt | duḥkhatvādeva phalabhoktṛsaṃskāratvābhāvādyajamānasya na yuktam- iti cet | maivam | bhāvinaḥ sukharūpasya phalasya pratibandhakaṃ duḥkhajanakaṃ yatpāpaṃ tasya nāśakatvena duḥkharūpasyāpi tapasaḥ svāmisaṃskāratvasaṃbhavāt | asminnarthe vākyaśeṣagataṃ liṅgaṃ kalpasūtrakāreṇaivamudāhṛtam- 'yadā vai dīkṣitaḥ kṛśo bhavati, atha medhyo bhavati | yadāsminnantarna kiṃcana bhavati, atha medhyo bhavati | yadāsya kṛṣṇaṃ cakṣuṣornaśyati, atha medhyo bhavati | yadāsya tvacāsthi saṃdhīyate, atha medhyo bhavati | pītvā dīkṣate, kṛśo yajate |
(pañcame lohitoṣṇīṣatādīnāṃ sarvartvirgdhamatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,8.7-8
pañcamādhikaraṇamāracayati-
vājapeye śrūyate- 'hiraṇyamālina ṛtvijaḥ pracaranti' iti | śyene śrūyate- 'lohitoṣṇīṣā lohitavasanā nivītā ṛtvijaḥ pracaranti' iti | yadyapi hiraṇyamālitvādīnāṃ saṃskāratvādyajamānaviṣayatvaṃ pūrvanyāyena prāptam, tathāpi vacanādaya mṛtviksaṃskāraḥ |
(ṣaṣṭhe vṛṣṭikāmanāyā yājamānatādhikaraṇe sūtre - 13-14)
START MJaiNy 3,8.9-10
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭhome śrūyate- 'yadi kāmayeta- varṣukaḥ parjanyaḥ syāt- iti nīcaiḥ sado minuyāt' iti | -yathā purastātpaścāccāvasthitau havirdhānaprācīnavaṃśāvuccaiḥ, tathā sado noccaṃ, kiṃtu nīcaiḥ kāryam- ityarthaḥ | atra- vṛṣṭikāmanādhvaryoryuktā | 'yaḥ kāmayet, sa minuyāt' iti vākyena kāmayitṛmātrorekatvāvagamāt | mātṛtvaṃ cādhvaryorityabivādam | tasmāt- sa kāmayitā- iti cet | maivam | 'minuyāt' iti parasmaipadenādhvaryuvyāpāraphalasya paragāmitā pratīyate |
(saptame, āyurdā ityādimantrāṇāṃ yājamānatādhikaraṇe- sūtre 15-16)
START MJaiNy 3,8.11
saptamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate-'āyurdā agne 'syāyurme dehi' iti |
(aṣṭame dvyāmnātasyobhayaprayojyatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,8.12
aṣṭhamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ- 'vājasya mā prasavena' ityayaṃ mantro 'dhvaryukāṇḍe yajamānakāṇḍe cā'mnātaḥ | tatraikena paṭhite sati mantrasya caritārthatvāditarastaṃ na paṭhet- iti cet | maivam | kāṇḍāntarapāṭhavaiyarythaprasaṅgāt |
(navame- abhijñasyaiva vācayitavyatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 3,8.13
navamādhikaraṇamāracayati-
vājapeye śrūyate-'kḷptīryajamānaṃ vācayati' iti | 'āryuyajñena kalpatām' ityādayo mantrāḥ kḷptayaḥ | tatra- mantratadarthābhijñamanabhijñaṃ cobhāvapi vācayet | 'vidvāsaṃ vācayet' ityevaṃ viśeṣasyāśravaṇāt |
(daśame dvādaśadvaṃdvānāmādhvaryavatvādhikaraṇe sūtre 19-20)
START MJaiNy 3,8.14-15
daśamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoryājamāne kāṇḍe śrūyate- 'dvādaśa dvaṃdvāni darśapūrṇamāsayostāni saṃpādyāni- ityāhuḥ- vatsaṃ copāvasṛjati, ukhāṃ cādhiśrayati' ayaṃ ca hanti, dṛṣadau ca samāhanti' ityādi | tatra- palāśaśākhayā vatsāpākaraṇamekaṃ karma, dohanena saṃpāditaṃ kṣīraṃ dhārayituṃ piṭharasthāpanamaparaṃ karma, tadetadubhavamekaṃ dvaṃdvam | tathā vrīhīṇāmavaghātaḥ, dṛṣadupalayoḥ pāṣāṇāntareṇa samāghātaḥ, ityetadubhayaṃ dvitīyaṃ dvaṃdvam | evaṃ dvādaśa karmadvaṃdvānyanuṣṭheyānyāmnātāni | teṣāṃ yājamāne kāṇḍe paṭhitatvātsamākhyayā yajamānena tānyanuṣṭheyāni- iti prāpte- brūmaḥ- yajamānasya yāni kāryāṇi, tānyanuṣṭhātumeva parikrītā ṛtvijaḥ | kiṃca- yajurvede yājamānamidamavāntara kāṇḍam, mahākāṇḍaṃ tvādhvaryavameva | tatraivaite vatsāpākaraṇādayo dharmā āmnātāḥ |
(ekādaśe hoturādhvaryavakaraṇānuṣṭhātṛtvādhikaraṇe sūtram- )
START MJaiNy 3,8.16-17
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
agnīṣomīyavaśau 'parivīrasi' ityanena karaṇamantreṇādhvaryuryūpasya raśanayā pariṣyāṇaṃ karoti | tadānīṃ kriyamāṇaṃ tatparivyaṇaṃ hotā 'yuvā suvāsāḥ'- ityanena mantreṇānuvadati | tadetadubhayaṃ codakaparamparayā kuṇḍapāyināmayane prāptam | tatrādhvaryorhotuśca samāsa āmnātaḥ- 'yo hotā so 'dhvaryuḥ' iti | hotāramanūṣṭhā dhvaryutvavidhānādadhvaryukārye hotrānuṣṭheyam | tataḥ 'parivīrasi' ityanena karaṇamantreṇa hotā yūpaparivyāṇaṃ kurvīta | tadānīṃ svasya codakataḥ prāptaṃ hautramapi hotā na tyajet | nahi tyāgahetuṃ kaṃcinniṣedhaṃ paśyāmaḥ |
(dvādaśe prokṣaṇyāsādanādīnāmanādhvaryavatādhikaraṇe sūtram- )
START MJaiNy 3,8.18
dvādaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayoḥ- prokṣaṇīnāṃ kenacitpātreṇa vedyāmātādanaṃ śrutam | tadetadyajurvedoktatvādādhvaryam- iti cet | maivam | praiṣamantravirodhaprasaṅgāt | 'prokṣaṇīrāsādaya |
(trayodaśe praiṣamantrāṇāmādhvaryavatvādhikaraṇe sūtre 23-24)
START MJaiNy 3,8.19
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
yathā prokṣaṇīrāgnīdhra āsādayati, tathā praiṣamantramapyāgnīdhra eva paṭhatu | virodhābhāvāt - iti cet | maivam |
(caturdaśe -dgakaraṇamantreṣu svāmiphalasyā'śāsitavyatādhikaraṇe (varconyāye)dghasūtrāṇi -- 25-27)
START MJaiNy 3,8.20
caturdaśādhikaraṇamāracayati -
'mamāgne varco vihaveṣvastu' ityayamāhavanīyasyānvādhāne karaṇabhūto mantro 'dhva- | rpuṇā paṭhyate | 'viśiṣṭaṃ havanaṃ yeṣāṃ yajñānāṃ te vihavāsteṣu varcastejasopalakṣitaṃ yatphalaṃ tanmamāstu' ityanena liṅgena mantramuccārayituradhvaryostatphalam- iti cet | maivam | 'darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta' ityātmanepadaśrutyā sāṅgapradhānaphalasya yajamānagāmitvaṃ pratīyate |
(pañcadaśe karaṇamantreṣu karmārthaphalasyartvigdharmatādhikaraṇe sūtram - )
START MJaiNy 3,8.21
pañcadaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayorāghārahomārthamājyapūrṇau strukstruvau gṛhītvā nābhisamīpe hastena dhārayate | tatrāyaṃ karaṇamantro 'dhvaryuṇā paṭhyate - 'agnāviṣṇū mā vāmavakramivaṃ vijihāthāṃ mā mā saṃtāptaṃ lokaṃ me lokakṛtau kuṇutam' iti | 'bho strukstruvarūpāvagnāviṣṇū yuvāṃ nābhideśe dhārayannahamadhvaryurmā vāmavakramiṣaṃ yuvayoratikramaṃ na kṛtavānasmi | yuvāṃ ca matto viyuktau mā bhavatam | tato māṃ dehadhāriṇaṃ mā saṃtāptaṃ mama dehe saṃtāpaṃ jvarādirūpaṃ mā kurutam | sthānakṛtau yuvāmāghārahomāya sthānaṃ kurutam' ityarthaḥ |
(ṣoḍaśe bhadramityasyobhayagāmitādhikaraṇe sūtram- )
START MJaiNy 3,8.22
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome havirdhānamaṇḍape somābhiṣavādhārayoḥ phalakayoradhastāccatasṛṣvāgneyyādividikṣu catvāra uparavanāmakā gartā aratnimātrakhātā adhobhāge parasparaṃ militā ūrdhvabhāge parasparaṃ prādeśamātravyavahitā vartante | teṣvekasminnuparave yajamāno dakṣiṇahastaṃ prasārayati, tathaivādhvaryuranyasminsvahastaṃ prasāryādhastādyajamānahastaṃ gṛhṇāti | tadā yajamānaḥ 'kimatra' ityanena mantreṇa phalaṃ pṛcchati | adhvaryuśca 'bhadram-' ityanena mantreṇottaraṃ brūte | tato yajamānaḥ 'tannau saha - ' ityanena mantreṇa tatphalaṃ svakīyatvena svī karoti |
(saptadaśe dravyasaṃskārasyāṅgapradhānārthatādhikaraṇe sūtre - 30-31)
START MJaiNy 3,8.23-24
saptadaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayorvedidharmā barhirrdhamāśca havirāsādanādayo 'ṅgapradhānārthā iti pūrvatra nirṇītam | te ca dharmā vikṛtāvatiddiśyamānā niyāmakābhāvātsarve 'pyatidiśyantām- iti prāpte, - brūmaḥ- kāryamatra niyāmakam | prakṛtau hi havirāsādanaṃ vedikāryam | tacca vikṛtāvapi prāpyamāṇaṃ svasiddhayekhananādīnvedidharmānprāpayati |
(aṣṭādaśe pavitrasya paribhojanīyabarhiṣā kartavyatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,8.25
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati -
darśapūrṇamāsayorāmananti- 'samāvapracchinnāgnau darmau prādeśamātrau pavitre karoti' iti | tatra- yadetadvedistaraṇārtha lavanasaṃskṛtaṃ barhiḥ, tena pavitrasaṃbhavādāstaraṇavatpavitramapi barhipaḥ kāryam - iti cet |
(ekonaviṃśe prākṛtapuroḍāśādīnāṃ nidhānādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 3,8.26-27
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate - 'puroḍāśaśakalamaindravāyavasya pātre nidadhāti' iti | tatra- stravanīyapuroḍāśasya śakalaṃ yadyapi niṣpannam, tathāpi tasya yajamārthatvena saṃskṛtabarhirbadupakṣayānnūtanaṃ kaṃcitpuroḍāśaṃ saṃpādya tadīyaśaphalasyaindravāyavapātraprakṣepakriyā kartavyā - iti cet | maivam | savanīyapuroḍāśaśakalenaitannidhānaṃ kartavyam | kutaḥ | saṃskāryatvāt | 'śakalaṃ nidadhāti' iti dvitīyayā saṃskāryatvaṃ gamyate |
(viṃśe tāmyeṣṭipūpāṃśutvadharmasya pradhānārthatādhikaraṇe sūtre -34-35)
START MJaiNy 3,8.28-29
viṃśādhikaraṇamāracayati -
idamāmnāyate - 'yajñātharvaṇaṃ vai kāmyā iṣṭayaḥ, tā upāṃśu ṣaṣṭavyāḥ' iti | atharvavedoktakarmavadyajñeṣu kāmyā iṣṭayo gomyāḥ | tasmāttāsāmupāṃśutvaṃ yuktamityarthaḥ | yathā vedidharmāṇāṃ barhirrdhamāṇāṃ cāṅgapradhānayoḥ samāno vidhiḥ, tathopāṃśutvasyāpi | nahyatra kaścidviśeṣa āmnātaḥ- iti cet | maivam | kāmyatvasyaivātra viśeṣaniyāmekatvāt |
(ekaviṃśe śyenāṅgānāṃ navanītājyatādhikaraṇe sūtrāṇi 36-38)
START MJaiNy 3,8.30-31
ekaviṃśādhikaraṇamāracayati -
śyene śrūyate - 'dṛtinavanītamājyaṃ bhavati' iti |
(dvāviṃśe sarvaśyenāṅgānāṃ navanītājyatādhikaraṇe sūtrāṇi 39-41)
START MJaiNy 3,8.32
dvāviṃśādhikaraṇamāracayati-
yo 'yaṃ śyenasyāṅgeṣu dṛtinavanītatvaguṇo vihitaḥ so 'yaṃ sutyākālīneṣveva savanīyapaśutatpuroḍāśarūpeṣvaṅgeṣu, na tu kālāntaravartidīkṣaṇīyādyaṅgeṣu | vimato guṇaḥ sutyākālīnāṅgamātragaḥ, śyenavaiśeṣikatvāt, paśusāhityavat |
(trayoviṃśe savanīyānāṃ māṃsamayatādhikaraṇe sūtrāṇi 42-44)
START MJaiNy 3,8.33-34
trayoviṃśādhikaraṇamāracayati -
ṣaṭtriṃśatsu saṃvatsareṣvanuṣṭheyaṃ śākyāyanam | tatra śrūyate - saṃsthito 'hani gṛhapatirmṛgayāṃ yāti, sa yānmṛgānhanti, teṣāṃ tarasāḥ savamīyāḥ puroḍāśā bhavanti' iti | tatra- yathā navanītaṃ sarveṣvaṅgeṣu niviṣṭam, tathā māṃsatvamapi sarveṣu puroḍāśeṣu niviśate - iti cet | maivam |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare tṛtīyādhyāyasyāṣṭamaḥ pādaḥ
samāptaścāyaṃ tṛtīyo 'dhyāyaḥ
atha caturthādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ /
START MJaiNy 4,1.1
(prathame pratijñādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.2-3
caturthādhyāyasya prathamapāde prathamādhikaraṇamāracayati-
'kratvartho 'yam, puruṣārtho 'yam' iti vivekasya prayojanaṃ kimapi na paśyāmaḥ |
(dvitīye kratvarthapuruṣārthalakṣaṇādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.4
dvitīyādhikaraṇe prathamavarṇakamāracayati-
'kratāvanuṣṭheyaḥ kratvarthaḥ' ityukte godohanādāvativyāptiḥ | 'puruṣeṇārthyamānaḥ puruṣārthaḥ' ityukte prayājādīnāmapyanuṣṭheyatayā puruṣeṇārthyamānatvādativyāptiḥ | tasmāt- tayoradruṣṭaṃ lakṣaṇaṃ durnirūpama- iti cet | maivam | ṛtusvarūpapauṣkalyāyaiva yo vidhīyate sa kratvarthaḥ | prayājādayastādṛśāḥ | nahi prayājādimiḥ puruṣasya kaścitprītiviśeṣa utpadyate, yenaite puruṣārthā bhaveyuḥ | darśapūrṇamāsakratustu taiḥ prayājādibhiḥ phalajananasāmarthyalakṣaṇaṃ pauṣkalyaṃ prāpnoti | tasmāt- te kratvarthāḥ | puruṣaprītaye vidhīyamānaḥ puruṣārthaḥ | darśapūrṇamāsādayo godohanādayaśca tādṛśāḥ | na hi darśapūrṇamāsābhyā kasyacitkratoḥ pauṣkasyaṃ bhavati |
START MJaiNy 4,1.5
dvitīyavarṇakamāracayati-
'darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta' iti svargaḥ phalatvena śrūyate |
START MJaiNy 4,1.6
tṛtīyavarṇakamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'camasenāpaḥ praṇayedgodohanena paśukāmasya' iti |
START MJaiNy 4,1.7
caturthavarṇakamāracayati -
brāhmaṇasya dravyārjane pratigrahayājanādhyāpanānyeva niyatāni tatra tatra śrutāni, rājanyasya jayādikam, vaiśyasya kṛṣyādikam, śūdrasya sevādikam | tacca yadetaddravyasaṃpādanaṃ tadetatkratvartham | kutaḥ | arjanopāyānāṃ niyatatvāt | puruṣaprītestu yena kenāpi dravyeṇa siddhatvādarjanopāyaniyamastatra nirarthakaḥ | kratau tu niyamāpūrva paramāpūrvāpayogīti sārthako niyamaḥ- iti prāpte | brūmaḥ- dravyārjane rāgaḥ pravartako dṛṣṭa iti na vidhirapekṣyate | phalaṃ ca kṣunnivṛttyādirūpaṃ dṛṣṭameva | ata eva smaryate- 'ṣaṇṇāṃ tu karmaṇāmasya trīṇi karmāṇi jīvikā | yājanādhyāpane caiva viśuddhācca pratigrahaḥ || ita |
(tṛtīye prajāpativratānāṃ puruṣārthatādhikaraṇe sūtrāṇi 3-6)
START MJaiNy 4,1.8-9
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
anārabhya śrūyate- 'nekṣetodyantamādityaṃ nāstaṃ yantaṃ kadācana' iti | atra nañpadamabhidhāvṛttyā pratiṣedhaṃ brūte, na tu paryudāsam | pratiṣedhaśca prāptipūrvakaḥ | prāptiśca vaidikasya nipedhasya vaidikī pratyāsannā | tathā sati kratau yatrā'dityekṣaṇaṃ vihitam, tatrāyaṃ niṣedha udayāstamayoddeśena pravartate | evaṃ ca sati phalaṃ na kalpanīyam | paryudāsamāśritya puruṣārthatvāṅgīkāre 'dhikārasiddhaye phalaṃ kalpanīyaṃ syāt | tasmāt- kratvartho niṣedhaḥ- iti prāpte- brūmaḥ- 'tasya vratam' ityupaktamya 'nekṣetodyantamādityam' ityāmnātatvādanīkṣaṇarūpaṃ kiṃcidanuṣṭheyam | tacca paryudāsatve satyavakalpate | īkṣaṇasyābhāvaḥ pratiṣedhapakṣe nañarthaḥ | paryudāsapakṣe tvīkṣaṇāditaraḥ saṃkalpo nañpadena lakṣyate | sa ca saṃkalpo 'trānuṣṭheyavratatvena vidhīyate | yadyapīkṣaṇāditare bahavo vyāpārā anuṣṭhānayogyāḥ santi, tathāpi kāyikavācikavyāpāraviśeṣasyāpratīyamānatvāt, mānasavyāpārasyāvarjanīyatvācca saṃkalpa eva pariśiṣyate | saṃkalpanīyaścārthaḥ pratyāsattyā dhātvarthaniṣedhaḥ | tathā sati'udyantam, astaṃ yantaṃ cā'dityaṃ nekṣiṣye' ityevaṃrūpaḥ saṃkalpo 'trānuṣṭheyatvena vidhīyate | na ca tasya saṃkalpasya kratvaṅgatvam | tadbodhakaśrutiliṅgādipramāṇābhāvāt |
(caturthe yajñāyudhānāmanuvādatādhikaraṇe sūtrāṇi 7-10)
START MJaiNy 4,1.10-11
caturthādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ- 'sphyaśca kapālāni ca-' ityādyupakramya 'etāni vai daśayajñāyudhāni' ityāmnātam | tāni cātra haviṣṭvena vidhīyante | kutaḥ | mānāntarairaprāptatvenāpūrvārthatvāt | yadi tatra puroḍāśo havirbhavat, tadā tena sahaiteṣāṃ samuccayo vikalpo vāstu- iti prāpte, |
(pañcame paśvekatvādhikaraṇe sūtrāṇi 11-16)
START MJaiNy 4,1.12-13
pañcamādhikaraṇamāracayati-
'agnīṣomīyaṃ paśumālabheta' ityatra paśorekatvaṃ yajanāṅgaṃ na bhavati | tasya śrutyā paśusaṃbandhāvagamāt | 'paśum' ityetasminneva pade paśutadekatvayoḥ śravaṇātpadāntaranairapekṣyeṇa parasparasaṃbandho 'vagamyate | yāgastu 'ālabheta' ityanena padāntareṇopāttaḥ | tatra vākyena saṃbandhāvagatiḥ | vākyācca śrutirbalīyasī | tata ekatvasya yāgāṅgatvābhāvāddvābhyāṃ bahubhirvā yāgo 'nuṣṭhātuṃ śakyate- iti prāpte, brūmaḥ- 'paśum' iti padaṃ yadyapyekam, tathāpi prakṛtyā paśurmirdiṣṭaḥ | pratyayena kārakatvam, ekatvaṃ ca, ityubhayaṃ nirdiṣṭam | tata ekatvasyā'sannatare kārake prathamaṃ saṃbandho bhavati | kārakatvaṃ nāma kriyāhetutvam | tathā sati kārakadvārā kriyāyāmapi saṃbandhaḥ pratyayenaivāvagataḥ |
(ṣaṣṭhe paśuliṅgavivakṣādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.14
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
'paśumālabheta' ityatra paśupade puṃliṅgamavivakṣitam | kutaḥ | śabdārthavicāre 'nuṣṭhānavicāre ca tadupayogādarśanāt | aliṅge 'pi vṛkṣapadārthe puṃliṅgo vṛkṣaśabdaḥ prayujyate | tathā puṃvyaktāvapi strīliṅgo makṣikāśabdaḥ prayuktaḥ | tato na liṅgasya śabdārthatvena vivakṣāsti | anuṣṭhānamapi puṃvyaktistrīvyaktyoḥ samānam | ekatvāvacchinnapaśutve vaiṣamyābhāvāt | tasmāt- avivakṣitaṃ liṅgam- iti prāpte,- brūmaḥ- yathā paśutvajātiḥ, yathā vā -tadekatvam, vṛddhavyavahāre 'nvayavyatirekābhyāmananyathāsiddhābhyāṃ śabdārthaḥ, tathā liṅgasyāpi kutaḥ śabdārthatā na syāt | vṛkṣamakṣikāśabdayostu na vayamarthataḥ sādhutāṃ brūmaḥ, kiṃtvabhiyuktaprayogamātrabalena sādhutvam |
(saptame- āśrayiṇāmadṛṣṭārthatādhikaraṇe sūtrāṇi 18-20)
START MJaiNy 4,1.15-16
saptamādhikaraṇamāracayati-
yo 'yaṃ sviṣṭakṛdyāgaḥ so 'yamupayuktahaviḥsaṃskāraḥ- ityavivādam | tatra saṃskārasya dṛṣṭaprayojanatvenāvaśyaṃbhāve sati tāvataivopakṣīṇaḥ sviṣṭakṛdyāgo nāpūrvasyopakaroti | na hyekasminkarmaṇi prayojanadvayaṃ yuktam- iti prāpte, - brūmaḥ- karmaṇa ekatve 'pyaṃśabhedātprayojanabhedo na virudhyate |
(aṣṭame prayuktivicārapratijñādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.17
vakṣyamāṇeṣvadhikaraṇeṣu śeṣatvameva cintāviṣayaḥ | yathā - atīteṣvadhikaraṇeṣu kratuśeṣo 'yam, puruṣaśeṣo 'yam, iti cintitam, tadvat | kutaḥ |
(navame- āmikṣāprayuktatādhikaraṇe (vājinanyāye) sūtrāṇi 22-24)
START MJaiNy 4,1.18-19
navamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'tapte payasi dadhyānayati sā vaiśvadevyāmikṣā vājibhyo vājinam' iti | tatra-payasi dadhiprakṣepādāmikṣādravyaṃ yathā niṣpadyate, tathā vājinadravyamapi' iti dadhyānayanasya janakatvasāmarthyamubhayadravyaviṣayaṃ tulyameva | tasmāt- ubhayamapi prayojakam- iti prāpte,- brūmaḥ- 'na dravyāntaramāmikṣā, kiṃ tu paya eva' iti tacchabdādibhiravagamyate | 'yasminpayasi dadhiprakṣepaḥ, sā'mikṣā' iti tacchabdena payaḥ parāmṛśyate |
(daśame gavānayanasya padakarmāprayuktatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.20-21
daśamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome somakraya āghnāyate- 'ekahāyanyā krīṇāti' iti | sevamekahāyanī gauryadā somaṃ kretumānīyate, tadādhvaryustasyāḥ pṛṣṭhato 'nugacchati | tadapyāmnātam- 'ṣaṭpadānyanuniṣkrāmati' iti | tataḥ saptame pade hiraṇyaṃ nidhāya hutvā tatpadagataṃ rajo gṛhṇīyāt | etadapi śrūyate- 'saptamaṃ padamadhvaryurañjalinā gṛhṇāti' iti | tadetadrajaḥ saṃgṛhya havirdhānayoḥ śakaṭayorakṣe tena rajasāṃ saṃyuktamañjanaṃ prakṣipet | etadapi śrutam-'yajñaṃ vā etatsaṃbharanti yatsomakrayaṇyai padam' iti prastutya 'yarhi havirdhāne prācī pravartayeyuḥ, tarhi tenākṣamupāñjyāt' iti | tatra yathā krayaḥ saṃnikṛṣṭaḥ, tathaiva padakarmāpyakṣāñjanaṃ saṃnikṛṣṭam | athocyeta- dadhyānayanamāmikṣayā yathā saṃyuktam, na tathākṣāñjanaṃ somakrayaṇyānayanena saṃyuktam- iti | tanna | kraye 'pi tadasaṃyogasya tulyatvāt | atha- asaṃyukto 'pi krayo gavānayanena niṣpadyate | - tarhyakṣāñjanamapi tena niṣpadyate- iti samānatvāt | krayavatpadakarmāpi somakrayaṇyānayanasya prayojakam- iti prāpte,-
(ekādaśe kapālānāṃ tuṣopavāpāprayuktatādhikaraṇe sūtram / )
START MJaiNy 4,1.22-23
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
'kapāleṣu śrapayati' iti śrapaṇaṃ puroḍāśasya śrutam | tathā- 'puroḍāśakapālena tuṣānupavapati' iti kapāle tuṣadhāraṇaṃ śrutam | te ca tuṣāḥ sakapālāḥ 'rakṣasāṃ bhāgo 'si' iti mantreṇa naiṛtyāṃ diśyavasthāpanīyāḥ | tatra śrapaṇaṃ yathā kapālasaṃpādasya prayojakam, tathā tuṣavāpo 'pi prayojakaḥ | 'ekahāyamyā' iti tṛtīyayaikahāyanīnayanasya yathā krayārthatvāvagamaḥ tathā 'kapālena' iti tṛtīyayā kapālasya tuṣavāpārthatvāvagamāt- iti cet | maivam | nātra kapālamātrasya tuṣopavāpasādhanatvaṃ śrutam | kiṃ tarhi yatkapālaṃ puroḍāśaśrapaṇāyopāttamāsāditaṃ ca, tasya kapālasya sādhanatvam | etacca 'puroḍāśakapālena' iti saviśeṣaṇanāmnā tadvidhānādavagamyate |
(dvādaśe śakṛllohitayoḥ paśāvaprayoktṛtādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,1.24-25
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
agnīṣomīyapaśau śrutam-"hṛdayasyāgre 'vadyati, atha jihvāyāḥ, atha vakṣasaḥ,"iti | tathānyadapi śrutam- 'śakṛtsaṃpravidhyati' 'lohitaṃ nirasyati' iti | tatra hṛdayādīnāṃ śakṛdādīnāṃ ca prakaraṇapāṭhasāmyātpaśusādhyatvasāmyāñca hṛdayādivacchakṛdādikamapi paśvālambhasya prayojakam- iti cet | maivam |
(trayodaśe puroḍāśasya sviṣṭakṛdaprayuktatādhikaraṇe sutrāṇi 28-32)
START MJaiNy 4,1.26-27
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'uttarārdhātsviṣṭakṛte samavadyati' iti | so 'yaṃ sviṣṭakṛdyāgaḥ kasyacinnūtanasya taduttarārdhasya ca prayojakaḥ | tadubhayābhāve svasiddhyabhāvāt- iti cet | maivam |
(caturdaśe- abhighāraṇe śeṣadhāraṇatatpātrayorananuṣṭhānādhikaraṇe sūtrāṇi 33-39)
START MJaiNy 4,1.28-29
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
prakṛtau śrutam- 'prayājaśeṣeṇa havīṃṣyabhidhārayati' iti | tadetadvikṛtāvatidiṣṭam | vikṛtayaśca vājapeyagatāḥ paśavaḥ | te ca dvividhāḥ- kratupaśavaḥ prājāpatyapaśavaśceti | 'āgneyaṃ paśumālabhate' ityādinā vihitāḥ kratupaśavaḥ | itare tu 'saptadaśa prājāpatyānpaśūnālabhate' iti vihitāḥ | ete cobhayavidhāḥ paśavaḥ prātaḥsavane sahaivopakramyante | tataḥ sarveṣāmarthe sakṛdeva prayājā anuṣṭhīyante | tatra kratupaśūnāṃ prātaḥsavana evā'labdhavyatvāttadīyahaviṣāṃ prayājaśeṣeṇābhidhāraṇaṃ nirvighnameva sidhyati | prājāpatyapaśūnāṃ paryagnikaraṇaparyantameva tadānīmanuṣṭhānam | ālambhastu mādhyaṃdine savane, tatkālaviśeṣasya 'brahmasāmnyālabhate' iti vidhānāt | teṣāṃ ca prājāpatyādīnāṃ haviṣāmabhidhāraṇārtha prātaḥkālīnaḥ prayājaśeṣo dhārayitavyaḥ | na cātra juhvāṃ taddhāraṇaṃ saṃbhavati | kratupaśvanuṣṭhāne juhvāyā vyāpṛtatvāt | ataḥ pātrāntaraṃ saṃtādya tasminnayaṃ śeṣo dhārayitavyaḥ | anyathā prājāpatyahaviṣāṃ prayājaśeṣeṇābhidhāraṇātsiddhiḥ | tasmāt- śeṣadhāraṇatatpātre saṃpādanīye- iti prāpte- brūmaḥ- te ubhe na kartavye | kutaḥ | abhidhāraṇasya śeṣapratipattirūpatvena haviḥsaṃskārakatvābhāvatt | na hi dṛṣṭe pratipādane satyadṛṣṭārthaḥ saṃskāro yuktaḥ | dṛṣṭaṃ ca juhvā riktīkaraṇam | anyathā prayājaśeṣopetāyāṃ juhvāmājyabhāgārthatayā gṛhyamāṇaṃ saṃkīryeta | tato riktīkaraṇarūpapapratipattyarthameva prakṛtau śeṣeṇābhidhāraṇam | astu vā tatra haviḥsaṃskāro 'pi tathāpi prājāpatyavapāyāmabhidhāraṇaṃ vyartham | rūkṣatvanivāraṇāya hyabhidhāryate | na ca prājāpatyavapāyā rūkṣatāsti | brahmasāmnaivatadrūkṣatāyā nivāritatvāt | ata eva- śrūyate- 'śamyā vā etarhi vapā yarhyanabhidhṛtā |
(pañcadaśe samānayanasyā'jyadharmaprayojakatādhikaraṇe sūtre 40-41)
START MJaiNy 4,1.30-32
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate-'atihāyeḍo barhiḥ pratisamānayati juhvāmaupabhṛtam' iti | asyāyamarthaḥ- 'pañcāmāṃ prayājānāṃ madhye tṛtīyaḥ prayāja iṭ śabdena bahuvacanāntenābhidhīyate | taṃ tṛtīyaṃ prayojamatikramya barhirnāmakaṃ caturtha prayājaṃ hotumupabhṛtsaṃjñakāyāṃ struci sthitaṃ ghṛtaṃ juhvāmānetavyam' iti | tadetadānayanamupabhṛtyājyagrahaṇasya na prayojakam | tathā hi- juhūpabhṛddhruvāsu tisṛṣu strukṣvājyagrahaṇaprakārastadviniyogaścaivamāmnāyate- caturjuhvāṃ gṛhṇāti, aṣṭāvupabhṛti, ' 'catughruvāyāṃ,' yajjuhvāṃ gṛhṇāti, prayājebhyastat' ' yadupabhṛti prayājāmuyājebhyastat' 'sarvasmai vā etadyajñāya gṛhyate yaddhruvāyāmājyam' iti | tatra- jauhavaṃ kevalaprayājārtham | aupabhṛtaṃ tu prayājānuyājārthāmiti prayājeṣu jauhavamaupabhṛtaṃ ca vikalpate | tathā sati yadā jauhavena prayājā ijyante tadānīmaupabhṛtasyā'nayanameva māsti, kuta ānayanasya prayojakatvam | yadā tvaupabhṛtena prayājahomaḥ, tadānīmaupabhṛtasyardha pañcaprayājārtham, itaradanuyājārtham | tayoḥ prayājasādhanamartha prathamaprayājakāla eva juhvāmānītamiti na tasya caturthaprayājaṃ prati samānayanaṃ vidhīyate | yattvanuyājārthamitaradardhamupabhṛtyavaśiṣṭam, tanmadhye kiṃciccaturthaprayājaṃ prati samānetavyam | tattvanuyājaireva prayuktamiti na tasyā'nayanaṃ prayojakam- iti prāpte- brūmaḥ- 'yajjauhavaṃ tatprayājatritayārtham, yattvaupabhṛtaṃ tadavaśiṣṭaprayājadvayārthamanuyājārtha ca'- ityevaṃ vākyadvayasya vyavasthāyāṃ saṃbhavantyāmaṣṭadoṣagrasto vikalpo nā'śrayituṃ śakyaḥ |
(ṣoḍaśe- aupabhṛtajauhavayoḥ krameṇobhayānubhayārthatādhikaraṇe sūtrāṇi 42-45)
START MJaiNy 4,1.33-34
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
(saptadaśe- upabhṛti dvicaturgṛhītācaraṇādhikaraṇe sūtrāṇi 46-48)
START MJaiNy 4,1.35-36
saptadaśādhikaraṇamāracayati-
grahaṇavākye 'caturjuhvāṃ gṛhṇāti' ityatra yathā catuḥsaṃkhyāviśiṣṭamekaṃ havirgrahaṇaṃ vihitam, tathaiva 'aṣṭāvupabhṛti' ityatrāpyaṣṭasaṃkhyāviśiṣṭamekaṃ havigrahaṇaṃ vidhātavyam' na tu caturgṛhītadvayam | tathā satyaṣṭaśrutermukhyatvāvagamāt | aṣṭasaṃkhyāvayavabhūtayordvayoścatuḥsaṃkhyayorvidhāne satyaṣṭaśabdasyāvayavalakṣaṇā prasajyeta- iti prāpte- brūmaḥ- prasajyatāṃ nāma lakṣaṇa | mukhyārthasvīkāre homavākyavirodhāpatteḥ | 'caturgṛhītaṃ juhroti' ityanārabhya śrutaṃ vākyaṃ homamātroddeśena caturgṛhītaṃ vidadhāti | yadyapyetatsarvahomaviṣayatayā sāmānyarūpam, aupabhṛtaṃ tu prayājānuyājaviṣayatayā viśeṣarūpam, tathāpi homasya phalavattvena prādhānyāt, grahaṇasya homārthatvenopasarjanatvāt, pradhānānusāreṇa caturgṛhītameva yuktam, na tūpasarjanānusāreṇāṣṭagṛhītam | tasmāt- upabhṛti caturgṛhītadvayaṃ vidhīyate | tatraikaṃ caturgṛhītaṃ haviścaturthapañcamaprayājārtham | aparaṃ tvanuyājārtham | nanvevaṃ tarhi caturgṛhītasyaiva haviṣṭvāt 'caturupabhṛti' ityeva vidhātavyam, na tu 'aṣṭāvupabhṛti' iti vidhiryuktaḥ- iti cet | maivam | tathā satyanuyājārtha dvitīyaṃ caturgṛhītaṃ na sidhyet |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare caturthādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ
atha caturthādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ /
(prathame svarośrchedanādyaprayojakatādhikaraṇe sūtrāṇi 1-6)
START MJaiNy 4,2.1-2
dvitīye pāde prathamādhikaraṇamāracayati-
agnīṣomīyapaśau śrūyate- 'yūpasya svaruṃ karoti' iti | tatra yūpo yathā chedanasya prayojakaḥ, tathā svarurapi cchedanaṃ prayojayati | kutaḥ- 'karoti' ityanena viśiṣṭavidhipratīteḥ | karotidhātorhi bhāvanā mukhyor'thaḥ | tatra yūpaśabdopalakṣitaḥ svādiravṛkṣaḥ karaṇam | chedanādiritikartavyatā, 'chimnena vṛkṣeṇa svarurutpādanīyaḥ' iti viśiṣṭavidhiḥ | utpannasya svarorviniyoga evamāmnātaḥ- 'svaruṇā paśumanakti' iti |
(dvitīye śākhāyā āhāryatādhikaraṇe sūtram -)
START MJaiNy 4,2.3
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ 'yatpalāśaśākhayā vatsānavākaroti' iti palāśaśākhāṃ prakṛtya śrūyate- 'yatprācīmāharet, devalokamabhijayet' iti | tatra prācīśabdasya digvācitvāddigāharaṇaṃ vidhīyata iti cet |
(tṛtīye chedanasya śākhāprayuktatādhikaraṇe sūtre 8-9)
START MJaiNy 4,2.4-6
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'mūlataḥ śākhāṃ parivāsyopaveṣaṃ karoti' iti | yeyaṃ palāśaśākhāṃ chittvā vakṣādāhṛtā, tāṃ punaśchittvā mūlabhāgaḥ prādeśaparimita upaveṣaḥ kāryaḥ | tayoragramūlayoḥ śākhābhāgayoḥ pṛthagviniyoga āmnātaḥ- 'śākhayā vatsānapākaroti | upaveṣeṇa kapālānyupadadhāti' iti | tadidaṃ kāryadvayaṃ vṛkṣacchedena samāhṛtayā śākhayā niṣpadyate | tasmāt- ubhayamapi cchedanāharaṇādeḥ prayojakam- iti cet | maivam | 'upaveṣaṃ karoti' ityukte 'kena dravyeṇa ityākāṅkṣāyāṃ 'mūlataḥ' iti vaktavyam | punarapi 'kasya mūlam' ityākāṅkṣāyāṃ 'vatsāpākaraṇārtha chinnāyāḥ palāśaśākhāyā mūlam' ityākāṅkṣā pūraṇīyā | tasmācchedane vatsāpākaraṇameva prayojakam | upaveṣastvanuniṣpādī | nanu-ādyacchedane tathāstu, dvitīyacchedanasyopaveṣaḥ prayojakaḥ | parivāsanasaṃpannena mūlenopaveṣakartavyatāvidhānāt | anyathā 'parivāsyopaveṣaṃ karoti' iti samānakartṛtvapūrvakālatvavācino sthappratyayasyānupapatteḥ, iti cet | maivam | parivāsanasyopaveṣasaṃbandho vākyena pratīyate | śākhāsaṃbandhastu 'śākhām' iti dvitīyāśrutyā | pūrvacchinnāyā api śākhāyāḥ punarmūlāpādānakacaśchedo 'pekṣitaḥ | anyathā samūlāṃ śākhāṃ hastenodyamya vatsāpākaraṇaṃ duḥśakaṃ syāt | ata eva 'mūlataḥ' ityapādāne pañcamau śrutā |
(caturthe śākhāpraharaṇasya pratipattikarmatādhikaraṇe sūtrāṇi 10-13)
START MJaiNy 4,2.7-9
caturthādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'saha śākhayā prastaraṃ praharati' iti | tatra śākhāpraharaṇamarthakarma | kutaḥ | prahṛtiśabdena yāgasyābhidhānāt | etacca 'sūktavākena prastaraṃ praharati' ityetadvākyamudāhṛtya vicāritam | prastarapraharaṇasya yāgatve tatsāhacaryācchākhāpraharaṇamapi yāga evetyarthakarma syāt | arthāya kratusāphalyaprayojanāya kriyamāṇamarthakarma | tataḥ praharaṇena paurṇamāsyāmapi palāśaśākhā prayujyate- iti prāpte, brūmaḥ- 'sūktavākena prastaraṃ praharati' ityatra haratidhātoryāgavācitvaṃ noktam | kiṃtu māntravarṇikadevatāmupalabhya dravyadevatābhyāṃ yāgaḥ kalpitaḥ | śākhāpraharaṇe tu nāsti devatā | tato yāgasya kalpayitumaśakyatayā haratidhāturatra svavācyārthaparityāgamevā'caṣṭe | tathā sati vatsāpākaraṇa upayuktāyāḥ palāśaśākhāyā upayogāntarābhāvādyāgadeśe 'vakāśalābhāya yatra kvāpyavasyaṃ parityāge prāpte śāstreṇā'havanīya eva tyāgo niyamyate | anena ca śāstrīyatyāgena śākhāyāḥ pratipattirbhavati |
(pañcame ninayanasya pratipattikarmatādhikaraṇe sūtre 14-15)
START MJaiNy 4,2.10-11
pañcamādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsayoḥ śrūyate- 'apaḥ praṇayati' iti | camasena pātreṇa praṇītānāṃ tāsāmapāṃ | prayojanamevaṃ śrūyate- 'praṇītābhirhavīṃṣi saṃyauti' iti, 'antarvedi praṇītā bhinayati' iti ca | havīṃṣi puroḍāśārthāni piṣṭhāni | tatra haviḥsaṃyavanaṃ vedyāṃ ninayanaṃ cetyatadubhayamapāṃ praṇayanasya prayojakam | kutaḥ | 'apaḥ vrajayati' ityasya pramayanotpattivākyasyobhayatra samānatvāt |
(ṣaṣṭhe daṇḍadānasyārthakarmatādhikaraṇe sūtrāṇi 16-18)
START MJaiNy 4,2.12-13
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'krīte some maitrāvaruṇāya daṇḍaṃ prayacchati' iti | tadetaddaṇḍadānaṃ pratipattikarma | kutaḥ | daṇḍasya yajamānadhāraṇena kṛtakṛtyatvāt | yajamāno hyadhvaryuṇā dīkṣāsiddhayartha dattaṃ daṇḍamāsomakrayāddhārayati | ata evā'mnātam- 'daṇḍena dīkṣayati' iti, 'yaddīkṣitāya daṇḍaṃ prayacchati' iti ca | tasmādupayuktasya daṇḍasya dānaṃ pratipattiḥ- iti cet | maivam | daṇḍe bhaviṣyadupayogasyāpi sadbhāvāt | yadā maitrāvaruṇaḥ sthitvā praiṣānanuvadati, tadānīmavalambanāya daṇḍo 'pekṣitaḥ | ata evā'mnātam- 'daṇḍīpraiṣānanvāha' iti | tathā sati pratipattikarmarūpādupayuktasaṃskārādarthakarmarūpa upayokṣyamāṇasaṃskāraḥ praśastaḥ |
(saptame prāsanasya pratipattikarmatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 4,2.14
saptamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'prattāsu dakṣiṇāsu cātvāle kṛṣṇaviṣāṇāṃ prāsyati' iti | yajamānena dasā dakṣiṇā ṛtvigbhiryadā nītāḥ, tadā yajamānaḥ svahaste dhṛtaṃ kṛṣṇamṛgasya śṛṅgaṃ cātvālanāmake garte parityajet | so 'yaṃ parityāgor'thakarma | kutaḥ | saprayojanatvāt | pratipattitayāpūrvābhāvena nirarthakaḥ syāt | ato 'pūrvalābhāyārthakarmatvam- iti cet | maivam |
(aṣṭame- avabhṛyagamanasya pratipattikarmatādhikaraṇe sūtrāṇi 20-22)
START MJaiNy 4,2.15-16
aṣṭamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'caturgṛhītaṃ vā etadyajñasya yadṛjīṣam, yadgrāvāṇaḥ, yadaudumvarī, yadadhiṣavaṇaphalake, tasmādyatkiṃcitsomaliptaṃ draṣyam, tenāvabhṛdyaṃ yanti' iti | niṣpīḍitasya somasya nīraso bhāga ṛjīṣam | tadetadṛjīṣagrāvādikaṃ somābhiṣavādau somena lipyate | tasya lipsasya sarvasyāvabhṛthasādhanatvamabhyupeyam | kutaḥ | 'tenāvamṛthaṃ yanti' iti tṛtīyāśrutyāvabhṛthasādhanatvāvagamāt | tasmātsomaliptaṃ dravyamavabhṛdye haviṣṭvena nīyate- iti cet | maivam | 'vāruṇenakapālenāvabhṛthamavayanti' ityanenotpattivākyaśiṣṭhapuroḍāśahaviṣāvaruddhi'vabhṛthe somaliptapātrasya haviṣṭvena saṃbandhāsaṃbhavāt |
(navame kartṛdeśakālavidhīnāṃ niyamārthatādhikaraṇe sūtre 23-24)
START MJaiNy 4,2.17-18
navamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'same darśapūrṇamāsābhyāṃ yajeta', 'prācīnapravaṇe vaiśvadevena yajeta' 'paurṇamāsyāṃ paurṇamāsyā yajeta' 'amāvāsyāyāmamāvāsyayā yajeta' 'paśubandhasya yajñakratoḥ ṣaḍṛtvijaḥ' 'darśapūrṇamāsayoryajñakratvoścatvāra ṛtvijaḥ' 'cāturmāsyānāṃ yajñakratūnāṃ pañcartvijaḥ' 'agnihotrasya yajñakratoreka ṛtvik' 'saumyasyādhvarasya yajñakratoḥsaptadarśītvajaḥ' 'somena yajeta' iti | kratuśabde mānasa upāsane 'pi vartate | 'sa kratuṃ kurkṣīta manomayaḥ prāṇaśarīraḥ' ityatra kratuśabdena dhyānavidhānāt | tadvyāvṛttaye 'yajñakratoḥ' iti viśeṣyate | tatra deśakālakartṛdravyāṇi na vidhīyante, kiṃtvanuśrūyante | kutaḥ | prāptatvāt | na hi deśādibhirvinā prayogaḥ saṃbhavati | ator'thāpattyā tatprāptiḥ- iti cet |
(daśame dravyaguṇavidhānasya niyamārthatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,2.19
daśamādhikaraṇamāracayati-
(ekādaśe- avadhātādisaṃskāravidhānasya niyamārthatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 4,2.20
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
yathā deśakālakartṛdravyāṇāṃ pakṣe prāptau niyamo vihitaḥ, evamavaghāto 'pi taṇḍulaniṣpattyartha lokataḥ prāpte 'pi pākṣikanakhavidalanādivyāvṛttaye niyamyate |
(dvādaśe yāgahomasvarūpanirūpaṇādhikaraṇe sūtre 27-28)
START MJaiNy 4,2.21-23
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'somena yajeta' agnihotraṃ juhoti' 'hiraṇyamātreyāya dadāti' iti | tatra yāga-homa-dāna-śabdānāmarthā na nirūpayituṃ śakyante | triṣvapi dravyatyāgasya sadbhāvāt | tato vidheyānāmarthānāṃ pradhānabhūtānāmanirṇayāt, itaratra vidhyanuvādavivekaḥ pūrvokto vyarthaḥ- iti cet | maivam | devatāmuddiśya dravyatyāgo yāgaḥ | tyaktasya vahnau prakṣepo homaḥ | svakīyadravyasya svatvanivṛttipūrvakaṃ parasvatvāpādanaṃ dānam |
(trayodaśe barhiṣa ātithyādisādhāraṇyādhikaraṇe sūtre 29-30)
START MJaiNy 4,2.24-25
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'yadātithyāyāṃ barhiḥ, tadupasadām, tadagnīṣomīyasya ca' iti | krītaṃ somaṃ śakaṭe 'vasthāpyaprācīnavaṃśaṃ pratyānayane 'bhimukho yāmiṣṭiṃ nirvapati seyamātithyā | tata ūrdhva triṣu dineṣvanuṣṭhīyamānā upasadaḥ | aupavasathye dine 'nuṣṭheyo 'gnīṣobhīyaḥ | tatra- ātithyeṣṭau vihitaṃ yadbarhiḥ, tadyadi tasyā iṣṭerācchidyopasatsu vidhīyeta, tadānīmātithyāyāṃ vidhānamanarthakaṃ syāt | yadi ca tatropayuktamitaratra vidhīyeta, tadā viniyuktaviniyogarūpo virodhaḥ syāt | tasmāt- ātithyābarhiṣo ye dharmā aśvabālatvādayaḥ, te dharmā upasatsūpasaṃhriyante- ityatideśaparaṃ vākyam- iti prāpte, - brūmaḥ- barhiḥ śabdasya dharmātideśatve lakṣaṇā prasajyeta |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare caturtādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ
atha caturthādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ /
(prathame dravyasaṃskārakarmaṇāṃ kratvarthatādhikaraṇe sūtrāṇi - 1-3)
START MJaiNy 4,3.1-2
tṛtīyapāde prathamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'yasya parṇamayī juhūrbhavati na sa pāpaṃ ślokaṃ śṛṇoti' 'yadāṅkte cakṣureva bhrātṛvyasya vṛṅkte' 'yatprayājānuyājā ijyante varma vā etadyajñasya kriyate, varma yajamānasya bhrātṛvyābhibhūtyai' iti | tatra- yajjuhūprakṛtibhūtaṃ parṇadravyam, yaścāñjanena cakṣuṣaḥ saṃskāraḥ, yacca prayājānuyājarūpaṃ varma tacci dvayaṃ puruṣārthatvena vidhīyate | kutaḥ | pāpaślokaśravaṇādirāhityādeḥ puruṣasaṃbandhiphalasya pratibhānāt- iti cet | maivam | phalaṃ hi sādhyaṃ bhavati | na cātra sādhyatā pratibhāsate | 'na śṛṇoti vṛṅkte, varma kriyate, iti vartamānatvanirdeśāt |
(dvitīye naimittikānāmanityārthatvādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,3.3-4
dvitīyādhikaraṇamāracayati-
'apaḥ praṇayati' iti praṇayanasya nityapyoge 'pi mṛnmayapātrameva sādhanam | kṛtaḥ | nitye 'pi pātratvā'phaṅkṣitatvāt | na ca lokasidhdaṃ kiṃcitpātramupādīyate-iti vācyam | aupte karmaṇyatyantamaśrutācchrutasya saṃnihitatvāt- iti prāpte- brūmaḥ- kāmārtha mṛnmayamāmnātam | tacca sati kāme yogyam | na hi pākṣikaṃ kāmaṃ nimittīkṛtya pravṛttaṃ nityasya yogyaṃ bhavati | pātrākāṅkṣā tu sāmānyato vihitena nivartate | 'apaḥ praṇayati'iti hi pātraviśeṣamanupanyasya vihitam | vañcānyathānuparpannaṃ tatpātraṃ kiṃcitsāmānyena kalpayati |
(tṛtīye-saṃyogapṛthaktvanyāye,dadhyādernityanaimitti- kobhayārthatādhikaraṇe sūtrāṇi5-7)
START MJaiNy 4,3.5
tṛtīyādhikaraṇamācarayati-
agnihotre śrūyate- 'dadhnendriyakāmasya juhuyāt' iti | tatra- dadhnaḥ kānyatvānnitye 'gnihotre pūrvanyāyena taddadhi na prayoktavyam | kiṃtvanyadeva kiṃciddravyam- iti cet | maivam |
(caturthe payovratādīnāṃ kratudharmatādhikaraṇe sūtre 8-9)
START MJaiNy 4,3.6
caturthādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome dīkṣitasyānnabhojanābhāve vratamāmnāyate- 'payo vrataṃ brāhmaṇatva, yavāgū rājanyasya, āmikṣā vaiśyasya' iti | tatra- brāhmaṇādipuruṣasaṃyogādetadvrataṃ puruṣārtham- iti cet-
(pañcame viśvajinnyāyāntargate viśvajidādīnāṃ saphalatvādhikaraṇe sūtrāṇi 10-12)
START MJaiNy 4,3.7
pañcamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'viśvajitā yajeta' iti | tatra- phalasyāśrutatvānnāsti viśvajidyāge phalam- iti cet | maivam | phalasya kalpanīyatvāt | 'viśvajinnāmnā yāgena kuryāt' ityuktā bhāvanā bhāvyamapekṣate | 'kiṃ kuryāt' ityāṅkākṣāyā anivṛtteḥ |
(ṣaṣṭhe viśvajinnyāyāntargate viśvajidādīnāmekaphalatādhi- karaṇe sūtre 13-14)
START MJaiNy 4,3.8
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
tasminviśvajiti paśuputravīryendriyādikaṃ sarva phalatvena kalpanīyam |
(saptame viśvajannyāyāntargate viśvajidādīnāṃ svargaphalatādhikaraṇe sūtre 15-16)
START MJaiNy 4,3.9
saptamādhikaraṇamāracayati-
(aṣṭame rātrisatranyāye rātrisatrasyār''thavādikaphalakatādhikaraṇe sūtrāṇi 17-19)
START MJaiNy 4,3.10
aṣṭamādhikaraṇamāracayati-
satrakāṇḍe pratyekaṃ śrūyate- 'pratitiṣṭhanti ha vā ete, ya etā rātrīrupayanti' iti, 'brahmavarcasvino 'nnādā bhavanti, ya etā upayanti' iti ca | dvādaśāhādūrdhvabhāvinastrayodaśarātracaturdaśarātrādayaḥ sarve satraviśeṣāḥ | trayodaśasaṃkhāyākārātrayo yasminsatraviśeṣe so 'yaṃ trayodaśarātrāḥ, iti samudāyaprādhānyenaikavacanāntatayā prāyeṇa nirdeśo bhavati | kvacittu samudādhināṃ rātriśabdenā'mnāyate |
(navame kāmyānāṃ yathoktakāmyaphalakatvādhikaraṇe sūtrāṇi 20-24)
START MJaiNy 4,3.11
navamādhikaraṇamāracayati-
'saurya caruṃ rnivapedbrahmavarcasakāmaḥ' ityatra brahmavarcasaṃ phalaṃ śrutam | svargo 'śrutaṃ phalam | tadubhayamapyabhyupeyam |
(daśame-darśapūrṇamāsanyāyāntargate darśapūrṇa - māsādīnāṃ sarvakāmārthatādhikaraṇe sūtre 25-26)
START MJaiNy 4,3.12-13
daśamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnīyate- 'ekasmai vā anyā iṣṭayaḥ kāmāyā'hriyante, sarvebhyo darśapūrṇamāsau' iti | 'ekasmai vā anye yajñakratavaḥ kāmāyā'hriyante, sarvebhyo jyotiṣṭomaḥ' iti | tatra- 'sarvebhyaḥ' ityanena vākyena darśapūrṇamāsayorna phale vidhiḥ | vidhāyakasya liṅṅāderbhāvanāvācina ākhyātasya cābhāvāt | anuvādastu bhaviṣyati | sarvakāmānāṃ prāptatvāt | na ca- 'darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta' iti vidhānātsvarga eva prāpto na tu kāmāntaram- iti vācyam | aṅgopāṅgakāmānāmapi prāptatvāt | sāmidhenyo darśapūrṇamāsayoraṅgam | tatra kāmāḥ śrṛyante- 'ekaviṃśatimanubrūyātpratiṣṭhākāmasya, caturviṃśatimanubrūyādbrahmavarcasakāmasya' iti | tathā sāṃnāyyayāgasya dohanamaṅgam | tatsādhanaṃ vatsāpākaraṇamupāṅgam | tatra palāśaśākhāharaṇe kāma āmnātaḥ- 'yaḥ kāmayeta- paśumānsyāt- iti, bahuparṇā tasmai bahuśākhāmāharet |
(ekādaśe darśapūrṇamāsanyāyāntargate darśapūrṇamāsādīnāṃ pratiphalaṃ pṛthaganuṣṭhānādhikaraṇe, yogasiddhinyāye ca sūtre 27-28)
START MJaiNy 4,3.14-15
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
yathā darśapūrṇamāsau sarvakāmārthau, tathā jyotiṣṭomaśca sarvakāmārtha iti pūrvādhikaraṇenaiva siddham | tatrobhayatra kāmā naimittikāḥ | jyotiṣṭomādisvarūpaṃ nicittam | tacca sarveṣu kāmeṣvaviśiṣṭam | na hi nimittasādhāraṇye sati naimittikānāṃ paryāyo bhavati | vahnisāmīpye sati dāhaprakāśayoḥ paryāyādarśanāt | tasmājyotiṣṭome sakṛdanuṣṭhite satyekaṃ phalaṃ yathā niṣpadyate, tathā phalāntarāṇāmapi vārayitumaśakyatvādyugapatsarvaphalasiddhiḥ- iti prāpte- brūmaḥ- nahi jyotiṣṭoyaṃ nimittīkṛtya kāmā vidhīyante | kāmānāmananuṣṭheyatvāt | kiṃ tarhi- puruṣasya svata eva prāptānkāmānuddiśya tatsādhanatvenaiva jyotiṣṭomo vidhīyate | yadyapi 'sarvebhyaḥ kāmebhyaḥ' iti svargapaśvādiphalānāmekenaiva śabdenoddiśyamānatvātsāhityaṃ pratibhāti, tathāpi na tadasyi | uddeśyagatatvena sāhityasyāvivakṣitatvāt | na ca śabdataḥ sāhityaniyamābhāve 'pyekakarmaphalatvādarthataḥ sāhityam- iti vācyam | svargapaśvādīnāṃ parasparanirapekṣāṇāmeva phalatvāt | tasmādekaikasya phalasya sādhanatvena karma codyate | ata eva 'sarvebhyaḥ' iti nirdeśopapattiḥ | anyathā hi sāhityaniyamānmilitamidamekameva phalaṃ saṃpannamiti sarvaśabdo nopapadyate |
dvādaśe-dgakāmyānāmaihikāmuṣmikaphalavattvā-dghasūtre 27-28)
START MJaiNy 4,3.16-17
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
kāmyakarmāṇyevaṃ śrūyante - 'citrayā yajeta paśukāmaḥ' aindramekādaśakapālaṃ nivapetprajākāmaḥ' iti | tatra-yathā svargaphalasyā'muṣmikatvaṃ niyatam, evaṃ paśvādiphalasyāpi | yadi svargaheturjyotiṣṭomo dehāntarasyotpādakaḥ, tarhi citrādirapi tathāstu iti cet | maivam | vaiṣamyāt | asmindehe svargasya bhoktupraśakyatvādaśrutāpyanyadehospattirarthāpattyā kalpyate | 'citrayā tvanyadeho 'vaśyamutpādyate' iti niyamo na śrutaḥ, nāpi kiṃcittasya kalpakamasti | anenāpi dehena paśvādiphalasya bhoktuṃ śakyatvāt |
(trayodaśe sautrāmaṇyādīnāṃ cayanādyaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 29-31)
START MJaiNy 4,3.18-19
trayodaśādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'vājapeyeneṣṭvā bṛhaspatisavena yajeta' iti | 'āgniṃ citvāsautrāmaṇyā yajeta' iti | tatra- 'iṣṭvā' iti ktvāpratyayo vājapeyasya pūrvakālīnatāṃ brūte | tasmādvākyamidaṃ bṛhaspatisavasya vājapeyottarakālīnatāṃ bodhayati- iti prāpte, - brūmaḥ- bṛhaspatisavastha vājapeyāṅgatvabodhanameva ktvāśrutermukhyor'thaḥ, | 'samānakartṛkayoḥ pūrvakāle' (3 | 4 | 21) iti (pāṇini) sūtreṇa kriyādvayasyaikakartṛkatāyāṃ tadvidhānāt | yadyapi sūtre 'pūrvakāle' ityuktam, tathāpi tanna niyatam | 'mukhaṃ vyādāya śrvapiti' ityatra kālaikye 'pi prayogāt | vājapeyaprakaraṇamapyaṅgatve 'nugṛhyate | anyathā tvaprakṛte bṛhaspatitame kālavidhānātprakaraṇaṃ bādhyeta | aṅgatve karmāntaratvena prasiddhabṛhaspatisabandhābhāvāttacchabdo 'nupapannaḥ- iti cet |
(caturdaśe baimṛdhādeḥ paurṇamāsyādyaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 32-35)
START MJaiNy 4,3.20-21
caturdaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇamāsaprakaraṇe śrūyate- 'saṃsthāpya paurṇamāsīṃ vaimṛdhamanunirvapati' iti | tatra-iyaṃ baimṛdhoṣṭiḥ prakaraṇabalātprayājādivaddarśapūrṇamāsayorubhayorapyaṅgam- iti cet | na |
(pañcadaśe - anuyājādīnāmāgnimārutordhvakālatādhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 4,3.22-23
pañcadaśādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate -'āgnimārutādūrdhvamanuyājaiścarati' iti | āgnimārutaṃ nāma kiṃcicchastram | anuyājāḥ 'devaṃ barhiḥ'- ityādibhiḥ pāśukahautrakāṇḍapaṭhitairekādaśabhirmantraiḥ sādhyā homāḥ | tatra-'āgnimārutaśastrasyānuyājā aṅgam' ityevamaṅgāṅgibhāvabodhanāyāyaṃ saṃyogaḥ | yadi-anuyājānāmayaṃ kālopadeśaḥ syāt,tadānīmāgnimārutopanyāsasya svārtho na kaścit- ityatyantapārārthya syāt |
(ṣoḍaśe - somādīnāṃ darśapūrṇamāsottarakālatādyadhikaraṇe sūtram)
START MJaiNy 4,3.24-25
ṣoḍaśādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'darśapūrṇamāsābhyāmiṣṭvā somana yajeta' iti | tatra- ubhayorāgnimārutānuyājavadanyādhīnatvābhāvāddarśapūrṇamāsokteḥ pārārdhyaparihārāya somasya darśapūrṇamāsāṅgatvabodhako 'yaṃ saṃyogaḥ - iti cet | maivam | svatantraphalavataḥ somasyāṅgatvāsaṃbhavāt | phalavatsaṃnidhāvaphalaṃ tadaṅgaṃ bhavati, iti nyāyāt | na ca- atra bṛhaspatisabanyāyena somadharmakarmaphalaṃ karmāntaraṃ vidhīyate- iti śakyaṃ vaktum | somaśabdasya bṛhaspatisavaśabdavaśvāmatvābhāvena dharmātideśakatvābhāvāt | ktvāpratyayastvasatyapyaṅgāṅgibhāve kartraikyamātreṇopapadyate | tasmāddarśapūrṇamāsaśabdasya pārārthyamabhyupetyāpi tadiṣṭyupalakṣita uttarakāle somavidhirayam | etadevābhipretya rathatvarūpamasyā'mnāyate- 'eṣa vai devaratho yaddarśapūrṇamāsau | yo darśapūrṇamāsābhyāmiṣṭvā somena yajate rathaspaṣṭa evāvasāne vare devānāmavasyami' iti |
(saptadaśe jāteṣṭinyāyāntargate vaiśvānareṣṭeḥ putragataphalakatvādhikaraṇe sūtre 38-39)
START MJaiNy 4,3.26-27
saptadaśādhikaraṇamāracayati-
kāmyoṣṭikāṇḍe 'vaiśvānaraṃ dvādaśakapālaṃ nivaṣetputre jāte' iti prakṛtya śrūyate- 'yasminjāta etāmiṣṭiṃ nirvapati pūta eva tejakhyannāda indriyāvī paśunānbhavati' iti | tatra- pituḥ prabuddhasya kartṛtvam, na tu mugdhasya putrasya | tato 'nuṣṭhānaphalayorvaiyadhikaraṇyaparihārāya pitureva pūtatvādi phalam- iti cet | maivam |
(aṣṭādaśe jāteṣṭinyāyāntargate vaiśvānareṣṭerjātakarmottarakālatā- dhikaraṇe varṇakāntareṇoktameva sūtram-)
START MJaiNy 4,3.28-29
aṣṭādaśādhikaraṇamāracayati-
putrajanmano vaiśvānareṣṭinimittitvāt, naimittikasya kālavilambāyogāt, janmānantaramevoṣṭiḥ- iti cet | maivam |
START MJaiNy 4,3.30
ekonaviṃśādhikaraṇamāracayati-
(viṃśe sautrāmaṇyādyaṅnānāṃ svakālakartavyatādhikaraṇe sūtre 40-41)
START MJaiNy 4,3.31-32
viṃśādhikaraṇamāracayati-
'agniṃ citvā sautrāmaṇyā yajeta' 'vājapeyeneṣṭvā bṛhaspatisavena yajeta' ityatra sautrāmaṇībṛhaspatisavayāreṅgatvaṃ pūrvamuktam | taccāṅgamaṅgikāle 'ṅginā saha prayoktavyam | itareṣāmaṅgānāṃ tathā prayujyamānatvāt- iti cet | maivam | ktvāpratyayena pūrvakālavācinā sāṅge cayanādau nirvṛtte sati paścātkarmāntaratvena sautrāmaṇyādervihitatvāt | yadi-aṅginā sahaikaprayogaḥ syāt, tadā ktvāpratyayaprāpitaḥ pūrvottarakālavibhāgo bādhyeta | na hi- aṅginā saha prayoktavyānāmukhāsaṃbharaṇādīnāṃ cayane nirvṛtte paścādvidhānaṃ śrutam - tataḥ pṛthagprayoge 'vaśyabhāvini sati svasvacodakaprapite tadanuṣṭhānaṃ yuktam | sautrāmaṇyā iṣṭiprakṛtikatvātparvakālaścedakaprāptaḥ | cayanena sahaikaprayoge tu parvaṇyukhāsaṃbharaṇādividhānādanyasmindana sautrāmaṇī vrasajyeta | tathā bṛhaspatisavasya jyotiṣṭomavikṛtitvāt, vasantakālaścodakaprāptaḥ | vājapeyena saha prayogaikye śaradi vājapeyasya vihitatvādbṛhaspatisavo 'pi śaradi prasajyeta | tasmāt- atidiṣṭe parvaṇi vasante ca tadanuṣṭhānam |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare caturthādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ
atha caturthādhyāyasya caturtha pādaḥ /
(prathame rājasūyejyānāṃ devanādyaṅgakatvādhikaraṇe sūtre 1-2)
START MJaiNy 4,4.1-2
caturthapāde prathamādhikaraṇamāracayati-
rājasūyaprakaraṇe yāgarūpā anumatyādayo bahavaḥ śrutāḥ- 'anumatyai puroḍāśamaṣṭākapālaṃ nirvapati' 'naiṛtamekakapālam' 'ādityaṃ caru nirvapati' 'āgnāvaiṣṇavamekādaśakapālam' ityādayaḥ | yathaitā iṣṭayaḥ, tathā paśavo 'pi śrutāḥ- 'ādityāṃ malhāṃ garbhiṇīmālabhate, ' 'mārutīṃ pṛśrim' 'praṣṭhauhīmaśvibhyām' ityādi | malhā maṇilā galastanayuktetyarthaḥ | tasyā aditirdevatā | pṛśriralpatanuḥ | tasyā maruto devatā | yāvatā vayasā varṣatrayarūpeṇa pṛṣṭhe bhāraṃ voḍhuṃ śaktirbhavati, tāvadvayaskā praṣṭhauhī | tasyā āśvinau devatā | evamabhiṣecanīyadaśapeyādayaḥ somayāgāḥ śrutāḥ | tathā 'valmīkavapāyāṃ homaḥ' ityādayo darvihomāḥ | yathaita iṣṭipaśusomadarvihomāścaturvidhā yāgarūpāḥ, evamayāgarūpā api dyūtādayaḥ śrutāḥ- 'praṣṭhauhīṃ dīvyati' 'akṣairdīvyati' 'rājanyaṃ jināti' 'śaunaḥ śepamā khyāpayati' ityādayaḥ |
(dvitīye devanasya kṛtsnarājasūyāṅgatādhikaraṇe sūtre 3-4)
START MJaiNy 4,4.3
yadetat-devanādikamaṅgam- ityuktam, tadetabhiṣecanīyasya somayāgasyaikasyaivāṅgam | kutaḥ | apakarṣāt | yadyapi- abhiṣecanīyavidherūrdhve tatsaṃnidhau devanādayaḥ samāmnātāḥ, tathāpi- abhiṣecanīyamadhve te 'pakṛṣyante | 'māhendrasya stotraṃ pratyabhiṣicyate' iti vākyena rājño yajamānasyābhiṣeko mādhyaṃdinasavane stotrakāle 'pakṛṣyate | tasminnapakṛṣṭe sati tataḥ pūrvamāmnātānāṃ devanādīnāmarthasiddho 'pakarṣaḥ | tato māhendrastotrādivadabhiṣecanīyaprayogāntaḥ pātitvāddevanādikamabhiṣecanīya svaivāṅgam- iti prāpte,- brūmaḥ- kiṃ tadaṅgatve saṃnidhiḥ pramāṇam, kiṃvā prayogaparikalpitamavāntara prakaraṇam |
(tṛtīye saumyādīnāmupasatkālakatvādhikaraṇe sūtre 5-6)
START MJaiNy 4,4.4-5
tṛtīyādhikaraṇamāracayati-
rājasūye saṃsṛcchabdavācyānyāgneyāṣṭākapālādīni | teṣvaṣṭamanavamadaśamāni saumya- tvāṣṭra-vaiṣṇavāni | tadviṣayamidaṃ vākyamāmnāyate- 'purastādupasadāṃ saumyena pracaranti, antarā tvāṣṭreṇa, upariṣṭādvaiṣṇavena' iti |
(caturthe- āmanahomānāṃ sāṃgrahaṇyaṅgatādhikaraṇe sūtram-)
START MJaiNy 4,4.6
caturthādhikaraṇamāracayati-
kāmyeṣṭikāṇḍe śrūyate- 'vaiśvadevīṃ sāṃgrahaṇīṃ nirvapedprāmakāyaḥ ' iti | tatra- āmanahomāḥ śrutāḥ- 'āmanasya- āmanasya devāḥ- iti tistra āhutījuhoti' iti | ta eta āmanahomāḥ sāṃgrahaṇyeṣṭyā saha samapradhānabhūtāḥ | na hi teṣāṃ mukhyatve kaścidvirodho 'sti | dṛṣṭaṃ hyāgneyādiṣvanumatyādiṣu ca bahūnāṃ mukhyatvam- iti cet |
(pañcame dadhigrahasya nityatādhikaraṇe sūtrāṇi 8-11)
START MJaiNy 4,4.7-8
pañcamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'yāṃ vai kāṃcidadhvaryuyajamānaśca devatāmantarītaḥ, tasyā āvṛścyete | yatprājāpatyaṃ dadhigrahaṃ gṛhṇāti, śamayatyevainām' iti so 'yaṃ dadhigraho nityo naimittikaścetyubhayātmakaḥ | kutaḥ | ākāradvayasādhakasadbhāvāt | devatāntarāyeṇa taddevatākṣobhanupanyasya graheṇa śamanābhidhānāt | antarāyo nimittam, graho naimittika iti pratibhāti | tathā jyeṣṭhatvamāmnātam- 'jyeṣṭho vā eṣa grahāṇām' iti | jyeṣṭhatvaṃ nāma paśastatvam | tacca nityatve satyupapadyate | naimittikasya pākṣikatvādapraśastatvam | tasmāt- hetudvayabalādubhayātmakaḥ- iti cet | maivam | devatāntarāyasya nimittatvābhāvāt | nimittatve yadiśabda upabadhyeta, saptamī vā śrūyate |
(ṣaṣṭhe vaiśvānarasya naimittikatvādhikaraṇe sūtre 12-13)
START MJaiNy 4,4.9
ṣaṣṭhādhikaraṇamāracayati-
agnicayane śrūyate-'yo vai saṃvatsaramukhyamabhṛtvāgniṃ cinute | yathā sāminarbho vipadyate, tādṛgeva tadārtimārchet | vaiśvānaraṃ dvādaśakapālaṃ purastānnirvapet' iti | ukhā piṭharaḥ | tāmukhām 'yañjānaḥ prathamaṃ manaḥ' ityādiprapāṭhakāmnātairmantraiḥ saṃpādya, tasyāmukhāyāmagniṃ nidhāya, ṣaḍudyāme dvādaśodyāme vā śikye tāmukhāmavasthāpya, tacchikyaṃ svakaṇṭhe baddhvā, tamukhyamagniṃ saṃvatsaraṃ bhṛtvā paścādiṣṭakābhiragniścetavyaḥ | abharaṇe tvapūrṇagarbhapātavadvināśaḥ syāt | tato vaiśvānareṣṭiṃ cayanātprāgeva kuryāt, ityarthaḥ | atrāpyantarāyavākyavadabharaṇavākyasyārthavādatvānnityā vaiśvānareṣṭiḥ- iti cet |
(saptame ṣaṣṭhāciternaimittikatvādhikaraṇe sūtrāṇi 14-18)
START MJaiNy 4,4.10
saptamādhikaraṇamāracayati-
agnau śrūyate- 'saṃvatsaro vā enaṃ pratiṣṭhāyai nudate, yo agniṃ citvā na pratitiṣṭhati, pañca pūrvāścitayo bhavanti, atha ṣaṣṭhīṃ citiṃ cinute' iti | lāṅgalena kṛṣṭe vyāmamātre bhūpradeśe nānāvidhābhiriṣṭikābhiḥ pakṣyākāreṇa sthānaṃ niṣpādyate, seyaṃ citiḥ | tādṛśyaḥ pañca citayaḥ pūrvāḥ kriyante | tataḥ ṣaṣṭhī citiḥ | tatra 'ṣaṇṇāṃ pūraṇī ṣaṣṭhī' iti vyutpattau pūrvāḥ pañca citūrapekṣatre | anyathā ṣaṭsaṃkhyāpūrakatvāsaṃbhavāt | tasmāt- ekaprayoganiyamāditaracitivannityā- iti cet | maivam | 'agniṃ citvā' iti pūrvābhireva pañcamiścityasyāgnicayanasya samāptau stratyāṃ paścāt- 'yo 'tra na pratitiṣṭhati, asau ṣaṣṭhīṃ cinute' iti kartṛsamānādhikṛtena yacchabdenāpratiṣṭhāṃ nimittīkṛttya vidhānātṣaṣṭhī naimittikī |
(aṣṭame piṇḍapitṛyajñasyānaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 19-21)
START MJaiNy 4,4.11
aṣṭamādhikaraṇamāracayati-
idamāmnāyate- 'amāvāsyāyāmaparāhṇe piṇḍapitṛyaccena caranti' iti | tatra-amāvāsyāśabdavācye karmaṇi vidhīyamānatvādayaṃ piṇḍapitṛyajñaḥ kratvaṅgam- iti cet | maivam | amāvāsyāśabdasya kālavācitvāt |
(navame raśanāyā yūpāṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 22-24)
START MJaiNy 4,4.12
navamādhikaraṇamāracayati-
jyotiṣṭome śrūyate- 'āśvinaṃ grahaṃ gṛhītvā trivṛtā yūpaṃ parivīyā'gneyaṃ sabanayiṃ paśumupākaroti' iti | tatra- savanīyapaśoragnīṣomīyavikṛtitvāccodakaprāptaṃ yūpaparivyāṇaṃ kālopalakṣaṇārthamanūdya parivyāṇottarakāle trivṛdraśanopalakṣitapaśorupākaraṇaṃ vidhīyate | tato 'tra raśanāyāḥ paśvanvayātpaśubandhanena paśoritastato 'pakramaṇanivāraṇarūpadṛṣṭārtha lābhācca paśvarthā raśanā- iti cet | maivam | 'trivṛtā' iti tṛtīyayā 'yūpam' iti dvitīyayā ca śeṣaśeṣibhāvāvanamāt, avyavahitānvayalābhācca raśanā yūpārthā | kālastu 'āśvinaṃ grahaṃ gṛhītvā ' ityanenaivopalakṣitaḥ |
( daśame svaroḥ paśvaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 25-28)
START MJaiNy 4,4.13
agnīṣomīyapaśau śrūyate - 'yūpasya svaruṃ karoti' 'svaruṇā paśumanakti' iti |
(ekādaśe - āghārādīnāmaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 29-38)
START MJaiNy 4,4.14
ekādaśādhikaraṇamāracayati-
darśapūrṇa māsayorāghārājyabhāgaprayājānuyājādayaḥ kālasaṃyogamantareṇā'mnātāḥ | āgneyādayaḥ ṣaḍyāgāḥ kālasaṃyogena coditāḥ | tatra - āgneyādīnāṃ yathā prādhānyamaṅgīkṛtam, tathaivā'ghārādīnāmapyaṅgīkartavyam | yathā rājasūye parasparavilakṣaṇānāmiṣṭipaśusomānāṃ bahūnāṃ samaprādhānyam, tadvat | ekaprakaraṇapāṭhaścobhayatrāpi samānaḥ | tasmāt - āghārādīnāmāgneyādīnāṃ ca samapradhānyam - iti prāpte - brūmaḥ- 'rājā svārājyakāmo rājasūyena yajeta' ityatra rājasūyaśabdo rājasaṃbandhātpravartamāno rājakartṛkāṇāmekaprakaraṇa paṭhitānāṃ sarveṣāṃ yāgānāṃ nāmadheyaṃ bhavati | darśapūrṇamāsaśabdau tu kālavācinau santau kālasaṃyogena vihitānāmevā'gneyādīnāṃ ṣaṇṇāṃ yāgānāṃ nāmadheyatāṃ pratipadyete | tataḥ 'darśapūrṇamāsābhyāṃ svargakāmo yajeta' iti vākyena tannāmadheyavaśādāgneyādayaḥ ṣaḍeva yāgāḥ phalasaṃbandhitvena pratīyamānā mukhyāḥ | anye tvājyabhāgāghārādayastannāmarahitā niṣphalā āgneyādīnāṃ śeṣāḥ | evaṃ satyaṅgatvena stutirupapadyate | 'cakṣuṣī vā ete yajñasya, yadājyabhāgau' ityājyabhāgau yajñaśarīrasyāṅgino 'ṅgatvena stūyete |
(dvādaśe jyetiṣṭome dīkṣaṇīyādīnāmaṅgatādhikaraṇe sūtrāṇi 39-41)
START MJaiNy 4,4.15
dvādaśādhikaraṇamāracayati-
'jyotiṣṭomena svargakāmo yajeta' ityasya prakaraṇe- aindravāyavagrahādayaḥ somayāgāḥ, dīkṣaṇīyādīṣṭayaḥ, agnīṣoyādi paśavaḥ, agnīṣoyādipaśavaḥ, āmnātāḥ | tatra - āgneyādipakṣapātidarśapūrṇamāsanāmavajjyotiṣṭomanāmnaḥ somapakṣapāte hetvabhāvena rājasūyanāmavatprakṛtasarvayāgasādhāraṇatvāt, somasamānānāṃ dīkṣaṇīyādīnāmapyasti mukhyatvam- iti cet | maivam | somayāgapakṣapāte hetusadbhāvāt | 'jyortīṣi stomā yasya yajñasya so 'yaṃ jyotiṣṭomaḥ' iti hi tadvyutpattiḥ |
iti śrīmādhavīye jaiminīyanyāyamālāvistare caturthādhyāyasya caturthapādaḥ
caturtho 'dhyāyaśca samāptaḥ //
- Notes
- Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
- Holder of rights
- Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2022). 1_sanskr. tei. sa_mAdhava-jaiminIyanyAyamAlAvistara. GRETIL. Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen. https://hdl.handle.net/21.T11991/0000-001C-9319-0